Қазақ хандарының негізгі заңдары қазақ тарихының дерек көзі
Кіріспе
1. Негізгі заңдардың дерек көзі ретінде пайда болуын сынау.
2. Негізгі заңдардағы тарихи мәліметтердің деректік маңызы.
Қорытынды.
Сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Негізгі заңдардың дерек көзі ретінде пайда болуын сынау.
2. Негізгі заңдардағы тарихи мәліметтердің деректік маңызы.
Қорытынды.
Сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Мазмұны
Кіріспе
1. Негізгі заңдардың дерек көзі ретінде пайда болуын сынау.
2. Негізгі заңдардағы тарихи мәліметтердің деректік маңызы.
Қорытынды.
Сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Моңғолдардан кейінгі уақытта Қазақ хандығы
шеңберінде ХҮ ғасырдың екінші жартысы - ХҮІ ғасырдың басында Оңтүстік
және Оңтүстік Шығыс Қазақстанның (Жетісу), кең-байтақ далалық аймақ Шығыс
Дешті Қыпшақтың ұзақ уақыт бойы саяси бөлшектеліп келген халқы, жалпы
мемлекеттік дамуға мүмкіндік алды. Мұны ұлттық мүдделер мен мақсаттарға
сәйкес, қоғамдық қарым-қатынас ережелерін реттейтін, құқықтың, яғни
мемлекеттіліктің негізгі белгісі болып табылытын, мемлекет механизмінің
құрылысы мен іс-әрекеттерін реттейтін заңдық жүйенің, қазақ хандығы тұсында
болуымен сәйкестендіреміз.
Алғашқы қазақ билеушілері Жәнібек пен Керей хандар мен олардың
мирасқорлары Қасым хан, Есім хан, Тәуке хан және басқа қазақ хандарының іс-
қимылдарындағы негізгі бағыт, жаңадан пайда болған мемлекетті нығайту,
саяси біртұтастығын сақтау, сонымен қатар территориясын қорғау міндеттері
тұрды. Осы айтылған мәселелерді шешуде, әсіресе Қасым хан, Есім хан, Тәуке
хан үлкен қажырлық танытып, саяси көрегенділік көрсетті. Яғни, қазақ
халқының ынтымағын, бірлігін, салт-дәстүрін бір жүйеге келтіріп,
мемлекеттің саяси әл-ауқатын нығайтып отырған ұлы хандарымыз “Қасымханның
қасқа жолы”, “Есімханның ескі жолы”, Тәуке ханның “Жеті жарғысы” - қазақ
хандығы тарихының негізгі дерек көзі болып табылатындығына талас жоқ.
Демек, ұлы хандарымыздың шығарған қоғамдық қатынастарды реттейтін, бүкіл
халықтың дау-дамайын шешіп ауыз біршілікке шақыратын, қазақ хандығы
тарихының құнды дерегі болып табылатын заңдар - елді тұтас біріктіру
жолында табысқа жетудің кілті болды.
Қазақ хандығының нығаюы, оның құрамында этникалық аумақтың бірігуі
ХҮІ-ХҮІІІ ғасырдың басындағы қазақ хандарының билік ету кезеңімен
байланысты. Бұл кезең біршама зерттелгенімен, қоғамдық қатынастарды
реттейтін заңдық жүйелеріне зерттеушілер әлі қалам тартпаған. Яғни,
“Есімханның ескі жолы”, “Қасымханның қасқа жолы” заңдары түп нұсқасы
анықталмай, тек ауызша тараған. Бұл заңдар зерттеуді қажет етіп, өз
зерттеушісін күтіп отырған мәселелер болса , ал Тәуке ханның жарғы заңын
тек заңгерлер заңдық тұрғыда зерттеген. Демек, қазақ хандығы тарихының
негізгі дерек көзі болып табылатын қазақ хандарының негізгі заңдарын
деректік тұрғыда зерттеу бүгінгі таңның аса маңызды мәселесі.
“Өткен өміріміздің тарихын білмей тұрып, қазіргіні болжау мүмкін
емес”, - деген екен ұлы ғалым әл-Фараби. Құқықтық жүйенің қалыптаса келіп,
конституцияға ұласу тарихын әрбір ұлтжанды азамат білуі тиіс.
Қазақ халқы өзінің тәуелсіздігіне қол жеткізген кезеңде өткен
тарихымызды ұлттық мүдде тұрғысынан саралап, тарихымыздың “көлеңке беттерін
қайта қарастырып, тарихи тұлғаларымызды түгендеп жатқан тұста, тарихтың бір
саласы деректану ғылымы арқылы деректерді іздеп табу, таңдау, жүйелеу, сыни
талдау және сыныптау арқылы жазылған бітіру жұмысына негіз болып отырған
бұл мәселенің өзектілігі бұрынғыдан да арта түсері хақ.
Кеңестік тарихнамада қазақ қоғамындағы таптық бөлініс біржақты
көзқараспен зерттелген еді. ХҮ ғасырдың ортасынан - ХҮІІІ ғасырға дейін
өмір сүрген тәуелсіз қазақ хандығының саяси тарихы, яғни хан, би, сұлтан
тұлғалары өз бағасын ала алмай келді. Ал ұлттық сана-сезім жоғары дамып
отырған уақытта мұндай қателіктердің басын ашып жаңаша талдау аса қажет деп
ойлаймын. Сондай-ақ, қоғамның әлеуметтік-саяси, экономикалық жағдайын ашып
көрсететін, сол қоғамдағы заңдардың зерттеу объектісіне айналмағаны, әрине,
ғылым үшін орны толмас өкініш. Осы орны толмас өкініштен ұлт тарихының
тағдырын аман алып қалу, біздің, яғни ұлтжанды жастардың қолында. 1
Сондықтан таңдалынған өзекті тақырып өскелең ұрпақты оқытып, тәрбиелеудегі
маңызды қажеттілік деп ойлаймын.
Тақырыптың деректік негізі. Қазақ хандарының саяси-құқықтық сипаттағы
заңдар жүйесінің құжаттық немесе сол кездегі жазба нұсқасы бізге жетпеген.
Тіпті қазақ хандығының ішінен болмаса да, бір дәуірде өмір сүрген алыс және
жақын шығыс мемлекеттерінің жазбаларында да ондай мағлұматтар осы күнге
дейін кездеспеген.
Орта ғасырдағы қазақ хандығы кезеңінің тарихын, хандардың мемлекеттік
саясаты туралы деректерді негізінен алғанда Шығыстың Қазақ еліне шектес
және алыс елдерінен шыққан авторлар жазған жазбаша деректемелердің
материалдарынан және орта ғасырлық араб, парсы тарихшыларының еңбектерінен
кездестіреміз. Бұл деректерде қазақ хандарының заңдарының нақты түпнұсқасы
жазылмаса да, қоғамның саяси, әлеуметтік, экономикалық, тұрмыстық, әдет-
ғұрыптық, құқықтық тағы басқа мәселелерінен мол мағлұмат аламыз. Қазақ
хандарының заңдарының мазмұны бағдар, мақсаты – хандардың мемлекеттік
саясатымен тығыз байланыста құрылып, өзара үндестікте өрілген.
Әсіресе, ХҮІ ғасырдың белгілі тарихшысы Мұхаммед Хайдар Дулатидың
“Тарих-и-Рашиди” шығармасында жазылған қазақ хандығының алғашқы тоқсан
жылдық тарихы тым қысқа болғанымен, дәйекті түрде баяндалады. 2 3
Сондай-ақ, ХҮ ғасырдың екінші жартысы – ХҮІ ғасырдың алғашқы ширегі
кезеңіне байланысты Моғол және Шайбани ұрпақтары қалыптастырған
деректемелер мәселенің дерек көзі болып табылады.
Қазақ хандығы кезеңінің тарихы бірнеше шығармаларда баяндалады. Олар
авторы белгісіз “Тауарих-и гузида-йи нусратнаме”, Молла Шадидің “Фатх-
наме”, Камал ад-Дин Бинайдың “Шайбани наме”, Ақсақ Темірдің ұрпағы,
Үндістандағы Ұлы Моғол империясының негізін салған, ұлы жазушы Бабырдың
“Бабырнама” атты еңбектері 4
Абдаллах Мұхамед бен Әли Насруллахтың “Зубадат-ал-асар” шығармасында
ХҮІ ғасырдың бірінші ширегіндегі қазақ хандығы мен шайбанилық Мауереннехр
арасындағы саяси қатынастар туралы көптеген құнды мәліметтер кездеседі.
Сондай-ақ ол кітабында: “Қасым хан бүкіл Дешті Қыпшақтың падишахы болды. Ол
ұлы істер жасау үшін үшін туған адам еді, - деп жазады” 4
Шайбанилық деректер ішінде қазақтар туралы, олардың шаруашылығы, әдет-
ғұрпы, заңдары, діні, Сыр бойындағы қалалардың ХҮІ ғасырдың басындағы
жағдайы туралы ең маңызды мәліметтерді Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханидың
“Михман-наме Бухара” атты еңбегінен табамыз. 5
Автордың өзі 1509 ж қысында (3-жорық) Мұхаммед Шайбаниханның қазақ
хандығына жасаған жорығына қатынасып, жорықтың себептері мен мақсатын,
оқиғалардың барысын және қорытындысын баяндайды. Оның мәліметтері тың, әрі
дәлдігімен құнды. Бұл дерек Дешті Қыпшақ пен Қазақ хандығына қатысты
оқиғаларды бір жақты, яғни шайбанилық әулеттің ресми көзқарасы тұрғысынан
баяндалып, қатаң цензураны басшылыққа алғанына қарамастан қазақ хандығы
дәуірінің құнды дерек көзі болып табылады.
Парсы тарихшысы Искандар Муншидің “Тарих-и алмара-йи Аббасиында” Есім
хан заманы мен оның жүргізген саясаты, қоғамдық жағдай жақсы баяндалады. Өз
жұртынан қуғындалып, қазақ елінде, Есім ханның сарайында құрметті мейман
болған Әбілғазы-бахадұр хан атақты “Шежіре-и-түрік” кітабында құнды
мәліметтер қалдырған.
Әз Тәукенің кеңесшісі Қожаберген жыраудың жырлары да деректік
қорымыздың алдыңғы сапынан орын алады.
Мәселенің зерттелу деңгейі (тарихнамасы).
Орта ғасырлар кезіндегі Қазақстан тарихын зерттеу ХІХ ғасырдың екінші
жартысынан бастап берік негізге ие болды. Ол В.В.Вельяминов-Зернов пен
Ш.Ш.Уәлихановтың есімдерімен тікелей байланысты. Аса көрнекті ориенталист,
шығыстанушы В.В.Вельяминов-Зернов өзінің 1864 жылы жазған “Исследование о
Касимовских царях и царевичах” атты еңбегінің екінші томында алғаш рет ХҮ-
ХҮІ ғасырлардағы қазақ тарихына назар аударып, ғылыми тұрғыда зерттеді 6.
Онда Қазақ хандығының тарихы рет-ретімен баяндалып, бұл мемлекеттің құрылуы
туралы пікір айтылады.
Орыс шығыстанушылары есімдерінің арасында қазақтың тұңғыш шығыстанушы-
ғалымы, этнограф Ш.Ш.Уәлиханов көрнекті орын алады. Оның бірқатар
еңбектерінде (Қырғыз шежіресі, Қырғыздар туралы жазбалар т.б.) қазақ
хандарының генеологиясы, Қазақ хандығы мен Ноғай Ордасының арасындағы саяси
қатынастар, ХҮ ғасырдың аяғы мен ХҮІ ғасырдың басындағы Қазақ хандығының
саяси және әлеуметтік жағдайлары, әдет-ғұрыптары туралы жазады. Қазақтың
аса көрнекті ғалымы, ағартушысы, ойшыл демократы еңбектерінің толық жинағын
1960-шы жылдарда Қазақ КСР Ғылым академиясы дайындап басып шығарды, ал 1980-
ші жылдарда қазақ және орыс тілдерінде қайта басылып шығарылды 7.
ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдарында, яғни Кеңес өкіметі орнаған алғашқы
жылдарда арнайы Қазақстан тарихына арналған, соның ішінде қарастырылып
отырған кезеңге мейлінше көңіл аударған зерттеулер пайда болды. Бұлар
А.П.Чулошниковтың, 8. М. Тынышбаевтың 9. С.Ж. Асфендиаровтың 10
еңбектері. Ақын һәм философ Ш. Құдайбердіұлының “Түрік, қырғыз-қазақ һәм
хандар шежіресі” деген шығармасын да атап өтуіміз керек 11. Аталған еңбек
қазақ халқының тарихын Әбілғазы, Н.А. Аристов, В.В. Радлов еңбектерінің
негізінде ана тілінде жаңғыртуға әбден сәтті жасалған әрекет болатын.
1943 жылы тұңғыш ұжымдық еңбек – “Қазақ ССР тарихы (Көне заманнан
бүгінге дейін)” жарық көрді 12. Кітапты авторлар ұжымы – Б.Д. Греков,
А.М. Панкратова, Е. Бекмаханов сынды ғалымдар жазып шықты. Онда ХҮ-ХҮІІ ғғ.
Қазақ хандығының саяси тарихы мықты да құдыретті деп сипатталып көрсетілді.
Бірақ бұл еңбек Қазақ КСР Компартиясы Орталық Комитеті тарапынан, феодалдық
өткен заманды дәріптеушілік деп қатаң сынға алынды.
Соңғы орта ғасырлар кезіндегі Қазақстан тарихының негізгі
проблемалары, ішінде көрнекті ғалымдар: Н.Г. Апполова, Г.Ф. Дахшлейгер,
Ә.Х. Марғұлан, В.Ф. Шахматов сынды авторлар ұжымы 1957 жылы “Қазақ КСР
тарихының” жаңа екі томдық басылымының 1-ші томын шығарды. 13. Онда ХІІІ-
ХҮІІ ғасырлар тарихына, яғни Қазақстан моңғол үстемдігі кезеңінде; қазақ
халқы мен Қазақ хандығының құрылуы; Қазақстанның ХҮ-ХҮІІ ғасырлардағы
әлеуметтік-экономикалық қатынастары мен саяси құрылысы жан-жақты
қарастырылды. Әлбетте, Бұрындық және Қасым хан билігі тұсындағы кезеңдерге
қорытындылар жасалды.
1960 жылдары қарастырылып және парсы және түрік тіліндегі деректерді
анықтап, жариялау мен зерттеуге зор үлес қосқан С.К. Ибрагимов болды14.
Орта Азия тарихын зерттеуші, шығыстың түпнұсқа деректемелерін жариялау
арқылы кеңінен мәлім болған тағы бір тарихшы А.А. Семенов ХҮ ғасырдағы
шайбанилер әулетінің тарихы, оның ХҮ ғасырдың аяғы – ХҮІ ғасырдың басындағы
қазақ хандарымен қарым-қатынастары зерттелген еңбектерін жариялады 15.
Бұдан кейінгі кезеңдерде қазақ қоғамындағы ішкі құрылымының әлеуметтік
ахуалын анықтауда зерттеуші-тарихшылар М.Х.Әбусейітова 16. Б.Б.
Кәрібаев, 17. В.П. Юдиннің, 18 және Т.И. Сұлтановтың 19.
еңбектерінде зерттеу тақырыбымызға өзек болып отырған мәселелер жан-жақты
талданып, зерттелді. Әсіресе Т.И. Сұлтановтың еңбектерінде Қазақ хандығы
тарихы мәселелерінің барлық жақтары қозғалды деуге болады. Мәселен,
зерттеуші – Қазақ хандығын біртұтас мемлекет деп жазып, сонау Шыңғыс ханнан
бастап ХҮІІІ ғасырдың басында билік еткен Тәуке ханға дейінгі
билеушілерінің генеологиясы таратылған 20.
Мәселенің тарихнамасын қозғағаннан кейін, зерттеуші А. Исиннің есімін
және оның зерттеулерін айтпай кетуге болмайды. Ол ХҮІ ғасырдағы Қазақ
хандығының, әсіресе Қасым хан билігі кезіндегі тарихын зерттегенде орыс
мұрағатының, елшілік бұйрықтарының материалдарын пайдаланған.
Мәселенің зерттелуі ХІХ ғасырда Ресей шығыстанушыларынан бастау алып,
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алған соңғы жылдарға дейін жалғасып келеді.
Осы жылдар ішінде, ХҮ ғасырдың аяғы мен ХҮІ ғасырдың бірінші ширегі
аралығындағы Қазақстан тарихы жан-жақты зерттелді деп айтуға болады. Оған
ХХ ғасырдың 50-70 жылдары орта ғасырлық парсы және түрік деректерінің
көптеп табылуы, олардың аударылып ғылыми айналымға енгізілуі үлкен септігін
тигізді. П.И. Рычков, 21 П.С. Паллас, 22 И.Г. Георги, 23 И.И.
Андреев 24 сынды Ресей тарихшылары алғаш рет қазақ шаруашылығы, саяси
өмірі туралы мағлұмат береді. Әсіресе П.И. Рычков Кіші жүздің саяси тарихы
мен патша өкіметінің Қазақстандағы, әлеуметтік-құрылымы туралы біршама
жазған. Ал, П.С. Паллас қазақ халқының мәдени өмірі мен әлеуметтік құрылысы
туралы айтып өткен. Сонымен қатар, И.Г. Георги еңбегінің де маңызы бар
екенін айтуымыз керек. Оның еңбегінде ХҮІІІ ғасырдағы әлеуметтік-
экономикалық жағдайы туралы едәуір нақты деректер негізінде мәліметтер
келтірілген. Бұл еңбектің деректік құндылығы жоғары, өйткені, мұнда хандар
шежіресіне қатысты жүздерге байланысты мәліметтер кездеседі.
Ал, ХІХ ғасырдың басында өмір сүрген орыс тарихшылары Г.Спасский 25
А.Е. Левшин 26 бүгінгі күнге дейін өзіндік маңызын жоймаған тарихи
зерттеулер қалдырды.
А.Е. Левшин еңбегінде қазақ халқының тарихи-этнографиялық және
географиялық жағдайы кеңінен қамтылған. Сондай-ақ, ХҮІ ғасырдың ортасынан
ХҮІІІ ғасырдың басы аралығындағы саяси жағдайлар баяндалған. Бірақ баса
көрсетіп айтатын мәселе А.И. Левшиннің патша саясатының отаршыл ниетінен
шыға алмай қазақтарды “тағы”, “жабайы” деп дөрекі түрде қателіскенін
айтуымыз керек. Г.Спасский болса “Жеті Жарғының” алғашқы қағазға түсірушісі
болды. Ол ұлттық тарихымыздың әдеттік-құқық жүйелерін зерттеуде, 1816 жылы
өзі қатынасқан экспедиция бойынша қазақ халқының тұрмысынан хабар беруші
ретінде алатын орны ерекше.
Қазақ халқының әдеттік құқықтарын жинау, зерттеу бағытындағы жарық
көрген еңбектер Л.Ф.Баллюзек, 27 П.Е. Маковецкий, 28 Д.Я. Самоквасов,
29 Л.А. Словохотов, 30 В.В. Бартольд, 31 И.И. Крафт 32.
еңбектері де әлеуметтік-экономикалық даму, тарихи оқиғаларға байланысты
талқылау үшін өзіндік құны жоғары зерттеулер. Жалпы алғанда орыс
зерттеушілерінің еңбектерінде бір жақтылық сақталған, олар қазақ қоғамының
әлеуметтік-экономикалық жағдайдың ерекшеліктерін жете түсінбегенін, сөйтіп
оған тек артта қалушылық сипатта түсінік бергенін баса көрсетеміз. Сондай
авторлардың бірі А.В. Радлов,33 А.Е. Алекторов, 34 Аристов 35.
еңбектерін атауға болады. Қазақстандық зерттеушілер ішінде бұл кезең
тарихын қарастырған Е.Б. Бекмаханов 36 С.З. Зиманов 37. Тәуке ханның
“Жеті жарғысына” кеңінен талдау жасаған еңбектің бірі С. Созақбаевтың
“Тәуке хан. Жеті жарғы” монографиясы 38. Қазақ хандарының заңдары
философиялық, құқықтық, отан тарихы саласынан көптеген кандидаттық,
докторлық диссертациялар қорғалды. Атап айтар болсақ, Кемелбеков Қ.Б.
“Қазақтың әдеттік-құқықтық мәдениеті және оның қалыптасу кезеңдері” 39
атты тақырыпта философиялық тұрғыдан, Өсеров Н. “Қазақтың әдет-ғұрып
заңдарына шариаттың әсерін зерттеу” 40, деген құқықтық тұрғыда зерттелген
және отан тарихынан Телеуова Э.Т. жазған “Тәуке тұсындағы қазақ хандығының
саяси, әлеуметтік және экономикалық аһуалы”, 41 т.б. ғылыми жұмыстар
тақырыптың тарихнамалық шеңберін кеңейте түседі. Қазақ халқының құқықтың
дүнесінің жиналып, зерттелуіне зор үлес қосып жүрген халық жанашыры С.З.
Зимановтың жетекшілігімен “Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламасы аясында
шыққан он томдық “Қазақтың ата заңдары: Құжаттар, деректер және зерттеулер”
еңбегі қазақ халқының заңдарын зерттеуде бағыт беретін бірден-бір еңбек.
Осы он томдық еңбектің ІҮ томында қазақ хандарының заңдары, яғни “Қасым
ханның Қасқа жолы”, “ Есім ханның Ескі жолы”, Тәуке ханның “Жеті Жарғы”
заңдары, олардың тізімі мен нұсқалары, зерттеулер мен пайымдаулар, пікірлер
жазылған. Бұл еңбекте қазақ заңдарын зерттеушілер С.З. Зимановтың “Қазақ
хандары заңдарына шолу және олардың ерекшеліктері”, Е. Аманжоловтың, Ә.
Марғұланның, Бай Суичин Пожыпицтің, Қ. Салғараұлының, М. Ибраевтың, З.Ж.
Кенжалиевтің, Б. Кәрібаевтың, Б.Ж. Қуандықовтың, Ж. Жағыпарұлының, Е.
Саққұлақұлының, Н. Өсеровтың, М. Мағауиннің “Қасым ханның қасқа жолы ” мен
“Есім ханның Ескі жолы” жайлы пайымдаулар мен пікірлері және Е.М. Абенов,
Е.М. Арынов, И.Н. Тасмағамбетов, Е. Адам, Б. Айсынов, Н.Г. Апполова, Н.С.
Ахметова, Г.З. Қожахметов, М. Вяткин, Г. Гавердовский, Н.И. Гродеков, Я.
Гурлянд, Т.М. Культеелев, Қ. Қамбаров, З. Қинаятұлы, С. Өзбекұлы тағы басқа
көптеген ғалымдардың “Жеті жарғы” жайлы зерттеулері, сондай-ақ, “Жеті
жарғының” бізге А. Левшин, Г. Спаский, К. Шукралиев т.б. арқылы жеткен
нұсқалары және басқа да келелі мәселелер қамтылған 42. Қазақ хандарының
заңдарын зерттеуге деген құлшыныс соңғы кездері жиі байқалады. Бұл қазақ
хандығы заңдарының толық зерттеліп, тарихнамасының тереңге тамыр жаятынын
көрсетеді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ хандығы тұсындағы қазақ
хандарының негізгі заңдарын құнды дерек көзі ретінде талдап, зерделеп,
мазмұнын ашып, деректанулық негізде жазып, қазақ хандарының негізгі заңдары
қазақ тарихының тұнып тұрған дерек көзі екенін дәлелдеуді алдыма мақсат
етіп қойдым. Мақсатыма жету үшін төмендегідей міндеттерді орындауды
көздедім:
- Қазақ хандарының заңдарына қатысты жазба деректерді іздеу, табу,
жинақтау, жүйелеу.
- Осы кезеңнің деректерін пайдалана отырып, оларды танып-білу, терең
меңгеру, зерделеу көптеген деректің ішінен шынайылыққа жақын, дәл деректі
саралау, анықтау.
- Қазақ хандарының заңдарын зерттеуші ғалымдардың еңбектерін
қарастырып, оларды бір-бірімен салыстыру, сын көзбен қарау.
- Заңдардың бізге жеткен нұсқалары мен пайымдау-пікірлерді қарастыру.
- Қазақ хандарының заңдарына ішкі, сыртқы сын жүргізу, яғни негізгі
заңдардың пайда болуын сынау, қазақ хандары заңдарының бастауын анықтау.
- Негізгі заңдардың түпнұсқалық мәселесіне назар аудару, ғылыми
болжамдар жасау.
- Абай жазған заң – қазақ хандары жарғыларының заңды жалғасы болу
мүмкін деген пікірімді дәлелдеу. Жеке тұлғалық пайымдаулар мен батыл
көзқарастар айту.
- Негізгі заңдарды ортақ қасиеттері бар, бірақ бір-бірінен ерекше
түрлері, белгілерімен айырылатын категорияларға бөлу, яғни қазақ хандарының
заңдарын алғаш рет сыныптау.
- Қазақ хандарының негізгі заңдарын тарихи тұрғыдан объективті
бағалау.
- Заңдардағы тарихи мәліметтердің деректік маңызын ашып көрсету.
Заңдардың қоғамдық қатынастардағы ролін байыптау. Қарастырып отырған
негізгі заңдардың баптарын талдау, тарихи тұжырым айту.
Диплом жұмысының хронологялық шеңбері. Көне дәуірден бастау алған
қазақ қоғамындағы құқықтық ескерткіштерге шолу жасалынып, негізінен қазақ
хандығы дәуірінің (ХҮ ғ.ортасы- ХІХғ. ортасы) өрлеу кезеңіндегі үш ғасыры
ХҮІ-ХҮІІІ ғасыр аралығы, яғни Қасым хан (1511-1523), Есім хан (1598-1645),
Тәуке хан (1680-1718) билік құрған кезеңін қамтиды.
Диплом жұмысының құрылымы. “Қазақ хандарының негізгі заңдары қазақ
тарихының дерек көзі ”деген тақырыптағы диплом жұмысым кіріспеден, екі
тараудан тұрады: бірінші тарау негізгі заңдардың дерек көзі ретінде пайда
болуын сынау, яғни ішкі сын, сыртқы сыннан тұрады. Мұнда шынайылық деңгейін
анықтау, өкілеттілік проблемасы, деректердің сақталу формалары, мәтінді
дұрыс оқи білу немесе түпнұсқалық проблемасы, пайда болу уақытын анықтау,
деректің пайда болған жерін анықтау, дерек авторын анықтау(атрибуция),
тарихи деректің әлеуметтік функциясы мәселелері қарастырылды. Екінші
тарауда негізгі заңдардағы тарихи мәліметтердің деректік маңызы
анықталынып, заң баптарына сыныптау, талдау жүргізілді. Қорытынды бөлімде
диплом жұмысын тәмәмдап, одан туған ой-пікірді сараптадым және қазіргі Ата
Заңымызбен салыстырулар жасадым. Сондай-ақ, сілтемелер мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Негізгі заңдардың дерек көзі ретінде пайда болуын сынау
Бірнеше мың жыл бойы Евразия көшпелілерінің нақ ортасында Алаш туының
астында болған қазақ рулары мен тайпаларының өз бетімен мемлекет құрған
уақыты ХҮ ғасырдың ортасы екендігі белгілі. Керей мен Жәнібек хандардың
кезінде мемлекеттік идеясының өміршеңдігі үшін күрес - одан кейінгі қазақ
хандары кезінде де өз жалғасын тапты. Яғни, мемлекетті нығайту, заң
ережелерін бір қалыпқа немесе бір негізге келтіру, ішкі және сыртқы саяси
аһуалға заңдарды ыңғайлау мәселелері болатын.
Әлемдегі кез-келген елді алып қарайтын болсақ, ішкі және сыртқы саяси
жүйені реттеп отыратын заңдық жүйесі болды. Мысалы, тарихқа көз жүгіртсек,
ежелгі Вавилондағы “Хаммурапи заңы”, ежелгі Римдегі “ХІІ таблицалар заңы”,
Осман империясындағы “Кануннаме” заңдары, орта ғасырлардағы Европалық
феодалдық мемлекеттерге тән “Сали шындығы”, т.б. заңдарының болғаны тарихқа
аян.
Қазақ өркениетінің құқықтық қатынастарының тарихын зерттеу, негізгі
дерек көздерін саралау қазақ қоғамының даму үрдісін және мемлекеттің саяси-
әлеуметтік құрылымы маңындағы күрделі мәселелерді анықтауға жол ашады.
Қандай құқық болса да қоғамның талаптарына орай туындайды, бұл жағдай
көшпенділердің қоғамдық құрылысы мәселесін қарастыруда әдеттік-құқықтық
қатынастардың маңызын көрсетеді. Көшпелі мемлекеттердің құқықтық
қатынастарды реттеу әрекеті әр түрлі тарихи кезеңде өткенімен, оның қызметі
және ішкі мәні жақын болды. Қазақ хандығының мемлекеттік құрылымы, саяси
билік формасы, құқықтық қатынастары, мәдениетінің даму үрдісі көне дәуірден
бастау алады. Қазақ территориясында көне дәуірде өмір сүрген тайпалардың
және табиғи-дәстүрлі кезеңдегі қоғамдық қатынастар мен құқықтық жүйенің
сипаты қазақ қоғамының өзіне тән құқықтық негіздерінің қалыптасуына ықпалын
тигізді.
Қазақтардың құқықтық жүйесінің құнды дерегі болып табылатын қайнар
көзі - әдет-ғұрып құқығы болып табылады. Қазақтың құқығының бастаулары осы
1) әдет-ғұрып нормалары, 2) шариғат нормалары, 3) жеке билеушілердің
құқықтық заң ережелері, 4) билер институты құрайды.
Ауызша әдет-ғұрыптық ережелер алғашқы адамзат қоғамының қалыптасуымен
қатар жүрді. Қоғамдық қатынастардың күрделенуі әдеттегі нормалардың
құқықтық негізде сипат алуына әсер етті. Алғашқы құқықтық қатынастардың
пайда болуы әлеуметтік үрдістің жемісі болды. Көшпелі қоғам жағдайында
рулық қатынастардың үзілмей сақталуында, көшпелі мал шаруашылығындағы
қатынастарды реттеуде әдет-ғұрып құқығы тиімді жол болып табылды. Қоғамдағы
ережелердің қалыптасуы атқаратын қызметіне сәйкес, жасына қарай реттелді.
Осы ережелер қоғамның өз ішінде пайда болып, оның іске асуын қадағалау
нәтижесінде ру мүшелерінің міндеттері және құқықтары қалыптасты. Құқықтық
жүйенің пайда болуына әлеуметтік фактормен қатар табиғи-климаттық,
экологиялық жүйесі де ықпал етті. Осыған орай, меншік құқығы және құқықтық
тәртіп әр қоғамда өзіндік сипатқа ие. Көшпелі қоғамдағы рулық қатынастың
беріктігі, индивидтік құқықтың шығуына тосқауыл болды. Қоғамдағы жеке
индивидтің іс-әрекеті қауымдық құқық негізінде қарастырылды. Құқықтық
қатынастардың қалыптасуына төтенше жағдайлар да әсер етті. Сыртқы жаудан
қорғану мақсатында рудың әр мүшесі жауынгер болды, ал ерекше қабілеті бар
ру мүшесіне басқару құқығы берілді. Бейбіт өмірде құқықтық қатынастар әдет-
ғұрыптарға негізделді. Сондықтан алғашқы құқықтық жүйеге әдет-ғұрып құқығы
жатады. Бұл құқық ортасы, шаруашылық, қылмыстық істерді қамтиды. Көптеген
халықтарда ауызша дәстүрлі құқықпен қатар, халықаралық, сауда құқығының
болуы мемлекеттік құрылыс жағдайында өмір сүргендігінің айғағы. Қазақ
құқығының бастауын ру ішінде қалыптасқан, реттелген әдет-ғұрып құрайды.
Әдеттегі құқық индивидті рулық құқықтан тыс қарау мүмкін еместігін
анықтайды. Сондықтан әдет-ғұрып құқығы негізінде саяси, діни тағы басқа
құқық жүйелері туындады. Әдеттегі құқық көшпелі қоғамдағы мемлекеттіліктің
тетіктерінің қалыптасуына жағдай жасады.
Cонымен қазақтың әдеттегі құқық негіздерінің тарихи бастаулары
ертеде жатыр. Сабақтастық қай кезде де үзілмеген. Бұл тіршіліктің даму
заңдылығы. Көшпенді тіршіліктің ықпалындағы жеке-жеке тайпалар белгілі бір
кезде одақ болып бірігуі негізінде елді басқаруда жаңа ұйымдар қалыптасып,
олармен бірге жаңа құқықтар мен жаңа билік ережелері тәріздес түрлі
категориялар да туып отырған, соның нәтижесінде қоғам мүшелері жаңа бір
қоғамдық тәртіп билігіне түсу арқылы жалпы халықтық мәдениетке қарай
бұрынғысынан гөрі бір қадам болса да ілгерілеп, жаңа бір қоғамдық сананың
тууына негіз қалаған. Осындай негіздің алтын арқауы, үзілмей жалғасып келе
жатқан заңдылық, ұлан-байтақ қазақ жерін мекендеген ғұн, үйсін, қаңлы
тайпаларының әр кезеңде өрлеп, күшейіп билік құрғаны болып табылады. Қытай
жазба деректеріне сүйенетін болсақ, қаңлы тайпасының ресми құқық жинағы
болған. Бұл құқық жинағының негізгі мазмұны толық белгілі болмаса да, қаңлы
қоғамы осы ереже бойынша қылмыстыларды жазалап, өрескел ауыр қылмыс
жасағандарды өлім жазасына кескен. Әрине, алғашқы тайпалық бірлестіктерде
шаруашылықтағы ортақтық қауымдық құқықты туындатты. Рулық қатынастағы
индивидтің құқығы осы ру ішіндегі әдет-ғұрып арқылы реттелді. Бұл әдеттік-
құқық жиынтығы ежелден бастау алып сипаты жағынан рулық қатынасқа
негізделсе де, көшпенді қоғамдағы құқықтық жағдайдың және құқық салаларының
қалыптасуы арқылы мемлекеттік органдарды институциализациялаудың алғы
шартын туғызды. Шаруашылықтың күрделенуінің тарихи жағдайы бастапқы
номадтық кезеңнің өзінде “күнә түсінігінен”, отбасылық қатынастардан шығып
көптеген әдеттік-құқықтық нормаларының ішінен қоғамдық қатынастарды
реттейтіннің бөлініп қалыптасуына әкелді. Бұл нормалар биліктегі
қатынастарға және жеке меншік түрлерінің пайда болуына тікелей байланысты
болды.
Көшпелі қоғамдағы құқықтық қатынастардың дамуы
мемлекеттіліктің қалыптасуымен қатар жүрді. Қазақ хандығына мирас ретінде
жеткен түрік мемлекеттерінің дағдылы құқығын, саяси, азаматтық, қылмыстық
құқықтық ережелердің тарихы осы мемлекеттердің қалыптасуы, өрлеуі,
құлдырауы кезеңдерінің көрінісі ретінде қарастыруға болады. Біртұтас
мемлекеттіліктің негізінің қалануында қоғамдағы құқықтық қатынастардың
реттеу ісінің күрделене бастағанын біз түрік дәуірінде де байқаймыз.
ҮІ ғасырда Орталық Азиядағы көптеген тайпалық одақтардың
бірігуі негізінде Түрік мемлекетінің құрылуы, оның іргесін салушы Бумын
қағанның мемлекеттің тұтастығын, қоғам мүшелерінің азаматтық құқықтарын
қорғаған заң жүйесінің қабылданғаны белгілі. Оның баптары қытай
деректерінен белгілі \43\.
Алғашқы Түрік қағанатының заңы бойынша түрік қоғамының
талаптарына сай отбасылық, азаматтық, қылмыстық істерді шешіп отырған.
Әрине, бұл заң ерте ортағасырлық мемлекеттік сипатқа тән болған. Мемлекетті
басқарудағы саяси әдістер, көшпенді қоғамдық қатынастарды реттеу
зерттеулерде “көшпенді мемлекет” ұғымын туындатты. Мұндай саяси билік түрік
қоғамындағы құқықтық құрылымды үш нормаға негіздеді. Азаматтық, қылмыстық,
отбасылық, мұрагерлік істер әдеттік құқықпен реттелді. Мемлекеттегі билік
тұтқасын ұстаған “Ашина әулетінің” құқығы ерекше болды. Бұл құқық
қағанаттың билеушілері тарапынан қабылданған заң “Төреге” бірікті. Қаған
билігі билеуші әулет ішінде мұраға беріліп отырған. Биліктің атадан балаға
ғана емес, ағадан ініге берілу дәстүрі болған. Үшіншіден, мемлекет және
тайпа аралық қатынастардың ережелері халықаралық құқық құрады. Түрік
қағанатындағы жоғарыда аталып өткен нормалар ҮІІІ ғасырларда жинақталған
құқық жүйесі “Төреге ” бірікті. Түрік елінің қалыптасуымен қатар, заң
шығармашылығы мемлекет ішінде “Төренің” таралуына ықпал жасады. “Төре” елді
басқару, билік жүргізу құқығын қамтыды. Оның негізгі мақсаты мемлекеттің
ішіндегі тұтастықты сақтау, ру арасындағы қайшылықтарды, қарым-қатынасты
реттеуді көздеді. Түрік қоғамындағы әдет-ғұрып құқықтары және “Төре”
кейінгі осы қоғамның мұрагерлерінің құқықтық қатынастарында жалғасын тапты.
Осы жерде айта кететін бір жағдай қазіргі кезеңде ғылыми айналымға еніп,
жан-жақты зерттелген “Төре бітігі” ХҮІ ғасырға жататын қыпшақ-армян заңдар
жинағы және армян-қыпшақ процессуальды кодексінің сақталуы Дала
өркениетінің құқықтық қатынастарының ықпалын ашып беретін сияқты.
Дала өркениетінің тарихындағы көшпенділердің құрған ірі
мемлекеттерінің бірі ХҮІІІ ғасырдың басында тарих сахнасына көтеріліп,
өзінің саяси ықпалын таратты. Еке Моңғол ұлысының құрылуы тұсында
мемлекетті нығайту мақсатында көшпенділердің әдеттік-құқықтық нормаларының
жиынтығына сол кезеңдегі моңғол қоғамының талаптарына орай өзгерістер
енгізіліп, жетілдіріп қабылданған заң жинағы “Ұлы Яса” болды. “Ұлы” деп
аталуы моңғолдардың барлығына тиісті заң болды. Осы жағынан алғанда
жергілікті ұлыстық деңгейдегі жасақтардан ерекшеленді. Яса моңғолша-жасақ,
йосун “қаулы”, “заң” мағынасын береді. Яса –Шыңғыс ханның қабылдаған
моңғолдардың заңдар жиынтығы және ережелері. Рашид ад-Диннің мәліметіне
қарағанда бұл заң моңғолдардың 1206 жылы өткен құрылтайында қабылданған.
Бұл заңның Шыңғыс ханның керей, найман, меркіттерге жасаған жеңісті
жорығынан кейін жиналған Ұлы құрылтайда қабылдануы оның билігінің нығаюына
жол ашты. Кейінірек 1218 жылы Түркістанға қарсы жорықты ұйымдастыру
мақсатында жиналған құрылтайда толықтырулар енгізіліп, 1225 жылы қайта
қабылданған. “Ұлы Ясаның” түпнұсқасы толығымен сақталмаған. Оның үзінділері
араб, парсы, тарихшыларының еңбектерінде кездеседі. “Ұлы Ясаның” толығырақ
мазмұны ХІІІ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген парсы жылнамашысы Ала
ад Дин-Ата Малик Джувайнидің “Тарих-и-Джахангушай” аударғанда “Әлемді
бағындырушының тарихы” атты еңбегінде кездеседі 44.
Зерттеушілер арасында Ясаның баптарына қатысты пікірлер
баршылық. Оған қатысты орыс, қытай, моңғол, қазақ, қалмақ, татар
зерттеушілері өздерінің көзқарастарын ұсынған. Соңғы зерттеулер қатарына
жататын осы кезеңнің маманы Зардыхан Қинаятұлының “Қазақ мемлекеті және
Жошы хан” атты еңбегінде осы тақырып төңірегінде жан-жақты талдаулар
жасалынған. Мұнда біз осы уақытқа дейін Ясаны қарастырғанда орыс
зерттеушілерінің пікірлеріне тоқталатын болсақ, мұнда қытай, моңғол
ғалымдарының тұжырымдары айтылып өтеді Қытай ғалымы Ли Зу Фин Ясаны негізгі
сегіз тарауға бөліп, оларды жіктеп қарастыру талдағандығын атап өтеді
Тарихшы Б. Сайшал бұл заңды терең талдау нәтижесінде деректердегі
үзінділерді мазмұнына қарай алты бөлімге бөліп, 54 бабын ашып берген. Бұл
заң Шыңғыс ханның құрған мемлекетімен қатар пайда болған жоқ. Оның бастауы
Моңғол үстіртін әр тарихи кезеңде билік құрған Түркі, Тунгус, Моңғолдық
мемлекеттерінің қалыптасып кейінге мұра болып қалған құқықтық ережелер
болғандығы жөніндегі Зардыхан Қиянатұлының пікірі өте орынды . 45.
Қоғамдық қатынастардың күрделене түсуі, мемлекеттіліктің
қалыптасуы, құқықтық мәдениеттің дамуымен қатар жүреді. Сондықтан Шыңғыс
ханның құрған мемлекетін өзіне дейінгі осы территориядағы бір кезде
қалыптасып, нығаю үстінде болып, ыдыраған мемлекеттердің тікелей мұрагері
ретінде қарастырған жөн.
Сонымен Моңғол империясындағы негізгі құқықтық ескерткіш
“Яса” болды. Бұл заңның күштілігі сонда, Шыңғыс хан ұрпақтары Моңғол
империясынан қаншалықты қашықтықта билік құрса да осы заңға бағынып, берік
ұстауға тырысты. Ясактың құрамы халықаралық құқық, мемлекеттік және
әкімшілік құқық, қылмыстық құқық, сауда құқығы, сот құқығы, заңды бекіту
сияқты баптардан тұрды: 1. Тақ мұрагері Хан деген титулды иеленсін.
Өзге халықтар, оның ішінде мұсылмандарда кездесетін ханға және оның
туыстарына әртүрлі лауазымды есімдерді қоюға тыйым салынсын. Әрқайсысы
бастапқыда қойылған өз есімдерін қолдануы тиіс.
2. Кімде-кім құрылтайдың шешімінсіз, өзгелерді мойындамай өзін хан
көтергендерді қатаңдықпен өлтіру керек.
3. Әскерге 20-ға толғандар алынсын. Әр ондық, жүздік, мыңдық, түменде басшы
тағайындалсын.
4. Кімде-кім арсыз әрекет жасайтын болса өлім жазасына кесіледі.
5. Кімде-кім малдың етін жегісі келсе, алдымен оның ішін жарып жүрегін
қолымен қысып өлтіріп оның етін жеуіне болады.
6. Кімде-кім мұсылмандар сияқты малды бауыздаса, оның өзін бауыздау керек.
7. Кімде-кім мақтаншақтықпен өтірік айтса, біреудің соңынан әдейілеп
қудаласа, таласып тұрған екі жақтың біріне көмектессе өлім жазасына
кесілсін.
8. Кімде-кім тұтқынға рұқсатсыз киім немесе тамақ берсе өлімге кесіледі.
9. Кімде-кім қашқын құлды тауып, оның қожайынына қайтармаса өлімге
кесіледі.
10. Кісі өлтірген қылмысы үшін құн төлеу арқылы құтылуға болады.
11. Кімде-кім ат ұрласа оның құнын тоғыз есе артық төлеуі тиіс. Егер
мүмкіндігі болмаса ол баласын беруі тиіс.
12. Құран оқитын дін жолындағылар шариатын білгілері, дәрігерлер, ғылым
жолындағылар дәуіріштер барлық салық түрлерінен босатылады.
13. Әркім таңдамай барлық дінге құрмет көрсету тиіс.
14. Кімде-кім үш мәрте қарыз алып, оны үш мәрте уақытында қайтара алмаса
өлімге кесіледі.
15. Кімде-кім зайыбының көзіне шөп салса ешнәрсеге қарамай, ол үйленген
болсын, не үйленбеген болсын өлімге кесіледі.
Шыңғыс ханның ұрпақтарының арасында бұл заңның берік орнығуын
Рашид- ад-Диннің шығармасында берілген үзінді нақтылай түседі: “Шыңғыс
ханның қалдырып кеткен салт-дәстүрлері (йусун) мен заңдарын (иасак) сақтап,
оларды өзгертпей қатаң ұстанса онда көктен олардың елдеріне көмек келіп,
олар әрқашан қуаныш пен шаттықта өмір сүреді” –деп берілген. Осы
шығармадағы біліктегі келесі үзінді осы заң мемлекеттің іргетасының
ыдырамауына ықпал жасайтындығын көрсетеді: “Егер осыдан кейін дүниеге
келген мемлекет басшыларының ұлдары тұсындағы ұлы адамдары, батырлар мен
әмірлер заңды қатаң ұстанбаса, онда мемлекет істері шайқалып, тоқтайды,
олар Шыңғыс ханды өте қатты іздейді, бірақ оны таппайды”.
Ясаны берік ұстау Шыңғыс хан ұрпақтары үшін қаншалықты маңызды
болса, олардың билік құрған мемлекеттерінің тұрғындарының бағынуы
міндеткерлік болды. Әрине, бұл жағдайдың орындалуы қиындық туғызды. Оның
мәні Ясаның көшпелілер өміріне негізделген болса, Түркістан немесе Иран
сияқты бағындырылған отырықшы аймақтарда ертеден қалыптасқан құқық
жүйесінде қарастырылатын әлеуметтік-тұрмыстық және қоғамдық өмірі тыс қалып
отырды. Бұлардың баптары арасындағы қайшылықтар жергілікті билік иелері мен
Шыңғыс хан әулетінің билеушілері арасындағы қақтығыстардың туындауына әсер
етті. Түркістан иелігінде билік құрған Шағатайдың Ясаны орындау
мақсатындағы әрекеттерін Джуйвайни былай баяндайды: “Ол өзіне бағынышты
халықты Ясамен қорқытып, оны бұзғандарды жазалайтындығын білдірді, оның
әскері әрқашан дайындықта болды, әсерлеп айтқанда, кез-келген әйел басына
алтын толтырылған табақпен жалғыз еш қорықпай жүре алатын. Ол кішігірім
қаулылар қабылдап отырды. Бұл қаулылар мұсылмандар үшін ауыр болды. Мысалы,
қойды бауыздамау туралы қаулысы нәтижесінде Хорасанда ашық мал бауыздаудан
қорықты. Мұсылмандарды өлген мал етін жеуге мәжбүрледі”... 46.
Моңғол ұлыстарында Ясаның ұстану кезеңінің қаншаға созылғаны
белгісіз. Темірдің құрған Мауереннахр мемлекетінде түрік тіліндегі “Төре”
деп Шыңғыс ханның заңын атады. Сирия және Хорезмде Темір және оның
ұрпақтарын төрені шариаттан жоғары қойған деп айыптап, олардың қол
астындағыларды мұсылмандар ретінде қабылдамады. Темірдің ұлы Шахрух тұсында
(1409-1447жж.) шариатты ғана мойындау, Шыңғыс ханның білігі және заңының
күшін жою туралы қаулы қабылданды. Ал Шахрухтың баласы Ұлықбек керісінше,
Шыңғыс ханның барлық заңдарын орындауды дұрыс көрді. Тимуридтердің соңғы
билеушісі Бабырдың Яса жайында пікірі оның жазбаларында анық берілген:
“біздің ата-бабаларымыз Шыңғыс ханның төресін қалтықсыз орындап отырған
құрылтайда, тойда, тамақ ішерде, отырса да, тұрса да төреге қайшы әрекет
жасамаған. Шыңғыс ханның өсиеті барлық адам орындауға тиісті Құдайдың
жазғаны емес, кім болмасын өзінен кейін құнды өсиет қалдырса оны ұмытпау
керек” 47. Ясаның негізгі баптары ХҮ-ХҮІ ғасырларда Моңғолстан
мемлекетінде өз күшін жоғалтпады. Шығыс Дешті-Қыпшақтың өзбек-қазақ
билеушілері маңызды мәселелерді шешуде Ясаға жүгінген. Сонымен ғасырларға
созылған Шыңғыс хан ұрпақтарының билік құрған тұсында Яса негізгі заң
ретінде қабылданып, барлық істерді шешуде осыған жүгінді. Әрине, ұлан-ғайыр
аймақты алып жатқан Моңғол империясының барлық жері Ясаны ғана мойындады
десек қате болар. Жоғарыда атап өткендей, Яса жергілікті жаулап алынған
халықтардың дәстүрлі құқық заңдарымен қатар өмір сүрді. Шыңғыс ханның
моңғол мемлекетін күшейту мақсатында қабылданған бұл заңының кейбір баптары
кейінгі көшпелі мемлекеттердің құқықтық ескерткіштерінде, олардың қылмыстық
құқығында сақталып қалды.
Сонымен қазақтың құқықтық негіздерінің тарихи бастауларын осы
территорияда мемлекеттілігі қалыптасып, күрделі қоғамдық даму үрдісінен
өткен мемлекттік құрылымдардың әдеттегі құқықтық қатынастары және жеке
билеушілерінің қабылдаған заңдары мен біліктері құрайды.
Қазақ құқығының тарихи бастауларына шолу жасалынып, қазақ
хандарының негізгі заңдарының пайда болуының обьективті алғышарттары мен
жағдайларын анықтау арқылы қазақ хандарының заңдарында сақталынған
деректердің шынайылық деңгейін анықтауға болады.
Тарихта моңғол дәуірі еуразиялық аймақтағы халықтардың өмірі мен
дамуына бетбұрыс әкелді. Термодинамика тілімен айтсақ, ол дәуір бифуркация
нүктесі іспетті. Ескі тәртіптің орнын хаос баса, жаңа тәртіпті іздестіру
ісі одан әрі дамудың тиімділігі ықтимал жолдардың бірін таңдап алу түрінде
жүріп жатады. Мұндай ізденістің бірі - Шыңғыс ханның “Жазасы”.
Қазақ халқы мен оның мемлекттілігі тарихындағы келесі аса ауыр
да бетбұрысты кезең қазақ хандығы кезеңімен тұспа-тұс келеді. Әрине, бұл
екі аралықта қазақ халқының тарихи тағдырына әсер еткен оқиғалар аз болған
жоқ. Олардың ішінде ең маңыздысы - ХҮғасырдың орта шенінде Қазақ хандығының
құрылуы. Осынау сипаты жағынан күрделі де сан қырлы процестің нәтижесінде
қазақ этнонимі қалыптасып, ол мемлекеттік құрылымның атауына айналды.
Тарихта Керей мен Жәнібек құрған Қазақ Хандығын нығайту мен
орталықтандырудың күшеюі - олардың ұрпақтары Қасым хан, Есім Хан, Хақ-Назар
хан, Тәуке хан, және т.б. хандар тұсымен сәйкес келсе, екінші жағынан қазақ
жерін Жоңғар мемлекетінің басып алу қаупінің төне түсуімен сипатталады.
Қазақ халқының тарихына қатысты жоғарыда аталған екі дәуірді
ортақтастыратын не? Қазақ мемлекетін құру жолындағы осы екі биіктің
ортасында көпір бар ма?
Әр дәуірдің негізгі заңдарының дерек көздері ретіндегі
ерекшеліктері де сол кезеңдердің ерекшеліктерінен туындайды. Алайда тарихи
сабақтастық заңдылығы бойынша, заңдар сабақтастығының да болатындығын
байқауға болады. Яғни, жазаның жекелеген баптары қазақ хандарының негізгі
заңдарында сақталғанын бізге жеткен тарихи дерек көздері дәлелдейді.
Қарастырылып отырған кезеңдердің әскери –саяси жағдайының өзгешелігіне
қарамастан, жалпы заңдар жинағының жасалуына түрткі болған жағдай ортақ. Ол
- дәстүрлік құқықтың өмір сүріп тұрған нормаларын қоғамның жаңа талаптарына
сай ойластыруға ұмтылу, олардың ішінен билеуші топтың мүдделеріне сай
келетінін ғана заңдастыру, ескірген және талапқа сай келмейтін нормалардың
орнына жаңасын, талаптан шығатындарын жасау.
С. Кляшторный мен Т. Сұлтанов көтерген “тарихи этнографиялық
сипаттағы қосымша мәліметтерді” 48. пайдалана отырып, Қазақ хандарының
заңдарын қалпына келтіру мәселесі-бүгінгі таңдағы қазақ тарихының кезек
күттірмейтін мәселесі. “Жазаның” да, Қазақ хандарының негізгі заңдарының
да бізге жұқанасы ғана жеткен. Қолда бар жұқананы пайдаланып, жұмыс
барысында Қазақ хандарының негізгі заңдарын “Жазамен” және қазақ
хандарының заңдарын бір-бірімен салыстырып талдап, бірқатар байламдар жасау
арқылы қазақ хандарының негізгі заңдарының пайда болуын сынауға негіз бар.
Қазақ хандарының негізгі заңдары - қазақ тарихының маңызды дерек
көздерін құрайтындығы күмәнсіз. ХҮІ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ тарихындағы
қазақ хандарының негізгі заңдарын зерттеп, қазақ тарихының дерек көзі
ретінде пайда болуын сынау және мәселелерді қарастырар бұрын, осы заңдарды
тудырған қоғам кезеңдерін, халқымыздың тарихи тұлғаларын, мемлекетіміздің
сол кездердегі саяси-әлеуметтік хал-аһуалын, қазақ мемлекеттілігін
дәлелдейтін дерек көзі-заңдарды туындатқан ұлы, біртуар, хандарымыздың ел
билеудегі саясаткерлігіне, қоғамға тигізген әсерлеріне, жалпы қазақ
хандығының тарихына қысқаша шолу жасап, жан-жақты сипаттай отырып талдап,
қарастыру арқылы, қазақ хандарының заңдары – сол қоғамның тарихи тағдырының
мәнін толық көрсетумен қатар, қазақ хандарының заңдары өз кезеңінің теңдесі
жоқ, құнды дерек көзі екендігі айқындала түседі.
ХІҮ ғасырдың соңғы жылдарына таман тарихта Алтын Орда ыдырап, оның
орнына Ақ Орда мен Көк Орда пайда болғаны, осы ордалар орналасқан ұланғайыр
жерді біздің ата-бабамыз мекендегені белгілі. Қазақтың ұлт, этнос ретінде
қалыптасуы осы кезге сәйкес келеді. Осы кездегі алғашқы қазақ мемлекетінің
іргетасын қалағандар Керей мен Жәнібек сұлтандар еді. Олар өз жұртымен
Әбілқайыр ханнан бөлініп, Жетісуға келіп Шу бойына өз ордаларын тігіп,
қоныстанады. Елдің ықыласына бөленіп, өзінің ақылдылығы, парасаттылығымен
Жәнібек пен Керей Алтын Орда мен Ақ Орданың құрамында жүрген, тілі, салт-
дәстүрі бір қандастарын өз хандықтарына тартып, қазақты жеке ел, ұлт
ретінде қалыптастыруға ерен еңбек сіңірді. Осы негізі қаланған қазақ
мемлекетін одан әрі дамытып, ішкі, сыртқы саясатын шебер жүргізіп,
әлеуметтік, саяси, экономикалық жүйені реттеп отыратын жарғылар қабылдап,
елдің салт-дәстүрін сақтаған қазақ хандарының бірі - Қасым хан есімі
тарихта “Қасым ханның қасқа жолы” деп аталатын заңдар жинағымен белгілі.
Қазақ хандығының негізін салушылардың бірі Жәнібек ханның
үшінші ұлы Қасым 1445-46 жылдар шамасында туған 49. Оған дәлел, 1513
жылдың күзінде Шу өзені жағасында онымен Шағатай ханның ұрпағы Сұлтан Саид
ханның елшілігі нәтижесінде, екеуінің арасында жүздесу болған кезде,
олардың замандасы, тарихшы Мырза Хайдар Дулаттың айтуына қарағанда, Қасым
ханның жасы алпыстан асып, жетпіске жақындаған еді 2. Ал шешесі жағына
келетін болсақ, оның Жаһан-бегім есімді анасы Мұхаммед Шайбани ханның әкесі
жағынан бір болып келетін кіші бауыры Махмұд Сұлтанның шешесінің туған
сіңілісі болатын 50. Бұл деректі Мұхтар Мағауиннің “Қазақ тарихының
әліппесі” атты ғылыми байыптау еңбегінен де көреміз. Онда: “Қасым хан қазақ
ордасын салушы екі арыстың бірі - Әз-Жәнібек ханның бел баласы. Анасының
есімі – Жаған-бегім. Болашақ ұлы хан 1445 жыл шамасында дүниеге келді. Бұл
кезде әруақты Барақ ханның өлгеніне әлі жиырма жыл да толмаған, өткен ұлы
күндер, Алтын Орда елесі әлі көңілде тұрған. Ес білген шағында Қазақ
Ордасының шаңырағы көтерілуі, ат жалын тартып мінген кезінде сол жаңа
ұлыстың біржола орнығуы жолындағы күресті көзімен көруі арыстан туған Қасым
сұлтанның өзгеше тұрпатты қайраткер ретінде қалыптасуына себеп болды.” 51
-деп жазады.
ХҮ ғасырдың соңы мен ХҮІ ғасырдың басындағы Қазақ хандығының қоғамдық-
саяси өміріндегі ең маңызды орындардың бірі Қасым ханның еншісіне жатады.
Ең бір жолы болғыш қолбасшы, ықпалды ірі ұлыс сұлтаны, көп ұзамай
қазақтардың ханы, билеуші-реформатор – міне осының барлығы, елдің аумалы-
төкпелі кезіндегі кезеңдегі Қасым ханның тағдырдың жазуымен атқаруға тура
келген тарихи рөлдері. Сонымен қатар нақ осы кезеңде жас қазақ мемлекетінің
орнығу және нығаю процесі жүріп жатты. Өз туған даласында да ондаған
жылдарға созылған өзара соғыс, елдің шекарасын қалыптастыру, міне осының
барлығы Қасым ханның еншісіне тиіп және оның билікке апаруына да түрткі
болған факторлар тұғын.
Үлкенге бағыну дәстүрін ұстанған нағыз дала ұлы ретінде Қасым
әкесінің үлгісі бойынша бастапқыда барлық жағынан Бұрындық ханға бағынып,
оған бас иіп жүрді. Шынында да, Қасым сұлтанның есімі ХҮ ғасырдың 70-80-ші
жылдарында қазақтардың Мұхаммед Шайбани ханмен арадағы болып жатқан
соғыстарды баяндайтын жазба деректердің өзінде-ақ кездесе бастады. Онда
Қасым сұлтан: “Дешті Қыпшақтың белгілі сұлтандары мен даңқты баһадүрлерінің
бірі және Бұрындық ханның атты әскерлерінің бас қолбасшысы” 52-деп
айтылады. Есімі бүкіл Дешті Қыпшақ, Мауереннахрға белгілі бола бастаған
Қасым сұлтанның беделі мен жеке билігі ХҮІ ғасырдың басында одан сайын
артты.
1511 жылы хандық билікті қолына алып, Шығыс Дешті Қыпшақтың
құдіретті билеушісіне айналды. Бұл туралы “Тарих-Рашидиде” былай деп
айтылады: “Қасым хан бүкіл Дешті Қыпшақтың әміршісіне айналды және онда
құдіретті және даңқты болғаны сонша, бұндай атаққа Жошы ханнан кейін ешкім
ие болған емес” 53.
Бұл жерде мынаны ескеруіміз керек, яғни Қасым хан туралы мадақтауды
тек қана Мырза Хайдар Дулаттың еңбегінен ғана емес, қазақ ханының көптеген
замандастарының да жазбаларында айтылады. Мысалы, Камал ад-Дин Бинаи,
Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани, Заһир ад-Дин Мұхаммед Бабыр, Хондемир және
т.б. айтуға болады.
Міне, осылайша Қасым ханның тек Қазақ хандығының тарихында емес,
бүкіл Дешті Қыпшақ, Мауереннахр, Жетісу және тіпті Шығыс Түркістанға аты
шыққан аса құдіретті билеуші болғандығына көз жеткіздік. Жазбаша
деректемелерде оны Жошы ханмен теңестіріп, қатар қояды. Сонымен қатар, қол
астындағы қазақтардың саны бір миллионға жеткендігі және үш жүз мың атты
әскер шығара алуының өзі көп нәрсені байқатады.
Солтүстіктегі көршісі, Алтын Орданың бұғауынан жаңа босап шыққан және
отаршыл-империялық бағытты ұстанған Ресеймен терезесі тең саясат жүргізе
білді. Мәселен, қазақ хандары ішінен ең алғашқы болып, Ресейдің ұлы князі
ІІІ Василийге елші жіберіп, дипломатиялық қарым-қатынас орнатты. Екінші бір
жарқын мысалы ретінде, Қасым ханның билік жүргізген кезеңдегі Қазақ
хандығының тарихы нақ сол жылдарда Батыс Европаға белгілі болды. Сонымен
қатар, олар қазақ халқын дербес этникалық қауым ретінде де таныды.
Қасым ханның қолбасшылық дарыны, ХҮІ ғасырдың басында Сыр өңірі және
ондағы қалалар үшін Мұхаммед Шайбани ханға қарсы күресте ерекше көзге
түсті. Осы кезеңде өзбектердің қазақтарға жасаған төрт жойқын жорықтарында,
оған көбіне Қасым сұлтан қарсы әрекет етті. Өйткені, ол бүкіл қазақтардың
атты әскерінің бас қолбасшысы болды. Мұхаммед Шайбанидың 1510 жылы жасаған
соңғы жорығында нақ сол Қасым сұлтанның әскерінен ойсырай жеңілді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Негізгі заңдардың дерек көзі ретінде пайда болуын сынау.
2. Негізгі заңдардағы тарихи мәліметтердің деректік маңызы.
Қорытынды.
Сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Моңғолдардан кейінгі уақытта Қазақ хандығы
шеңберінде ХҮ ғасырдың екінші жартысы - ХҮІ ғасырдың басында Оңтүстік
және Оңтүстік Шығыс Қазақстанның (Жетісу), кең-байтақ далалық аймақ Шығыс
Дешті Қыпшақтың ұзақ уақыт бойы саяси бөлшектеліп келген халқы, жалпы
мемлекеттік дамуға мүмкіндік алды. Мұны ұлттық мүдделер мен мақсаттарға
сәйкес, қоғамдық қарым-қатынас ережелерін реттейтін, құқықтың, яғни
мемлекеттіліктің негізгі белгісі болып табылытын, мемлекет механизмінің
құрылысы мен іс-әрекеттерін реттейтін заңдық жүйенің, қазақ хандығы тұсында
болуымен сәйкестендіреміз.
Алғашқы қазақ билеушілері Жәнібек пен Керей хандар мен олардың
мирасқорлары Қасым хан, Есім хан, Тәуке хан және басқа қазақ хандарының іс-
қимылдарындағы негізгі бағыт, жаңадан пайда болған мемлекетті нығайту,
саяси біртұтастығын сақтау, сонымен қатар территориясын қорғау міндеттері
тұрды. Осы айтылған мәселелерді шешуде, әсіресе Қасым хан, Есім хан, Тәуке
хан үлкен қажырлық танытып, саяси көрегенділік көрсетті. Яғни, қазақ
халқының ынтымағын, бірлігін, салт-дәстүрін бір жүйеге келтіріп,
мемлекеттің саяси әл-ауқатын нығайтып отырған ұлы хандарымыз “Қасымханның
қасқа жолы”, “Есімханның ескі жолы”, Тәуке ханның “Жеті жарғысы” - қазақ
хандығы тарихының негізгі дерек көзі болып табылатындығына талас жоқ.
Демек, ұлы хандарымыздың шығарған қоғамдық қатынастарды реттейтін, бүкіл
халықтың дау-дамайын шешіп ауыз біршілікке шақыратын, қазақ хандығы
тарихының құнды дерегі болып табылатын заңдар - елді тұтас біріктіру
жолында табысқа жетудің кілті болды.
Қазақ хандығының нығаюы, оның құрамында этникалық аумақтың бірігуі
ХҮІ-ХҮІІІ ғасырдың басындағы қазақ хандарының билік ету кезеңімен
байланысты. Бұл кезең біршама зерттелгенімен, қоғамдық қатынастарды
реттейтін заңдық жүйелеріне зерттеушілер әлі қалам тартпаған. Яғни,
“Есімханның ескі жолы”, “Қасымханның қасқа жолы” заңдары түп нұсқасы
анықталмай, тек ауызша тараған. Бұл заңдар зерттеуді қажет етіп, өз
зерттеушісін күтіп отырған мәселелер болса , ал Тәуке ханның жарғы заңын
тек заңгерлер заңдық тұрғыда зерттеген. Демек, қазақ хандығы тарихының
негізгі дерек көзі болып табылатын қазақ хандарының негізгі заңдарын
деректік тұрғыда зерттеу бүгінгі таңның аса маңызды мәселесі.
“Өткен өміріміздің тарихын білмей тұрып, қазіргіні болжау мүмкін
емес”, - деген екен ұлы ғалым әл-Фараби. Құқықтық жүйенің қалыптаса келіп,
конституцияға ұласу тарихын әрбір ұлтжанды азамат білуі тиіс.
Қазақ халқы өзінің тәуелсіздігіне қол жеткізген кезеңде өткен
тарихымызды ұлттық мүдде тұрғысынан саралап, тарихымыздың “көлеңке беттерін
қайта қарастырып, тарихи тұлғаларымызды түгендеп жатқан тұста, тарихтың бір
саласы деректану ғылымы арқылы деректерді іздеп табу, таңдау, жүйелеу, сыни
талдау және сыныптау арқылы жазылған бітіру жұмысына негіз болып отырған
бұл мәселенің өзектілігі бұрынғыдан да арта түсері хақ.
Кеңестік тарихнамада қазақ қоғамындағы таптық бөлініс біржақты
көзқараспен зерттелген еді. ХҮ ғасырдың ортасынан - ХҮІІІ ғасырға дейін
өмір сүрген тәуелсіз қазақ хандығының саяси тарихы, яғни хан, би, сұлтан
тұлғалары өз бағасын ала алмай келді. Ал ұлттық сана-сезім жоғары дамып
отырған уақытта мұндай қателіктердің басын ашып жаңаша талдау аса қажет деп
ойлаймын. Сондай-ақ, қоғамның әлеуметтік-саяси, экономикалық жағдайын ашып
көрсететін, сол қоғамдағы заңдардың зерттеу объектісіне айналмағаны, әрине,
ғылым үшін орны толмас өкініш. Осы орны толмас өкініштен ұлт тарихының
тағдырын аман алып қалу, біздің, яғни ұлтжанды жастардың қолында. 1
Сондықтан таңдалынған өзекті тақырып өскелең ұрпақты оқытып, тәрбиелеудегі
маңызды қажеттілік деп ойлаймын.
Тақырыптың деректік негізі. Қазақ хандарының саяси-құқықтық сипаттағы
заңдар жүйесінің құжаттық немесе сол кездегі жазба нұсқасы бізге жетпеген.
Тіпті қазақ хандығының ішінен болмаса да, бір дәуірде өмір сүрген алыс және
жақын шығыс мемлекеттерінің жазбаларында да ондай мағлұматтар осы күнге
дейін кездеспеген.
Орта ғасырдағы қазақ хандығы кезеңінің тарихын, хандардың мемлекеттік
саясаты туралы деректерді негізінен алғанда Шығыстың Қазақ еліне шектес
және алыс елдерінен шыққан авторлар жазған жазбаша деректемелердің
материалдарынан және орта ғасырлық араб, парсы тарихшыларының еңбектерінен
кездестіреміз. Бұл деректерде қазақ хандарының заңдарының нақты түпнұсқасы
жазылмаса да, қоғамның саяси, әлеуметтік, экономикалық, тұрмыстық, әдет-
ғұрыптық, құқықтық тағы басқа мәселелерінен мол мағлұмат аламыз. Қазақ
хандарының заңдарының мазмұны бағдар, мақсаты – хандардың мемлекеттік
саясатымен тығыз байланыста құрылып, өзара үндестікте өрілген.
Әсіресе, ХҮІ ғасырдың белгілі тарихшысы Мұхаммед Хайдар Дулатидың
“Тарих-и-Рашиди” шығармасында жазылған қазақ хандығының алғашқы тоқсан
жылдық тарихы тым қысқа болғанымен, дәйекті түрде баяндалады. 2 3
Сондай-ақ, ХҮ ғасырдың екінші жартысы – ХҮІ ғасырдың алғашқы ширегі
кезеңіне байланысты Моғол және Шайбани ұрпақтары қалыптастырған
деректемелер мәселенің дерек көзі болып табылады.
Қазақ хандығы кезеңінің тарихы бірнеше шығармаларда баяндалады. Олар
авторы белгісіз “Тауарих-и гузида-йи нусратнаме”, Молла Шадидің “Фатх-
наме”, Камал ад-Дин Бинайдың “Шайбани наме”, Ақсақ Темірдің ұрпағы,
Үндістандағы Ұлы Моғол империясының негізін салған, ұлы жазушы Бабырдың
“Бабырнама” атты еңбектері 4
Абдаллах Мұхамед бен Әли Насруллахтың “Зубадат-ал-асар” шығармасында
ХҮІ ғасырдың бірінші ширегіндегі қазақ хандығы мен шайбанилық Мауереннехр
арасындағы саяси қатынастар туралы көптеген құнды мәліметтер кездеседі.
Сондай-ақ ол кітабында: “Қасым хан бүкіл Дешті Қыпшақтың падишахы болды. Ол
ұлы істер жасау үшін үшін туған адам еді, - деп жазады” 4
Шайбанилық деректер ішінде қазақтар туралы, олардың шаруашылығы, әдет-
ғұрпы, заңдары, діні, Сыр бойындағы қалалардың ХҮІ ғасырдың басындағы
жағдайы туралы ең маңызды мәліметтерді Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханидың
“Михман-наме Бухара” атты еңбегінен табамыз. 5
Автордың өзі 1509 ж қысында (3-жорық) Мұхаммед Шайбаниханның қазақ
хандығына жасаған жорығына қатынасып, жорықтың себептері мен мақсатын,
оқиғалардың барысын және қорытындысын баяндайды. Оның мәліметтері тың, әрі
дәлдігімен құнды. Бұл дерек Дешті Қыпшақ пен Қазақ хандығына қатысты
оқиғаларды бір жақты, яғни шайбанилық әулеттің ресми көзқарасы тұрғысынан
баяндалып, қатаң цензураны басшылыққа алғанына қарамастан қазақ хандығы
дәуірінің құнды дерек көзі болып табылады.
Парсы тарихшысы Искандар Муншидің “Тарих-и алмара-йи Аббасиында” Есім
хан заманы мен оның жүргізген саясаты, қоғамдық жағдай жақсы баяндалады. Өз
жұртынан қуғындалып, қазақ елінде, Есім ханның сарайында құрметті мейман
болған Әбілғазы-бахадұр хан атақты “Шежіре-и-түрік” кітабында құнды
мәліметтер қалдырған.
Әз Тәукенің кеңесшісі Қожаберген жыраудың жырлары да деректік
қорымыздың алдыңғы сапынан орын алады.
Мәселенің зерттелу деңгейі (тарихнамасы).
Орта ғасырлар кезіндегі Қазақстан тарихын зерттеу ХІХ ғасырдың екінші
жартысынан бастап берік негізге ие болды. Ол В.В.Вельяминов-Зернов пен
Ш.Ш.Уәлихановтың есімдерімен тікелей байланысты. Аса көрнекті ориенталист,
шығыстанушы В.В.Вельяминов-Зернов өзінің 1864 жылы жазған “Исследование о
Касимовских царях и царевичах” атты еңбегінің екінші томында алғаш рет ХҮ-
ХҮІ ғасырлардағы қазақ тарихына назар аударып, ғылыми тұрғыда зерттеді 6.
Онда Қазақ хандығының тарихы рет-ретімен баяндалып, бұл мемлекеттің құрылуы
туралы пікір айтылады.
Орыс шығыстанушылары есімдерінің арасында қазақтың тұңғыш шығыстанушы-
ғалымы, этнограф Ш.Ш.Уәлиханов көрнекті орын алады. Оның бірқатар
еңбектерінде (Қырғыз шежіресі, Қырғыздар туралы жазбалар т.б.) қазақ
хандарының генеологиясы, Қазақ хандығы мен Ноғай Ордасының арасындағы саяси
қатынастар, ХҮ ғасырдың аяғы мен ХҮІ ғасырдың басындағы Қазақ хандығының
саяси және әлеуметтік жағдайлары, әдет-ғұрыптары туралы жазады. Қазақтың
аса көрнекті ғалымы, ағартушысы, ойшыл демократы еңбектерінің толық жинағын
1960-шы жылдарда Қазақ КСР Ғылым академиясы дайындап басып шығарды, ал 1980-
ші жылдарда қазақ және орыс тілдерінде қайта басылып шығарылды 7.
ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдарында, яғни Кеңес өкіметі орнаған алғашқы
жылдарда арнайы Қазақстан тарихына арналған, соның ішінде қарастырылып
отырған кезеңге мейлінше көңіл аударған зерттеулер пайда болды. Бұлар
А.П.Чулошниковтың, 8. М. Тынышбаевтың 9. С.Ж. Асфендиаровтың 10
еңбектері. Ақын һәм философ Ш. Құдайбердіұлының “Түрік, қырғыз-қазақ һәм
хандар шежіресі” деген шығармасын да атап өтуіміз керек 11. Аталған еңбек
қазақ халқының тарихын Әбілғазы, Н.А. Аристов, В.В. Радлов еңбектерінің
негізінде ана тілінде жаңғыртуға әбден сәтті жасалған әрекет болатын.
1943 жылы тұңғыш ұжымдық еңбек – “Қазақ ССР тарихы (Көне заманнан
бүгінге дейін)” жарық көрді 12. Кітапты авторлар ұжымы – Б.Д. Греков,
А.М. Панкратова, Е. Бекмаханов сынды ғалымдар жазып шықты. Онда ХҮ-ХҮІІ ғғ.
Қазақ хандығының саяси тарихы мықты да құдыретті деп сипатталып көрсетілді.
Бірақ бұл еңбек Қазақ КСР Компартиясы Орталық Комитеті тарапынан, феодалдық
өткен заманды дәріптеушілік деп қатаң сынға алынды.
Соңғы орта ғасырлар кезіндегі Қазақстан тарихының негізгі
проблемалары, ішінде көрнекті ғалымдар: Н.Г. Апполова, Г.Ф. Дахшлейгер,
Ә.Х. Марғұлан, В.Ф. Шахматов сынды авторлар ұжымы 1957 жылы “Қазақ КСР
тарихының” жаңа екі томдық басылымының 1-ші томын шығарды. 13. Онда ХІІІ-
ХҮІІ ғасырлар тарихына, яғни Қазақстан моңғол үстемдігі кезеңінде; қазақ
халқы мен Қазақ хандығының құрылуы; Қазақстанның ХҮ-ХҮІІ ғасырлардағы
әлеуметтік-экономикалық қатынастары мен саяси құрылысы жан-жақты
қарастырылды. Әлбетте, Бұрындық және Қасым хан билігі тұсындағы кезеңдерге
қорытындылар жасалды.
1960 жылдары қарастырылып және парсы және түрік тіліндегі деректерді
анықтап, жариялау мен зерттеуге зор үлес қосқан С.К. Ибрагимов болды14.
Орта Азия тарихын зерттеуші, шығыстың түпнұсқа деректемелерін жариялау
арқылы кеңінен мәлім болған тағы бір тарихшы А.А. Семенов ХҮ ғасырдағы
шайбанилер әулетінің тарихы, оның ХҮ ғасырдың аяғы – ХҮІ ғасырдың басындағы
қазақ хандарымен қарым-қатынастары зерттелген еңбектерін жариялады 15.
Бұдан кейінгі кезеңдерде қазақ қоғамындағы ішкі құрылымының әлеуметтік
ахуалын анықтауда зерттеуші-тарихшылар М.Х.Әбусейітова 16. Б.Б.
Кәрібаев, 17. В.П. Юдиннің, 18 және Т.И. Сұлтановтың 19.
еңбектерінде зерттеу тақырыбымызға өзек болып отырған мәселелер жан-жақты
талданып, зерттелді. Әсіресе Т.И. Сұлтановтың еңбектерінде Қазақ хандығы
тарихы мәселелерінің барлық жақтары қозғалды деуге болады. Мәселен,
зерттеуші – Қазақ хандығын біртұтас мемлекет деп жазып, сонау Шыңғыс ханнан
бастап ХҮІІІ ғасырдың басында билік еткен Тәуке ханға дейінгі
билеушілерінің генеологиясы таратылған 20.
Мәселенің тарихнамасын қозғағаннан кейін, зерттеуші А. Исиннің есімін
және оның зерттеулерін айтпай кетуге болмайды. Ол ХҮІ ғасырдағы Қазақ
хандығының, әсіресе Қасым хан билігі кезіндегі тарихын зерттегенде орыс
мұрағатының, елшілік бұйрықтарының материалдарын пайдаланған.
Мәселенің зерттелуі ХІХ ғасырда Ресей шығыстанушыларынан бастау алып,
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алған соңғы жылдарға дейін жалғасып келеді.
Осы жылдар ішінде, ХҮ ғасырдың аяғы мен ХҮІ ғасырдың бірінші ширегі
аралығындағы Қазақстан тарихы жан-жақты зерттелді деп айтуға болады. Оған
ХХ ғасырдың 50-70 жылдары орта ғасырлық парсы және түрік деректерінің
көптеп табылуы, олардың аударылып ғылыми айналымға енгізілуі үлкен септігін
тигізді. П.И. Рычков, 21 П.С. Паллас, 22 И.Г. Георги, 23 И.И.
Андреев 24 сынды Ресей тарихшылары алғаш рет қазақ шаруашылығы, саяси
өмірі туралы мағлұмат береді. Әсіресе П.И. Рычков Кіші жүздің саяси тарихы
мен патша өкіметінің Қазақстандағы, әлеуметтік-құрылымы туралы біршама
жазған. Ал, П.С. Паллас қазақ халқының мәдени өмірі мен әлеуметтік құрылысы
туралы айтып өткен. Сонымен қатар, И.Г. Георги еңбегінің де маңызы бар
екенін айтуымыз керек. Оның еңбегінде ХҮІІІ ғасырдағы әлеуметтік-
экономикалық жағдайы туралы едәуір нақты деректер негізінде мәліметтер
келтірілген. Бұл еңбектің деректік құндылығы жоғары, өйткені, мұнда хандар
шежіресіне қатысты жүздерге байланысты мәліметтер кездеседі.
Ал, ХІХ ғасырдың басында өмір сүрген орыс тарихшылары Г.Спасский 25
А.Е. Левшин 26 бүгінгі күнге дейін өзіндік маңызын жоймаған тарихи
зерттеулер қалдырды.
А.Е. Левшин еңбегінде қазақ халқының тарихи-этнографиялық және
географиялық жағдайы кеңінен қамтылған. Сондай-ақ, ХҮІ ғасырдың ортасынан
ХҮІІІ ғасырдың басы аралығындағы саяси жағдайлар баяндалған. Бірақ баса
көрсетіп айтатын мәселе А.И. Левшиннің патша саясатының отаршыл ниетінен
шыға алмай қазақтарды “тағы”, “жабайы” деп дөрекі түрде қателіскенін
айтуымыз керек. Г.Спасский болса “Жеті Жарғының” алғашқы қағазға түсірушісі
болды. Ол ұлттық тарихымыздың әдеттік-құқық жүйелерін зерттеуде, 1816 жылы
өзі қатынасқан экспедиция бойынша қазақ халқының тұрмысынан хабар беруші
ретінде алатын орны ерекше.
Қазақ халқының әдеттік құқықтарын жинау, зерттеу бағытындағы жарық
көрген еңбектер Л.Ф.Баллюзек, 27 П.Е. Маковецкий, 28 Д.Я. Самоквасов,
29 Л.А. Словохотов, 30 В.В. Бартольд, 31 И.И. Крафт 32.
еңбектері де әлеуметтік-экономикалық даму, тарихи оқиғаларға байланысты
талқылау үшін өзіндік құны жоғары зерттеулер. Жалпы алғанда орыс
зерттеушілерінің еңбектерінде бір жақтылық сақталған, олар қазақ қоғамының
әлеуметтік-экономикалық жағдайдың ерекшеліктерін жете түсінбегенін, сөйтіп
оған тек артта қалушылық сипатта түсінік бергенін баса көрсетеміз. Сондай
авторлардың бірі А.В. Радлов,33 А.Е. Алекторов, 34 Аристов 35.
еңбектерін атауға болады. Қазақстандық зерттеушілер ішінде бұл кезең
тарихын қарастырған Е.Б. Бекмаханов 36 С.З. Зиманов 37. Тәуке ханның
“Жеті жарғысына” кеңінен талдау жасаған еңбектің бірі С. Созақбаевтың
“Тәуке хан. Жеті жарғы” монографиясы 38. Қазақ хандарының заңдары
философиялық, құқықтық, отан тарихы саласынан көптеген кандидаттық,
докторлық диссертациялар қорғалды. Атап айтар болсақ, Кемелбеков Қ.Б.
“Қазақтың әдеттік-құқықтық мәдениеті және оның қалыптасу кезеңдері” 39
атты тақырыпта философиялық тұрғыдан, Өсеров Н. “Қазақтың әдет-ғұрып
заңдарына шариаттың әсерін зерттеу” 40, деген құқықтық тұрғыда зерттелген
және отан тарихынан Телеуова Э.Т. жазған “Тәуке тұсындағы қазақ хандығының
саяси, әлеуметтік және экономикалық аһуалы”, 41 т.б. ғылыми жұмыстар
тақырыптың тарихнамалық шеңберін кеңейте түседі. Қазақ халқының құқықтың
дүнесінің жиналып, зерттелуіне зор үлес қосып жүрген халық жанашыры С.З.
Зимановтың жетекшілігімен “Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламасы аясында
шыққан он томдық “Қазақтың ата заңдары: Құжаттар, деректер және зерттеулер”
еңбегі қазақ халқының заңдарын зерттеуде бағыт беретін бірден-бір еңбек.
Осы он томдық еңбектің ІҮ томында қазақ хандарының заңдары, яғни “Қасым
ханның Қасқа жолы”, “ Есім ханның Ескі жолы”, Тәуке ханның “Жеті Жарғы”
заңдары, олардың тізімі мен нұсқалары, зерттеулер мен пайымдаулар, пікірлер
жазылған. Бұл еңбекте қазақ заңдарын зерттеушілер С.З. Зимановтың “Қазақ
хандары заңдарына шолу және олардың ерекшеліктері”, Е. Аманжоловтың, Ә.
Марғұланның, Бай Суичин Пожыпицтің, Қ. Салғараұлының, М. Ибраевтың, З.Ж.
Кенжалиевтің, Б. Кәрібаевтың, Б.Ж. Қуандықовтың, Ж. Жағыпарұлының, Е.
Саққұлақұлының, Н. Өсеровтың, М. Мағауиннің “Қасым ханның қасқа жолы ” мен
“Есім ханның Ескі жолы” жайлы пайымдаулар мен пікірлері және Е.М. Абенов,
Е.М. Арынов, И.Н. Тасмағамбетов, Е. Адам, Б. Айсынов, Н.Г. Апполова, Н.С.
Ахметова, Г.З. Қожахметов, М. Вяткин, Г. Гавердовский, Н.И. Гродеков, Я.
Гурлянд, Т.М. Культеелев, Қ. Қамбаров, З. Қинаятұлы, С. Өзбекұлы тағы басқа
көптеген ғалымдардың “Жеті жарғы” жайлы зерттеулері, сондай-ақ, “Жеті
жарғының” бізге А. Левшин, Г. Спаский, К. Шукралиев т.б. арқылы жеткен
нұсқалары және басқа да келелі мәселелер қамтылған 42. Қазақ хандарының
заңдарын зерттеуге деген құлшыныс соңғы кездері жиі байқалады. Бұл қазақ
хандығы заңдарының толық зерттеліп, тарихнамасының тереңге тамыр жаятынын
көрсетеді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ хандығы тұсындағы қазақ
хандарының негізгі заңдарын құнды дерек көзі ретінде талдап, зерделеп,
мазмұнын ашып, деректанулық негізде жазып, қазақ хандарының негізгі заңдары
қазақ тарихының тұнып тұрған дерек көзі екенін дәлелдеуді алдыма мақсат
етіп қойдым. Мақсатыма жету үшін төмендегідей міндеттерді орындауды
көздедім:
- Қазақ хандарының заңдарына қатысты жазба деректерді іздеу, табу,
жинақтау, жүйелеу.
- Осы кезеңнің деректерін пайдалана отырып, оларды танып-білу, терең
меңгеру, зерделеу көптеген деректің ішінен шынайылыққа жақын, дәл деректі
саралау, анықтау.
- Қазақ хандарының заңдарын зерттеуші ғалымдардың еңбектерін
қарастырып, оларды бір-бірімен салыстыру, сын көзбен қарау.
- Заңдардың бізге жеткен нұсқалары мен пайымдау-пікірлерді қарастыру.
- Қазақ хандарының заңдарына ішкі, сыртқы сын жүргізу, яғни негізгі
заңдардың пайда болуын сынау, қазақ хандары заңдарының бастауын анықтау.
- Негізгі заңдардың түпнұсқалық мәселесіне назар аудару, ғылыми
болжамдар жасау.
- Абай жазған заң – қазақ хандары жарғыларының заңды жалғасы болу
мүмкін деген пікірімді дәлелдеу. Жеке тұлғалық пайымдаулар мен батыл
көзқарастар айту.
- Негізгі заңдарды ортақ қасиеттері бар, бірақ бір-бірінен ерекше
түрлері, белгілерімен айырылатын категорияларға бөлу, яғни қазақ хандарының
заңдарын алғаш рет сыныптау.
- Қазақ хандарының негізгі заңдарын тарихи тұрғыдан объективті
бағалау.
- Заңдардағы тарихи мәліметтердің деректік маңызын ашып көрсету.
Заңдардың қоғамдық қатынастардағы ролін байыптау. Қарастырып отырған
негізгі заңдардың баптарын талдау, тарихи тұжырым айту.
Диплом жұмысының хронологялық шеңбері. Көне дәуірден бастау алған
қазақ қоғамындағы құқықтық ескерткіштерге шолу жасалынып, негізінен қазақ
хандығы дәуірінің (ХҮ ғ.ортасы- ХІХғ. ортасы) өрлеу кезеңіндегі үш ғасыры
ХҮІ-ХҮІІІ ғасыр аралығы, яғни Қасым хан (1511-1523), Есім хан (1598-1645),
Тәуке хан (1680-1718) билік құрған кезеңін қамтиды.
Диплом жұмысының құрылымы. “Қазақ хандарының негізгі заңдары қазақ
тарихының дерек көзі ”деген тақырыптағы диплом жұмысым кіріспеден, екі
тараудан тұрады: бірінші тарау негізгі заңдардың дерек көзі ретінде пайда
болуын сынау, яғни ішкі сын, сыртқы сыннан тұрады. Мұнда шынайылық деңгейін
анықтау, өкілеттілік проблемасы, деректердің сақталу формалары, мәтінді
дұрыс оқи білу немесе түпнұсқалық проблемасы, пайда болу уақытын анықтау,
деректің пайда болған жерін анықтау, дерек авторын анықтау(атрибуция),
тарихи деректің әлеуметтік функциясы мәселелері қарастырылды. Екінші
тарауда негізгі заңдардағы тарихи мәліметтердің деректік маңызы
анықталынып, заң баптарына сыныптау, талдау жүргізілді. Қорытынды бөлімде
диплом жұмысын тәмәмдап, одан туған ой-пікірді сараптадым және қазіргі Ата
Заңымызбен салыстырулар жасадым. Сондай-ақ, сілтемелер мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Негізгі заңдардың дерек көзі ретінде пайда болуын сынау
Бірнеше мың жыл бойы Евразия көшпелілерінің нақ ортасында Алаш туының
астында болған қазақ рулары мен тайпаларының өз бетімен мемлекет құрған
уақыты ХҮ ғасырдың ортасы екендігі белгілі. Керей мен Жәнібек хандардың
кезінде мемлекеттік идеясының өміршеңдігі үшін күрес - одан кейінгі қазақ
хандары кезінде де өз жалғасын тапты. Яғни, мемлекетті нығайту, заң
ережелерін бір қалыпқа немесе бір негізге келтіру, ішкі және сыртқы саяси
аһуалға заңдарды ыңғайлау мәселелері болатын.
Әлемдегі кез-келген елді алып қарайтын болсақ, ішкі және сыртқы саяси
жүйені реттеп отыратын заңдық жүйесі болды. Мысалы, тарихқа көз жүгіртсек,
ежелгі Вавилондағы “Хаммурапи заңы”, ежелгі Римдегі “ХІІ таблицалар заңы”,
Осман империясындағы “Кануннаме” заңдары, орта ғасырлардағы Европалық
феодалдық мемлекеттерге тән “Сали шындығы”, т.б. заңдарының болғаны тарихқа
аян.
Қазақ өркениетінің құқықтық қатынастарының тарихын зерттеу, негізгі
дерек көздерін саралау қазақ қоғамының даму үрдісін және мемлекеттің саяси-
әлеуметтік құрылымы маңындағы күрделі мәселелерді анықтауға жол ашады.
Қандай құқық болса да қоғамның талаптарына орай туындайды, бұл жағдай
көшпенділердің қоғамдық құрылысы мәселесін қарастыруда әдеттік-құқықтық
қатынастардың маңызын көрсетеді. Көшпелі мемлекеттердің құқықтық
қатынастарды реттеу әрекеті әр түрлі тарихи кезеңде өткенімен, оның қызметі
және ішкі мәні жақын болды. Қазақ хандығының мемлекеттік құрылымы, саяси
билік формасы, құқықтық қатынастары, мәдениетінің даму үрдісі көне дәуірден
бастау алады. Қазақ территориясында көне дәуірде өмір сүрген тайпалардың
және табиғи-дәстүрлі кезеңдегі қоғамдық қатынастар мен құқықтық жүйенің
сипаты қазақ қоғамының өзіне тән құқықтық негіздерінің қалыптасуына ықпалын
тигізді.
Қазақтардың құқықтық жүйесінің құнды дерегі болып табылатын қайнар
көзі - әдет-ғұрып құқығы болып табылады. Қазақтың құқығының бастаулары осы
1) әдет-ғұрып нормалары, 2) шариғат нормалары, 3) жеке билеушілердің
құқықтық заң ережелері, 4) билер институты құрайды.
Ауызша әдет-ғұрыптық ережелер алғашқы адамзат қоғамының қалыптасуымен
қатар жүрді. Қоғамдық қатынастардың күрделенуі әдеттегі нормалардың
құқықтық негізде сипат алуына әсер етті. Алғашқы құқықтық қатынастардың
пайда болуы әлеуметтік үрдістің жемісі болды. Көшпелі қоғам жағдайында
рулық қатынастардың үзілмей сақталуында, көшпелі мал шаруашылығындағы
қатынастарды реттеуде әдет-ғұрып құқығы тиімді жол болып табылды. Қоғамдағы
ережелердің қалыптасуы атқаратын қызметіне сәйкес, жасына қарай реттелді.
Осы ережелер қоғамның өз ішінде пайда болып, оның іске асуын қадағалау
нәтижесінде ру мүшелерінің міндеттері және құқықтары қалыптасты. Құқықтық
жүйенің пайда болуына әлеуметтік фактормен қатар табиғи-климаттық,
экологиялық жүйесі де ықпал етті. Осыған орай, меншік құқығы және құқықтық
тәртіп әр қоғамда өзіндік сипатқа ие. Көшпелі қоғамдағы рулық қатынастың
беріктігі, индивидтік құқықтың шығуына тосқауыл болды. Қоғамдағы жеке
индивидтің іс-әрекеті қауымдық құқық негізінде қарастырылды. Құқықтық
қатынастардың қалыптасуына төтенше жағдайлар да әсер етті. Сыртқы жаудан
қорғану мақсатында рудың әр мүшесі жауынгер болды, ал ерекше қабілеті бар
ру мүшесіне басқару құқығы берілді. Бейбіт өмірде құқықтық қатынастар әдет-
ғұрыптарға негізделді. Сондықтан алғашқы құқықтық жүйеге әдет-ғұрып құқығы
жатады. Бұл құқық ортасы, шаруашылық, қылмыстық істерді қамтиды. Көптеген
халықтарда ауызша дәстүрлі құқықпен қатар, халықаралық, сауда құқығының
болуы мемлекеттік құрылыс жағдайында өмір сүргендігінің айғағы. Қазақ
құқығының бастауын ру ішінде қалыптасқан, реттелген әдет-ғұрып құрайды.
Әдеттегі құқық индивидті рулық құқықтан тыс қарау мүмкін еместігін
анықтайды. Сондықтан әдет-ғұрып құқығы негізінде саяси, діни тағы басқа
құқық жүйелері туындады. Әдеттегі құқық көшпелі қоғамдағы мемлекеттіліктің
тетіктерінің қалыптасуына жағдай жасады.
Cонымен қазақтың әдеттегі құқық негіздерінің тарихи бастаулары
ертеде жатыр. Сабақтастық қай кезде де үзілмеген. Бұл тіршіліктің даму
заңдылығы. Көшпенді тіршіліктің ықпалындағы жеке-жеке тайпалар белгілі бір
кезде одақ болып бірігуі негізінде елді басқаруда жаңа ұйымдар қалыптасып,
олармен бірге жаңа құқықтар мен жаңа билік ережелері тәріздес түрлі
категориялар да туып отырған, соның нәтижесінде қоғам мүшелері жаңа бір
қоғамдық тәртіп билігіне түсу арқылы жалпы халықтық мәдениетке қарай
бұрынғысынан гөрі бір қадам болса да ілгерілеп, жаңа бір қоғамдық сананың
тууына негіз қалаған. Осындай негіздің алтын арқауы, үзілмей жалғасып келе
жатқан заңдылық, ұлан-байтақ қазақ жерін мекендеген ғұн, үйсін, қаңлы
тайпаларының әр кезеңде өрлеп, күшейіп билік құрғаны болып табылады. Қытай
жазба деректеріне сүйенетін болсақ, қаңлы тайпасының ресми құқық жинағы
болған. Бұл құқық жинағының негізгі мазмұны толық белгілі болмаса да, қаңлы
қоғамы осы ереже бойынша қылмыстыларды жазалап, өрескел ауыр қылмыс
жасағандарды өлім жазасына кескен. Әрине, алғашқы тайпалық бірлестіктерде
шаруашылықтағы ортақтық қауымдық құқықты туындатты. Рулық қатынастағы
индивидтің құқығы осы ру ішіндегі әдет-ғұрып арқылы реттелді. Бұл әдеттік-
құқық жиынтығы ежелден бастау алып сипаты жағынан рулық қатынасқа
негізделсе де, көшпенді қоғамдағы құқықтық жағдайдың және құқық салаларының
қалыптасуы арқылы мемлекеттік органдарды институциализациялаудың алғы
шартын туғызды. Шаруашылықтың күрделенуінің тарихи жағдайы бастапқы
номадтық кезеңнің өзінде “күнә түсінігінен”, отбасылық қатынастардан шығып
көптеген әдеттік-құқықтық нормаларының ішінен қоғамдық қатынастарды
реттейтіннің бөлініп қалыптасуына әкелді. Бұл нормалар биліктегі
қатынастарға және жеке меншік түрлерінің пайда болуына тікелей байланысты
болды.
Көшпелі қоғамдағы құқықтық қатынастардың дамуы
мемлекеттіліктің қалыптасуымен қатар жүрді. Қазақ хандығына мирас ретінде
жеткен түрік мемлекеттерінің дағдылы құқығын, саяси, азаматтық, қылмыстық
құқықтық ережелердің тарихы осы мемлекеттердің қалыптасуы, өрлеуі,
құлдырауы кезеңдерінің көрінісі ретінде қарастыруға болады. Біртұтас
мемлекеттіліктің негізінің қалануында қоғамдағы құқықтық қатынастардың
реттеу ісінің күрделене бастағанын біз түрік дәуірінде де байқаймыз.
ҮІ ғасырда Орталық Азиядағы көптеген тайпалық одақтардың
бірігуі негізінде Түрік мемлекетінің құрылуы, оның іргесін салушы Бумын
қағанның мемлекеттің тұтастығын, қоғам мүшелерінің азаматтық құқықтарын
қорғаған заң жүйесінің қабылданғаны белгілі. Оның баптары қытай
деректерінен белгілі \43\.
Алғашқы Түрік қағанатының заңы бойынша түрік қоғамының
талаптарына сай отбасылық, азаматтық, қылмыстық істерді шешіп отырған.
Әрине, бұл заң ерте ортағасырлық мемлекеттік сипатқа тән болған. Мемлекетті
басқарудағы саяси әдістер, көшпенді қоғамдық қатынастарды реттеу
зерттеулерде “көшпенді мемлекет” ұғымын туындатты. Мұндай саяси билік түрік
қоғамындағы құқықтық құрылымды үш нормаға негіздеді. Азаматтық, қылмыстық,
отбасылық, мұрагерлік істер әдеттік құқықпен реттелді. Мемлекеттегі билік
тұтқасын ұстаған “Ашина әулетінің” құқығы ерекше болды. Бұл құқық
қағанаттың билеушілері тарапынан қабылданған заң “Төреге” бірікті. Қаған
билігі билеуші әулет ішінде мұраға беріліп отырған. Биліктің атадан балаға
ғана емес, ағадан ініге берілу дәстүрі болған. Үшіншіден, мемлекет және
тайпа аралық қатынастардың ережелері халықаралық құқық құрады. Түрік
қағанатындағы жоғарыда аталып өткен нормалар ҮІІІ ғасырларда жинақталған
құқық жүйесі “Төреге ” бірікті. Түрік елінің қалыптасуымен қатар, заң
шығармашылығы мемлекет ішінде “Төренің” таралуына ықпал жасады. “Төре” елді
басқару, билік жүргізу құқығын қамтыды. Оның негізгі мақсаты мемлекеттің
ішіндегі тұтастықты сақтау, ру арасындағы қайшылықтарды, қарым-қатынасты
реттеуді көздеді. Түрік қоғамындағы әдет-ғұрып құқықтары және “Төре”
кейінгі осы қоғамның мұрагерлерінің құқықтық қатынастарында жалғасын тапты.
Осы жерде айта кететін бір жағдай қазіргі кезеңде ғылыми айналымға еніп,
жан-жақты зерттелген “Төре бітігі” ХҮІ ғасырға жататын қыпшақ-армян заңдар
жинағы және армян-қыпшақ процессуальды кодексінің сақталуы Дала
өркениетінің құқықтық қатынастарының ықпалын ашып беретін сияқты.
Дала өркениетінің тарихындағы көшпенділердің құрған ірі
мемлекеттерінің бірі ХҮІІІ ғасырдың басында тарих сахнасына көтеріліп,
өзінің саяси ықпалын таратты. Еке Моңғол ұлысының құрылуы тұсында
мемлекетті нығайту мақсатында көшпенділердің әдеттік-құқықтық нормаларының
жиынтығына сол кезеңдегі моңғол қоғамының талаптарына орай өзгерістер
енгізіліп, жетілдіріп қабылданған заң жинағы “Ұлы Яса” болды. “Ұлы” деп
аталуы моңғолдардың барлығына тиісті заң болды. Осы жағынан алғанда
жергілікті ұлыстық деңгейдегі жасақтардан ерекшеленді. Яса моңғолша-жасақ,
йосун “қаулы”, “заң” мағынасын береді. Яса –Шыңғыс ханның қабылдаған
моңғолдардың заңдар жиынтығы және ережелері. Рашид ад-Диннің мәліметіне
қарағанда бұл заң моңғолдардың 1206 жылы өткен құрылтайында қабылданған.
Бұл заңның Шыңғыс ханның керей, найман, меркіттерге жасаған жеңісті
жорығынан кейін жиналған Ұлы құрылтайда қабылдануы оның билігінің нығаюына
жол ашты. Кейінірек 1218 жылы Түркістанға қарсы жорықты ұйымдастыру
мақсатында жиналған құрылтайда толықтырулар енгізіліп, 1225 жылы қайта
қабылданған. “Ұлы Ясаның” түпнұсқасы толығымен сақталмаған. Оның үзінділері
араб, парсы, тарихшыларының еңбектерінде кездеседі. “Ұлы Ясаның” толығырақ
мазмұны ХІІІ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген парсы жылнамашысы Ала
ад Дин-Ата Малик Джувайнидің “Тарих-и-Джахангушай” аударғанда “Әлемді
бағындырушының тарихы” атты еңбегінде кездеседі 44.
Зерттеушілер арасында Ясаның баптарына қатысты пікірлер
баршылық. Оған қатысты орыс, қытай, моңғол, қазақ, қалмақ, татар
зерттеушілері өздерінің көзқарастарын ұсынған. Соңғы зерттеулер қатарына
жататын осы кезеңнің маманы Зардыхан Қинаятұлының “Қазақ мемлекеті және
Жошы хан” атты еңбегінде осы тақырып төңірегінде жан-жақты талдаулар
жасалынған. Мұнда біз осы уақытқа дейін Ясаны қарастырғанда орыс
зерттеушілерінің пікірлеріне тоқталатын болсақ, мұнда қытай, моңғол
ғалымдарының тұжырымдары айтылып өтеді Қытай ғалымы Ли Зу Фин Ясаны негізгі
сегіз тарауға бөліп, оларды жіктеп қарастыру талдағандығын атап өтеді
Тарихшы Б. Сайшал бұл заңды терең талдау нәтижесінде деректердегі
үзінділерді мазмұнына қарай алты бөлімге бөліп, 54 бабын ашып берген. Бұл
заң Шыңғыс ханның құрған мемлекетімен қатар пайда болған жоқ. Оның бастауы
Моңғол үстіртін әр тарихи кезеңде билік құрған Түркі, Тунгус, Моңғолдық
мемлекеттерінің қалыптасып кейінге мұра болып қалған құқықтық ережелер
болғандығы жөніндегі Зардыхан Қиянатұлының пікірі өте орынды . 45.
Қоғамдық қатынастардың күрделене түсуі, мемлекеттіліктің
қалыптасуы, құқықтық мәдениеттің дамуымен қатар жүреді. Сондықтан Шыңғыс
ханның құрған мемлекетін өзіне дейінгі осы территориядағы бір кезде
қалыптасып, нығаю үстінде болып, ыдыраған мемлекеттердің тікелей мұрагері
ретінде қарастырған жөн.
Сонымен Моңғол империясындағы негізгі құқықтық ескерткіш
“Яса” болды. Бұл заңның күштілігі сонда, Шыңғыс хан ұрпақтары Моңғол
империясынан қаншалықты қашықтықта билік құрса да осы заңға бағынып, берік
ұстауға тырысты. Ясактың құрамы халықаралық құқық, мемлекеттік және
әкімшілік құқық, қылмыстық құқық, сауда құқығы, сот құқығы, заңды бекіту
сияқты баптардан тұрды: 1. Тақ мұрагері Хан деген титулды иеленсін.
Өзге халықтар, оның ішінде мұсылмандарда кездесетін ханға және оның
туыстарына әртүрлі лауазымды есімдерді қоюға тыйым салынсын. Әрқайсысы
бастапқыда қойылған өз есімдерін қолдануы тиіс.
2. Кімде-кім құрылтайдың шешімінсіз, өзгелерді мойындамай өзін хан
көтергендерді қатаңдықпен өлтіру керек.
3. Әскерге 20-ға толғандар алынсын. Әр ондық, жүздік, мыңдық, түменде басшы
тағайындалсын.
4. Кімде-кім арсыз әрекет жасайтын болса өлім жазасына кесіледі.
5. Кімде-кім малдың етін жегісі келсе, алдымен оның ішін жарып жүрегін
қолымен қысып өлтіріп оның етін жеуіне болады.
6. Кімде-кім мұсылмандар сияқты малды бауыздаса, оның өзін бауыздау керек.
7. Кімде-кім мақтаншақтықпен өтірік айтса, біреудің соңынан әдейілеп
қудаласа, таласып тұрған екі жақтың біріне көмектессе өлім жазасына
кесілсін.
8. Кімде-кім тұтқынға рұқсатсыз киім немесе тамақ берсе өлімге кесіледі.
9. Кімде-кім қашқын құлды тауып, оның қожайынына қайтармаса өлімге
кесіледі.
10. Кісі өлтірген қылмысы үшін құн төлеу арқылы құтылуға болады.
11. Кімде-кім ат ұрласа оның құнын тоғыз есе артық төлеуі тиіс. Егер
мүмкіндігі болмаса ол баласын беруі тиіс.
12. Құран оқитын дін жолындағылар шариатын білгілері, дәрігерлер, ғылым
жолындағылар дәуіріштер барлық салық түрлерінен босатылады.
13. Әркім таңдамай барлық дінге құрмет көрсету тиіс.
14. Кімде-кім үш мәрте қарыз алып, оны үш мәрте уақытында қайтара алмаса
өлімге кесіледі.
15. Кімде-кім зайыбының көзіне шөп салса ешнәрсеге қарамай, ол үйленген
болсын, не үйленбеген болсын өлімге кесіледі.
Шыңғыс ханның ұрпақтарының арасында бұл заңның берік орнығуын
Рашид- ад-Диннің шығармасында берілген үзінді нақтылай түседі: “Шыңғыс
ханның қалдырып кеткен салт-дәстүрлері (йусун) мен заңдарын (иасак) сақтап,
оларды өзгертпей қатаң ұстанса онда көктен олардың елдеріне көмек келіп,
олар әрқашан қуаныш пен шаттықта өмір сүреді” –деп берілген. Осы
шығармадағы біліктегі келесі үзінді осы заң мемлекеттің іргетасының
ыдырамауына ықпал жасайтындығын көрсетеді: “Егер осыдан кейін дүниеге
келген мемлекет басшыларының ұлдары тұсындағы ұлы адамдары, батырлар мен
әмірлер заңды қатаң ұстанбаса, онда мемлекет істері шайқалып, тоқтайды,
олар Шыңғыс ханды өте қатты іздейді, бірақ оны таппайды”.
Ясаны берік ұстау Шыңғыс хан ұрпақтары үшін қаншалықты маңызды
болса, олардың билік құрған мемлекеттерінің тұрғындарының бағынуы
міндеткерлік болды. Әрине, бұл жағдайдың орындалуы қиындық туғызды. Оның
мәні Ясаның көшпелілер өміріне негізделген болса, Түркістан немесе Иран
сияқты бағындырылған отырықшы аймақтарда ертеден қалыптасқан құқық
жүйесінде қарастырылатын әлеуметтік-тұрмыстық және қоғамдық өмірі тыс қалып
отырды. Бұлардың баптары арасындағы қайшылықтар жергілікті билік иелері мен
Шыңғыс хан әулетінің билеушілері арасындағы қақтығыстардың туындауына әсер
етті. Түркістан иелігінде билік құрған Шағатайдың Ясаны орындау
мақсатындағы әрекеттерін Джуйвайни былай баяндайды: “Ол өзіне бағынышты
халықты Ясамен қорқытып, оны бұзғандарды жазалайтындығын білдірді, оның
әскері әрқашан дайындықта болды, әсерлеп айтқанда, кез-келген әйел басына
алтын толтырылған табақпен жалғыз еш қорықпай жүре алатын. Ол кішігірім
қаулылар қабылдап отырды. Бұл қаулылар мұсылмандар үшін ауыр болды. Мысалы,
қойды бауыздамау туралы қаулысы нәтижесінде Хорасанда ашық мал бауыздаудан
қорықты. Мұсылмандарды өлген мал етін жеуге мәжбүрледі”... 46.
Моңғол ұлыстарында Ясаның ұстану кезеңінің қаншаға созылғаны
белгісіз. Темірдің құрған Мауереннахр мемлекетінде түрік тіліндегі “Төре”
деп Шыңғыс ханның заңын атады. Сирия және Хорезмде Темір және оның
ұрпақтарын төрені шариаттан жоғары қойған деп айыптап, олардың қол
астындағыларды мұсылмандар ретінде қабылдамады. Темірдің ұлы Шахрух тұсында
(1409-1447жж.) шариатты ғана мойындау, Шыңғыс ханның білігі және заңының
күшін жою туралы қаулы қабылданды. Ал Шахрухтың баласы Ұлықбек керісінше,
Шыңғыс ханның барлық заңдарын орындауды дұрыс көрді. Тимуридтердің соңғы
билеушісі Бабырдың Яса жайында пікірі оның жазбаларында анық берілген:
“біздің ата-бабаларымыз Шыңғыс ханның төресін қалтықсыз орындап отырған
құрылтайда, тойда, тамақ ішерде, отырса да, тұрса да төреге қайшы әрекет
жасамаған. Шыңғыс ханның өсиеті барлық адам орындауға тиісті Құдайдың
жазғаны емес, кім болмасын өзінен кейін құнды өсиет қалдырса оны ұмытпау
керек” 47. Ясаның негізгі баптары ХҮ-ХҮІ ғасырларда Моңғолстан
мемлекетінде өз күшін жоғалтпады. Шығыс Дешті-Қыпшақтың өзбек-қазақ
билеушілері маңызды мәселелерді шешуде Ясаға жүгінген. Сонымен ғасырларға
созылған Шыңғыс хан ұрпақтарының билік құрған тұсында Яса негізгі заң
ретінде қабылданып, барлық істерді шешуде осыған жүгінді. Әрине, ұлан-ғайыр
аймақты алып жатқан Моңғол империясының барлық жері Ясаны ғана мойындады
десек қате болар. Жоғарыда атап өткендей, Яса жергілікті жаулап алынған
халықтардың дәстүрлі құқық заңдарымен қатар өмір сүрді. Шыңғыс ханның
моңғол мемлекетін күшейту мақсатында қабылданған бұл заңының кейбір баптары
кейінгі көшпелі мемлекеттердің құқықтық ескерткіштерінде, олардың қылмыстық
құқығында сақталып қалды.
Сонымен қазақтың құқықтық негіздерінің тарихи бастауларын осы
территорияда мемлекеттілігі қалыптасып, күрделі қоғамдық даму үрдісінен
өткен мемлекттік құрылымдардың әдеттегі құқықтық қатынастары және жеке
билеушілерінің қабылдаған заңдары мен біліктері құрайды.
Қазақ құқығының тарихи бастауларына шолу жасалынып, қазақ
хандарының негізгі заңдарының пайда болуының обьективті алғышарттары мен
жағдайларын анықтау арқылы қазақ хандарының заңдарында сақталынған
деректердің шынайылық деңгейін анықтауға болады.
Тарихта моңғол дәуірі еуразиялық аймақтағы халықтардың өмірі мен
дамуына бетбұрыс әкелді. Термодинамика тілімен айтсақ, ол дәуір бифуркация
нүктесі іспетті. Ескі тәртіптің орнын хаос баса, жаңа тәртіпті іздестіру
ісі одан әрі дамудың тиімділігі ықтимал жолдардың бірін таңдап алу түрінде
жүріп жатады. Мұндай ізденістің бірі - Шыңғыс ханның “Жазасы”.
Қазақ халқы мен оның мемлекттілігі тарихындағы келесі аса ауыр
да бетбұрысты кезең қазақ хандығы кезеңімен тұспа-тұс келеді. Әрине, бұл
екі аралықта қазақ халқының тарихи тағдырына әсер еткен оқиғалар аз болған
жоқ. Олардың ішінде ең маңыздысы - ХҮғасырдың орта шенінде Қазақ хандығының
құрылуы. Осынау сипаты жағынан күрделі де сан қырлы процестің нәтижесінде
қазақ этнонимі қалыптасып, ол мемлекеттік құрылымның атауына айналды.
Тарихта Керей мен Жәнібек құрған Қазақ Хандығын нығайту мен
орталықтандырудың күшеюі - олардың ұрпақтары Қасым хан, Есім Хан, Хақ-Назар
хан, Тәуке хан, және т.б. хандар тұсымен сәйкес келсе, екінші жағынан қазақ
жерін Жоңғар мемлекетінің басып алу қаупінің төне түсуімен сипатталады.
Қазақ халқының тарихына қатысты жоғарыда аталған екі дәуірді
ортақтастыратын не? Қазақ мемлекетін құру жолындағы осы екі биіктің
ортасында көпір бар ма?
Әр дәуірдің негізгі заңдарының дерек көздері ретіндегі
ерекшеліктері де сол кезеңдердің ерекшеліктерінен туындайды. Алайда тарихи
сабақтастық заңдылығы бойынша, заңдар сабақтастығының да болатындығын
байқауға болады. Яғни, жазаның жекелеген баптары қазақ хандарының негізгі
заңдарында сақталғанын бізге жеткен тарихи дерек көздері дәлелдейді.
Қарастырылып отырған кезеңдердің әскери –саяси жағдайының өзгешелігіне
қарамастан, жалпы заңдар жинағының жасалуына түрткі болған жағдай ортақ. Ол
- дәстүрлік құқықтың өмір сүріп тұрған нормаларын қоғамның жаңа талаптарына
сай ойластыруға ұмтылу, олардың ішінен билеуші топтың мүдделеріне сай
келетінін ғана заңдастыру, ескірген және талапқа сай келмейтін нормалардың
орнына жаңасын, талаптан шығатындарын жасау.
С. Кляшторный мен Т. Сұлтанов көтерген “тарихи этнографиялық
сипаттағы қосымша мәліметтерді” 48. пайдалана отырып, Қазақ хандарының
заңдарын қалпына келтіру мәселесі-бүгінгі таңдағы қазақ тарихының кезек
күттірмейтін мәселесі. “Жазаның” да, Қазақ хандарының негізгі заңдарының
да бізге жұқанасы ғана жеткен. Қолда бар жұқананы пайдаланып, жұмыс
барысында Қазақ хандарының негізгі заңдарын “Жазамен” және қазақ
хандарының заңдарын бір-бірімен салыстырып талдап, бірқатар байламдар жасау
арқылы қазақ хандарының негізгі заңдарының пайда болуын сынауға негіз бар.
Қазақ хандарының негізгі заңдары - қазақ тарихының маңызды дерек
көздерін құрайтындығы күмәнсіз. ХҮІ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ тарихындағы
қазақ хандарының негізгі заңдарын зерттеп, қазақ тарихының дерек көзі
ретінде пайда болуын сынау және мәселелерді қарастырар бұрын, осы заңдарды
тудырған қоғам кезеңдерін, халқымыздың тарихи тұлғаларын, мемлекетіміздің
сол кездердегі саяси-әлеуметтік хал-аһуалын, қазақ мемлекеттілігін
дәлелдейтін дерек көзі-заңдарды туындатқан ұлы, біртуар, хандарымыздың ел
билеудегі саясаткерлігіне, қоғамға тигізген әсерлеріне, жалпы қазақ
хандығының тарихына қысқаша шолу жасап, жан-жақты сипаттай отырып талдап,
қарастыру арқылы, қазақ хандарының заңдары – сол қоғамның тарихи тағдырының
мәнін толық көрсетумен қатар, қазақ хандарының заңдары өз кезеңінің теңдесі
жоқ, құнды дерек көзі екендігі айқындала түседі.
ХІҮ ғасырдың соңғы жылдарына таман тарихта Алтын Орда ыдырап, оның
орнына Ақ Орда мен Көк Орда пайда болғаны, осы ордалар орналасқан ұланғайыр
жерді біздің ата-бабамыз мекендегені белгілі. Қазақтың ұлт, этнос ретінде
қалыптасуы осы кезге сәйкес келеді. Осы кездегі алғашқы қазақ мемлекетінің
іргетасын қалағандар Керей мен Жәнібек сұлтандар еді. Олар өз жұртымен
Әбілқайыр ханнан бөлініп, Жетісуға келіп Шу бойына өз ордаларын тігіп,
қоныстанады. Елдің ықыласына бөленіп, өзінің ақылдылығы, парасаттылығымен
Жәнібек пен Керей Алтын Орда мен Ақ Орданың құрамында жүрген, тілі, салт-
дәстүрі бір қандастарын өз хандықтарына тартып, қазақты жеке ел, ұлт
ретінде қалыптастыруға ерен еңбек сіңірді. Осы негізі қаланған қазақ
мемлекетін одан әрі дамытып, ішкі, сыртқы саясатын шебер жүргізіп,
әлеуметтік, саяси, экономикалық жүйені реттеп отыратын жарғылар қабылдап,
елдің салт-дәстүрін сақтаған қазақ хандарының бірі - Қасым хан есімі
тарихта “Қасым ханның қасқа жолы” деп аталатын заңдар жинағымен белгілі.
Қазақ хандығының негізін салушылардың бірі Жәнібек ханның
үшінші ұлы Қасым 1445-46 жылдар шамасында туған 49. Оған дәлел, 1513
жылдың күзінде Шу өзені жағасында онымен Шағатай ханның ұрпағы Сұлтан Саид
ханның елшілігі нәтижесінде, екеуінің арасында жүздесу болған кезде,
олардың замандасы, тарихшы Мырза Хайдар Дулаттың айтуына қарағанда, Қасым
ханның жасы алпыстан асып, жетпіске жақындаған еді 2. Ал шешесі жағына
келетін болсақ, оның Жаһан-бегім есімді анасы Мұхаммед Шайбани ханның әкесі
жағынан бір болып келетін кіші бауыры Махмұд Сұлтанның шешесінің туған
сіңілісі болатын 50. Бұл деректі Мұхтар Мағауиннің “Қазақ тарихының
әліппесі” атты ғылыми байыптау еңбегінен де көреміз. Онда: “Қасым хан қазақ
ордасын салушы екі арыстың бірі - Әз-Жәнібек ханның бел баласы. Анасының
есімі – Жаған-бегім. Болашақ ұлы хан 1445 жыл шамасында дүниеге келді. Бұл
кезде әруақты Барақ ханның өлгеніне әлі жиырма жыл да толмаған, өткен ұлы
күндер, Алтын Орда елесі әлі көңілде тұрған. Ес білген шағында Қазақ
Ордасының шаңырағы көтерілуі, ат жалын тартып мінген кезінде сол жаңа
ұлыстың біржола орнығуы жолындағы күресті көзімен көруі арыстан туған Қасым
сұлтанның өзгеше тұрпатты қайраткер ретінде қалыптасуына себеп болды.” 51
-деп жазады.
ХҮ ғасырдың соңы мен ХҮІ ғасырдың басындағы Қазақ хандығының қоғамдық-
саяси өміріндегі ең маңызды орындардың бірі Қасым ханның еншісіне жатады.
Ең бір жолы болғыш қолбасшы, ықпалды ірі ұлыс сұлтаны, көп ұзамай
қазақтардың ханы, билеуші-реформатор – міне осының барлығы, елдің аумалы-
төкпелі кезіндегі кезеңдегі Қасым ханның тағдырдың жазуымен атқаруға тура
келген тарихи рөлдері. Сонымен қатар нақ осы кезеңде жас қазақ мемлекетінің
орнығу және нығаю процесі жүріп жатты. Өз туған даласында да ондаған
жылдарға созылған өзара соғыс, елдің шекарасын қалыптастыру, міне осының
барлығы Қасым ханның еншісіне тиіп және оның билікке апаруына да түрткі
болған факторлар тұғын.
Үлкенге бағыну дәстүрін ұстанған нағыз дала ұлы ретінде Қасым
әкесінің үлгісі бойынша бастапқыда барлық жағынан Бұрындық ханға бағынып,
оған бас иіп жүрді. Шынында да, Қасым сұлтанның есімі ХҮ ғасырдың 70-80-ші
жылдарында қазақтардың Мұхаммед Шайбани ханмен арадағы болып жатқан
соғыстарды баяндайтын жазба деректердің өзінде-ақ кездесе бастады. Онда
Қасым сұлтан: “Дешті Қыпшақтың белгілі сұлтандары мен даңқты баһадүрлерінің
бірі және Бұрындық ханның атты әскерлерінің бас қолбасшысы” 52-деп
айтылады. Есімі бүкіл Дешті Қыпшақ, Мауереннахрға белгілі бола бастаған
Қасым сұлтанның беделі мен жеке билігі ХҮІ ғасырдың басында одан сайын
артты.
1511 жылы хандық билікті қолына алып, Шығыс Дешті Қыпшақтың
құдіретті билеушісіне айналды. Бұл туралы “Тарих-Рашидиде” былай деп
айтылады: “Қасым хан бүкіл Дешті Қыпшақтың әміршісіне айналды және онда
құдіретті және даңқты болғаны сонша, бұндай атаққа Жошы ханнан кейін ешкім
ие болған емес” 53.
Бұл жерде мынаны ескеруіміз керек, яғни Қасым хан туралы мадақтауды
тек қана Мырза Хайдар Дулаттың еңбегінен ғана емес, қазақ ханының көптеген
замандастарының да жазбаларында айтылады. Мысалы, Камал ад-Дин Бинаи,
Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани, Заһир ад-Дин Мұхаммед Бабыр, Хондемир және
т.б. айтуға болады.
Міне, осылайша Қасым ханның тек Қазақ хандығының тарихында емес,
бүкіл Дешті Қыпшақ, Мауереннахр, Жетісу және тіпті Шығыс Түркістанға аты
шыққан аса құдіретті билеуші болғандығына көз жеткіздік. Жазбаша
деректемелерде оны Жошы ханмен теңестіріп, қатар қояды. Сонымен қатар, қол
астындағы қазақтардың саны бір миллионға жеткендігі және үш жүз мың атты
әскер шығара алуының өзі көп нәрсені байқатады.
Солтүстіктегі көршісі, Алтын Орданың бұғауынан жаңа босап шыққан және
отаршыл-империялық бағытты ұстанған Ресеймен терезесі тең саясат жүргізе
білді. Мәселен, қазақ хандары ішінен ең алғашқы болып, Ресейдің ұлы князі
ІІІ Василийге елші жіберіп, дипломатиялық қарым-қатынас орнатты. Екінші бір
жарқын мысалы ретінде, Қасым ханның билік жүргізген кезеңдегі Қазақ
хандығының тарихы нақ сол жылдарда Батыс Европаға белгілі болды. Сонымен
қатар, олар қазақ халқын дербес этникалық қауым ретінде де таныды.
Қасым ханның қолбасшылық дарыны, ХҮІ ғасырдың басында Сыр өңірі және
ондағы қалалар үшін Мұхаммед Шайбани ханға қарсы күресте ерекше көзге
түсті. Осы кезеңде өзбектердің қазақтарға жасаған төрт жойқын жорықтарында,
оған көбіне Қасым сұлтан қарсы әрекет етті. Өйткені, ол бүкіл қазақтардың
атты әскерінің бас қолбасшысы болды. Мұхаммед Шайбанидың 1510 жылы жасаған
соңғы жорығында нақ сол Қасым сұлтанның әскерінен ойсырай жеңілді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz