ҚР екінші деңгейдегі банктердің несиелеу тәжірибесіне талдау

Жоспар

KІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І. Қарыз алушының несиелік жобасын талдаудың теориялық негізі ... ... ...5
1.1 Қарыз алушының несиелік жобасының мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Несиелеу принцптері мен несиелеу шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Жеке тұлғаның несиелік жобасын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17

ІІ. ҚР екінші деңгейдегі банктердің несиелеу тәжірибесіне талдау
(Мысалға, «Туран Алем Банкі АҚ.ның материалдарында) ... ... ... ... 22
2.1 Банктегі несиелеу процесін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Жекелеген секторларды жоба бойынша несиелеу механизмі ... ... ... ...
2.3 «Туран Алем Банкі АҚ.ның несиелік саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ІІІ. Қарыз алуышының несиелік жобасын жетілдіру жолдары ... ... ... ... .

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 98 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ:

KІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3

І. Қарыз алушының несиелік жобасын талдаудың теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қарыз алушының несиелік жобасының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Несиелеу принцптері мен несиелеу
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 12
1.3 Жеке тұлғаның несиелік жобасын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17

ІІ. ҚР екінші деңгейдегі банктердің несиелеу тәжірибесіне талдау
(Мысалға, Туран Алем Банкі АҚ-ның материалдарында) ... ... ... ... 22
2.1 Банктегі несиелеу процесін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Жекелеген секторларды жоба бойынша несиелеу механизмі
... ... ... ...
2.3 Туран Алем Банкі АҚ-ның несиелік
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ІІІ. Қарыз алуышының несиелік жобасын жетілдіру жолдары ... ... ... ... .

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Банктік жүйе – нарықтық экономиканың ажырамас
бір бөлігі. Банктің дамуы қашанда тауарлы өндірістің дамуымен тығыз
байланысты келеді. сондай-ақ банктер көрсетілетін қызметтің сандық және
сапалық өсуімен дамып отырады.
Көптеген отандық банктердің банкротқа ұшырауы, мерзімі өткен несиелердің
өсуіне байланысты болып отыр. Ол банктердің және жалпы банктік жүйенің даму
барысында орын алып отырған өзекті мәселелердің біріне айналуда. Нақтырақ
айтатын болсақ, бүгінгі отандық банктердің кез келгенінің несиелік
портфелінің жағдайы өте төмен, өйткені, ондағы проблемалық несиелердің
үлесі 35-40% шамасын құрайды. Ал, бұл көрсеткіш Германия және американдық
банктер тәжірибесінде 5-6% мөлшерінде. Салыстырып қарасақ, біздің
банктеріміздің несиелік портфелдегі проблемалық несиелердің 6-7 есе жоғары
болуы, банктік тәжірибеміздегі ондай несиелермен жасалатын жұмыстың
жеткіліксіздігін көрсетеді. Сондықтан да, алдағы уақыттарды жедел түрде бұл
мәселелерді шешу барысы өз кезегінде, көптеген ғылыми тұрғыдағы
ізденістерді қажет етеді.
Банктердің экономиканы несиелеуге ынталы болмауы, тек төменгі деңгейде
табыс алуына байланысты емес, сол сияқты несиелердің қайтарылмау
ықтималдығынан олардың жоғарғы тәуекелге баруына да байланысты болуда.
Басқаша айтқанда, біздің елімізде алдағы уақытта Қазақстан экономикасына
жұмыс жасайтын банктер жүйесін құру міндеті тұр. Бұл да бүгінгі күннің
басты мәселесі болып табылады.
Банктік несиелеудегі шешімін күтіп тұрған келесі бір мәселе – бұл
несиелеуге байланысты арнайы заңдылықтар мен нормативтік актілердің, сондай-
ақ ережелердің, нұсқаулардың жеткіліксіздігі және әрекет етіп отырған
ережелер мен нұсқаулардың ескіруінен олардың дер кезінде жаңартылмауы.
Сондықтан да қарыз алушының несиелік қабілетен бағалау әдістемесін
жетілдіру тек өркениетті әлемде қабылданғандай және банктер тәжірибелеріне
сүйене отырып, несиелік мекемелердің бұрынғы әдістердің тиімді жақтарын
қалпына келтіру жолымен ғана мүмкін болады. Нарықтық қытынастар
жағдайындағы қарыз алушының несиелік қабілетін зерттеу, белгілі
экономистеріміздің еңбектерінде әр жақты құбылысты береді. Сондықтан да,
қазіргі банктердің көрсететін қызмет түрлерінің дамуындағы орын алатын
мәселелерді анықтау және оларды ғылыми тұрғыда оқып білу магистрлік
жұмыстың тақырыбын анықтап берді.
Диплом жұмыстың мақсаты - қарыз алушының несиелік жобасын бағалау
әдістемесін жетілдіру жолдарын қарастыра отырып, ҚР-ғы екінші деңгейдегі
банктердің несиелеу тәжірибелеріне талдау жасау болып табылады.
Көзделген мақсатқа жетуде келесідей міндеттерді шешуді қажет етеді:
• қарыз алушының несиелік жобасы ұғымын қарастыру;
• несиелік механизмнің құрылымдық элементтерін және өзіндік
ерекшеліктерін зерттеу;
• Әлемдік тәжірибедегі қарыз алушылардың несиелік жобасын бағалау
ерекшеліктерін оқып-үйреніп, олардың кейбір тиімді жақтарын ұсыну;
• ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелеу тәжірибелеріне талдау
жасау;
• Банктердің несиелік портфелін талдау;
• Қарыз алушының несиелік жобасын бағалау әдістемесін жетілдіру жолдарын
жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісіне ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік қызметі
және олардың несиелік портфелінің құрылымы жатады.
Зерттеу жұмысының теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және
шетелдік экономистердің банктік несиелеудегі орын алатын мәселелер туралы
зерттеулері пайдаланылды.
Сонымен қатар, ғылыми жүмыста келесідей шетелдік экономистің ғылыми
еңбектері И.Д. Мамонова, А.Я.Ротлейдер, О.И.Лаврушин, В.И.Колесников,
О.М.Марков, В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков, Э.А.Уткин, Е.Б.Ширинская, М.Х.Лапидус,
В.Платонов, М.Хиггинс және т.б. және отандық экономист-ғалымдардың
Ғ.С.Сейтқасымов, Д.М.Мәжитов, С.Б. Мақыш, А.Ә. Ілияс, Д.Т. Боқаевтың
еңбектері пайдаланылды.
Статистикалық және ақпараттар базасы ретінде ҚР Ұлттық банктің
ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік деректері, нормативтік
құжаттары, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктерінің жылдық есеп деректері және
несиелеуге байланысты әр түрлі жобалар, түрлі деңгейдегі ғылыми–
тәжірибелік конференция материалдары, сондай-ақ несиелеудің дамуы жайлы
сұрақтарды қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және
т.с.с. пайдаланылды.

І. Қарыз алушының несиелік жобасын талдаудың теориялық негізі
1.1. Қарыз алушының несиелік жобасының мәні

Қазіргі несиелеу жүйесі қарыз алушының несиелік жобасын анықтау
әдістерінде де негізделеді. Айта кету керек, қарыз алушының несиелік жобасы
- бұл коммерциялық банк балансының өтімділігін қолдау әдісі болып
табылады.
Несиелеу процесі белгіленген мерзімде сауданың қайтарылмай қалуға
себепкер болатын көптеген тәуекел факторлардың іс әрекетімен байланысты
болып келеді. Сондықтан да, банк ссудасының берілуі алдын-ала ықпал ететін
факторларды оқып-үйрену арқылы несиелік жобасын оқып үйренуге жағдай
жасайды.
Қарыз алушының несиелік жобасы - бұл қарыз алушының өзінің қарыздық
міндеттемелері бойынша толық және уақтылы есеп айырысу қабілетін білдіреді.

Қарыз алушының несиелік жобасынан бір айырмашылығы - онда өткен
кезеңдегі немесе қандай да бір күндегі төлемсіздікті есепке алмайды, ал
жақын перспективадағы қарызды өтеу қабілетін болжайды. Өткен уақыттардағы
қарыз алушының төлем қабілетсіздігінің дәрежесі клиенттің несиелік жобасын
бағалау барысында иек артатын ең бір формальды көрсеткіш болып табылады.
Егерде қарыз алушының мерзімі өткен қарызы болып,ал балансы өтімді және
меншікті капиталдың мөлшері жеткілікті болса, онда банкке өткен уақыттағы
төлемдердің бір рет кешіктірілуі, клиенттің несиелік қабілетсіздігі туралы
қорытынды үшін негіз болып табылмайды. Несиелік қабілетті бар клиенттер
банкке, жабдықтаушыларға, бюджетке ұзақ төлемсіздіктің болуын жібермейді.

Клиенттің несиелік жобасының деңгейі, банктің нақты қарыз алушыға
беретін нақты ссудасымен байланысты қарапайым (жеке) тәуекелдерінің
дәрежесін көрсетеді.
Қарыз алушының қаржылық тұрақтылығын объективті бағалау және несиелік
операцияларға байланысты мүмкін болар тәуекелдерді есепке алу банкке
несиелік ресурстарды тиімді басқаруға және пайда табуға мүмкіндік береді.
Әлемдік және отандық банктік тәжірибе қарыз алушының несиелік жобасының
мынадай критерийлерін бөліп қарайды: қарыз алушының мінездемесі, қаражатты
қарызға алу қабілеті; ағымдағы қызметі барысында қарызды өтеу үшін қажетті
қаражатты табу қабілеті (қаржылық мүмкіндігі), капиталы, несиенің
қамтамасыз етілуі, несиелік мәміле жасалатын жағдай, бақылау (қарыз
алушының қызметінің заңдылық негізі, банк стандарты мен қадағалау
ұйымдарына ссуданың сипатының дәл келуі).
Қарыз алушының мінездемесі деп оның заңды тұлға ретіндегі беделі және
менеджерлерінің беделі, қарызды қайтарудағы жауапкершілігі және несиенің
мақсатының банктің несиелік саясатына сай келуі түсіндіріледі.
Қарыз алушының занды тұлға ретінде беделі оның сол аяда ұзақ уақыт
қызмет етуінен, экономикалық көрсеткіштерінің орташа салалық көрсеткіштерге
сай келуінен, оның несиелік тарихынан, оның серіктестерінің
(жабдықтаушылары, сатып алушылары, несие берушілері) іскерлік әлеміндегі
беделінен түрады. Менеджерлерінің беделі олардың кәсіби жарамдылығына
(білімі, жұмыс тәжірибесі) моральдық сапасына, жеке қаржылық және жанұялық
жағдайына, оның басқаратын құрылымы мен банк арасындағы қарым-қатынастар
нәтижесіне байланысты негізделеді.
Қаражатты қарызға алу жобасы қарыз алушының несиеге өтініш беруге,
несиелік келісім-шартқа қол қоюға немесе келіссөздер жүргізуге құқының
болуын, яғни кәсіпорынның немесе фирманың өкілдерінде белгілі бір
өкілеттіліктерінің болуын білдіреді.
Қарыз алушының несиелік жобасының ең негізгі критерийлерінің бірі - оның
қарыз өтеу үшін ағымдағы қызметінің жүргізілу барысында қаражат табу
қабілеті болып табылады.
Қарыз алушының қапиталы оның несиелік жобасының біршама маңызды
критерийі болып саналады. Оны бағалауда төмендегідей екі шарттың маңызы
зор:
1) оның жеткіліктілігі, яғни Орталық банктің тарапынан жарғылық
қордың (акционерлік капиталдың) ең төменгі мөлшеріне қойылатын
талабы және қаржы левераж коэффициенті негізінде талданады;
2) несиеленетін операцияларға меншікті капиталдың жұмсау дәрежесі, яғни
ол банк пен қарыз алушының арасында тәуекелдің бөлінуін куәландырады.
Қаншалықты меншік капитал жұмсалымы көбірек болса, соғұрлым қарыз алушының
несиелік тәуекеліне ықпал ететін факторларды қадағалап отыруға мүмкіндік
туады
Несиенің қамтамасыз етілуі - қарыз алушының активтерінің құны және
несиелік келісім-шартта көрсетілетін қарызды өтеуде екінші қосымша
көздердің (кепіл, кепіл-хат, кепілдеме, сақтандыру қағаздарының) болуы.
Мұндағы қосымша көздер қарыз алушының басына қаржылық қиындықтар туу
барысында, олардың банк алдындағы міндеттемелерін уақтылы орындауына
кепілдік береді. Кепілдік сапасы, кепіл-хат беруші, кепілдемеші мен
сақтандырушының тұрақты болуы, қарыз алушының ақшалай қаражаттың
жеткіліксіздігі жағдайында аса маңызды.

Несиелік операциялар жасалатын жағдайларға елдегі, аймақтағы,
салалардағы ағымдық немесе болжанған экономикалық жағдай, саяси факторлар
жатады. Бұл жағдай банктің сыртқы тәуекел дәрежесін анықтайды.

Соңғы критерий – бақылау, бұл мынадай сұрақтарды ескереді: қарыз
алушының қызмет етуі және несиелік шаралардың жүзеге асырылуы үшін заңды
және нормативтік негіз бар ма( Заңдардағы күтілетін өзгерістер (мысалы
салық заңы) қарыз алушының қызметінің нәтижесіне қалай әсер етеді(
Несиелік өтініште көрсетілген қарыз алушы және ссуда туралы мәліметтер,
банктің несиелік саясаты туралы құжатта белгіленген банктің стандартына,
сол сияқты, ссудалардың сапалылығын бақылап отырып, банктік қадағалау
ұйымдарының стандарттарына қаншалықты сәйкес келеді(
Аталып өткен банк клиентінің несиелік жобасын бағалау критерийлері
несиелік жобасын бағалау тәсілдерінің мазмұнын анықтайды. Ондай тәсілдер
қатарына жататындар:
• іскерлік тәуекелді бағалау;
• менеджментті бағалау;
• қарыз алушының қаржылық тұрақтылығын бағалау;
• қаржылық коэффициенттерді бағалау;
• ақша тасқынын талдау;
• қарыз алушы туралы ақпарат жинақтау;
• орналасқан жеріне бару арқылы, қарыз алушының жұмысын қадағалап
отыру.
Отандық банктік тәжірибеде қарыз алушының несиелік жобасын бағалаудағы
басты факторға оның қаржылық жағдайы жатады. Ол қарыз алушының қызметін
көрсететін көрсеткіш ретінде қызмет ете отырып, меншікті және заемдық
қаражаттарды орналастыру және пайдалану құрылымдарымен, сондай-ақ пайданы
алу, бөлу, және тиімді пайдаланумен сипатталады.
Қарыз алушының қаржылық жағдайы оның төлем қабілетінен көрінеді: 1)
шаруашылық шарттарына сәйкес төлем талаптарын уақтылы қанағаттандыру; 2)
несиені қайтару; 3) жұмыскерлер мен қызметкерлерге жалақы төлеу; 4)
бюджетке төлемдерді және салықтарды төлеу. Қарыз алушының қаржылық жағдайы
жақсы болса, ол барлық міндеттемелері бойынша есеп айырыса алады.
Қарыз алушының несиелік жобасын банктік талдау шектеулі және кең көлемде
жасалады. Қарыз алушының несиелік жобасын талдау үшін оның тиімділігін,
төлем қабілеттілігін, шаруашылық-қаржылық қызметін жан-жақты бағалауға
мүмкіндік беретін көрсеткіштер жүйесін ұсынатын көптеген әдістемелер
қолданылады. ҚР-да ҚР Ұлттық банкіндегі перспективалық зерттеулер орталығы
дайындап, ҚР Ұлттық банк Директоратының 27 қыркүйек 1994 ж. мәжілісінде №
26 қаулы бойынша бекітілген “Қарыз алушының несиелік жобасын банктердің
талдауына байланысты әдістемелік нұсқауы”, сондай-ақ АҚШ-та және басқа да
елдерде пайдаланатын әдістемелер де біршама танымал.
Кәсіпорынның қаржы-экономикалық жағдайын талдау үшін негізгі көздер
ретінде қаржы Министрлігі бекіткен келесідей жылдық бухгалтерлік есеп
формалары қызмет етеді: ”Кәсіпорын балансы” (№1 форма); ”Қаржы нәтижелері
және оларды пайдалану туралы есебі” (№2 форма); Кәсіпорын балансына
қосымша бет (№3 форма); сондай-ақ ҚР статистикалық есеп формасы
”Кәсіпорынның (ұйымның) қаржылық қызметінің негізгі көрсеткіштері туралы
есебі” (№1 – Ф – мерзімді – тоқсандық формалары) және Кәсіпорынның
(ұйымның, мекеменің) өнімінің (жұмыстар, қызмет) кеткен шығындары туралы
есебі” (№5-з – мерзімді – тоқсандық- жылдық формалары).
Қарыз алушының несиелік жобасын бағалауда отандық банктік тәжірибеде
мынадай негізгі көрсеткіштер пайдаланылады:

Кесте 1. Қарыз алушының несиелік жобасын бағалауда пайдаланылатын
көрсеткіштер
Көрсеткіштер аттары Есептеу алгоритмі
1 Ағымдағы өтімділік Ағымдағы активтерағымдағы міндеттеме
коэффициенті
2 Мерзімді өтімділік Ағымдағы активтер– запастар
коэффициенті ағымдағы міндеттеме
3 Активтер рентабельдігі Пайдакәсіпорын активтері
4 Рентабельділік сауда Өнімді сатудан түскен пайда өнімді
сатудан түскен түсім
5 Негізгі құралдар мен басқа Пайданегізгі құралдар ( айналымнан тыс
айналымнан тыс активтер активтер
рентабельдігі
6 Меншікті капитал Пайдаменшікті капитал
рентабельдігі
7 Ұзақ мерзімді міндеттеме Пайдаұзақ мерзімді несие және займдар
рентабельдігі
8 Қаржы тұтқасы коэффициенті Заемдық қаражттар меншікті қаражаттар
9 Тіркемелі активтерді өтеу Тіркемелі активтер (ғимараттар және
коэффициенті құрылғылар)– амортизация қамтамасыз
етілген несиелер
10Қарызға қызмет ету Пайда қарыз бойынша шығындар
коэффициенті
11Қор қайтарымы Жалпы пайда- түсімактивтер

Ескерту- Автормен арнайы мамандану әдебиет кљздерінен алынған

Осы көрсеткіштердің ішінде аса көңіл аударатыны бұл баланс өтімділігіне
байланысты көрсеткіштер.
Өтімділік деп кәсіпорынның барлық төлем түрлері бойынша өз міндеттемесін
орындай алу қабілетін түсіндірді. Өтімділік жалпы қарыз және өтімді
қаражаттар (ақшалай қаражаттар, алашақ қарыз, запастар) көлеміне байланысты
болып келеді. Баланс өтімділігі актив баптарындағы ақшалай қаражаттарға
айналу мүмкіндігіне байланысты топтастырылған қаражаттарды, пассив
баптарындағы төлеу мерзіміне қарай топтастырылған міндеттемелермен
салыстыру арқылы анықталады.
Баланс активінің баптары олардың өтімділік дәрежелеріне қарай үш топқа
бөлінеді:
1) ақшалай қаражаттар (есеп айырысу шотындағы және банктегі басқа да
шоттардағы қаражаттар қалдығы; касса; басқа да ақшалай қаражаттар;
арнайы қорлардың қаражаттары; күрделі қаржы жұмсалымдарына
пайдаланылмаған қаражаттар қалдықтары);
2) жеңіл іске асатын талаптар (төлейтін мерзімі жетпеген, жөнелтілген
тауарлар және тапсырылған жұмыстар; берешектермен есеп айырысулар;
өзінің жүйесіндегі кәсіпорындардан оларға қаржылай көмек ретінде
берілген қаражаттар бойынша есеп айырысу; банк ссудалары және
кәсіпорынның арнайы қорларынан берілген ссудалар бойынша жұмысшылары
және қызметкерлерімен есеп айырысу). Жеңіл іске асатын талаптар
қатарына мерзімінде төленбеген жөнелтілген тауарлар мен тапсырылған
жұмыстар жатпайды.
Берешектермен есеп айырысу құрамында үш айға дейінгі қарыздар есепке
алынбайды. Мұнда “өзінің жүйесіндегі кәсіпорындармен оларға қаржылай көмек
ретінде берілген қаражаттар бойынша есеп айырысу” бабында жақын арадағы үш
ай ішінде қайтарылатын қарыздар есепке алынады.
3) жеңіл іске асырылатын тауарлы-материалдық құндылықтар (арзан бағалы тез
тозатын заттарды шегеріп тастағандағы өндірістік қорлар; аяқталмаған
өндіріс; алдағы уақыт шығыстары; дайын өнім; басқа да айналым
қаражаттары).
Өтімділік коэффициенті ақшалай қаражаттар мен жеңіл іске асатын
талаптардың қысқа мерзімді міндеттемелерге қатынасы арқылы есептеледі.
Өтімділік коэффициенті (Кө) келесідей кестеде есептеледі:

Тез іске асырылатын активтер

Кө ( ((((((((((((((((((( (1)

Қысқа мерзімді міндеттемелер сомасы

Қарыз алушылардың салалық ерекшеліктеріне байланысты өтімділік
коэффициентінің біршама оңтайлы мәні 1,2 мен 1,5 аралығын құрайды.
Көрсеткіштің мәнінің 1-ден төмен болуы жарамайды. Өтімділік коэффициенті
қарыз алушының қарызды өтеу үшін жедел түрде шаруашылық айналымынан ақшалай
қаражаттарды босатуын сипаттайды. Қаншалықты бұл коэффициенттің мәні жоғары
болса, соғұрлым қарыз алушы тұрақты келеді.
Бірақ та алашақ қарыздың сипатын ескеру қажет. Алашақтар туралы есеп
аталған шоттардың қарыз алушының жағдайына әсер етуіне баға беруге және
сондай-ақ жүргізілген несиелік саясаттың нәтижелігін бағалауға мүмкіндік
береді.
Өтімділік коэффициентін талдау барысында мынадай факторларды есепке алу
қажет:
• қызметінің көлемі (қаншалықты өндіріс және өнімді сату көлемі үлкен
болса, соғұрлым тауарлы-материалдық құндылықтар қоры көп болады);
• өнеркәсіп және өндіріс саласы (өнімге сұраныс және оны сатудан
түсетін төлемдердің жылдамдығы);
• өндіріс циклінің ұзақтығы (аяқталмаған өндіріс көлемі);
• материалдар запасын жаңарту үшін қажетті уақыт (өтімді қаражаттардың
айналысы),
• жұмыстың маусымдылығы.
Өтімді қаражаттардың мөлшерінің төмендеуіне ықпал етушілерге мыналар
жатады:
• ағымдағы қызмет зияндары;
• өткен жылдары және төтенше оқиғалардың нәтижесінде болған зияндар;
• өтімді қаражаттар бағасының төмендетілуі;
• күрделі қаржы жұмсалымдарға иммобилизациялануы.
Өтімді қаражаттардың артық болғаны қажет емес. Егер де ол артық болса
айналым активтерінің жұмыс тиімділігі азаяды. Өтімді қаражаттардың артық
болу себептері: күрделі қаржы жұмсалымдарды кеңейтпей-ақ пайданың
жинақталуы; амортизацияланатын объектілердің ауыстырылмауының нәтижесінде
амортизацияның жинақталып қалуы.
Өтеу коэффициенті қысқа мерзімді сипаттағы өтімді қаражаттардың (ақшалай
қаражатар мен жеңіл іске асатын талаптардың және жеңіл іске асырылатын
тауарлы-материалдық бағалылықтар) қысқа мерзімді міндеттемелерге қатынасы
арқылы есептеледі. Өтеу коэффициентінің (Кө) есептелуі төмендегідей
кестемен беріледі:
Тез іске асатын активтер ( Өтімді активтер
Кө ( ((((((((((((((((((((((( (2)
Қысқа мерзімді міндеттемелер сомасы

Қарыз алушы кәсіпорынның салалық сипатына қарай, өтеу коэффициентінің
оңтайлы мәні 1,2-ден 2,0 аралығында болғанын қалайды. Өтеу коэффициентінің
ең төменгі мәні: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, көлік, құрылыс және байланыс
үшін –1.5, ал сауда және материалдық-жабдықтау ұйымдары үшін – 1.0 болуы
тиіс.
Өтеу коэффициенті қарыз алушының қарыздық міндеттемелерді жабуға
арналған барлық қаражаттарының жеткіліктілігін сипаттайды. Коэффициенттің
мәні қаншалықты жоғары болса, соғұрлым қарыз алушы үлкен сомада несие
алады.
Өтеу коэффициенті өндіріс сипатына байланысты аяқ асты ауытқып отыруы
мүмкін. Оның мәніне төмендегідей факторлар ықпал етеді:
• жөнелтілген тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін есеп айырысу
формалары;
• өндіріс циклінің ұзақтығы;
• айналым қаражаттарының айналымдылығы;
• тауарлы-материалдық құндылықтар қорларының құрылымы.
Өтімділік коэффициентін және өтеу коэффициентінің арасында кері байланыс
болады. Өтеу коэффициентінің артуы өтімділік коэффициентінің азаюына
әкеледі және керісінше.
Меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыз ету көрсеткіші де қарыз
алушының негізгі көрсеткіштер қатарына жатады. Мұнда қаншалықты меншікті
қаражаттарының мөлшері айналым капиталында көп болса, соғұрлым клиенттің өз
міндеттемелері бойынша есеп айырысу қабілеті жоғары немесе қарыз алушы
тұрақты болады. Меншікті айналым қаражаттарды ұлғайтудың негізгі және
тұрақты көзі пайда болып табылады. Меншікті қаражаттардың болуын баланс
пассивінің бірінші бөлімінен активтің бірінші бөлімінің сомасы мен зиянды
шегеру арқылы есептеуге болады. Меншікті айналым қаражаттармен қамтамасыз
ету көрсеткіші (Кмқ) келесідей кестемен есептеледі:

Пассивтің І бөлімі – (Активтің І бөлімі ( Зиян)
Кмқ ( ((((((((((((((((((((((((( (3)
Активтің ІІ бөлімі ( Активтің ІІІ бөлімі

Бұл көрсеткіш қарыз алушының меншікті қаражаттарының мөлшерін
сипаттайды. Қаншалықты меншікті айналым қаражаттарының үлесі жоғары болса,
соғұрлым қарыз алушы тұрақты болып келеді. Егер де, Кмқ-ның орташа мәні 50%-
ға тең немесе жоғары болса, онда ол оңтайлы болып келеді. Кмқ-ның ең
төменгі мәні 20%-дан (сауда және материалды-техникалық жабдықтау) 50%-ға
(өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс және байланыс) дейін ауытқып отырады.

Жоғарыдағы келтірілген үш негізгі көрсеткіш негізінде қарыз алушының
класын анықтауға болады. Үш көрсеткішті пайдалану банкке қарыз алушының
несиелік жобасын толық бағалауға мүмкіндік бермейді. Ол үшін қосымша
көрсеткіштер қатары қолданылады.
Қарыз алушының несиелік жобасын бағалауда мынадай ақпарат көздерінің
маңызы зор:
• өтініш жасаушымен тікелей сұхбаттасу, яғни банк қызметкері ссуда алуға
өтініш жасау себептерін біле отырып, өтініштің банктің несиелік
саясатынан туындайтын талаптарына жауап беретіндігіне мән береді. Қарыз
алушының тарихы, өнімінің және көрсететін қызметінің сипаты, шикізат
көздері, жұмыскерлерінің біліктілігі туралы ақпараттар жинайды. Бұл
ақпараттар басқа жолдармен тексеріледі;
• клиенттерінің несиелік жобасы, олардың өткен уақыттардағы ссудаларға
қатынасы, шоттардағы қалдықтары және т.б. туралы ақпараттардан тұратын
банк картотекасын жүргізу;
• орнында инспекция жүргізу;
• қаржылық есебін талдайды;
• басқа банктермен контракт, қарыз алушының жабдықтаушылары, салық
комитеттері арқылы сырттай ақпарат көздері.

1.2 Несиелеу приниптері мен несиелеу шарттары

Несиенің мәнін және қызметтерін, сондай-ақ несиелік қатынастарды
ұйымдастыру облысындағы объективті экономикалық заңдардың талаптарын
бейнелейтін несиелеу принциптері жатады. Несиелік принциптер негізінде
несиелік процесс, яғни банктік несиелердің берілуі, пайдаланылуы және
қайтарылуы жүзеге асырылады. Несиелеу принциптеріне байланысты банктік
несиелердің берілуінің басты шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі,
олардың қаражаттар айналымы шеңберінде қатынасу нәтижелілігі және т.б.
анықталады.
Экономиканың нарықтық шаруашылық жағдайларға өтуі несиелеу
принциптерінде қалыптасып қалған ғылыми көзқарастарды нарықтың талабына сай
қайта бағалауды қажет санайды.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері екі топқа
бөлінеді:
І топқа – жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
• несиенің мақсаттылығы;
• несиенің дифференциялдығы.
ІІ топқа – несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:
• несиенің мерзімділігі;
• несиенің қайтарымдылығы;
• несиенің ақылылығы;
• несиенің қамтамасыз етілуі;
Несиені берілу мақсаты несиелеудің барлық процесін анықтайды.
Несиелеудің мақсаттылығы несиенің нақты материалдық бағалылылар және
өндірістік шығындар объектілеріне бағытталуын білдіреді. Объектілердің
қазіргі кездегі жіктелуі нормаланған активтер мен олардың айналым қаражатар
айналымының шеңберіне тиістілігін қамтиды.
Қазіргі несиенің дифференциялық принципінің мазмұны өзгерген десе
болады. Біріншіден, ол мерзімділік принципімен байланысады, яғни несие
уақытында қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан да
несиелеудің дифференциациялануы тек несиелік жобасын сипаттайтын
көрсеткіштер негізінде ғана жүзеге асырылады. Екіншіден, бұл принцип
несиелік келісім жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген
сұранысын оқып-үйрену барысында потенциалды қарыз алушылардың несиелік
жобасын және сұралып отырған ссуданың қамтамасыз етілу сипатын және олардың
банк үшін пайдалылығын, сондай-ақ қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын
жетекшілікке ала отырып бастапқы несиені орналастырғанға дейін іске
қосылады. Үшіншіден, несиелік жобасына байланысты несиелеудің
дифференциациялануы, оның өткен жүйедегі вариантымен салыстырғанда қаталдау
болып табылады.
Мерзімділік – ол белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай
қайтарылуға тиістілігімен қортындыланады. Осыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық принципі туындайды .
Несиенің қайтарылымдылығы оның экономикалық категория ретінде, басқадай
тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатын
ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан да,
қайтарымдылық - бұл несиенің ажырамас атрибуты болып табылады.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеудің бұл
принципіне ерекше мән берілген. Біріншіден, оның сақталуынан, ұдайы
өндірісте ақшалай қаражаттармен бірқалыпты қамтамасыз етілуі тәуелді.
Екіншіден, бұл принципті сақтау коммерциялық банктердің өтімділігін
қамтамасыз ету үшін қажет. Олардың жұмысын ұйымдастыру принциптері, сырттан
тартылатын несиелік ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдарға салынуына жол
бермейді. Үшіншіден, әр жекелеген қарыз алушы үшін бұл принциптің сақталуы,
банктен жаңа несие алу барысында мүмкіндік береді.
Несиенің ақылылығы – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін қаражатты
қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын білдіреді. Іс
жүзінде ақылылық бұл несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы (бұрынғыша
пайыз) түрінде беріледі.
Несиелеудің келесі бір принципі, берілетін несиелердің материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі. Несиенің қамтамасыз етілуінің бүгінгі күнгі мәні
өзгеше. Қазіргі кездегі несиені қамтамасыз етілуі құралдарына: кепіл,
кепілдеме, және сақтандыру міндеттемелері жатады.
Соның ішіндегі, ең бір маңызды қамтамасыз ету құралы –кепіл. Кепілге
берілетін несие – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз етілген несие.
Кепілге берілетін активтер қарыз алушының иелігінде қалып, оның
пайдалануында болады.
Демек, нарық экономикасына өту жағдайында несиенің мәнін қалпына
келтіру несиелік механизмнің негізін құрайтын несиелеу принциптеріне үлкен
көңіл бөлінуін талап етеді. М.А. Сыргтың көзқарасымен бөлісе отырып,
несиелеу принциптерін объективті және субъективті деп бөліп қарауға болады.
Несиелеудің объективті принциптеріне қайтару мерзімі және ақылылығы жатса,
ал субъективті принципіне несиенің диференциалдылығы, мақсаттылығы және
қамтамасыз етілуі жатады.
Сонымен қатар, еліміздегі бүгінгі инфляция жағдайында экономикадағы
нарықтық қатынастардың дамуына несиелік механизмнің тигізер әсерін
практикада іске асыруды несиелеу принципінің толық қамтамасыз ете
алмайтындығын айта кету қажет.
Несиелеу шарты - деп несиелеудің базалық элементтері, несиелеу
субъектілері мен объектілері және несиенің қамтамасыз етілуге қойылатын
талаптарды түсінуге болады.
Несиелеу шарты, біріншіден, несиелік мәміле жасайтын екі жақтың
мүдделерін ескереді. Банктер - шаруашылықтың қажеттілігінің мүдделеріне
сай, клиенттің қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталады. Несиелеу шарты,
сондай-ақ несие беруші - банктердің мүдделерінің қорғалуын да көздейді.
Несиелеу шарты, екіншіден, несиелеу принциптерінің: мақсаттық
мерзімділігі және қамтамасыз етулігімен байланысты. Егер де, клиент аталған
принциптерінің біреуін бұзатын болса, онда несиелеу мәмілесі жасалмайды.
Несиелеу шарты үшіншіден, банктің коммерциялық мүддесі сақталатын
негізде жүзеге асырылады. Несиелеу ақылы түрде жүргізіледі. Оның ақысы
көбіне несиелік тәуекелге, орталық банктің сыйақы мөлшерінің деңгейіне,
нарықтағы несиеге деген сұраныс пен ұсыныстың жалпы жағдайына байланысты
анықталады.
Несиелеудің төртінші шарты, банк пен қарыз алушы арасындағы жасалатын
несиелік келісімді қамтиды. Несиелеу, несиелік мәмілеге қатынасатын
жақтардың белгілі бір міндеттемелері мен құқықтарын, сондай-ақ экономикалық
жауапкершілігін көздейтін келісім негізінде іске асады.Несиелік механизмнің
төртінші элементіне несиелеуді экономикалық-ұйымдастыру тәсілдері жатады.
Бұл элементтің көмегімен несиені беру әдістері немесе айналым қаражаттар
шеңберіндегі несиенің қатынасу тәсілдері, сондай-ақ несиені беру және
банкке қайтару жолдары анықталады.
Жалпы несиелік процесті сызбамен 1-ші суретте көрсетуге болады.

1-сурет. Банктердегі несиелік процесс сызбасы.

Несиелік процесс несиеге деген өтінішті өңдеуден басталып, несиенің
толық қайтарылуымен аяқталады.
Несиенің берілуі сияқты несиені қайтарудың бірегей жасалған үлгісі жоқ.
Тәжірибеде ссуданы қайтарудың көптеген варианттары болады, соның ішінде:
1) мерзімді міндеттемелер негізінде эпизодтық қайтару;
2) меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп-айырысу
шотынан қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
3) алдын-ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
4) түскен түсімді бірден ссудалық қарызды жабуға есептеу;
5) несиенің қайтарылуын созу;
6) мерзімі өткен қарызды “Мерзімі өткен несиелер” шотына аудару;
7) банк резерві есебінен мерзімі өткен ссудаларды шегеру.
Ссудалық қарызды қайтару туралы қарастырылған варианттар бұл процесті
белгілеріне байланысты келесідей түрде жіктеуге мүмкіндік берді.
Қайтаруына толық қарай
1) Несиені толық қайтару
2) Несиені жартылай қайтару
Қайтару жиілігіне қарай
1) Несиені бірден қайтару
2) Несиені бөліп-бөліп қайтару
Қайтарудың жүзеге асырылу уақытына қарай
1) Несиені жүйелі түрде қайтару
2) Несиені эпизодтық қайтару
Қайтару мерзімдеріне қарай
1) Несиені мерзімді қайтару
2) Несиенің уақытын созып қайтару
3) Несиенің мерзімін өткізіп барып қайтару
4) Несиені мерзімінен бұрын қайтару
Қайтару көздеріне қарай
1) Клиенттің меншікті қаражаттары
2) Жаңа несиені пайдалану
3) Кепіл берушінің шотынан шегеру
4) Басқа кәсіпорын шотынан түскен қаражаттар
5) Бюджеттік түсім және т.б.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы жасауға да, жасамауға да
болады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін құжаттарға: клиенттің жазбаша
үкімін, банктің өзінің үкімін, соттың бұйрықтары жатады. Клиенттің өзінің
шотынан ақшалай қаражаттарды шегеру туралы берген үкімі жазбаша да және
ауызша да болады. Несиенің қайтарылуы қағазсыз, яғни байланыс каналдары
арқылы да жүзеге асырылады.
Несиелік қатынастарды ұйымдастыру тәжірибесінде кепілді пайдалану арнайы
механизмнің, яғни кепіл механизмінің қолданылуын талап етеді. Кепіл
механизмі - кепіл туралы шартты дайындау, жасау және орындалу процесін
білдіреді. Кепіл механизмі несиелік өтінішті қараған уақыттан бастап пайда
болады және несиені пайдаланудың барлық мерзімінде орын алады. Кепіл
механизмінің нақты орындалу барысы несие қозғалысының ақырғы кезеңінде –
несиенің қайтуында, яғни кей жағдайларда, клиент несиені өзінің табысы
немесе түсімі есебінен қайтара алмаған кезде туындайды.
Кепіл механизмін іске асырудың негізгі кезеңдеріне жататындар: кепіл
заты мен түрін таңдау; кепіл затын бағалауды жүзеге асыру; кепіл туралы
шарт жасасу және орындау; кепілді пайдалану.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқадай мүліктер және мүліктік
құқықтар жатады.
Материалдық-заттық мазмұнына қарай кепіл заттары келесідей топтарға
бөлінеді:.
8) Клиенттің мүліктерінің кепілі:
3) Тауарлы-материалдық бағалылықтар кепілі:
а) шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
ә) тауарлар және дайын өнімдер кепілі;
б) валюталық бағалылар (нақты валюталар), алтыннан жасалған бұйымдар
кепілі;
в) басқадай тауарлы-материалдық бағалылықтар кепілі;
3) Бағалы қағаздар (вексельдер) кепілі;
4) Сол банктегі депозиттер кепілі;
5) Жылжымайтын мүлік кепілі (ипотека).
9) Мүліктік құқықтар кепілі:
5) Жалгерлік құқық кепілі;
6) Авторлық құқық кепілі;
7) Жерге құқық кепілі.

1.3 Жеке тұлғаның несиелік жобасын бағалау

Қазіргі кезде екінші деңгейдегі банктердің жеке тұлғаларға беретін
несиеліріне тұтыну және ипотекалық несиелер жатады.
Тұтыну несиесінің мынадай түрлері қолданылуда:
автомобилдік несие;
0. ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берілетін несие;
тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін несие;
0. кейінге қалдымайтын қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу және т.с.с)
берілетін несие
Мұнда автомобильдік несие бойынша жаңа және жүрілген автомобильдерді
банк несиесі көмегімен алуға болады.
Ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады:
жиһаз;
аудио-видео-және тұрмыстық техникалар;
компьютер және оргтехника;
басқа да тұтыну тауарлары.
Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына: үйдің ішінде және сыртында құрылыс және
басқа да жөндеу жұмыстарын жүргізу жатады.
Мысалға, Қазақстан Республикасындағы жетекші банк - Казкоммерцбанктің
тұтыну несиесін беру шартын 2-кестеден көруге болады.

Кесте 2. Казкоммерцбанктің тұтыну несиесінің түрлері мен шарттары
nNНесиелеу Тұтыну несиесінің түрлері
шарттары
Автомобиль несиесі Ұзақ мерзімді
тауарлар сатып алу
несиесі
жаңа Ескі (пайдаланылған)
1 Несие Автомобиль Автомобильді бағалау құнының 10 000 АҚШ
мөлшері құнының 80%80% -на дейін долларына дейін
дейін (немесе
эквивалент)
500 000 АҚШ
долларына дейін
(егер қамтамасыз
ету заты –
жылжымайтын мүлік
болса)
2 Бастапқы Автомобиль 3 жылға дейін жүрген шетел 20%
жарна құнынан- көлігін сатып алуда 20%;
20% 3 жылдан 5 жылға дейін
жүрілген шетел көлігін сатып
алуда 30%;
5 жылдан 10 жылға дейін
жүрілген шетел көлігін сатып
алуда 50%;
3 жылға дейін жүрілген ТМД
елдерінің автокөлігін сатып
алуда - 30%;
3 жылдан 5 жылға дейін
жүрілген ТМД елдерінің
автокөлігін сатып алуда - 50%
3 Несие шетелдік 3 жылға дейін 2 жылға дейін
мерзімі автокөлік
4 Несие АҚШ долларыАҚШ доллары немесе теңге АҚШ доллары немесе
валютасы немесе теңге
теңге
5 Несие үшінАйына: 1,5%Айына: 1,5% (АҚШ долларында) Айына: 1,5% (АҚШ
төлем (АҚШ және 1,7% (теңгеде) долларында) және
долларында) 1,7% (теңгеде)
және 1,7%
(теңгеде)
6 Қамтама- Сатып Егер шетел автокөлігінің Сатып алатын тауар
сыз ету алатын жүрілген уақыты 10 жылдан немесе тұрғын үй
түрі автомобиль ТМД-кі 5 жылдан аспаса, сол
автомобильді
Ескерту-Автормен Туран АлемБанкі АҚ-ның несиелік департаментінің
материалдарынан пайдалану барысында құрылған.

Сонымен қатар жоғарыдағы банктен тұтыну несиесін алуға қажетті құжаттар
тізімі мынадай:
0. Қарыз алушының анкетасы
0. Жеке куәлігі (көшірмесі)
0. СТТН (көшірмесі).
0. Соңғы 12 айға бөлініп көрсетілген жалақы және басқа табыстары туралы
жұмыстан берілетін анықтама.
0. Жұмыс стажы туралы жұмыс орнынан анықтама.
0. Жанұя құрамы туралы анықтама (N 3 форма)
0. Некеге тұрғандығын растайтын құжаттар (неке туралы куәлік,
жұбайыңыздың жеке куәлігі).
0. Кепілге қоятын мүліктің құжаттары.

Жеке тұлғаның төлем қабілетіндігін анықтау техникасы әр банкте әр түрлі
қалыптасқан. Яғни қысқаша айтқанда барлығына бірдей ортақ әдістеме жоқ.
Сондықтан да ЦентрКредит банкі АҚ-ның қолданылатын әдістемесінен мысал
келтірейік.Қарыз алушының төлем қабілетін анықтау үшін мынадай көрсеткіштер
қолданылады:

Кесте 3. Қарыз алушы-жеке тұлғаның төлем қабілетін бағалау
көрсеткіштері
Көрсеткіштердің аттары Есептеу алгоритимі
1 Негізгі қарыз төлемінің айлық Несиенің мөлшерінесиенің мерзімі
мөлшері (НҚАТ);
2 Сыйақы мөлшерлемесі бойынша Несиенің мөлшері * сыйақы
төлемінің айлық мөлшері (СМАТ); мөлшерлемесі 12 ай
3 Негізгі қарыз және сыйақы НҚАТ ( СМАТ
мөлшерлемесі бойынша төлемінің
айлық мөлшері (НҚСАТ);
4 Таза табыс (ТТ) Жалпы табыс – салықтық және басқа
да төлемдер
5 Нақты несиелік жобасы (ННҚ) НҚСАТ ТТ (мәні жобамен
35-45(-дан төмен болмауы тиіс)
Ескерту-Автормен құрастырылған

Мысалы: Естаев М.Е. деген азамат 360 000 теңге сомасында тұтыну несиесін
36 айға, 18 ( жылдық сыйақы мөлшерлемесінде сұрап отыр делік. Ол кісінің
таза табысы – 18 000 теңге және кепілге жылжымайтын мүлік қояды.

Жоғарыдағы кестедегі көрсеткіштер көмегімен қарыз алушы М.Е. Естаевтың
төлем қабілетін былай бағалаймыз:

360000
НҚАТ ( ((((( ( 10000 теңге
36

360000 * 0,18
СМАТ ( ((((((( ( 5400 теңге
12

НҚСАТ ( 10000 ( 5400 ( 15400 теңге

15400
ННҚ ( ((((((( ( 0,85 (не 85()
18000

Сонымен, қарыз алушымыз төлем қабілетті, яғни оған несие беруге болады.
Ендігі қадам кепілге қоятын затын бағалауға арналады. Айталық, кепіл заты
ретінде 2 бөлмелі пәтер ұсыналады. Оның нарықтық (салыстырмалы) құны 1500
000 теңге тұрады.
Банк тарапынан бағалаушы-мамандар көмегімен осы пәтердің кепіл құны
анықталады. Отандық банк тәжірибесінде кепіл құны пәтердің бағалау құнының
70(-нан аспауға тиіс. Ол үшін мынадай есептеулер жасалады:
0. Пәтердің тозу коэффициенті ( Пәтердің нарықтық құны * 3( (тозу
коэффициенті) ( 1500000 * 0,03 ( 45000 теңге.
0. Алдағы уақытта пәтердің бағасының төмендеу тәуекелі ( Пәтердің
нарықтық құны * 15 ( (төмендеу коэффициенті) ( 1500000 * 0,15 (
225000 теңге.
10) Пәтердің бағалау құны ( Пәтердің нарықтық құны - Пәтердің тозу
коэффициенті - Пәтердің бағасының төмендеу тәуекелі ( 1500000 –
45000- 225000 ( 123000 теңге.
0. Пәтердің кепіл құны ( Пәтердің бағалау құны * 60 ( ( 1230000 * 0,6 (
738000 теңге. Бұл көрсеткіш сұралатын несиенің кепілмен қатмамасыз
етілу дәрежесін сипаттайды.
ІІ. Екінші деңгейдегі банктердің несиелеу тәжірибелеріне талдау

2.1 Банктегі несиелеу процесін ұйымдастыру

Банктердің тәжірибесінде қолданылатын несиелеу процесінің өзіндік
кезеңдері болады. Әр кезеңде пайдаланатын несиелеу механизмнің элементтері
несиелік операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың жүзеге асырылу
техникасын білдіреді. Несиелеу механизмі келесідей негізгі кезеңдерді
қамтиды:
несиеге деген өтінішті қарау,
несиелік жобасын талдау,
несиелік келісім шарт жасасу,
несие беру,
несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.
Қарыз алушыларға несие беру барысында банктер "Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі туралы" 30.03. 1995 ж. және "Қазақстан Республикасындағы
банктер және банктік қызметтер туралы" 30.08.1995 ж. ҚР Президентінің заң
күші бар Жарлықтарын, №1-ші 11. 02 1994 ж. "Қазақстан Республикасының
экономикасын қысқа мерзімді несиелеу ережесін" сондай-ақ банктің Жарғысы
мен нұсқауларын басшылыққа алады. Несиелер төлем қабілеті бар қарыз
алушыларға несиені қайтарудың нақты көздерінің және тұрақты қамтамасыз ету
формаларының бар болуына қарай беріледі.
І кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау. Кез келген
несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда қарыз алушы мен
сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі,
мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі. Банктің қоятын талаптарына
байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік операциялар сипатына байланысты
құжаттар беріледі. Клиенттердің әр түрлі топтары үшін әртүрлі құжаттар
пакеті әзірленуі мүмкін. Мысал ретіндегі құжаттар пакетінің құрамына
жататындар:
құрылтайшылық құжаттардың, жарғының, жалға алу шарттарының, тіркелген
куәліктерінің немесе патенттерінің; нотариалды түрде куәландырылған жерді
пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар; азаматтардың төл құжаттары және
клиенттің несие алуға құқығын растайтын басқа да құжаттардың көшірмелері;
соңғы екі жылдық қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер;
несиеленетін шаралардың рентабельдік деңгейін және оның қайтарылу мерзімін
сипаттайтын техникалық - экономикалық есебі;
несиеленетін мәмілелерді растайтын келісім шарттар көшірмелері
(материалдық бағалыларды жабдықтауға және сатуға арналған шарттар, тауарлы-
материалдық бағалылар шотының көшірмелері және т.с.с),
басқа банктерден алған несиелер туралы мәліметтер (шоттар бойынша көшірме);
қаматамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз алушының меншік
құқығын растайтын құжаттар;
несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар;
қызметін жаңадан бастаған, яғни қаржылық есептер және басқа да құжаттары
жоқ кәсіпорынның бизнес жоспары.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз
ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Сонымен қатар,
банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір
құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке несие алуға өтініш
жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін
есеп карточкесін толтыруы мүмкін. Онда: Фирманың жетекшісі мен қарыз алушы
өкілінің аты-жөні; қызмет және меншік түрі; клиенттің заңды мекен-жайы;
есеп-айырысу және валюталық шот ашқан банктің аты және реквизиттары;
негізгі құрылтайшылары; ол сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі;
соңғы есептік күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған
ссудасын қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.
ІІ кезең. Қарыз алушының несиелік жобасын талдау кезеңі, яғни оның ссуда
бойынша қарызды уақытылы және толық көлемде қайтару қабілетін бағалауды
білдіреді. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен
болуы мүмкін, сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан
бұрын оның несиелік жобасын талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділігіне
ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік жобасына талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
Ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып, қарыз
алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын Жарғысы және
нұсқауымен танысуға тиіс;
Қарыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі деп қарыз
алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана түсінбейді, сондай-ақ келісім
шартқа байланысты барлық міндеттемелерді орындауы түсіндіріледі.
Табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының ссуданы қайтаруға жеткілікті
қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Қарыз алушының табыс алу жобасын анықтау барысында сату көлеміне, баға
шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл
факторларға: қарыз алушы кәсіпорынның орналасқан жері, оның тауарлары мен
қызметтерінің сапасы, шикізат құны, қызметкерлерінің біліктілігі жатады.
Несиелеудегі шетелдік тәжірибеде бұл факторларға қоса жарнамалау
тиімділігі, бәсеке сияқты факторлар ескеріледі.
Қарыз алушының несиелік жобасын бағалаудағы басты фактор оның қаржылық
жағдайы болып табылады. Ол қарыз алушының қызметін көрсететін көрсеткіш
ретінде қызмет ете отырып, меншікті және заемдық қаражаттарды орналастыру
және пайдалану құрылымдарымен, сондай-ақ пайданы алу, бөлу, және тиімді
пайдаланумен сипатталады.
Қарыз алушының қаржылық жағдайы оның төлем қабілетінен көрінеді: 1)
шаруашылық шарттарына сәйкес төлем талаптарын уақытылы қанағаттандыру; 2)
несиені қайтару; 3) жұмыскерлер мен қызметкерлерге жалақы төлеу; 4)
бюджетке төлемдерді және салықтарды төлеу. Қарыз алушының қаржылық жағдайы
жақсы болса, ол барлық міндеттемелері бойынша есеп-айырыса алады.
Қарыз алушының несиелік жобасын банктік талдау шектеулі және кең көлемде
жасалады. Қарыз алушының несиелік жобасын талдау үшін оның тиімділігін,
төлем қабілеттілігін, шаруашылық - қаржылық қызметін жан-жақты бағалауға
мүмкіндік беретін көрсеткіштер жүйесін ұсынатын көптеген әдістемелер
қолданылады. ҚР-да ҚР Ұлттық банкіндегі перспективалық зертеулер
орталығының дайындалып, ҚР Ұлттық банк Директоратының 27 қыркүйек 1994 ж.
мәжілісінде, № 26 қаулы бойынша бекітілген “Қарыз алушының несиелік
жобасын банктердің талдауына байланысты әдістемелік нұсқауы”, жекелеген
банктердің (Халық Жинақ банкінің, Центркредитбанкінің және т.с.с.)
дайындаған “Қарыз алушының қаржылық жағдайын бағалау әдістемесі” сияқты
әдістемелік нұсқаулары, сондай-ақ АҚШ-та және басқа да елдерде пайдаланатын
әдістемелер де біршама танымал.
Кәсіпорынның қаржы-экономикалық жағдайын талдау үшін негізгі көздер
ретінде қаржы Министрлігінен бекітілген келесідей жылдық бухгалтерлік есеп
формалары қызмет етеді: ”Кәсіпорын балансы” (№1 форма); ”Қаржы нәтижелері
және оларды пайдалану туралы есебі” (№2 форма), Кәсіпорын балансына
қосымша бет (№3 форма); сондай-ақ ҚР статистикалық есеп формасы
”Кәсіпорынның (ұйымның) қаржылық қызметінің негізгі көрсеткіштері туралы
есебі” (№1 – Ф – мерзімді – тоқсандық формалары) және Кәсіпорынның
(ұйымның, мекеменің) өнімінің (жұмыстар, қызмет) кеткен шығындары туралы
есебі” (№5-з – мерзімді – тоқсандық- жылдық формалары).
Қарыз алушының несиелік жобасын бағалауда отандық банктік тәжірибеде
мынадай негізгі көрсеткіштер пайдаланылады:
өтімділік коэффициенті;
өтеу коэффициенті;
меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілу көрсеткіші.
Өтімділік деп кәсіпорынның барлық төлем түрлері бойынша өз міндеттемесін
орындай алу қабілетін түсіндірді. Өтімділік жалпы қарыз және өтімді
қаражатар (ақшалай қаражаттар, алашақ қарыз, запастар) көлеміне байланысты
болып келеді. Баланс өтімділігі актив баптарындағы ақшалай қаражаттарға
айналу мүмкіндігіне байланысты топтастырылған қаражаттарды, пассив
баптарындағы төлеу мерзіміне қарай топтастырылған міндеттемелермен
салыстыру арқылы анықталады.
Баланс активінің баптары олардың өтімділік дәрежелеріне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.