Тіл – ұлттың тірегі
Жоспары
1. Кіріспе
2. қазақ тілі . мемлекеттік тіл
3. Тіл . ұлттың тірегі
4. Іс қағаздарының түрлері
5. Көмекші сөздердің түркітану мен қазақ тіл білімінде зерттелуі
6. Қортынды
1. Кіріспе
2. қазақ тілі . мемлекеттік тіл
3. Тіл . ұлттың тірегі
4. Іс қағаздарының түрлері
5. Көмекші сөздердің түркітану мен қазақ тіл білімінде зерттелуі
6. Қортынды
Кіріспе
Қазақ тілі осы мемлекеттің түпкілікті тұрғындары қазақтардан басқа Қытай, Монғолия, Иран, Ауғанстан, Түркия мемлекеттері мен ТМД-ның Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан сияқты республикаларында тұратын қазақтардың да ана тілі.
Қазақ тілі – батыс түркі тілінің қыпшақ тармағына жатады. Бұл тармаққа кіретін тілдер – қарақалпақ, ноғай, татар, башқұрт, қырғыз, қырым татары, қарайшай, балқар, құмық және тағы басқа тілдер. Қазақ тілі - өзіндік әдеби, ғылыми және саяси жазу нормасы қалыптасқан бай тіл. Қазақ тілінің тарихы әртүрлі тарихи кезеңдерді бастан кешкен қазақ халқының тарихымен тығыз байланысты.
Оның қалыптасуға бет алуы ХІ-ХІІ ғасырлардағы Түрік қағанатының пайда болу кезеңінен басталып, ХҮ ғасырдағы қазақ хандығы тұсында әбден қалыптасып болған еді. Басқа түркі тілдерімен салыстырғанда, сөздік қоры жөнінен, қазақ тілі – ежелгі таза қалпын тұтас сақтап келе жатқан тілдердің бірі. Ғалымдардың пайымдауынша, қазақ тілінің ауыз әдебиеті және жазба әдебиеті сияқты екі қайнар көзі бар.
Қалыптасудың барлық сатыларын бастан кешірген ана тіліміз – мейлінше жетілген ұлттық тіл.
Ана тілімізде әдеби шығармалар, ғылыми-бұқаралық, техникалық, құқықтық, педагогикалық, саяси, өнертанушылық әдебиеттер жарияланады. Тіліміз еліміздегі азаматтардың өзара қарым-қатынас тілі болумен ғана шектеліп қалмайды, оның мұрағаттық, ақпараттық қасиеттері де мол. Қазақ тілі – бай да құнарлы тілдердің қатарына жатады. Ежелгі бабаларымыздың тарихы, шежіресі және түрлі әдеби мұралар бүгінгі ұрпаққа өзіміздің осы ана тіліміз арқылы жетіп отыр. Тіл тарихы халық тарихына ұқсас. Қоғамның жылжып, өзгеруіне байланысты тіл де дамып, өзгеріп отырады.
Қазақ тілі тарихында орын алған түрлі қиындықтар мен дағдарыстардың объективті себептері бар. Біріншіден, қазақ халқы үш ғасырға жуық орыс отаршылдығының қыспағында болып, ұлт ретінде жойылып кетудің бірнеше сатыларын бастан кешірді. Екіншіден, Жоңғар шапқыншылығының халқымызға тигізген зардаптары да орасан зор болды. Үшіншіден, Кеңес өкіметі жетпіс жылдан астам уақыт бойы ұлттардың жақындасуы деген желеумен ұсақ ұлттардың тілдеріне қысым жасап келгені белгілі.
1989 жылы 11 қыркүйекте қабылданған “Тіл туралы” Заңда “Тіл - халықтың ұлы жетістігі, әрі оның ажырамайтын және бөлінбейтін белгісі”делінген. Ал бірінші баптың бірінші тармақшасында “Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып табылады” деп жазылған.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев “Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде” деген тұжырымдаманы үнемі айтып келеді. Қазақ тілі мәселесі мемлекеттік деңгейге көтерілген кейінгі жылдары бұқара жұртшылық та ана тілі үшін белсенділік танытуда. Бірақ әлі шешілмей жатқан түйінді мәселелер де баршылық.
Қазақ тілі осы мемлекеттің түпкілікті тұрғындары қазақтардан басқа Қытай, Монғолия, Иран, Ауғанстан, Түркия мемлекеттері мен ТМД-ның Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан сияқты республикаларында тұратын қазақтардың да ана тілі.
Қазақ тілі – батыс түркі тілінің қыпшақ тармағына жатады. Бұл тармаққа кіретін тілдер – қарақалпақ, ноғай, татар, башқұрт, қырғыз, қырым татары, қарайшай, балқар, құмық және тағы басқа тілдер. Қазақ тілі - өзіндік әдеби, ғылыми және саяси жазу нормасы қалыптасқан бай тіл. Қазақ тілінің тарихы әртүрлі тарихи кезеңдерді бастан кешкен қазақ халқының тарихымен тығыз байланысты.
Оның қалыптасуға бет алуы ХІ-ХІІ ғасырлардағы Түрік қағанатының пайда болу кезеңінен басталып, ХҮ ғасырдағы қазақ хандығы тұсында әбден қалыптасып болған еді. Басқа түркі тілдерімен салыстырғанда, сөздік қоры жөнінен, қазақ тілі – ежелгі таза қалпын тұтас сақтап келе жатқан тілдердің бірі. Ғалымдардың пайымдауынша, қазақ тілінің ауыз әдебиеті және жазба әдебиеті сияқты екі қайнар көзі бар.
Қалыптасудың барлық сатыларын бастан кешірген ана тіліміз – мейлінше жетілген ұлттық тіл.
Ана тілімізде әдеби шығармалар, ғылыми-бұқаралық, техникалық, құқықтық, педагогикалық, саяси, өнертанушылық әдебиеттер жарияланады. Тіліміз еліміздегі азаматтардың өзара қарым-қатынас тілі болумен ғана шектеліп қалмайды, оның мұрағаттық, ақпараттық қасиеттері де мол. Қазақ тілі – бай да құнарлы тілдердің қатарына жатады. Ежелгі бабаларымыздың тарихы, шежіресі және түрлі әдеби мұралар бүгінгі ұрпаққа өзіміздің осы ана тіліміз арқылы жетіп отыр. Тіл тарихы халық тарихына ұқсас. Қоғамның жылжып, өзгеруіне байланысты тіл де дамып, өзгеріп отырады.
Қазақ тілі тарихында орын алған түрлі қиындықтар мен дағдарыстардың объективті себептері бар. Біріншіден, қазақ халқы үш ғасырға жуық орыс отаршылдығының қыспағында болып, ұлт ретінде жойылып кетудің бірнеше сатыларын бастан кешірді. Екіншіден, Жоңғар шапқыншылығының халқымызға тигізген зардаптары да орасан зор болды. Үшіншіден, Кеңес өкіметі жетпіс жылдан астам уақыт бойы ұлттардың жақындасуы деген желеумен ұсақ ұлттардың тілдеріне қысым жасап келгені белгілі.
1989 жылы 11 қыркүйекте қабылданған “Тіл туралы” Заңда “Тіл - халықтың ұлы жетістігі, әрі оның ажырамайтын және бөлінбейтін белгісі”делінген. Ал бірінші баптың бірінші тармақшасында “Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып табылады” деп жазылған.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев “Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде” деген тұжырымдаманы үнемі айтып келеді. Қазақ тілі мәселесі мемлекеттік деңгейге көтерілген кейінгі жылдары бұқара жұртшылық та ана тілі үшін белсенділік танытуда. Бірақ әлі шешілмей жатқан түйінді мәселелер де баршылық.
Жоспары
1. Кіріспе
2. қазақ тілі – мемлекеттік тіл
3. Тіл – ұлттың тірегі
4. Іс қағаздарының түрлері
5. Көмекші сөздердің түркітану мен қазақ тіл білімінде зерттелуі
6. Қортынды
Кіріспе
Қазақ тілі осы мемлекеттің түпкілікті тұрғындары қазақтардан басқа
Қытай, Монғолия, Иран, Ауғанстан, Түркия мемлекеттері мен ТМД-ның Ресей,
Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан сияқты республикаларында тұратын
қазақтардың да ана тілі.
Қазақ тілі – батыс түркі тілінің қыпшақ тармағына жатады. Бұл тармаққа
кіретін тілдер – қарақалпақ, ноғай, татар, башқұрт, қырғыз, қырым татары,
қарайшай, балқар, құмық және тағы басқа тілдер. Қазақ тілі - өзіндік әдеби,
ғылыми және саяси жазу нормасы қалыптасқан бай тіл. Қазақ тілінің тарихы
әртүрлі тарихи кезеңдерді бастан кешкен қазақ халқының тарихымен тығыз
байланысты.
Оның қалыптасуға бет алуы ХІ-ХІІ ғасырлардағы Түрік қағанатының пайда
болу кезеңінен басталып, ХҮ ғасырдағы қазақ хандығы тұсында әбден
қалыптасып болған еді. Басқа түркі тілдерімен салыстырғанда, сөздік қоры
жөнінен, қазақ тілі – ежелгі таза қалпын тұтас сақтап келе жатқан тілдердің
бірі. Ғалымдардың пайымдауынша, қазақ тілінің ауыз әдебиеті және жазба
әдебиеті сияқты екі қайнар көзі бар.
Қалыптасудың барлық сатыларын бастан кешірген ана тіліміз – мейлінше
жетілген ұлттық тіл.
Ана тілімізде әдеби шығармалар, ғылыми-бұқаралық, техникалық,
құқықтық, педагогикалық, саяси, өнертанушылық әдебиеттер жарияланады.
Тіліміз еліміздегі азаматтардың өзара қарым-қатынас тілі болумен ғана
шектеліп қалмайды, оның мұрағаттық, ақпараттық қасиеттері де мол. Қазақ
тілі – бай да құнарлы тілдердің қатарына жатады. Ежелгі бабаларымыздың
тарихы, шежіресі және түрлі әдеби мұралар бүгінгі ұрпаққа өзіміздің осы ана
тіліміз арқылы жетіп отыр. Тіл тарихы халық тарихына ұқсас. Қоғамның
жылжып, өзгеруіне байланысты тіл де дамып, өзгеріп отырады.
Қазақ тілі тарихында орын алған түрлі қиындықтар мен дағдарыстардың
объективті себептері бар. Біріншіден, қазақ халқы үш ғасырға жуық орыс
отаршылдығының қыспағында болып, ұлт ретінде жойылып кетудің бірнеше
сатыларын бастан кешірді. Екіншіден, Жоңғар шапқыншылығының халқымызға
тигізген зардаптары да орасан зор болды. Үшіншіден, Кеңес өкіметі жетпіс
жылдан астам уақыт бойы ұлттардың жақындасуы деген желеумен ұсақ ұлттардың
тілдеріне қысым жасап келгені белгілі.
1989 жылы 11 қыркүйекте қабылданған “Тіл туралы” Заңда “Тіл -
халықтың ұлы жетістігі, әрі оның ажырамайтын және бөлінбейтін
белгісі”делінген. Ал бірінші баптың бірінші тармақшасында “Қазақ тілі –
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып табылады” деп жазылған.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев “Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде” деген
тұжырымдаманы үнемі айтып келеді. Қазақ тілі мәселесі мемлекеттік деңгейге
көтерілген кейінгі жылдары бұқара жұртшылық та ана тілі үшін белсенділік
танытуда. Бірақ әлі шешілмей жатқан түйінді мәселелер де баршылық.
Қазақ тілі – мемлекеттік тіл
Қазақ елінде мемлекеттік тіл үшін күрес соңғы жүз жылда бірде-бір толас
тапқан жоқ. Оны ХХ ғасырдың басында қабылданған құжаттардан да көруге
болады. Мәселен, 1923 жылдың 22 қарашасындағы Орынборда жарияланған Тіл
туралы декретте, қазақ, орыс тілдеріне бірдей мемлекеттік тіл мәртебесі
берілді. Қоғам қайраткері С.Оразалинов: осы бір баптың кейіннен қазақ
тілінің өрісін тарылтып, маңдайына сор болып жабысқанын, – ашына жазады.
Бірақ бұл кездегі құжаттарда қазақ тілінің мәртебесін көтеретін көптеген
шаралар да белгіленді. 1924 жылдың 26 маусымында Еңбек халық комиссариаты
орыс қызметкерлерін қазақ немесе қазақ тілі мен жазуын білетін
қызметкерлермен алмастыру жөнінде хат жіберіп, Мемлекеттік мекемелер мен
кәсіпорындарда қазақ тілінде іс жүргізуде жұмысшылар мен қызметкерлердің
санын молайту және қазақ тілі мен жазуын білетін мамандармен алмастырудың
тәртібін күшейту жөнінде қаулы қабылдайды. Сондай-ақ, БКП (б) Қазақ
өлкелік комитеті 1933 жылдың 4 сәуірінде батыл қадамға барып, төмендегі
жоғарғы мемлекеттік мекемелердің қазақ тіліне көшуін жоспарлайды: ҚазОАК;
Ағарту халкомы; Денсаулық сақтау халкомы; Әділет халкомы; Жұмысшы-шаруа
милициясы.
Осы қаулыны жүзеге асыру барысында ҚазОАК мен ХКК түрлі ынталандыру
шараларын да қолданған. Мәселен, қазақ тілінде еркін сөйлейтіндерге 10 %,
іс жүргізе білетіндерге 15 % үстеме ақы төленсе, ал жоғары оқу орындарында
қазақ тілінде дәріс оқитын оқытушылардың еңбекақысына 25 % қосымша
қосылған. Тіпті, 1934 жылы Орталық Атқару Комитетінің Қазақ мектептерінен
басқа мектептерде қазақ тілін міндетті түрде оқыту жөніндегі қаулысы да
шығады. Осы құжаттарды іске асыру барысында қыруар шаруа атқарылып, қазақ
тілінде іс жүргізу қолға алынды. Қазақ тілі ортағасырлық түркілік
элементтерден тазартылып, лексикалық тұрғыдан дамып, біраз терминдер атау
ретінде қалыптасты. Сондай-ақ, морфологиялық тұлғалар мен синтаксистік
құрылымы жағынан бір ізге түсіп нормаланды. Бұл тұрғыда, әсіресе, қазақ тіл
білімінің алғашқы ғылыми негізін қалаған белгілі қоғам қайраткерлері
А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамбетұлы, Қ.Жұбанов, т.б. сияқты тұлғаларды ерекше
айтуға болады. Алайда бұл жұмыстар түрлі әлеуметтік саяси себептердің
салдарынан аяқсыз қалып, қазақ тілі ескерусіз қалды. 1941 жылы 1 тамызда
жоғарыда аталған жеңілдіктерді қайтып алу жөнінде қаулы шықты. Осыдан кейін-
ақ, қазақ тілінің көші түзеле қоймады. Қазақ тіліне төніп келе жатқан
қауіпті алғашқылардың бірі болып, даңқты батыр Б.Момышұлы байқады. Батырдың
қырағы көңілі мен көреген ақылы 1944 жылы елде болған аз ғана күнде осы
қатерді нақ басып тани білді және оған деген өз қарсылығын жариялап та
үлгерді. Қазақтар арасындағы тілдік бөліну, міне осы жылдардан-ақ бастау
ала бастады.
Ал 1955 жылы 4 маусымда Министрлер Кеңесі Төрағасының Жарлығымен
ҚазССР Оқу министрлігінде орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін міндетті
түрде оқытудан босату жөнінде нұсқау берілген. Бұл онсыз да халі мүшкілге
айнала бастаған қазақ тіліне шығарылған қатаң үкім еді. Осыдан кейін-ақ
солтүстік облыстардағы мыңдаған қазақ мектептері жабыла бастады.
Дегенмен, 1957 жылы ҚазССР Министрлер Кеңесі қазақ тілінде іс
жүргізу жөнінде тағы да қаулы қабылдайды. Бұл іс те әуелде қызу қолға
алынады да, кейіннен бәсең тартып, жетпісінші, сексенінші жылдары мүлдем
тоқталып қалады. Оған қатал жүйе жүргізген, бұра тартқан солақай саясаттың
ықпалы тимей қалмағаны анық.
Қайта құру жылдары елімізде қос тілділік саясаты белең алды. Қос
тіл – қос қанатың деген жалған ұранды жалаулатқан біршама ресми құжаттар
қабылданады. Мәселен, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен Министрлер
Кеңесі 1987 жылдың 3 наурызында орыс тілі мен қазақ тілін оқытуды жақсатру
туралы екі қаулы мен 1989 жылдың 15 тамызындағы осы қаулылардың орындалуы
туралы тағы екі қаулы қабылдайды. Алайда, бұл қаулылардың бойынан орыс
тіліне деген басымдық пен ішбұрушылық айқын сезіліп тұрды. Үкіметтің бұл
ашық ұстанымы қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейтіп, өркендеуіне жол
бермеді.
Міне, осындай ұзақ жылдарғы қара түнектен кейін қазақ тіліне деген
жарық сауле алғаш рет 1989 жылы түсті. Осы жылы 22 қыркүйекте ҚазССР-
індегі Тілдер туралы Заң қабылданды. Көптеген айтыс-тартыстан, ұлтжанды
азаматтарымыздың табанды талабынан кейін осы Заңда Қазақ тілі – ҚазССР-нің
мемлекеттік тілі болып жарияланды. Бұл – ұлт жанашырлары мен халықтың сол
кезеңдегі саяси-әкімшілік, психологиялық-моральдық жағынан үлкен жетістігі
мен жеңісі және ірі қуанышы еді. Осы Заңның құрметіне 1989 жылдан бастап
біз елімізде жыл сайын Тіл мерекесін атап өтіп келеміз. Алайда бұл Заңда
қазақ тіліне ресми мемлекеттік тіл мәртебесі берілгенмен, оны қолдануды
жақсатру мен дамытудың нақты тетіктері көрсетілмеді. Билік тарапынан ана
тілімізге деген көзқарас пен қамқорлық өзгеріп, тұтасқан сең бұзылғанмен,
мемлекеттік тілдің қолданылу аясы әлі де көп шектеулі еді. Жазушы
С.Оразалиновтің сөзімен айтсақ, бұл заң тілдердің сіңісуі жөніндегі
солақай саясатқа біржола нүкте қойған және Қазақстанда тұратын барша
халықтар тілінің тең дамуына бағдар түзеген заң болды. Бірақ ол тілдерді
дамыту шараларының қалай жүзеге асырылу керектігінің келешек жолдарын толық
айқындай алмады.
Еліміз Тәуелсіздік алғаннан кейін де ана тіліміздің мемлекеттік тіл
ретінде дамуы мен нығаюына бағытталған көптеген ресми құжаттар қабылданды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен Қазақстан Республикасының
Қазақстан Республикасындағы Тілдер туралы Заңында (11 шілде, 1997 ж.)
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі деп атап
көрсетілді. Сондай-ақ, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесін нығайту мен
дамыту мақсатында Қазақстан Республикасындағы тіл саясатының
тұжырымдамасы (4 қараша, 1996ж.) мен Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-
2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (7 ақпан, 2001 ж.)
қабылданды.
Елбасы Жарлығымен 1997 жылдың 11 шілдесінде бекітілген Тіл туралы
Заңның 4-бабында Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі.
Мемлекеттік тіл – мемлекеттің бүкіл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық
саласында қолданылатын мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін жүргізу
және іс қағаздарын жүргізу тілі.
Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын
мемлекеттік тілді меңгеру – Қазақстан Республикасының әрбір азаматының
парызы, – деп, ана тіліміздің мемлекеттік тіл ретіндегі мәртебесі
құқықтық тұрғыдан толық негізделген.
Осы ресми құжаттардың арқасында қазіргі кезде мемлекеттік және
мемлекеттік емес мекемелерде мемлекеттік тілдің қолданылу аясының біршама
өсіп келе жатқаны байқалады. Дегенмен, қол жеткен нәтижелерге қарамастан,
мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің әлеуетін іске асыру деңгейі әлі
де төмен.
Мемлекеттік тілдің қолданылу аясын қарым-қатынастың өрісіне қарай
талдап көрелік. Ондай типтік қатынастың өрісі – іскерлік, ғылыми, көркем
(эстетикалық), публицистикалық, күнделікті болып бөлінеді. Күнделікті
(жекелеген аймақтарда), эстетикалық (көркем) және публицистикалық
қатынастарда ана тіліміздің бар құнары мен байлығы жан-жақты қолданылып,
нақты тілдік нормалары қалыптасқаны белгілі болса, ғылыми қатынаста бұл
үрдісті тек гуманитарлық бағыттағы ғылыми шығармалардан ғана байқаймыз. Ал
техникалық, әлеуметтік, әскери, ғарыш және т.б. ғылым салаларында ана
тіліміз әлі де босағадан ары бара алмай отыр. Мемлекеттік тілдің қолданылу
аясы мемлекеттік және мемлекеттік емес мекемелердегі іс жүргізу
құжаттарында да біркелкі емес. Іс жүргізу құжаттарын қамтитын ресми және іс
қағаздар стилін тілші-ғалымдар үш топқа бөліп қарастырып жүр. Олар:
кеңселік, заң шығарушылық және дипломатиялық. Осы үш бағыттағы қазақ
тілінің қолданылуын талдап көрелік. Кеңселік стильге түрлі мекемелердегі іс
жүргізу құжаттары жатады. Бұл бағытта мемлекеттік тілдің қолданылу аясының
біршама кең таралғанын атап айтуға тиіспіз. Алайда оның проблемалары да
жетерлік. Мәселен, көптеген мемлекеттік емес ұйымдар мен ірі бизнес
компаниялары, жекелеген министрліктер іс жүргізуді әлі де қалыптасқан
дәстүрмен ресми тілде жүргізіп отырса, ал кейбір мекемелер мемлекеттік
тілді тек аударма тіл ретінде ғана қолданып отыр. Мұндай аударма тілдің
мәселесі заң шығарушылық стильде де қалыптасқан үрдіске айналған. Бүгінге
дейінгі қабылданған заңдарымыздың барлығы ресми тілде дайындалып,
мемлекеттік тілге тек аударылумен келе жатыр. Бұл жерде академик
Ә.Қайдардың мемлекеттік тілді аудармамен байыта алмаймыз деген тұжырымын
еске сала кеткен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кіріспе
2. қазақ тілі – мемлекеттік тіл
3. Тіл – ұлттың тірегі
4. Іс қағаздарының түрлері
5. Көмекші сөздердің түркітану мен қазақ тіл білімінде зерттелуі
6. Қортынды
Кіріспе
Қазақ тілі осы мемлекеттің түпкілікті тұрғындары қазақтардан басқа
Қытай, Монғолия, Иран, Ауғанстан, Түркия мемлекеттері мен ТМД-ның Ресей,
Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан сияқты республикаларында тұратын
қазақтардың да ана тілі.
Қазақ тілі – батыс түркі тілінің қыпшақ тармағына жатады. Бұл тармаққа
кіретін тілдер – қарақалпақ, ноғай, татар, башқұрт, қырғыз, қырым татары,
қарайшай, балқар, құмық және тағы басқа тілдер. Қазақ тілі - өзіндік әдеби,
ғылыми және саяси жазу нормасы қалыптасқан бай тіл. Қазақ тілінің тарихы
әртүрлі тарихи кезеңдерді бастан кешкен қазақ халқының тарихымен тығыз
байланысты.
Оның қалыптасуға бет алуы ХІ-ХІІ ғасырлардағы Түрік қағанатының пайда
болу кезеңінен басталып, ХҮ ғасырдағы қазақ хандығы тұсында әбден
қалыптасып болған еді. Басқа түркі тілдерімен салыстырғанда, сөздік қоры
жөнінен, қазақ тілі – ежелгі таза қалпын тұтас сақтап келе жатқан тілдердің
бірі. Ғалымдардың пайымдауынша, қазақ тілінің ауыз әдебиеті және жазба
әдебиеті сияқты екі қайнар көзі бар.
Қалыптасудың барлық сатыларын бастан кешірген ана тіліміз – мейлінше
жетілген ұлттық тіл.
Ана тілімізде әдеби шығармалар, ғылыми-бұқаралық, техникалық,
құқықтық, педагогикалық, саяси, өнертанушылық әдебиеттер жарияланады.
Тіліміз еліміздегі азаматтардың өзара қарым-қатынас тілі болумен ғана
шектеліп қалмайды, оның мұрағаттық, ақпараттық қасиеттері де мол. Қазақ
тілі – бай да құнарлы тілдердің қатарына жатады. Ежелгі бабаларымыздың
тарихы, шежіресі және түрлі әдеби мұралар бүгінгі ұрпаққа өзіміздің осы ана
тіліміз арқылы жетіп отыр. Тіл тарихы халық тарихына ұқсас. Қоғамның
жылжып, өзгеруіне байланысты тіл де дамып, өзгеріп отырады.
Қазақ тілі тарихында орын алған түрлі қиындықтар мен дағдарыстардың
объективті себептері бар. Біріншіден, қазақ халқы үш ғасырға жуық орыс
отаршылдығының қыспағында болып, ұлт ретінде жойылып кетудің бірнеше
сатыларын бастан кешірді. Екіншіден, Жоңғар шапқыншылығының халқымызға
тигізген зардаптары да орасан зор болды. Үшіншіден, Кеңес өкіметі жетпіс
жылдан астам уақыт бойы ұлттардың жақындасуы деген желеумен ұсақ ұлттардың
тілдеріне қысым жасап келгені белгілі.
1989 жылы 11 қыркүйекте қабылданған “Тіл туралы” Заңда “Тіл -
халықтың ұлы жетістігі, әрі оның ажырамайтын және бөлінбейтін
белгісі”делінген. Ал бірінші баптың бірінші тармақшасында “Қазақ тілі –
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып табылады” деп жазылған.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев “Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде” деген
тұжырымдаманы үнемі айтып келеді. Қазақ тілі мәселесі мемлекеттік деңгейге
көтерілген кейінгі жылдары бұқара жұртшылық та ана тілі үшін белсенділік
танытуда. Бірақ әлі шешілмей жатқан түйінді мәселелер де баршылық.
Қазақ тілі – мемлекеттік тіл
Қазақ елінде мемлекеттік тіл үшін күрес соңғы жүз жылда бірде-бір толас
тапқан жоқ. Оны ХХ ғасырдың басында қабылданған құжаттардан да көруге
болады. Мәселен, 1923 жылдың 22 қарашасындағы Орынборда жарияланған Тіл
туралы декретте, қазақ, орыс тілдеріне бірдей мемлекеттік тіл мәртебесі
берілді. Қоғам қайраткері С.Оразалинов: осы бір баптың кейіннен қазақ
тілінің өрісін тарылтып, маңдайына сор болып жабысқанын, – ашына жазады.
Бірақ бұл кездегі құжаттарда қазақ тілінің мәртебесін көтеретін көптеген
шаралар да белгіленді. 1924 жылдың 26 маусымында Еңбек халық комиссариаты
орыс қызметкерлерін қазақ немесе қазақ тілі мен жазуын білетін
қызметкерлермен алмастыру жөнінде хат жіберіп, Мемлекеттік мекемелер мен
кәсіпорындарда қазақ тілінде іс жүргізуде жұмысшылар мен қызметкерлердің
санын молайту және қазақ тілі мен жазуын білетін мамандармен алмастырудың
тәртібін күшейту жөнінде қаулы қабылдайды. Сондай-ақ, БКП (б) Қазақ
өлкелік комитеті 1933 жылдың 4 сәуірінде батыл қадамға барып, төмендегі
жоғарғы мемлекеттік мекемелердің қазақ тіліне көшуін жоспарлайды: ҚазОАК;
Ағарту халкомы; Денсаулық сақтау халкомы; Әділет халкомы; Жұмысшы-шаруа
милициясы.
Осы қаулыны жүзеге асыру барысында ҚазОАК мен ХКК түрлі ынталандыру
шараларын да қолданған. Мәселен, қазақ тілінде еркін сөйлейтіндерге 10 %,
іс жүргізе білетіндерге 15 % үстеме ақы төленсе, ал жоғары оқу орындарында
қазақ тілінде дәріс оқитын оқытушылардың еңбекақысына 25 % қосымша
қосылған. Тіпті, 1934 жылы Орталық Атқару Комитетінің Қазақ мектептерінен
басқа мектептерде қазақ тілін міндетті түрде оқыту жөніндегі қаулысы да
шығады. Осы құжаттарды іске асыру барысында қыруар шаруа атқарылып, қазақ
тілінде іс жүргізу қолға алынды. Қазақ тілі ортағасырлық түркілік
элементтерден тазартылып, лексикалық тұрғыдан дамып, біраз терминдер атау
ретінде қалыптасты. Сондай-ақ, морфологиялық тұлғалар мен синтаксистік
құрылымы жағынан бір ізге түсіп нормаланды. Бұл тұрғыда, әсіресе, қазақ тіл
білімінің алғашқы ғылыми негізін қалаған белгілі қоғам қайраткерлері
А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамбетұлы, Қ.Жұбанов, т.б. сияқты тұлғаларды ерекше
айтуға болады. Алайда бұл жұмыстар түрлі әлеуметтік саяси себептердің
салдарынан аяқсыз қалып, қазақ тілі ескерусіз қалды. 1941 жылы 1 тамызда
жоғарыда аталған жеңілдіктерді қайтып алу жөнінде қаулы шықты. Осыдан кейін-
ақ, қазақ тілінің көші түзеле қоймады. Қазақ тіліне төніп келе жатқан
қауіпті алғашқылардың бірі болып, даңқты батыр Б.Момышұлы байқады. Батырдың
қырағы көңілі мен көреген ақылы 1944 жылы елде болған аз ғана күнде осы
қатерді нақ басып тани білді және оған деген өз қарсылығын жариялап та
үлгерді. Қазақтар арасындағы тілдік бөліну, міне осы жылдардан-ақ бастау
ала бастады.
Ал 1955 жылы 4 маусымда Министрлер Кеңесі Төрағасының Жарлығымен
ҚазССР Оқу министрлігінде орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін міндетті
түрде оқытудан босату жөнінде нұсқау берілген. Бұл онсыз да халі мүшкілге
айнала бастаған қазақ тіліне шығарылған қатаң үкім еді. Осыдан кейін-ақ
солтүстік облыстардағы мыңдаған қазақ мектептері жабыла бастады.
Дегенмен, 1957 жылы ҚазССР Министрлер Кеңесі қазақ тілінде іс
жүргізу жөнінде тағы да қаулы қабылдайды. Бұл іс те әуелде қызу қолға
алынады да, кейіннен бәсең тартып, жетпісінші, сексенінші жылдары мүлдем
тоқталып қалады. Оған қатал жүйе жүргізген, бұра тартқан солақай саясаттың
ықпалы тимей қалмағаны анық.
Қайта құру жылдары елімізде қос тілділік саясаты белең алды. Қос
тіл – қос қанатың деген жалған ұранды жалаулатқан біршама ресми құжаттар
қабылданады. Мәселен, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен Министрлер
Кеңесі 1987 жылдың 3 наурызында орыс тілі мен қазақ тілін оқытуды жақсатру
туралы екі қаулы мен 1989 жылдың 15 тамызындағы осы қаулылардың орындалуы
туралы тағы екі қаулы қабылдайды. Алайда, бұл қаулылардың бойынан орыс
тіліне деген басымдық пен ішбұрушылық айқын сезіліп тұрды. Үкіметтің бұл
ашық ұстанымы қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейтіп, өркендеуіне жол
бермеді.
Міне, осындай ұзақ жылдарғы қара түнектен кейін қазақ тіліне деген
жарық сауле алғаш рет 1989 жылы түсті. Осы жылы 22 қыркүйекте ҚазССР-
індегі Тілдер туралы Заң қабылданды. Көптеген айтыс-тартыстан, ұлтжанды
азаматтарымыздың табанды талабынан кейін осы Заңда Қазақ тілі – ҚазССР-нің
мемлекеттік тілі болып жарияланды. Бұл – ұлт жанашырлары мен халықтың сол
кезеңдегі саяси-әкімшілік, психологиялық-моральдық жағынан үлкен жетістігі
мен жеңісі және ірі қуанышы еді. Осы Заңның құрметіне 1989 жылдан бастап
біз елімізде жыл сайын Тіл мерекесін атап өтіп келеміз. Алайда бұл Заңда
қазақ тіліне ресми мемлекеттік тіл мәртебесі берілгенмен, оны қолдануды
жақсатру мен дамытудың нақты тетіктері көрсетілмеді. Билік тарапынан ана
тілімізге деген көзқарас пен қамқорлық өзгеріп, тұтасқан сең бұзылғанмен,
мемлекеттік тілдің қолданылу аясы әлі де көп шектеулі еді. Жазушы
С.Оразалиновтің сөзімен айтсақ, бұл заң тілдердің сіңісуі жөніндегі
солақай саясатқа біржола нүкте қойған және Қазақстанда тұратын барша
халықтар тілінің тең дамуына бағдар түзеген заң болды. Бірақ ол тілдерді
дамыту шараларының қалай жүзеге асырылу керектігінің келешек жолдарын толық
айқындай алмады.
Еліміз Тәуелсіздік алғаннан кейін де ана тіліміздің мемлекеттік тіл
ретінде дамуы мен нығаюына бағытталған көптеген ресми құжаттар қабылданды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен Қазақстан Республикасының
Қазақстан Республикасындағы Тілдер туралы Заңында (11 шілде, 1997 ж.)
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі деп атап
көрсетілді. Сондай-ақ, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесін нығайту мен
дамыту мақсатында Қазақстан Республикасындағы тіл саясатының
тұжырымдамасы (4 қараша, 1996ж.) мен Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-
2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (7 ақпан, 2001 ж.)
қабылданды.
Елбасы Жарлығымен 1997 жылдың 11 шілдесінде бекітілген Тіл туралы
Заңның 4-бабында Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі.
Мемлекеттік тіл – мемлекеттің бүкіл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық
саласында қолданылатын мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін жүргізу
және іс қағаздарын жүргізу тілі.
Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын
мемлекеттік тілді меңгеру – Қазақстан Республикасының әрбір азаматының
парызы, – деп, ана тіліміздің мемлекеттік тіл ретіндегі мәртебесі
құқықтық тұрғыдан толық негізделген.
Осы ресми құжаттардың арқасында қазіргі кезде мемлекеттік және
мемлекеттік емес мекемелерде мемлекеттік тілдің қолданылу аясының біршама
өсіп келе жатқаны байқалады. Дегенмен, қол жеткен нәтижелерге қарамастан,
мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің әлеуетін іске асыру деңгейі әлі
де төмен.
Мемлекеттік тілдің қолданылу аясын қарым-қатынастың өрісіне қарай
талдап көрелік. Ондай типтік қатынастың өрісі – іскерлік, ғылыми, көркем
(эстетикалық), публицистикалық, күнделікті болып бөлінеді. Күнделікті
(жекелеген аймақтарда), эстетикалық (көркем) және публицистикалық
қатынастарда ана тіліміздің бар құнары мен байлығы жан-жақты қолданылып,
нақты тілдік нормалары қалыптасқаны белгілі болса, ғылыми қатынаста бұл
үрдісті тек гуманитарлық бағыттағы ғылыми шығармалардан ғана байқаймыз. Ал
техникалық, әлеуметтік, әскери, ғарыш және т.б. ғылым салаларында ана
тіліміз әлі де босағадан ары бара алмай отыр. Мемлекеттік тілдің қолданылу
аясы мемлекеттік және мемлекеттік емес мекемелердегі іс жүргізу
құжаттарында да біркелкі емес. Іс жүргізу құжаттарын қамтитын ресми және іс
қағаздар стилін тілші-ғалымдар үш топқа бөліп қарастырып жүр. Олар:
кеңселік, заң шығарушылық және дипломатиялық. Осы үш бағыттағы қазақ
тілінің қолданылуын талдап көрелік. Кеңселік стильге түрлі мекемелердегі іс
жүргізу құжаттары жатады. Бұл бағытта мемлекеттік тілдің қолданылу аясының
біршама кең таралғанын атап айтуға тиіспіз. Алайда оның проблемалары да
жетерлік. Мәселен, көптеген мемлекеттік емес ұйымдар мен ірі бизнес
компаниялары, жекелеген министрліктер іс жүргізуді әлі де қалыптасқан
дәстүрмен ресми тілде жүргізіп отырса, ал кейбір мекемелер мемлекеттік
тілді тек аударма тіл ретінде ғана қолданып отыр. Мұндай аударма тілдің
мәселесі заң шығарушылық стильде де қалыптасқан үрдіске айналған. Бүгінге
дейінгі қабылданған заңдарымыздың барлығы ресми тілде дайындалып,
мемлекеттік тілге тек аударылумен келе жатыр. Бұл жерде академик
Ә.Қайдардың мемлекеттік тілді аудармамен байыта алмаймыз деген тұжырымын
еске сала кеткен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz