Есік қаласының экономикасы мен әлеуметтік аясының кешенді даму жағдайы және болашағы
КІРІСПЕ
1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК АЯЛАРДЫ КЕШЕНДІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСТАРЫ
1.1 Экономикалық дамудың мәні
1.2 Әлеуметтік аялардың дамуын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі
1.3 Экономика мен әлеуметтік аяларды кешенді дамыту факторлары
2. ЕСІК ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қала экономикасының даму жағдайын талдау
2.2 Есік қаласының әлеуметтік аясының даму барысына сипаттама
3. ЭКОНОМИКА МЕН ӘЛЕУМЕТТІК АЯЛАРДЫ КЕШЕНДІ ДАМЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ МЕН БОЛАШАҒЫ
3.1 Экономикалық тұрақтылық . әлеуметтік дамудың кепілі
3.2 Аймақтық деңгейде тұрғындардың тұрмыс деңгейін жақсарту шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК АЯЛАРДЫ КЕШЕНДІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСТАРЫ
1.1 Экономикалық дамудың мәні
1.2 Әлеуметтік аялардың дамуын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі
1.3 Экономика мен әлеуметтік аяларды кешенді дамыту факторлары
2. ЕСІК ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қала экономикасының даму жағдайын талдау
2.2 Есік қаласының әлеуметтік аясының даму барысына сипаттама
3. ЭКОНОМИКА МЕН ӘЛЕУМЕТТІК АЯЛАРДЫ КЕШЕНДІ ДАМЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ МЕН БОЛАШАҒЫ
3.1 Экономикалық тұрақтылық . әлеуметтік дамудың кепілі
3.2 Аймақтық деңгейде тұрғындардың тұрмыс деңгейін жақсарту шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Басқару факультеті
Экономиканы мемлекеттік реттеу кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Есік қаласының экономикасы мен әлеуметтік аясының кешенді
даму жағдайы және болашағы
4 курс студенті күндізгі
оқу бөлім
Мамандық: Мемлекеттік
және
жергілікті басқару
Мұсабекова Бекзат
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы
Есенжигитова Р.Ғ.
Жұмыс қорғауға жіберілді
Экономиканы мемлекеттік реттеу
кафедрасының меңгерушісі,
э.ғ.д., профессор
Ж.Ихданов
АЛМАТЫ, 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК АЯЛАРДЫ КЕШЕНДІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСТАРЫ
1.1 Экономикалық дамудың мәні
1.2 Әлеуметтік аялардың дамуын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі
1.3 Экономика мен әлеуметтік аяларды кешенді дамыту факторлары
2. ЕСІК ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қала экономикасының даму жағдайын талдау
2.2 Есік қаласының әлеуметтік аясының даму барысына сипаттама
3. ЭКОНОМИКА МЕН ӘЛЕУМЕТТІК АЯЛАРДЫ КЕШЕНДІ ДАМЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
МЕН БОЛАШАҒЫ
3.1 Экономикалық тұрақтылық - әлеуметтік дамудың кепілі
3.2 Аймақтық деңгейде тұрғындардың тұрмыс деңгейін жақсарту шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар өтпелі кезеңде қоғамның әлеуметтік шиеленісушілік
қысымы күшейіп және халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуінен Қазақстан
Республикасында әлеуметтік процестерді басқару зор мәнге ие болып отыр.
Қазақстан Республикасының экономикасы мен әлеуметтік саласында
түпкілікті өзгерістер болып жатыр. Қазақстан Республикасының Үкіметі
экономикалық-әлеуметтік реформаны онан әрі терендету және тездету жолындағы
Президент Нұрсылтан Назарбаевтың бағытын дәйектілікпен өмірге ендіруде.
Экономиканың нақты секторларын сауықтыра отырып, қаржы саласын реформалау,
еліміздің экономикасына инвестицияларды тарту арқылы әлеуметтік саясатты
белсенді жүргізу Үкіметтің 1998-2000 жылдардағы жұмыстарының басты мақсаты
болып табылады. Бұл белгіленген бағдарламаны іске асырудың өзі стратегиялық
жоспарлау мен бюджеттік бағдарламалаудың ғылыми әдістерін пайдалану
негізінде еліміздің жоспарлау менэкономикалық-әлеуметтік басқару жүйелерін
нақты тәртіпке келтіруді қажет етеді.
Соңғы жылдары әлеуметтік процестерге көп көңіл бөлінуі қазіргі
кезеңдегі біздің қоғамымыздың дамуының мазмұны мен оны басқару формасының
күрделенуімен түсіндіруге болады. Сондықтан осы процестердің өту
ерекшеліктерін, олардың қоғам өмірінің әр түрлі сферасында, түрлі
масштабта, оны басқарудың әр түрлі деңгейінде байланысын терең түсіну
қажет.
Қазақстан республикасындағы жаңа экономикалық, саяси және әлеуметтік
қатынастардың құрылуы жаңа, сапалы қоғамдық процестерді басқару жүйесінің
дамуымен сипатталады. Тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарында қалыптасқан
әлеуметтік басқару жүйесінің негізгі қайшылықтарының бірі - әлеуметтік-
экономикалық сферадағы жергілікті басқару органдарының және олардың осы
басқаруды тиімді жүргізудің нақты мүмкіндіктері арасындағы өсіп аеле жатқан
міндеттерінің бұзылуында. Сондықтан қоғамдық процестерді басқаруды
жетілдірудің маңызды бағыты ретінде мемлекеттік және аймақтық басқарудың,
экономиканы басқарудың салалық және территориялды принциптерінің
органикалық байланысының қамтамасыз етілуін және белгілі бір аймақтар мен
аудандар масштабындағы салааралық және сала ішіндегі әлеуметтік-
экономикалық байланыстардың рационализациялануын мойындауымыз қажет.
Республикамыздың аймақтық әлеуметтік саясаты бір жақты мағынада
халықтың өмірі ментұрмыс деңгейінің дамуының аудан-аралық өзгешеліктерін
реттеумен байланысты. Осы өзгешеліктерді реттеуді территориялық жағынан
түсіндіру қиын, бірақ, айта кету керек, қатысты стандарттармен кепілді ету
республика масштабында да, жеке аймақ ішінде де өндіріс тиімділігін арттыру
мәселелерімен байланыспаған. Жекелеген облыстардың әлеуметтік-экономикалық
жағдайындағы объективті өзгешеліктер оларды нарықты экономикаға өтпелі
кезеңде тұрақты дамуын бірдей емес жағдайға қояды. Бір аймақтың екінші бір
аймақтан артықшылығын олардың құрылу жағдайындағы басымды дамитын кейбір
территория мен салаларға республикалық бюджеттен қаржылардың бөлінуімен
түсіндіруге болады. Аймақтардың теңсіздік жағдайы нарықтың қайта құру мен
механизмінің жүргізілуіне де байланысты.
Нарық экономикасына өтпелі кезең жағдайында халықтың тұрмыс деңгейі
өзгеруі проблемасы зор мәнге ие болып отыр. Осы проблеманы шешу Қазақстан
Республика реформалардың дұрыс бағыт алуына және қоғамда саяси тыныштық
сақталуына себепші. Облыстағы халықтың тұрмыс деңгейінің жақсаруын тек
экономикалық өсу мен стабилизацияның ұзақ мерзімді мақсаттарын көздететін
саясат арқылы ғана жетуге болады.
1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК АЯЛАРДЫ КЕШЕНДІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСТАРЫ
1.1 Экономикалық дамудың мәні
Кез-келген қоғамның экономикалық даму сипатын анықтау үшін
“экономикалық жүйе” түсінігі қолданылады.
Экономикалық жүйе (грекше, systema-тұтас, бөлімдерден құралған) өзара
байланысқан шаруашылық қатынастар мен белгілі бір тәртіпке келтірілген
экономика элементтерінің жиынтығынан тұрады және экономиканы ұйымдастырудың
нысаны болып табылады.
Басты міндеті - шектеулі өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану
жолдары мен әдістерін табу. Экономикалық жүйе өміршеңдігінің басты себебі-
ресурстардың салыстырмалы түрде шектеулі болуы. Яғни, барлық қоғамға тән
бұл мәселе тиімді шаруашылық жүргізудің әдіс-тәсілдеріне негізделген
экономикалық жүйе арқылы өз шешімін табады. Экономикалық жүйенің тиімділігі
қойылған мақсаттарға жету деңгейімен анықталады.
Экономикалық жүйенің мақсаты - халықтың әл-ауқатын арттыру, оларды
материалдық, рухани, әлеуметтік, ұлтттық және басқа да құндылықтармен
қамтамасыз етудің тиімді жолдарын енгізу. Сондықтан экономиканың
тиімділігін арттыру үшін экономикалық жүйе бір тұрпаттан (типтен) екінші
тұрпатқа өзгереді.
Экономиканың жүйелі сипатын ғылыми-теориялық тұрғыда қарастырған
ағылшындық классикалық политэкономияның негізін салушы- А.Смит Халықтар
байлығының табиғаты мен себептері туралы (1776ж. жарық көрген) басты
ғылыми еңбегінде ең алғаш рет осы тақырыпқа ашық талдау жасады. Одан
кейінгі экономикалық жүйе туралы ғылыми көзқарастар Д.Рикардо (1817ж.),
Ф.Лист (1841ж.), Дж.С.Милль (1848ж.), К.Маркс (1867ж.), К.Менгер (1871ж.),
А.Маршалл (1890ж.), Дж.М.Кейнс (1936ж.), П.Самуэлсон (1951ж.) еңбектерінде
орын алды.
Экономикалық жүйенің даму бағыты туралы қарама-қарсы көзқарастардың
тұжырымы бойынша:
1. Жүйе оның барлық элементтерінің біртұтастылығы мен біркелкілігі
арқылы дамиды. Әртүрлі экономикалық жүйелер өзара экономикалық тепе-теңдік
күйде өмір сүреді, бірақ ұзақ мерзімде бір жүйе екіншісін ығыстыру арқылы
өзгеріске ұшырайды. Бұл қоғамдағы реформалық өзгерістерді сипаттайтын
теориялық көзқарас.
2. Әртүрлі экономикалық жүйелердің бір кезеңде өмір сүруі бір-бірін
толықтырады және экономикалық өсу мен экономикалық жүйенің сапасын
арттырады. Қазіргі конвергенция теориясы бойынша әртүрлі экономикалық
жүйелер өздерінің дамуы мен жетілуі нәтижесінде бірігуі арқылы жаңа
экономикалық жүйені туындатады.
Өндіргіш күштер
Табиғи: Қоғамдық: Жалпы:
табиғи ресурстар, өндіріс құралдары, еңбек ғылым, білім,
адамдардың бөлінісі. мәдениет, т.б.
мүмкіншіліктері
Өндірістік қатынастар
әлеуметтік-экономикалыұйымдастыру – экономикалықтехника-экономикалық
қ (тәжірибе алмасу,
маркетинг, менеджмент)
Ресурстар: Қоғамдық еңбек бөлінісі: Еңбек процесі мен
табиғи, еңбек, өнімді шығарумен элементтері:
қаржылық, ақпараттық. байланысты өндірістің еңбек, еңбек заты,
мамандануы. еңбек құралы.
Өндірістік Нәтижелер: Тиімділік:
мүмкіншіліктер: өнім, қызмет. нәтиже мен шығындардың
шектеулі ресурстарды ара қатынасы.
таңдау.
Мұндай кереғар көзқарастар экономикалық жүйенің қайшылықта дамитынын,
үнемі өзгерісте болатынын сипаттайды. Көптеген дамыған елдерде меншікті
ұлттандыру- мемлекет иелігінен алумен, жаппай жоспарлау- одан бас тартумен,
орталықтандыру- орталықсыздандырумен ауыстырылды.
Экономикалық жүйенің қасиеттері: оның біртұтастылығы, жүйелілігі,
тұрақтылығы, орнықтылығы, өзгергіштігі, қозғалғыштығы, қарама-қайшылығы.
Қоғамның даму процесінде қарама-қайшы мүдделердің орын алуы маңызды
рөл атқарады. Экономикадағы басты қайшылықтар: өндіру мен тұтыну;
материалдық және рухани қажеттіліктердің өсуі мен оларды қанағаттандыру
мүмкіншіліктері; жинақтау мен тұтыну; және т.б. Қоғамның экономикалық
дамуын тежеуші басты қайшылық- рыноктық және мемлекеттік өндірістің сипаты
және өндіріс нәтижелерін иемдену.
Кез-келген экономикалық жүйенің жалпы сипаты
Экономикалық жүйенің сипатты белгілері:
1) экономикалық жүйені құраушы бөлшектердің біртұтастылығы.
2) экономикалық жүйедегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің
материалдық-заттай өзара тәуелділігі.
3) экономикалық жүйе құрылымының күрделілігі.
Экономикалық жүйенің әрбір элементі өзінше ішкі жүйені
қалыптастырады. Мысалы, қазіргі өндіріс екі ішкі жүйеден: материалдық және
материалдық емес өндіріс сфераларынан құралған.
Экономикалық жүйенің өндірістік мүмкіншіліктері пайдаланылатын
ресурстардың сиректігіне байланысты шектеледі. Сондықтан қоғамның алдында
таңдау мәселесі туындайды. Яғни, сирек кездесетін қымбат ресурстардың
орнына жеткілікті әрі арзан ресурстарды пайдаланып, аз шығынмен көп пайда
алатын тиімді жүйені таңдау.
Экономикалық жүйеде қызмет ететін шаруашылық субъектісі өз таңдауын
жүзеге асыру үшін қажетті ақпараттарға ие болуы тиіс және не өндіру? қалай
өндіру? кім үшін өндіру? керек деген экономиканың үш негізгі міндеттерін
шешуге ұмтылады. Шаруашылық өмірдің бұл міндеттерін шешу тәсілін кез-келген
қоғамға тән ақпараттық жүйе анықтайды. Шаруашылық іс-әрекетте әрбір
субъектінің өз жоспары, талғамы, артықшылық беруі және өндіріс әдістері
туралы көзқарастары болатындықтан, таңдауды үйлестіруді кім және қалай
жүзеге асырады деген сұрақ туындайды.
Экономикалық теорияда үйлестірудің екі түрлі тәсілі қарастырылады:
ішкі немесе табиғи тәртіп және сатылы тәртіп (иерархия).
1. Табиғи тәртіп бойынша қажетті ақпараттар баға арқылы алынады.
Ресурстар мен өндірілген игіліктердің бағалары шаруашылық субъектілеріне
қай бағытта әрекет ету қажеттігін көрсетеді. Яғни, не, қалай, кім үшін
өндіру керектігін анықтайды.
Рыноктық қатынастардың шекарасы ұлғайған сайын, көптеген шаруашылық
субъектілерінің ресурстар, шығындар, пайда көлемі туралы толық ақпарат алуы
қиындайды, өйткені ресурстар, талғамдар және тұтынушылардың артықшылықтары
туралы ақпараттар шашыраңқы болады. Мұндай жағдайда баға мен балама
шығындардың өзгерісі адамдардың экономикалық таңдауын үйлестіреді.
2. Ақпарат алудың екінші тәсілі- орталықтан орындаушыға (өндірушіге)
бұйрық, тапсырма түрінде жоғарыдан төмен қарай берілетін сатылы тәртіп
(иерархиялық) жүйесі. Бұл жүйеде шаруашылық субъектілерінің ақпараттар
алуы, қызмет ету бағыттарын анықтауы дербес, еркін таңдау арқылы емес,
биліктегі өкілетті органдардың шешімдері арқылы жүзеге асырылады. Сатылы
тәртіп жүйесіне мысал ретінде, бұрынғы Кеңес елдеріндегі мемлекеттік
жоспардың (қандай бағада, не, қалай өндіру, ресурстарды қайда бөлу)
бұйрықпен орындалғанын айтуға болады.
Экономикалық жүйе келесідей белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Меншік нысаны мен экономикалық әрекетті басқару, бағдарлау тәсіліне
байланысты:
- дәстүрлі экономикалық жүйе.
- орталықтан басқарылатын жоспарлы экономикалық жүйе (командалық-
әкімшіліктік немесе тоталитарлық).
- рыноктық экономикалық жүйе.
- аралас экономикалық жүйе.
2. Өркениет типтерінің даму нәтижелері ретінде экономикалық жүйе:
- дәстүрлі- қоғамдағы экономикалық қатынастар әдет-ғұрыптарға
негізделеді. Өндіріс әдісі, көзқарастар, мәдениет, қоғамдық нормалар және
т.б. ұрпақтан-ұрпаққа мұраға қалып отырады.
- либералды- қоғамның дамуы үшін тиімділікке жетуге ұмтылыс басым және
жеке тұлғаның бастамашылығына ешқандай кедергілер жоқ (қазіргі индустриалды
қоғам).
- аралас- бірінші және екінші типтердің элементтерінен құралады.
3. Сыртқы экономикалық байланыстардың сипатына байланысты:
- жабық экономикалық жүйе- шаруашылық іс-әрекеттер белгілі бір шеңбер
көлемінде, тұйықталған күйде жүзеге асырылады (натуралды шаруашылық).
- ашық экономикалық жүйе- басқа елдердің өндірістік бірліктерімен
экономикалық байланыстар үнемі ұлғайып отырады (рыноктық шаруашылық).
Бізге белгілі, “әлеуметтік” ұғымы кең ұғымда “қоғамдық” деген мағынада
қарастырылады. Сайып келгенде, әлеуметтік қатынастар - бұл қоғамдық
қатынас. Осындай кең мағынада қатынастарға экономикалық, саяси, жанұя және
әлеуметтік қатынастардың өзін де жатқызады, соңғысына, әдетте, адамның
тұрмыс деңгейін, білім беру, жалпы мәдени деңгейлер және тағы басқа
қатынасын жатқызады 11.
Экономикалық даму ол нақты бір әлеуметтік нәтижелерге жетудің негізі
болып табылады. Экономикалық процестер әлеуметтік процестермен тығыз
байланысты. Бұл жөнінде, Д.И.Правдиннің айтуынша: “Әлеуметтік процесс – кең
ұғымда – бұл адам өмірі мен олардың қатынасын көрсететін қоғамдық процесс.
Осы мағынада экономикалық қатынастарды, қоғамдағы адамдардың барлық басқа
қатынастарының негізін қалайтын әлеуметтік қатынастар деп те айтуға болады.
Әлеуметтік қатынастар қысқаша айтқанда, адамның жеке тұлғалық факторы, оның
қоғамдағы орны, әлеуметтік тегі, адам санасының қалыптасуымен тығыз
байланысты” 12.
Кез-келген ұлттық экономиканың қалыпты жағдайы қоғамда әрекет ететін
қарама-қайшылықты күштердің динамикалық тепе-теңдігін көрсетеді. Сондықтан
экономикалық өсуді және экономиканың дамуын қарастырғанда макроэкономикалық
көрсеткіштердің жалпы экономикалық тепе-теңдіктен ауытқуын сипаттайтын,
қалыпты жағдайлар туралы да сөз қозғалады.
Экономикалық өсу дегеніміз- бұл қоғамдық өндірістің өсуі және сапалы
түрде жетілдірілуі. Экономикалық өсу белгілі бір уақыт аралығындағы ұлттық
экономиканың дамуын сипаттайды, яғни нақты ұлттық табыстың, нақты ЖІӨ-ң
артуы кезіндегі ұлттық шаруашылықтың дамуы. Мағынасы бойынша, экономикалық
өсу өз құрамына өндіріс нәтижелеріне жаңа үдемелі теңдіктердің қалыптасуын
қосатын, экономикалық даму процесінің бір нысаны болып табылады. Даму- бұл
көп өлшемді процесс, оның құрамына техникалық экономикалық, әлеуметтік,
саяси саладағы терең түбегейлі өзгерістер кіреді. Л. Бальцерович бойынша
экономикалық даму қарқынын анықтайтын факторлар төрт топқа бөлінеді:
1. Экономика дамуының бастапқы деңгейi (мысалы, жан басына шаққандағы
табыспен өлшенетін);
2. Адам капиталы, яғни халықтың білім деңгейі;
3. Шаруашылық жүргізудің ішкі шарттары, яғни экономикалық құрылыс;
4. Шаруашылық жүргізудің сыртқы шарттары, яғни әлемдік экономика
конъюнктурасы.
Экономикалық даму оң және теріс экономикалық динамикада болуы мүмкін.
Ал, экономикалық өсу экономикалық дамудың оң динамикасы болып табылады.
Оны график түрінде де көрсетуге болады (1-сурет).
ЖҰӨ
экономикалық
өсу
бум
жандану
құлдыр. тоқырау
t
(жылдар)
40-60 жыл
1-сурет. Экономикалық даму және экономикалық өсу.
Экономикалық өсудің базасы болып өндіріс және ұдайы өндіріс тиімділігі
табылады. Өндіріс пен ұдайы өндіріске талдау жасамай, экономикалық өсуге
жету мүмкін емес. Сонымен, экономикалық өсу- бұл экономика дамуының оң
динамикасын сипаттайтын, экономикалық элементтердің (жұмыссыздық, баға,
өндіріс, т.б.) даму бағыты. Сонымен қатар, экономикалық өсу – бұл
номиналды және нақты ЖҰӨ-ң өсуіне әкелетін қозғалыс, яғни елдің
экономикалық қуатының артуының негізі. Сондықтан экономикалық өсу
мемлекеттің экономикалық саясатының басты мәселесі болып табылады.
Нақты экономикалық өсу– экономикадағы негізгі қайшылықты (ресурстардың
шектеулілігі мен қоғамдық қажеттіліктердің шексіздігі арасындағы) жаңа
деңгейде шешу. Ол екі тәсілмен шешілуі мүмкін:
1. Өндірістік мүмкіншіліктерді арттыру арқылы (жаңа ресурстарды,
өндіріс процесінде жаңа мүмкіншіліктерді қолдану).
2. Қолда бар өндірістік мүмкіншіліктерді тиімді пайдалану және
қоғамдық қажеттіліктерді жетілдіру арқылы (темекі шегумен, нашоқорлыққа
қарсы күрес, адамның өзін-өзі жетілдіруі, мәдениетті дамыту).
Тағы бір көңіл бөлетін ұғым – қазіргі экономикалық өсу. Қазіргі
экономикалық өсу – нақты ұлттық табыстың өсу қарқынының халық санының өсу
қарқынан тұрақты түрде жоғары болуы. Қазіргі экономикалық өсуге тән
белгілер:
1. Жан басына шаққандағы ЖІӨ өседі.
2. Халықтың білім деңгейі жоғарылайды.
3. Аграрлық сектордың үлесі азаяды.
4. Урбанизация процесі жеделдейді.
5. ЖІӨ-гі экспорттың үлесі артады.
6. ЖІӨ-гі жинақ үлесі біртіндеп өсе бастайды.
7. Экономика мен әлеуметтік-саяси даму арасында тығыз байланыс
туындайды (демократиялану процесі).
Айта кету керек, экономикалық өсудің қарқыны мен экономикалық өсу
сапасының жоғарылауы арасында белгілі бір алшақтық болады. Өсудің жоғары
қарқыны өсу сапасының төмендеуі арқылы да болуы мүмкін. Мысалы, еңбек
шығындарының артуына, сол арқылы экономикалық өсу қарқынын өсіретін жұмыс
күнінің ұзаруы немесе еңбек интенсивтілігінің өсуі өз кезегінде
экономикалық өсу сапасына кері әсер етеді, яғни бос уақытты азайтады.
Керісінше, төмен және теріс экономикалық өсу қарқыны сапалы өнім шығару
негізінде тұтынуды қанағаттандырумен қатар жүруі мүмкін. Сондықтан да көп
экономистердің ойы бойынша өсу аса жоғары қарқынды (9-10%) болса да, төмен
болса да (2-3%) экономикалық өсудің тұрақты қарқыны болу керек.
Экономикалық өсу өндіріс көлемі мен сұраныс өсетін экономиканың
жағдайымен анықталады және құлдырауға қарсы тұрады. Сонымен қатар, ол
экономикалық саясаттың басты мақсаты болып табылады және экономиканың
циклдық ауытқуын жоя алмағанның өзінде, оны төмендетуге бағытталады. Сондай-
ақ, дамудың объективті мүмкіндіктері жағдайында үздіксіз және барынша
жоғары экономикалық өрлеуді қамтамасыз етуге бағытталады.
Экономикалық өрлеу әдетте жалпы ұлттық өнімнің өсуімен (пайызбен
есептеледі) есептеледі. Бұл өлшем өнімнің мазмұнына және статистикалық
ақпараттың сапасына байланысты болады.
ЖҰӨөсу = ЖУӨ1 ЖУӨ0 х 100%
ЖҰӨ1 – есептік жылдағы жалпы ұлттық өнім
ЖҰӨ0 – базистік жылдағы жалпы ұлттық өнім
Өсу кез-келген экономиканың, оның табиғатына қарамастан, түпкі
мақсаты болып табылады. Бұл мақсаттың басымдылығы екі жағдайға жауап
береді:
1. Жеке және ұжымдық кажеттіліктердің өсуін қамтамасыз ету (өмір
сүру деңгейін көтеру);
2. Халықаралық бәсекеге қатысу үшін барынша жағымды жағдайлар
жасау.
Өсу сатылары:
• Дайындық сатысы кезінде бірқатар құрылымдық өзгерістер баяу және
кезеңді жүргізіледі;
• Салыстырмалы қысқа (30-40жыл) өрлеу сатысы, арта түскен
инвестицияның әсерінен экономика дамудың шегінен өтеді;
• Дамудың тұрақты өспелі сатысы, азды-көпті күшті ауытқуларға
қарамастан экономика белсенділіктің тұрақты өспелі деңгейін
сақтайды, бірақ бұл жерде өсу қарқыны алдыңғы кезеңге қарағанда
төмен болады.
Дамыған экономикалық елдердің қазіргі басты мәселелерінің бірі-
экономикалық өсудің өмір сүру деңгейіне теріс әсер етуші келеңсіз
құбылыстардың дамуымен жалғасатындығында болып отыр. Бір жағынан, инфляция
мәселесі экономикалық саясатты үздіксіз етуге және жедел экономикалық өсуге
қол жеткізуге итермелейді. Осылайша үкіметтің барлық талпынысының негізі
тұрақты экономикалық өсу болып табылады.
Әлеуметтік басқару – бұл қоғамды тәртіпке келтіру, жетілдіру мен
дамыту, сапалық ерекшеліктерін сақтау, қоғамдық еңбек сипатынан туындайтын
адам өмірі мен еңбек процесінде адамдардың қатынасының қажеттілігі,
материалдық және рухани қызметтің өнімімен алмасу мақсатымен қоғамға әсер
ету болып табылады.
Әлеуметтік басқарудың субъектілеріне мемлекеттік, шаруашылық және
қоғамдық органдар мен қызмет орындарын жатқызады.
Модельный набор социальных индикаторов уровня жизни населения 2,
разработанный и утвержденный Советом руководителей статистических служб
государств-участников СНГ, Статкомитетом СНГ, опирался на рекомендации
Статистической Комиссии ООН. Данный набор показателей целесообразно
внедрить в статистическую практику национальных статистических служб и
Статкомитета СНГ в целях анализа социального положения населения стран
Содружества, а также для межстрановых сравнений (таблица):
Кесте 1- Халықтың өмір сүру деңгейінің әлеуметтік индикаторларының
үлгілік жинағы
№ раздела, и его Наименование подразделов
наименование
1 2
1. Интегральные А. Макроэкономические показатели
показатели уровняРеальные располагаемые доходы домашних хозяйств (темпы
жизни роста)
Расходы на конечное потребление домашних хозяйств
Фактическое конечное потребление домашних хозяйств
Фонд заработной платы
Среднемесячная заработная плата (номинальная и реальная)
В. Демографические показатели
Динамика численности постоянного населения
Ожидаемая продолжительность численности населения
Уровень младенческой, детской и материнской смертности
Уровень образования населения
С. Показатели экономической активности
уровень экономической активности населения
соотношение занятых в экономике и общей численности
населения
уровень безработицы
Д. Показатели пенсионного обеспечения населения
численность пенсионеров (всего, в т.ч. по возрасту)
суммы назначенных пенсий (всего, в т.ч. по возрасту)
средний размер назначенных месячных пенсий по возрасту и
минимальный размер пенсий
2.Показатели А. Доходы домашних хозяйств
материальной совокупные денежные, номинальные и реальные доходы домашних
обеспеченности хозяйств
населения покупательная способность доходов домашних хозяйств
индекс потребительских цен
В. Неравенство в распределении доходов между отдельными
группами населения
децильный коэффициент дифференциации доходов населения
коэффициент концентрации доходов (индекс Джини)
4. Жилищные обеспеченность населения жильем (размер общей и жилой
условия площади на 1 жителя)
населения доля расходов на оплату жилья в потребительских расходах
населения
5. Показатели коэффициент преступности
социальной
напряженности
Включенные в Модельный набор показатели присутствуют в информационной
базе для межгосударственного обмена, ежегодно утверждаемой Советом
руководителей статистических служб стран Содружества. Для углубленного
анализа эта система индикаторов должна быть развернута в свою очередь в
систему дополнительных показателей с целью получения более детальных
данных, свидетельствующих о причинно-следственных связях.
Международная практика показывает, что показатели благосостояния можно
разбить на четыре группы: 1) индикаторы дохода; 2) комбинированные
индикаторы (индикаторы дохода и недоходные индикаторы); 3) индикаторы
социального участия; 4) субъективные индикаторы. В Модельном наборе
ключевыми при оценке благосостояния населения являются индикаторы доходов,
а в комбинированных индикаторах используются такие социальные нормативы как
доход, уровень грамотности, здоровья, данные о питании, состоянии жилищного
строительства, водоснабжения и санитарных условиях. Здесь же надо отметить,
что перечисленные данные трудно сравнивать, поэтому, исходя из
международной практики, создаются комбинированные индексы, позволяющий
представить уровень благосостояния в виде обобщенного показателя. Подобные
индикаторы в редких случаях используются для измерения благополучия
населения в отдельно взятой стране, хотя такое применение вполне допустимо.
Чаще такие социальные показатели разрабатываются для сравнения показателей
уровня жизни населения разных стран. Третий индикатор социального участия
рассматривает благосостояние в качестве функции социальной интеграции.
Например, для отдельно взятой семьи он выступает, как способность следовать
принятым в рассматриваемом обществе традициям (по структуре питания,
получению и дарению подарков, участию в национальных праздниках,
регулярности потребления определенных продуктов и т.д.). Этот показатель
трудно рассчитывать для государства, так как для определения таким образом
благосостояния государства, требуется сложный комплекс специальных
исследований. Каждое изменение интегрального показателя (четвертая группа
субъективных индикаторов) связана прежде всего с таким социальным
явлением, как уровень бедности, который в свою очередь зависит от
показателей распределения доходов.
1.2 Әлеуметтік аялардың дамуын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі
Кедейшілік мәселесі кез-келген қоғамда байқалады. Бұл мағынада ол өте
кең және үлкен назарды талап етеді. Алғашқыда кедейшілікті бағалау
зерттеулері 19 ғасырдың соңында Ұлыбританияда жүргізілген. Соңғы 20 жылда
әлемде кедейшілік мәселесіне арналған әдебиеттер кең таралған.
Адам дамуы категориясының қалыптасуына өмір сапасы әлеуметтік-
экономикалық категория әсер етті. Жоғары өмір сапасы адамның барлық
қажеттіліктерін қамтамасыз ету арқылы жүзеге асады.
Өмір сапасының деңгейін өлшеу көрсеткіштердің толық жүйесі негізінде
жүргізіледі. 20 ғасырдың 70 жылдарында Дж. Форрестер өмір сапасын 5
глобальды параметрлермен сипаттауды ұсынған: халық саны, жинақталған
капитал, ауыл шаруашылығының капитал үлесі, табиғи ресурстардың мөлшері,
қоршаған ортаның ластануы.
Адам дамуы туралы 1-халықаралық баяндама адам дамуын Адам таңдауының
кеңеюі мен халықтың қол жеткізген тұрмыс деңгейі деп анықтаған. Баяндамаға
сәйкес әлеуметтік-экономикалық программа өлшеудің жаңа құралы енгізілді:
Адам дамуының индексі(ИЧР), ол-өмір сүру ұзақтығын, білім деңгейін және
кірісті қамтитын интегралды көрсеткіш.
Адам дамуының концептуалды схемасы 4 негізгі принципке сүйенеді:
1) Продуктивтілік. Адамдардың өз қызметтерінің өнімділігін арттыру
мүмкіндігі болуы қажет, кірісін қалыптастыру процесінде
белсенді қатысып, әділ ақшалай сыйақы алу үшін еңбек етулері
қажет. Сол сияқты экономикалық өсім, жұмыспен қамтылу және
жалақы динамикасы адам дамуының негізгі құраушылары болып
табылады.
2) Тепе-теңдік. Бұл адамдар тең мүмкіншілікке ие болулары тиіс
дегенді білдіреді. Экономикалық және саяси өмірдегі
мүмкіндіктерге кедергі жасайтын жыныс, нәсіл, ұлт, шығу тегі,
тұрғылықты орны, тұрмыс деңгейі сияқты мәселелер жойылуы қажет.
3) Тұрақтылық. Жоғарғы мүмкіндікке қол жеткізу қазіргі ұрпақ үшін
ғана емес, болашақ ұрпаққа да байланысты қарастырылуы қажет.
4) Мүмкіндікті кеңейту. Даму адамдардың қызығушылықтарында ғана
емес, олардың күш салуларымен жүзеге асырылуы қажет [7].
1994 жылдан бері Қазақстанда нарықтық экономика жағдайындағы тұрмыс
деңгейін талдаудың ақпараттық базасын қалыптастырудың шаралары жасалынған.
Өтпелі кезеңдегі Қазақстан халқының тұрмыс деңгейін талдауда 1995-2000
жылдардағы Адам дамуының есебін дайындау шегіндегі жүргізілген
зерттеулердің нәтижелері үлкен роль атқарады. Бұл зерттеулер теориялық
ойларды, адам дамуының концепцияларын, тұрмыс деңгейін талдаудағы
халықаралық тәжірибелердің республикада практикалық бейімделуін қамтиды.
1997 жылдан бері Адам дамуының есебінің ерекшелігі-адам дамуының
параметрлерін бағалап, олардың әдістемесін анықтап ғана қоймай,
Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық процесстер жүйелі түрде зерттелінген.
1997 жылы – қоғамның әлеуметтік дамуындағы мемлекеттің ролін анықтау,
реформалардың әлеуметтік бағдарланған концепциясын жасау, өмір сапасының
төмендеу себептерін айқындау.
1998 жылы - әлеуметтік және экономикалық процесстерді баланстау және
теңестіру әдістемесін ұсыну, Қазақстан облыстары бойынша адам дамуының
индекстеріне терең талдау жасалынған.
1999 жылы- адам дамуының жағдайларын аудандық деңгейде талдау,
статистикалық мәліметтер қорын жасау, әлеуметтік даму мақсаттарына жетуге
қажет ресурстарды бағалау, бұл ресурстардың ішкі, сыртқы көлемдерін
анықтау.
2000 жылы Қазақстандағы кедейшілік жөніндегі тақырыптық есеп
жасалынған, кедейшілікті өлшеу тәсілдері, онымен күрес стратегиясы
ұсынылған.
Қазақстандағы тұрмыс деңгейін талдаудағы маңызды істердің бірі- 1996
жылы шілдеде Әлемдік банктің қатысуымен мемлекеттік статисикалық
комиссияның көп мақсатты Қазақстандағы тұрмыс деңгейін зерттеуі. Оны
жүргізудің негізгі мақсаты-үкіметтің экономикалық және әлеуметтік
реформалардың тиімділігін бағалауды қамтамасыз ету және халықты әлеуметтік
қорғау шешімдерін қабылдауда есеп нәтижелерін қолдану. Жоба халықаралық
кеңесшілердің қатысуымен жүзеге асырылған, яғни Қазақстандағы тұрмыс
деңгейін талдаудың халықаралық тәжірибелерін қолдануға мүмкіндік берді.
Әртүрлі әлеуметтік топтардағы тұрмыс деңгейін талдауды статистикалық
зерттеу институты жүргізді: Халықтың белгілі топтарының өмір құндылықтарын
таңдамалы бақылау әдістемесі, 1994 жыл; Әртүрлі әлеуметтік топтар бойынша
өмір құнының өзгеру есептерін жүргізу үшін тауарлар, қызметтердің құрылымы
мен жиынын анықтау және нұсқаулар әдістемесі, 1996 жыл. Экономикалық
зерттеу институтында 1995-2001 жылдар аралығында халықтың тұрмыс деңгейін,
кедейшілік мәселелерін зерттеулер жүргізіліп, Қазақстаннның әлеуметтік-
экономикалық дамуының мемлекеттік бағдарламасын, стратегиясын, болжамдарын,
концепцияларын жасау жүзеге асырылады.
Тұрмыс деңгейін талдаудың Ресейлік тәжірибесін зерттеу Қазақстан және
Ресей халықтарының тұрмыс жағдайы мәселелерінің біртектілігін көрсетті:
-күнелту минимумының нақты көрсеткішінің болмауы.
-минималды жалақыны арттыру жолымен халықтың негізгі бөлігінің
кірісін жоғарылату қажеттігі.
-бюджеттік сферада жалақыны арттыру қажеттілігі.
-жалақыны ашық төлеу қажеттілігі (эксперттердің бағалаулары бойынша
коммерциялық секторда 30-50% жалақы жасырын төленеді).
Қазақстанда өтпелі кезеңде тұрмыс деңгейін талдаудың ақпараттық базасы
және әдістері өзгеріске ұшыраған. Оның төмендегідей себептері бар:
-нарықтық экономикаға көшу және тұрмыс деңгейін сәйкес координаттық
жүйеде көрсету қажеттігінің болуы.
-Қазақстанның халықаралық ақпараттық кеңістікке енуі және тұрмыс
деңгейін мемлекетаралық салыстыруды қамтамасыз ету қажеттігі.
-сәйкес ақпараттық қамтамасыздықты қажет ететін әлеуметтік мәселелер
мен міндеттердің пайда болуы.
Тұрмыс деңгейін талдауды жетілдірудегі негізгі міндет- статистикалық
мәліметтерді өңдеу және шынайылық деңгейін арттыру. Сонымен қатар, алынатын
мәліметтерді толықтыру қажет.
Тұрмыс деңгейінің қазіргі халықаралық сипаттамалары жаңа аспектілерді
де қамтиды: салауатты өмір сүру, аймақтық және әлеуметтік қозғалысты
қамтамасыз ету, ақпарат алмасу және қоғам өміріне араласу т.б.
Бірақ, мұндай факторларды есепке алу туралы ақпарат жоқ немесе
жеткіліксіз, сол себепті зерттеудің бұл аспектісі кең таралмаған.
Үй шаруашылықтарын таңдамалы зерттеу тұрмыс деңгейінің негізгі
ақпараты болып табылады. Қазақстандағы 2001 жылы жетілдірілген үй
шаруашылықтарын зерттеу шет ел тәжірибелеріне сүйену нәтижесінде жақсы
негізделген.
Қазақстанда барлық жүргізілген зерттеулерді байланыстырып, белгілі бір
жүйеге келтіріп отыратын талдау орталығы қажет және оның аймақтық
бөлімшелері болуы тиіс.
1990 жылдардың басында ТМД елдерінің бірқатарында халықты әлеуметтік
қорғау міндеттері жүктелген мемлекеттік мекемелер құрылған. Осы мерзімнен
бастап бұл елдерде күнелту минимумының деңгейлерін, тұтыну корзинасын
бағалау негізінде халықтың кірісін анықтау есептері жүргізілген2.
“Әлеуметтік сақтандыру” негізінде азаматтарды әлеуметтік
қамтамасыздықтың жоғарғы деңгейіне жеткізу батысевропалық елдерде кеңінен
қолданылады, яғни күнелту минимумын қамтамасыз ету үшін жеңілдіктер жасау
болып табылады.
Германияда сырқаттанған кезде, асыраушысынан айырылған жағдайда,
кәрілік шағында, жұмыссыздық және кездейсоқ жағдайларға байланысты, яғни
адам ақшасыз қалған кездерде әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесінің арнайы
заңдары жасалынған.
Ұлыбританияда кірісті белгілі бір деңгейде сақтап тұру үшін тауарлар
мен қызметтерді айырбастаудың жергілікті жүйесінің “Летс” деген атпен
белгілі қолдауын айтуға болады. Бұл жүйеге байланысты айналымға шартты
бірлік “летс” шығарылады да, тұрғындар көрсетілген қызмет үшін бір-бірімен
есеп айырысады. Бірақ, бұл жүйе арнайы аудан көлемінде ғана жүзеге
асырылып, сол ауданның әлеуметтік жағдайын жақсарту үшін ғана қолданылады.
“Летс” операцияларына салық салынбайды. Бұл шараны қолдану тұрмыс деңгейі
неғұрлыым төмен аймақтарда тиімділікке әкелер еді.
Қытайда 20 жыл бойы жүргізілген экономикалық реформалардың нәтижесінде
абсолюттті “кедей” халық саны 260 миллионнан 42 миллионға дейін азайған.
1978 жылдан бастап үкімет ауылдық жерлердегі кедейшілікпен күресу үшін
қатаң шаралар қабылдаған, яғни кедейшілікті түбірінен үзу үшін жылына 2
млрд долларды жұмсай отырып, жалпы ұлттық бағдарламаны енгізген. Жер
реформасы жасалынып, 80 жылдардың ортасынан бастап негізгі көңіл ауыл
шаруашылығынан өнеркәсіпке аударыла бастады. Мемлекетік капитал салымдары
шалғай аудандарға бөлініп, олардың салық түсімдерінің көп бөлігін өздеріне
қалдыруға мүмкіншіліктері туды. Кедейшіліктің бір себебі болып отырған
сауатсыздықпен күреске де баса назар аударған. Б¦¦-ның пікірінше Қытайдағы
“‡міт” жобасының үйретері мол. Оның мәні еңбек ұжымдарының және жеке
тұлғалардың ерікті көмегі арқылы ауылдық бастауыш білім беруді
қаржыландыру[24].
Дамыған елдердегі кедейшілікпен күрес тәжірибелеріне тоқталайық.
Европалық Одақ елдері қатысты кедейшілік көрсеткіштерін қолданады,
кедейлерді келтірілген таза кіріс медианасының 50%-нен аз қамтылған
тұлғалар санымен анықтайды(альтернативті вариант ретінде 40 және 60 %
алынуы мүмкін). Бұл ыңғайдың бір кемшілігі: нақты кедейлердің үлесі орташа
кірістің өзгерісіне сәйкес көбейіп немесе азаюы мүмкін, бұл нақты жағдайды
бағалауға мүмкіндік бермейді.
АҚШ-та 60 жылдары есептелініп, ресми кедейшілік шегі белгіленген.
Кедейшіліктің абсолютті шегі азық-түлік тағамдарының минималды қажеттігі
негізінде анықталған. Бағалау бойынша азық-түлік тағамдарына тұтыну
тауарларының үштен бірі келеді, олай болса кедейшілік шегін анықтауда азық-
түлікті сатып алуға қажет сома 3-ке көбейтіледі. Ал, біздің елімізде
кедейшілік шегін анықтаудағы тұтыну корзинасының құны жалпы тұтыну
шығындарының 70%-не тең.
Австралияда ешқандай ресми кедейшілік шегі қолданылмайды, ‡кіметтің
назары тек мемлекеттік жәрдемақы нақты кіріске қалай әсер ететіндігін
бақылауға ауады.
Индияда АҚШ-тағы сияқты калорияның минималды(ауылдық жерде-2435,
қалада-2095) және азық-түлік емес тауарларына жұмсалатын шығын негізінде
кедейшілік шегі анықталады.
Латын Америкасы елдері кедейшілікті бағалауда 2 жақты көзқарасты
қолданады. Біріншіден, зерттеу нәтижесінде анықталған кіріс мәліметтері
негізінде кедейшіліктің абсолютті көрсеткіші анықталады. Екіншіден, Латын
Америкасында белгілі қанағаттандырылмаған негізгі қажеттіліктерді тіркеу
әдісіне сүйенеді.
Швецияда кедейшіліктің ресми көрсеткіші жоқ, бірақ әлеуметтік сұрақтар
бойынша жылдық жолдауда әртүрлі альтернативті бағалаулар жасалынады.
Оңтүстік Африкада кедейшілік жаппай сипатқа ие болған, әсіресе
африкалық (ақ, түсті және үнді халықтарымен салыстырғанда) халық арасында
кең етек жайған.
Дамушы елдердің әлемдік тәжірибесі халықтың кірісін арттырудағы үкімет
саясатының 3 идеологиясын ұсынды:
-тұрақты және теңестіруші кіріспен қамтамасыз ететін авторитарлы
реттеуді жүзеге асыру.
-секірмелі дамуға жол беретін кірістің ретсіз құрылуына жол бермеу.
- әлеуметтік жақтардың келісімімен жасалынған кіріс саясатын
жүргізу, оның 2 мақсаты бар: ұлттық кірісті, мүмкіндігінше, тұрақты
арттыру және кірістің тең бөлінуін қамтамасыз ету[8].
Өмiр сапасын анықтайтын көрсеткіштер
Тұрмыс деңгей түсінігі адам қажеттіліктерінің құрылымына сәйкес оларды
қанағаттандыру мүмкіншіліктерін сипаттайды. Мұнда материалды
қажеттіліктермен қатар рухани және әлеуметтік қажеттіліктер ескеріледі,
яғни тауарлар мен қызметтерді тұтыну деңгейін ғана көрсетіп қоймай, орташа
өмір сүру ұзақтығын, сырқаттану деңгейін, еңбек ету жағдайын, ақпараттық
қамтамасыздық, адам хұқығын қорғауды да қамтиды. Сонымен қатар, халықтың
әлеуметтік қорғалу деңгейі, адамның таңдау еркіндігі, мәдени, ұлттық, діни
қатынастар да маңызды роль атқарады.
Өмiр сапасы көрсеткіштерін төмендегідей жүйеге келтіруге болады:
1) Өмiр сапасының интегралды индикаторлары:
1.1) Макроэкономикалық көрсеткіштер:
- адам дамуының индексі;
- халықтың кедейшілік индексі;
- өмір сүру ұзақтығының индексі;
- нақты кіріс индексі (жан басына шаққандағы және барлық халықты
ескергендегі өсу қарқыны);
- нақты жалақы индексі;
- жалпы аралас кіріс;
- жалдамалы жұмысшылардың еңбек ақысы;
- меншіктен түскен түсім;
- ағымдағы трансферттер;
- үй шаруашылықтарының түпкілікті түтынулары;
- әлеуметтік-мәдени шараларға бюджеттік шығындар.
1.2) Демографиялық көрсеткіштер:
- туу деңгейі;
- сәбилердің, балалардың, ананың өлім коэффициенті;
- жалпы өлім коэффициенті.
1.3) Денсаулық және білім көрсеткіштері:
- халықтың білімділік индексі;
- сырқаттану деңгейі;
- жұқпалы аурулардың жеке түрлерімен сырқаттану деңгейі;
- 10 мың тұрғынға шаққандағы дәрігер саны немесе 1 дәрігерге келетін
халық саны.
1.4) Халықгың экономикалық іскерлік көрсеткіші:
- барлық халық пен жұмыспен қамтылғандардың ара
қатынасы, жұмыссыздар үлесі;
- тұрақты кірісі жоқ ,баска тұлғаның асырауындағы
экономикалық іскерлі тұлғалардың үлесі;
- асыраушылық коэффициенті (мемлекет және жеке тұлғалардың
асырауындағы тұлғалардың жұмысбасты халыққа қатынасы);
- жұмыс аптасының, еңбек демалысының ұзақтығы;
- еңбекке қабілетті жас шекарасы.
2) Халықтың экономикалық іскерлік көрсеткіші:
2.1) Материалдық қамтамасыздықтың минималды әлеуметтік нормасының
деңгейі:
- күнелту минимумы және минималды тұтыну жиынының (корзина) кұны;
- белгіленген минималды жалақы, зейнетақы, стипендия жәрдемақы
мөлшері.
2.2) Үй шаруашылықтарының кірісі:
- жиынтық және ақшалай номиналды, нақты кіріс;
- кіріс кұрамы (жалақы, басқа да еңбекақы төлемдері, кәсіпкерлік
қызметтен түскен кіріс, жеке үй шаруашылықтарының кірісі, меншіктен алынған
кіріс, әлеуметтік трансферттер, әлеуметтік зейнетақылары, жәрдемақылар
т.б);
- тұтыну бағаларының индексі;
- халықтың акшалай кірісінің сатып алу кұны.
2.3) Халықтың жеке топтарының кірісін бөлудегі теңсіздік:
- децильдік коэффициент. Ол аз қамтылған тұлғалардың 10%-нің
арасындағы максималды кірістің жоғарғы кірісті тұлғалардың 10%-нің
арасындағы минималды кірісіне қатынасы арқылы анықталады;
- халық кірісін бөлудегі теңсіздік коэффициенті;
- кедейшілік көрсеткіштері (кедейшіліктің деңегейінен төмен кірісі бар
халық саны, кедейшілік коэффициенті).
3) Жеке тұтынулар (деңгейі және кұрылымы):
3.1) Ағымдағы және келтірілген бағаға сәйкес нақты тұтыну шығындарының
кұрылымы мен динамикасы.
3.2) Тұтыну шығындарының ішіндегі тамақтануға жұмсалатын шығындардың
үлесі.
3.3) Тұтыну шығындары ішіндегі білім алуға, емделуге және демалуға
жұмсалатын шығындар үлесі.
3.4) Жан басына шакқандағы негізгі тамақ өнімдерін орташа тұтыну
мөлшері.
3.5) Тұтынылған тамақ өнімдерінің химиялық кұрамы мен
калориялылығы.
3.6) Химиялық кұрамы жағынан кұнды тағамдарды минималды дәрежеде
тұтынушы тұлғалардың үлесі.
3.7) Халықтың мәдени-тұрмыстық, ұзақ мерзімді қолданыстағы заттармен
қамтамасыздығы.
4) Халықтың тұрғын үй жағдайы:
4.1) Халықтың тұрғын үймен қамтамасыздығы (1 тұрғынға шаққандағы
жалпы және тұрғылықты аудан).
4.2) Бір тұрғын бөлмесіне шаққандағы адам саны.
4.3) Тұрғын үйге меншік формасы.
4.4) Тұрғын үйдің сапалық сипаттамасы және тұрмыстық жағдай деңгейі
4.5) Халықтың тұтыну шығындарының ішіндегі тұрғын үйге төлем жасау
шығындары.
5) Үй шаруашылығының мүліктік меншік жағдайы:
- пәтерлер, үйлер (олардың сапалық сипаттамасы);
- бау-бақшалық жер учаскелері;
- мал және ауыл шаруашылық техникалары;
- автомобиль және басқа да қозғалмайтын мүлік;
- басқа кұндылыктар.
6) Кылмыстылық деңгейі[21].
Халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын бағалау үшін қазір жағдайды
нақты сипаттайтын қандай да бір кешенді түсінік жоқ.
Тұрмыс деңгейі түсінігінің анықтамасындағы қажеттіліктердің сипаты
даулы болып табылады.
Материалды қажеттіліктер физикалық қажеттіліктерді, интеллектуалды,
рухани және әлеуметтік қажеттіліктердің бір бөлігін қамтиды.
Қажеттіліктерді төмендегідей етіп жіктеуге болады(сурет1).
Қажеттіліктер
Физикалық Интеллектуалдық Рухани
Әлеуметтік
қажеттіліктер қажеттіліктер қажеттіліктер,
қажеттіліктер,
тамақ, киім білім, кәсіби білім, моральдық-
қауіпсіздік,
тұрғын үй және мәдениеттілік этикалық прин-
қарым-қатынас
тазалық цип,
сенім-уағыз
Сурет 1 Қажеттіліктердің жіктелуі
Тұрмыс деңгейінің халықаралық концепциясы 9 құраушыдан тұрады:
-денсаулық
-азық-түлік тағамдарын тұтыну
-білім
-еңбек жағдайлары
-тұрғын үй жағдайлары
-әлеуметтік қамтамасыздық
-киім
-рекреация, бос уақытты ұйымдастыру
-адам хұқықтары мен бостандығы
Тұрмыс деңгейінің негізгі макроэкономикалық көрсеткіштеріне ақшалай
кіріс көлемі жатады. 2001 жылы Қазақстанда алғаш рет халықтың тұтыну
бюджетін талдау нәтижесінде кірістің шекті мәнінің шкаласы жасалынған(кесте
1)
Кесте 1 Кірістің шекті мәнінің шкаласы
Кіріс мөлшерінің Шекті мән сипаты
интервалы, теңге
1 2000-ға дейін Кедейшіліктің жоғарғы
шегі.Белгіленген кедейшілік деңгейінен төмен
(яғни күнелтудің ең төменгі мөлшерінің 40
%-нен де аз)
2 2001-3000 Азық-түлік жиынының (корзина) мөлшері
шегінде
.
3 3001-5000 Күнелтудің ең төменгі шегі мөлшерінде
4 5001-7000 Қажет заттарды сатып алу және
әлеуметтік маңызды қызметтерге төлем жасау
мүмкіншілігі
5 7001-10000 Ұзақ мерзімді түтыну тауарларының минималды
көлемін сатып алу мүмкіншілігі
6 10001-15000 Ұзақ мерзімді тұтыну тауарларының
арзан жиынтығын сатып алу мүмкіншілігі
7 15001-ден жоғары Қымбат тауарларды сатып алу және қаржылық
салым жасау мүмкіншілігі.
Халықаралық критерилер бойынша кедейшіліктен
шығу.
Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде халықты орта классқа енгізу
критерийлері анықталған, оның төменгі шегі жан басына шаққандағы 15000
теңге мөлшерінде белгіленген[23].
Шоқаманов Ю.К. Қазақстан халқының кедейшілік индексін (ИБН)
республикалық және облыстық деңгейде есептеуге төменденгі формуланы
ұсынған:
(1)
Мұнда, Р1 -60 жасқа дейін өмір сүрмейтін халықтың проценттік үлесі.
Р2 -16 жастағы оқуға тартылмаған балалардың проценттік
үлесі.
Р3 -күнелту минимумынан төмен кірісті халықтың проценттік
үлесі.
Р4 -тіркелген жұмыссыздық деңгейі.
Халықтың кедейшілік индексін аудандық деңгейде анықтауда қарама-
қайшылықтар кездеседі. 60 жасқа дейін өмір сүрмейтін халықтың үлесі
аудандық деңгейде есепке алынбаған. Оқуға тартылмаған балалардың да үлесін
анықтау мүмкіндігі қарастрылмаған. ‡шінші көрсеткіш- күнелту минимумынан
төмен кірісі бар халықтың үлесін анықтау үшін үй шаруашылықтарын таңдамалы
зерттеу қажет. Тіркелген жұмыссыздық деңгейі жұмыссыздардың санын
экономикалық белсенді халықтың санына бөлу арқылы анықталады.
Мұндай қиыншылықтарды ескере отырып, Шоқаманов Ю.К. аудандық деңгейде
халықтың кедейшілік индексін анықтау формуласын ұсынған:
(2)
Мұнда ИБН-Р- аудандық деңгейдегі кедейшілік индексі.
Р1 –жалақының күнелту минимумының 50%-тік деңгейін
өтемейтін проценттік пункттердің саны, егер жалақының
күнелту минимумын өтеу деңгейі 50% немесе одан жоғары
болса, онда Р1 =0.
Р2- тіркелген жұмыссыздық деңгейі.
Жалақының күнелту минимумын өтеу деңгейі аймақтағы жан басына
шаққандағы жалақы қорын күнелту минимумының көлеміне бөлу арқылы
анықталады[8].
Жоғарыда айтылған индикаторларды және кедейшілік деңгейін бағалау
әдістемелерін ауыл халқының тұрмыс деңгейін бағалауда қолдандым.
Тұрмыс деңгейін теориялық талдай отырып төмендегі қорытындылар жасауға
болады:
1) Халықты орта классқа енгізу үшін тұтыну бюджетін талдау
нәтижесінде 2001 жылы Қазақстанда алғаш рет жасалған кірістің
шекті мәнінің шкаласына сәйкес жан басына шаққандағы орташа
кіріс 15000 теңгені құрау қажет.
2) Тұрмыс деңгейін талдауға қажет статистикалық мәліметтердің
жеткіліксіздігіне байланысты үй шаруашылықтарын зерттеудің
орталықтары және аймақтық бөлімшелері құрылуы қажет, себебі
өмір сапасын нақты бағалау үшін мәліметтер толық және
жеткілікті дәрежеде болуы қажет. Сонымен қатар, дұрыс
жасалынған қорытындылар атаулы әлеуметтік көмек алуға мүдделі
халықты да нақты анықтауға мүмкіндік береді.
3) Атаулы әлеуметтік көмек тағайындауда үй шаруашылықтарының
өнімдерінің түсімін есептеу әдістемесін жетілдіру қажет.
2. ЕСІК ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қала экономикасының даму жағдайын талдау
Жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнім, халықтың жан басына
шаққандағы орташа кірісі, орташа кіріс пен күнелтудің төменгі шегінің
қатынасы, адам дамуының индексі көрсеткіштеріне сәйкес экономикалық даму
деңгейін анықтау арқылы аймақтарды 3 топқа бөлуге болады. 2001 жылы жоғары
даму деңгейіндегі аймақтарға Алматы қаласы (15,4 %), Атырау облысы (12%),
Қарағанды облысы (9,9 %) енген. Бұл аймақтарда ауыр өнеркәсіп пен ауыл
шаруашылығы жақсы дамыған. Олардың үлесіне жалпы аймақтық өнімнің 37,3 %-і
тиеді.
Орта даму деңгейі өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығы дамыған елдерге тән:
Шығыс Қазақстан облысы (8,2 %), Павлодар (6,0 %), Оңтүстік Қазақстан (6,0),
Маңғыстау (5,9 %), Батыс Қазақстан (5,1 %), Алматы (5,0 %), Қостанай (5,0
%), Ақтөбе (4,8 %) облыстары және Астана қаласы (4,7 %). Олардың жалпы
аймақтық өнім көлеміндегі үлесі – 50,7 %. Төмен даму деңгейіндегі
аймақтарға Ақмола (3,6 %), Солтүстік Қазақстан (3,3 %), Қызылорда (2,9 %),
Жамбыл (2,2 %) облыстары енеді. Олардың үлесі – 12 %. Жан басына шақандағы
жалпы өнім әрбір тұрғынның орташа кірісі мен шығынын сипаттай отырып,
тұрмыс-жағдай өлшемі болып табылады (кесте1). Қазақстан ТМД елдерінің
арасында бұл көрсеткіш бойынша Ресей мен Беларусьтан кейінгі 3-орынды
иеленеді[22].
Еңбекшіқазақ ауданының аумағы 8,3 мың шаршы километр. Ауданда 206700 адам
тұрады. Халықтың тығыздығы - шаршы километрге 24,7 адамнан келеді.
Аудандағы елді мекендер саны – 79, ал ауылдық, кенттік округтер және
қалалық әкімдіктер саны – 25. Оны 1 кестеден көруге болады.
Кесте 1 – Еңбекшіқазақ ауданындағы ауылдық және кенттік округтер
№ Ауылдық және кенттік № Ауылдық және кенттік
рн округтердің атауы рн округтердің атауы
1 Есік қалалық әкімдігі 14 Қорам ауылдық округі
2 Ават ауылдық округі 15 Қырбалтабай ауылдық округі
3 Ақши ауылдық округі 16 Масақ ауылдық округі
4 Аса ауылдық округі 17 Новоалексеев ауылдық округі
5 Балтабай ауылдық округі 18 Нұра ауылдық округі
6 Бөлек ауылдық округі 19 Октябрь ауылдық округі
7 Евгенемаловодный ауылдық округі20 Рахат ауылдық округі
8 Жаңашар ауылдық округі 21 Саймасай ауылдық округі
9 Көктөбе ауылдық округі 22 Ташкенсаз ауылдық округі
10 Қазақстан ауылдық округі 23 Тескенсу ауылдық округі
11 Қаражота ауылдық округі 24 Түрген ауылдық округі
12 Қаракемер ауылдық округі 25 Шелек ауылдық округі
13 Қаратұрық ауылдық округі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Басқару факультеті
Экономиканы мемлекеттік реттеу кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Есік қаласының экономикасы мен әлеуметтік аясының кешенді
даму жағдайы және болашағы
4 курс студенті күндізгі
оқу бөлім
Мамандық: Мемлекеттік
және
жергілікті басқару
Мұсабекова Бекзат
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы
Есенжигитова Р.Ғ.
Жұмыс қорғауға жіберілді
Экономиканы мемлекеттік реттеу
кафедрасының меңгерушісі,
э.ғ.д., профессор
Ж.Ихданов
АЛМАТЫ, 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК АЯЛАРДЫ КЕШЕНДІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСТАРЫ
1.1 Экономикалық дамудың мәні
1.2 Әлеуметтік аялардың дамуын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі
1.3 Экономика мен әлеуметтік аяларды кешенді дамыту факторлары
2. ЕСІК ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қала экономикасының даму жағдайын талдау
2.2 Есік қаласының әлеуметтік аясының даму барысына сипаттама
3. ЭКОНОМИКА МЕН ӘЛЕУМЕТТІК АЯЛАРДЫ КЕШЕНДІ ДАМЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
МЕН БОЛАШАҒЫ
3.1 Экономикалық тұрақтылық - әлеуметтік дамудың кепілі
3.2 Аймақтық деңгейде тұрғындардың тұрмыс деңгейін жақсарту шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар өтпелі кезеңде қоғамның әлеуметтік шиеленісушілік
қысымы күшейіп және халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуінен Қазақстан
Республикасында әлеуметтік процестерді басқару зор мәнге ие болып отыр.
Қазақстан Республикасының экономикасы мен әлеуметтік саласында
түпкілікті өзгерістер болып жатыр. Қазақстан Республикасының Үкіметі
экономикалық-әлеуметтік реформаны онан әрі терендету және тездету жолындағы
Президент Нұрсылтан Назарбаевтың бағытын дәйектілікпен өмірге ендіруде.
Экономиканың нақты секторларын сауықтыра отырып, қаржы саласын реформалау,
еліміздің экономикасына инвестицияларды тарту арқылы әлеуметтік саясатты
белсенді жүргізу Үкіметтің 1998-2000 жылдардағы жұмыстарының басты мақсаты
болып табылады. Бұл белгіленген бағдарламаны іске асырудың өзі стратегиялық
жоспарлау мен бюджеттік бағдарламалаудың ғылыми әдістерін пайдалану
негізінде еліміздің жоспарлау менэкономикалық-әлеуметтік басқару жүйелерін
нақты тәртіпке келтіруді қажет етеді.
Соңғы жылдары әлеуметтік процестерге көп көңіл бөлінуі қазіргі
кезеңдегі біздің қоғамымыздың дамуының мазмұны мен оны басқару формасының
күрделенуімен түсіндіруге болады. Сондықтан осы процестердің өту
ерекшеліктерін, олардың қоғам өмірінің әр түрлі сферасында, түрлі
масштабта, оны басқарудың әр түрлі деңгейінде байланысын терең түсіну
қажет.
Қазақстан республикасындағы жаңа экономикалық, саяси және әлеуметтік
қатынастардың құрылуы жаңа, сапалы қоғамдық процестерді басқару жүйесінің
дамуымен сипатталады. Тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарында қалыптасқан
әлеуметтік басқару жүйесінің негізгі қайшылықтарының бірі - әлеуметтік-
экономикалық сферадағы жергілікті басқару органдарының және олардың осы
басқаруды тиімді жүргізудің нақты мүмкіндіктері арасындағы өсіп аеле жатқан
міндеттерінің бұзылуында. Сондықтан қоғамдық процестерді басқаруды
жетілдірудің маңызды бағыты ретінде мемлекеттік және аймақтық басқарудың,
экономиканы басқарудың салалық және территориялды принциптерінің
органикалық байланысының қамтамасыз етілуін және белгілі бір аймақтар мен
аудандар масштабындағы салааралық және сала ішіндегі әлеуметтік-
экономикалық байланыстардың рационализациялануын мойындауымыз қажет.
Республикамыздың аймақтық әлеуметтік саясаты бір жақты мағынада
халықтың өмірі ментұрмыс деңгейінің дамуының аудан-аралық өзгешеліктерін
реттеумен байланысты. Осы өзгешеліктерді реттеуді территориялық жағынан
түсіндіру қиын, бірақ, айта кету керек, қатысты стандарттармен кепілді ету
республика масштабында да, жеке аймақ ішінде де өндіріс тиімділігін арттыру
мәселелерімен байланыспаған. Жекелеген облыстардың әлеуметтік-экономикалық
жағдайындағы объективті өзгешеліктер оларды нарықты экономикаға өтпелі
кезеңде тұрақты дамуын бірдей емес жағдайға қояды. Бір аймақтың екінші бір
аймақтан артықшылығын олардың құрылу жағдайындағы басымды дамитын кейбір
территория мен салаларға республикалық бюджеттен қаржылардың бөлінуімен
түсіндіруге болады. Аймақтардың теңсіздік жағдайы нарықтың қайта құру мен
механизмінің жүргізілуіне де байланысты.
Нарық экономикасына өтпелі кезең жағдайында халықтың тұрмыс деңгейі
өзгеруі проблемасы зор мәнге ие болып отыр. Осы проблеманы шешу Қазақстан
Республика реформалардың дұрыс бағыт алуына және қоғамда саяси тыныштық
сақталуына себепші. Облыстағы халықтың тұрмыс деңгейінің жақсаруын тек
экономикалық өсу мен стабилизацияның ұзақ мерзімді мақсаттарын көздететін
саясат арқылы ғана жетуге болады.
1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК АЯЛАРДЫ КЕШЕНДІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСТАРЫ
1.1 Экономикалық дамудың мәні
Кез-келген қоғамның экономикалық даму сипатын анықтау үшін
“экономикалық жүйе” түсінігі қолданылады.
Экономикалық жүйе (грекше, systema-тұтас, бөлімдерден құралған) өзара
байланысқан шаруашылық қатынастар мен белгілі бір тәртіпке келтірілген
экономика элементтерінің жиынтығынан тұрады және экономиканы ұйымдастырудың
нысаны болып табылады.
Басты міндеті - шектеулі өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану
жолдары мен әдістерін табу. Экономикалық жүйе өміршеңдігінің басты себебі-
ресурстардың салыстырмалы түрде шектеулі болуы. Яғни, барлық қоғамға тән
бұл мәселе тиімді шаруашылық жүргізудің әдіс-тәсілдеріне негізделген
экономикалық жүйе арқылы өз шешімін табады. Экономикалық жүйенің тиімділігі
қойылған мақсаттарға жету деңгейімен анықталады.
Экономикалық жүйенің мақсаты - халықтың әл-ауқатын арттыру, оларды
материалдық, рухани, әлеуметтік, ұлтттық және басқа да құндылықтармен
қамтамасыз етудің тиімді жолдарын енгізу. Сондықтан экономиканың
тиімділігін арттыру үшін экономикалық жүйе бір тұрпаттан (типтен) екінші
тұрпатқа өзгереді.
Экономиканың жүйелі сипатын ғылыми-теориялық тұрғыда қарастырған
ағылшындық классикалық политэкономияның негізін салушы- А.Смит Халықтар
байлығының табиғаты мен себептері туралы (1776ж. жарық көрген) басты
ғылыми еңбегінде ең алғаш рет осы тақырыпқа ашық талдау жасады. Одан
кейінгі экономикалық жүйе туралы ғылыми көзқарастар Д.Рикардо (1817ж.),
Ф.Лист (1841ж.), Дж.С.Милль (1848ж.), К.Маркс (1867ж.), К.Менгер (1871ж.),
А.Маршалл (1890ж.), Дж.М.Кейнс (1936ж.), П.Самуэлсон (1951ж.) еңбектерінде
орын алды.
Экономикалық жүйенің даму бағыты туралы қарама-қарсы көзқарастардың
тұжырымы бойынша:
1. Жүйе оның барлық элементтерінің біртұтастылығы мен біркелкілігі
арқылы дамиды. Әртүрлі экономикалық жүйелер өзара экономикалық тепе-теңдік
күйде өмір сүреді, бірақ ұзақ мерзімде бір жүйе екіншісін ығыстыру арқылы
өзгеріске ұшырайды. Бұл қоғамдағы реформалық өзгерістерді сипаттайтын
теориялық көзқарас.
2. Әртүрлі экономикалық жүйелердің бір кезеңде өмір сүруі бір-бірін
толықтырады және экономикалық өсу мен экономикалық жүйенің сапасын
арттырады. Қазіргі конвергенция теориясы бойынша әртүрлі экономикалық
жүйелер өздерінің дамуы мен жетілуі нәтижесінде бірігуі арқылы жаңа
экономикалық жүйені туындатады.
Өндіргіш күштер
Табиғи: Қоғамдық: Жалпы:
табиғи ресурстар, өндіріс құралдары, еңбек ғылым, білім,
адамдардың бөлінісі. мәдениет, т.б.
мүмкіншіліктері
Өндірістік қатынастар
әлеуметтік-экономикалыұйымдастыру – экономикалықтехника-экономикалық
қ (тәжірибе алмасу,
маркетинг, менеджмент)
Ресурстар: Қоғамдық еңбек бөлінісі: Еңбек процесі мен
табиғи, еңбек, өнімді шығарумен элементтері:
қаржылық, ақпараттық. байланысты өндірістің еңбек, еңбек заты,
мамандануы. еңбек құралы.
Өндірістік Нәтижелер: Тиімділік:
мүмкіншіліктер: өнім, қызмет. нәтиже мен шығындардың
шектеулі ресурстарды ара қатынасы.
таңдау.
Мұндай кереғар көзқарастар экономикалық жүйенің қайшылықта дамитынын,
үнемі өзгерісте болатынын сипаттайды. Көптеген дамыған елдерде меншікті
ұлттандыру- мемлекет иелігінен алумен, жаппай жоспарлау- одан бас тартумен,
орталықтандыру- орталықсыздандырумен ауыстырылды.
Экономикалық жүйенің қасиеттері: оның біртұтастылығы, жүйелілігі,
тұрақтылығы, орнықтылығы, өзгергіштігі, қозғалғыштығы, қарама-қайшылығы.
Қоғамның даму процесінде қарама-қайшы мүдделердің орын алуы маңызды
рөл атқарады. Экономикадағы басты қайшылықтар: өндіру мен тұтыну;
материалдық және рухани қажеттіліктердің өсуі мен оларды қанағаттандыру
мүмкіншіліктері; жинақтау мен тұтыну; және т.б. Қоғамның экономикалық
дамуын тежеуші басты қайшылық- рыноктық және мемлекеттік өндірістің сипаты
және өндіріс нәтижелерін иемдену.
Кез-келген экономикалық жүйенің жалпы сипаты
Экономикалық жүйенің сипатты белгілері:
1) экономикалық жүйені құраушы бөлшектердің біртұтастылығы.
2) экономикалық жүйедегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің
материалдық-заттай өзара тәуелділігі.
3) экономикалық жүйе құрылымының күрделілігі.
Экономикалық жүйенің әрбір элементі өзінше ішкі жүйені
қалыптастырады. Мысалы, қазіргі өндіріс екі ішкі жүйеден: материалдық және
материалдық емес өндіріс сфераларынан құралған.
Экономикалық жүйенің өндірістік мүмкіншіліктері пайдаланылатын
ресурстардың сиректігіне байланысты шектеледі. Сондықтан қоғамның алдында
таңдау мәселесі туындайды. Яғни, сирек кездесетін қымбат ресурстардың
орнына жеткілікті әрі арзан ресурстарды пайдаланып, аз шығынмен көп пайда
алатын тиімді жүйені таңдау.
Экономикалық жүйеде қызмет ететін шаруашылық субъектісі өз таңдауын
жүзеге асыру үшін қажетті ақпараттарға ие болуы тиіс және не өндіру? қалай
өндіру? кім үшін өндіру? керек деген экономиканың үш негізгі міндеттерін
шешуге ұмтылады. Шаруашылық өмірдің бұл міндеттерін шешу тәсілін кез-келген
қоғамға тән ақпараттық жүйе анықтайды. Шаруашылық іс-әрекетте әрбір
субъектінің өз жоспары, талғамы, артықшылық беруі және өндіріс әдістері
туралы көзқарастары болатындықтан, таңдауды үйлестіруді кім және қалай
жүзеге асырады деген сұрақ туындайды.
Экономикалық теорияда үйлестірудің екі түрлі тәсілі қарастырылады:
ішкі немесе табиғи тәртіп және сатылы тәртіп (иерархия).
1. Табиғи тәртіп бойынша қажетті ақпараттар баға арқылы алынады.
Ресурстар мен өндірілген игіліктердің бағалары шаруашылық субъектілеріне
қай бағытта әрекет ету қажеттігін көрсетеді. Яғни, не, қалай, кім үшін
өндіру керектігін анықтайды.
Рыноктық қатынастардың шекарасы ұлғайған сайын, көптеген шаруашылық
субъектілерінің ресурстар, шығындар, пайда көлемі туралы толық ақпарат алуы
қиындайды, өйткені ресурстар, талғамдар және тұтынушылардың артықшылықтары
туралы ақпараттар шашыраңқы болады. Мұндай жағдайда баға мен балама
шығындардың өзгерісі адамдардың экономикалық таңдауын үйлестіреді.
2. Ақпарат алудың екінші тәсілі- орталықтан орындаушыға (өндірушіге)
бұйрық, тапсырма түрінде жоғарыдан төмен қарай берілетін сатылы тәртіп
(иерархиялық) жүйесі. Бұл жүйеде шаруашылық субъектілерінің ақпараттар
алуы, қызмет ету бағыттарын анықтауы дербес, еркін таңдау арқылы емес,
биліктегі өкілетті органдардың шешімдері арқылы жүзеге асырылады. Сатылы
тәртіп жүйесіне мысал ретінде, бұрынғы Кеңес елдеріндегі мемлекеттік
жоспардың (қандай бағада, не, қалай өндіру, ресурстарды қайда бөлу)
бұйрықпен орындалғанын айтуға болады.
Экономикалық жүйе келесідей белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Меншік нысаны мен экономикалық әрекетті басқару, бағдарлау тәсіліне
байланысты:
- дәстүрлі экономикалық жүйе.
- орталықтан басқарылатын жоспарлы экономикалық жүйе (командалық-
әкімшіліктік немесе тоталитарлық).
- рыноктық экономикалық жүйе.
- аралас экономикалық жүйе.
2. Өркениет типтерінің даму нәтижелері ретінде экономикалық жүйе:
- дәстүрлі- қоғамдағы экономикалық қатынастар әдет-ғұрыптарға
негізделеді. Өндіріс әдісі, көзқарастар, мәдениет, қоғамдық нормалар және
т.б. ұрпақтан-ұрпаққа мұраға қалып отырады.
- либералды- қоғамның дамуы үшін тиімділікке жетуге ұмтылыс басым және
жеке тұлғаның бастамашылығына ешқандай кедергілер жоқ (қазіргі индустриалды
қоғам).
- аралас- бірінші және екінші типтердің элементтерінен құралады.
3. Сыртқы экономикалық байланыстардың сипатына байланысты:
- жабық экономикалық жүйе- шаруашылық іс-әрекеттер белгілі бір шеңбер
көлемінде, тұйықталған күйде жүзеге асырылады (натуралды шаруашылық).
- ашық экономикалық жүйе- басқа елдердің өндірістік бірліктерімен
экономикалық байланыстар үнемі ұлғайып отырады (рыноктық шаруашылық).
Бізге белгілі, “әлеуметтік” ұғымы кең ұғымда “қоғамдық” деген мағынада
қарастырылады. Сайып келгенде, әлеуметтік қатынастар - бұл қоғамдық
қатынас. Осындай кең мағынада қатынастарға экономикалық, саяси, жанұя және
әлеуметтік қатынастардың өзін де жатқызады, соңғысына, әдетте, адамның
тұрмыс деңгейін, білім беру, жалпы мәдени деңгейлер және тағы басқа
қатынасын жатқызады 11.
Экономикалық даму ол нақты бір әлеуметтік нәтижелерге жетудің негізі
болып табылады. Экономикалық процестер әлеуметтік процестермен тығыз
байланысты. Бұл жөнінде, Д.И.Правдиннің айтуынша: “Әлеуметтік процесс – кең
ұғымда – бұл адам өмірі мен олардың қатынасын көрсететін қоғамдық процесс.
Осы мағынада экономикалық қатынастарды, қоғамдағы адамдардың барлық басқа
қатынастарының негізін қалайтын әлеуметтік қатынастар деп те айтуға болады.
Әлеуметтік қатынастар қысқаша айтқанда, адамның жеке тұлғалық факторы, оның
қоғамдағы орны, әлеуметтік тегі, адам санасының қалыптасуымен тығыз
байланысты” 12.
Кез-келген ұлттық экономиканың қалыпты жағдайы қоғамда әрекет ететін
қарама-қайшылықты күштердің динамикалық тепе-теңдігін көрсетеді. Сондықтан
экономикалық өсуді және экономиканың дамуын қарастырғанда макроэкономикалық
көрсеткіштердің жалпы экономикалық тепе-теңдіктен ауытқуын сипаттайтын,
қалыпты жағдайлар туралы да сөз қозғалады.
Экономикалық өсу дегеніміз- бұл қоғамдық өндірістің өсуі және сапалы
түрде жетілдірілуі. Экономикалық өсу белгілі бір уақыт аралығындағы ұлттық
экономиканың дамуын сипаттайды, яғни нақты ұлттық табыстың, нақты ЖІӨ-ң
артуы кезіндегі ұлттық шаруашылықтың дамуы. Мағынасы бойынша, экономикалық
өсу өз құрамына өндіріс нәтижелеріне жаңа үдемелі теңдіктердің қалыптасуын
қосатын, экономикалық даму процесінің бір нысаны болып табылады. Даму- бұл
көп өлшемді процесс, оның құрамына техникалық экономикалық, әлеуметтік,
саяси саладағы терең түбегейлі өзгерістер кіреді. Л. Бальцерович бойынша
экономикалық даму қарқынын анықтайтын факторлар төрт топқа бөлінеді:
1. Экономика дамуының бастапқы деңгейi (мысалы, жан басына шаққандағы
табыспен өлшенетін);
2. Адам капиталы, яғни халықтың білім деңгейі;
3. Шаруашылық жүргізудің ішкі шарттары, яғни экономикалық құрылыс;
4. Шаруашылық жүргізудің сыртқы шарттары, яғни әлемдік экономика
конъюнктурасы.
Экономикалық даму оң және теріс экономикалық динамикада болуы мүмкін.
Ал, экономикалық өсу экономикалық дамудың оң динамикасы болып табылады.
Оны график түрінде де көрсетуге болады (1-сурет).
ЖҰӨ
экономикалық
өсу
бум
жандану
құлдыр. тоқырау
t
(жылдар)
40-60 жыл
1-сурет. Экономикалық даму және экономикалық өсу.
Экономикалық өсудің базасы болып өндіріс және ұдайы өндіріс тиімділігі
табылады. Өндіріс пен ұдайы өндіріске талдау жасамай, экономикалық өсуге
жету мүмкін емес. Сонымен, экономикалық өсу- бұл экономика дамуының оң
динамикасын сипаттайтын, экономикалық элементтердің (жұмыссыздық, баға,
өндіріс, т.б.) даму бағыты. Сонымен қатар, экономикалық өсу – бұл
номиналды және нақты ЖҰӨ-ң өсуіне әкелетін қозғалыс, яғни елдің
экономикалық қуатының артуының негізі. Сондықтан экономикалық өсу
мемлекеттің экономикалық саясатының басты мәселесі болып табылады.
Нақты экономикалық өсу– экономикадағы негізгі қайшылықты (ресурстардың
шектеулілігі мен қоғамдық қажеттіліктердің шексіздігі арасындағы) жаңа
деңгейде шешу. Ол екі тәсілмен шешілуі мүмкін:
1. Өндірістік мүмкіншіліктерді арттыру арқылы (жаңа ресурстарды,
өндіріс процесінде жаңа мүмкіншіліктерді қолдану).
2. Қолда бар өндірістік мүмкіншіліктерді тиімді пайдалану және
қоғамдық қажеттіліктерді жетілдіру арқылы (темекі шегумен, нашоқорлыққа
қарсы күрес, адамның өзін-өзі жетілдіруі, мәдениетті дамыту).
Тағы бір көңіл бөлетін ұғым – қазіргі экономикалық өсу. Қазіргі
экономикалық өсу – нақты ұлттық табыстың өсу қарқынының халық санының өсу
қарқынан тұрақты түрде жоғары болуы. Қазіргі экономикалық өсуге тән
белгілер:
1. Жан басына шаққандағы ЖІӨ өседі.
2. Халықтың білім деңгейі жоғарылайды.
3. Аграрлық сектордың үлесі азаяды.
4. Урбанизация процесі жеделдейді.
5. ЖІӨ-гі экспорттың үлесі артады.
6. ЖІӨ-гі жинақ үлесі біртіндеп өсе бастайды.
7. Экономика мен әлеуметтік-саяси даму арасында тығыз байланыс
туындайды (демократиялану процесі).
Айта кету керек, экономикалық өсудің қарқыны мен экономикалық өсу
сапасының жоғарылауы арасында белгілі бір алшақтық болады. Өсудің жоғары
қарқыны өсу сапасының төмендеуі арқылы да болуы мүмкін. Мысалы, еңбек
шығындарының артуына, сол арқылы экономикалық өсу қарқынын өсіретін жұмыс
күнінің ұзаруы немесе еңбек интенсивтілігінің өсуі өз кезегінде
экономикалық өсу сапасына кері әсер етеді, яғни бос уақытты азайтады.
Керісінше, төмен және теріс экономикалық өсу қарқыны сапалы өнім шығару
негізінде тұтынуды қанағаттандырумен қатар жүруі мүмкін. Сондықтан да көп
экономистердің ойы бойынша өсу аса жоғары қарқынды (9-10%) болса да, төмен
болса да (2-3%) экономикалық өсудің тұрақты қарқыны болу керек.
Экономикалық өсу өндіріс көлемі мен сұраныс өсетін экономиканың
жағдайымен анықталады және құлдырауға қарсы тұрады. Сонымен қатар, ол
экономикалық саясаттың басты мақсаты болып табылады және экономиканың
циклдық ауытқуын жоя алмағанның өзінде, оны төмендетуге бағытталады. Сондай-
ақ, дамудың объективті мүмкіндіктері жағдайында үздіксіз және барынша
жоғары экономикалық өрлеуді қамтамасыз етуге бағытталады.
Экономикалық өрлеу әдетте жалпы ұлттық өнімнің өсуімен (пайызбен
есептеледі) есептеледі. Бұл өлшем өнімнің мазмұнына және статистикалық
ақпараттың сапасына байланысты болады.
ЖҰӨөсу = ЖУӨ1 ЖУӨ0 х 100%
ЖҰӨ1 – есептік жылдағы жалпы ұлттық өнім
ЖҰӨ0 – базистік жылдағы жалпы ұлттық өнім
Өсу кез-келген экономиканың, оның табиғатына қарамастан, түпкі
мақсаты болып табылады. Бұл мақсаттың басымдылығы екі жағдайға жауап
береді:
1. Жеке және ұжымдық кажеттіліктердің өсуін қамтамасыз ету (өмір
сүру деңгейін көтеру);
2. Халықаралық бәсекеге қатысу үшін барынша жағымды жағдайлар
жасау.
Өсу сатылары:
• Дайындық сатысы кезінде бірқатар құрылымдық өзгерістер баяу және
кезеңді жүргізіледі;
• Салыстырмалы қысқа (30-40жыл) өрлеу сатысы, арта түскен
инвестицияның әсерінен экономика дамудың шегінен өтеді;
• Дамудың тұрақты өспелі сатысы, азды-көпті күшті ауытқуларға
қарамастан экономика белсенділіктің тұрақты өспелі деңгейін
сақтайды, бірақ бұл жерде өсу қарқыны алдыңғы кезеңге қарағанда
төмен болады.
Дамыған экономикалық елдердің қазіргі басты мәселелерінің бірі-
экономикалық өсудің өмір сүру деңгейіне теріс әсер етуші келеңсіз
құбылыстардың дамуымен жалғасатындығында болып отыр. Бір жағынан, инфляция
мәселесі экономикалық саясатты үздіксіз етуге және жедел экономикалық өсуге
қол жеткізуге итермелейді. Осылайша үкіметтің барлық талпынысының негізі
тұрақты экономикалық өсу болып табылады.
Әлеуметтік басқару – бұл қоғамды тәртіпке келтіру, жетілдіру мен
дамыту, сапалық ерекшеліктерін сақтау, қоғамдық еңбек сипатынан туындайтын
адам өмірі мен еңбек процесінде адамдардың қатынасының қажеттілігі,
материалдық және рухани қызметтің өнімімен алмасу мақсатымен қоғамға әсер
ету болып табылады.
Әлеуметтік басқарудың субъектілеріне мемлекеттік, шаруашылық және
қоғамдық органдар мен қызмет орындарын жатқызады.
Модельный набор социальных индикаторов уровня жизни населения 2,
разработанный и утвержденный Советом руководителей статистических служб
государств-участников СНГ, Статкомитетом СНГ, опирался на рекомендации
Статистической Комиссии ООН. Данный набор показателей целесообразно
внедрить в статистическую практику национальных статистических служб и
Статкомитета СНГ в целях анализа социального положения населения стран
Содружества, а также для межстрановых сравнений (таблица):
Кесте 1- Халықтың өмір сүру деңгейінің әлеуметтік индикаторларының
үлгілік жинағы
№ раздела, и его Наименование подразделов
наименование
1 2
1. Интегральные А. Макроэкономические показатели
показатели уровняРеальные располагаемые доходы домашних хозяйств (темпы
жизни роста)
Расходы на конечное потребление домашних хозяйств
Фактическое конечное потребление домашних хозяйств
Фонд заработной платы
Среднемесячная заработная плата (номинальная и реальная)
В. Демографические показатели
Динамика численности постоянного населения
Ожидаемая продолжительность численности населения
Уровень младенческой, детской и материнской смертности
Уровень образования населения
С. Показатели экономической активности
уровень экономической активности населения
соотношение занятых в экономике и общей численности
населения
уровень безработицы
Д. Показатели пенсионного обеспечения населения
численность пенсионеров (всего, в т.ч. по возрасту)
суммы назначенных пенсий (всего, в т.ч. по возрасту)
средний размер назначенных месячных пенсий по возрасту и
минимальный размер пенсий
2.Показатели А. Доходы домашних хозяйств
материальной совокупные денежные, номинальные и реальные доходы домашних
обеспеченности хозяйств
населения покупательная способность доходов домашних хозяйств
индекс потребительских цен
В. Неравенство в распределении доходов между отдельными
группами населения
децильный коэффициент дифференциации доходов населения
коэффициент концентрации доходов (индекс Джини)
4. Жилищные обеспеченность населения жильем (размер общей и жилой
условия площади на 1 жителя)
населения доля расходов на оплату жилья в потребительских расходах
населения
5. Показатели коэффициент преступности
социальной
напряженности
Включенные в Модельный набор показатели присутствуют в информационной
базе для межгосударственного обмена, ежегодно утверждаемой Советом
руководителей статистических служб стран Содружества. Для углубленного
анализа эта система индикаторов должна быть развернута в свою очередь в
систему дополнительных показателей с целью получения более детальных
данных, свидетельствующих о причинно-следственных связях.
Международная практика показывает, что показатели благосостояния можно
разбить на четыре группы: 1) индикаторы дохода; 2) комбинированные
индикаторы (индикаторы дохода и недоходные индикаторы); 3) индикаторы
социального участия; 4) субъективные индикаторы. В Модельном наборе
ключевыми при оценке благосостояния населения являются индикаторы доходов,
а в комбинированных индикаторах используются такие социальные нормативы как
доход, уровень грамотности, здоровья, данные о питании, состоянии жилищного
строительства, водоснабжения и санитарных условиях. Здесь же надо отметить,
что перечисленные данные трудно сравнивать, поэтому, исходя из
международной практики, создаются комбинированные индексы, позволяющий
представить уровень благосостояния в виде обобщенного показателя. Подобные
индикаторы в редких случаях используются для измерения благополучия
населения в отдельно взятой стране, хотя такое применение вполне допустимо.
Чаще такие социальные показатели разрабатываются для сравнения показателей
уровня жизни населения разных стран. Третий индикатор социального участия
рассматривает благосостояние в качестве функции социальной интеграции.
Например, для отдельно взятой семьи он выступает, как способность следовать
принятым в рассматриваемом обществе традициям (по структуре питания,
получению и дарению подарков, участию в национальных праздниках,
регулярности потребления определенных продуктов и т.д.). Этот показатель
трудно рассчитывать для государства, так как для определения таким образом
благосостояния государства, требуется сложный комплекс специальных
исследований. Каждое изменение интегрального показателя (четвертая группа
субъективных индикаторов) связана прежде всего с таким социальным
явлением, как уровень бедности, который в свою очередь зависит от
показателей распределения доходов.
1.2 Әлеуметтік аялардың дамуын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі
Кедейшілік мәселесі кез-келген қоғамда байқалады. Бұл мағынада ол өте
кең және үлкен назарды талап етеді. Алғашқыда кедейшілікті бағалау
зерттеулері 19 ғасырдың соңында Ұлыбританияда жүргізілген. Соңғы 20 жылда
әлемде кедейшілік мәселесіне арналған әдебиеттер кең таралған.
Адам дамуы категориясының қалыптасуына өмір сапасы әлеуметтік-
экономикалық категория әсер етті. Жоғары өмір сапасы адамның барлық
қажеттіліктерін қамтамасыз ету арқылы жүзеге асады.
Өмір сапасының деңгейін өлшеу көрсеткіштердің толық жүйесі негізінде
жүргізіледі. 20 ғасырдың 70 жылдарында Дж. Форрестер өмір сапасын 5
глобальды параметрлермен сипаттауды ұсынған: халық саны, жинақталған
капитал, ауыл шаруашылығының капитал үлесі, табиғи ресурстардың мөлшері,
қоршаған ортаның ластануы.
Адам дамуы туралы 1-халықаралық баяндама адам дамуын Адам таңдауының
кеңеюі мен халықтың қол жеткізген тұрмыс деңгейі деп анықтаған. Баяндамаға
сәйкес әлеуметтік-экономикалық программа өлшеудің жаңа құралы енгізілді:
Адам дамуының индексі(ИЧР), ол-өмір сүру ұзақтығын, білім деңгейін және
кірісті қамтитын интегралды көрсеткіш.
Адам дамуының концептуалды схемасы 4 негізгі принципке сүйенеді:
1) Продуктивтілік. Адамдардың өз қызметтерінің өнімділігін арттыру
мүмкіндігі болуы қажет, кірісін қалыптастыру процесінде
белсенді қатысып, әділ ақшалай сыйақы алу үшін еңбек етулері
қажет. Сол сияқты экономикалық өсім, жұмыспен қамтылу және
жалақы динамикасы адам дамуының негізгі құраушылары болып
табылады.
2) Тепе-теңдік. Бұл адамдар тең мүмкіншілікке ие болулары тиіс
дегенді білдіреді. Экономикалық және саяси өмірдегі
мүмкіндіктерге кедергі жасайтын жыныс, нәсіл, ұлт, шығу тегі,
тұрғылықты орны, тұрмыс деңгейі сияқты мәселелер жойылуы қажет.
3) Тұрақтылық. Жоғарғы мүмкіндікке қол жеткізу қазіргі ұрпақ үшін
ғана емес, болашақ ұрпаққа да байланысты қарастырылуы қажет.
4) Мүмкіндікті кеңейту. Даму адамдардың қызығушылықтарында ғана
емес, олардың күш салуларымен жүзеге асырылуы қажет [7].
1994 жылдан бері Қазақстанда нарықтық экономика жағдайындағы тұрмыс
деңгейін талдаудың ақпараттық базасын қалыптастырудың шаралары жасалынған.
Өтпелі кезеңдегі Қазақстан халқының тұрмыс деңгейін талдауда 1995-2000
жылдардағы Адам дамуының есебін дайындау шегіндегі жүргізілген
зерттеулердің нәтижелері үлкен роль атқарады. Бұл зерттеулер теориялық
ойларды, адам дамуының концепцияларын, тұрмыс деңгейін талдаудағы
халықаралық тәжірибелердің республикада практикалық бейімделуін қамтиды.
1997 жылдан бері Адам дамуының есебінің ерекшелігі-адам дамуының
параметрлерін бағалап, олардың әдістемесін анықтап ғана қоймай,
Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық процесстер жүйелі түрде зерттелінген.
1997 жылы – қоғамның әлеуметтік дамуындағы мемлекеттің ролін анықтау,
реформалардың әлеуметтік бағдарланған концепциясын жасау, өмір сапасының
төмендеу себептерін айқындау.
1998 жылы - әлеуметтік және экономикалық процесстерді баланстау және
теңестіру әдістемесін ұсыну, Қазақстан облыстары бойынша адам дамуының
индекстеріне терең талдау жасалынған.
1999 жылы- адам дамуының жағдайларын аудандық деңгейде талдау,
статистикалық мәліметтер қорын жасау, әлеуметтік даму мақсаттарына жетуге
қажет ресурстарды бағалау, бұл ресурстардың ішкі, сыртқы көлемдерін
анықтау.
2000 жылы Қазақстандағы кедейшілік жөніндегі тақырыптық есеп
жасалынған, кедейшілікті өлшеу тәсілдері, онымен күрес стратегиясы
ұсынылған.
Қазақстандағы тұрмыс деңгейін талдаудағы маңызды істердің бірі- 1996
жылы шілдеде Әлемдік банктің қатысуымен мемлекеттік статисикалық
комиссияның көп мақсатты Қазақстандағы тұрмыс деңгейін зерттеуі. Оны
жүргізудің негізгі мақсаты-үкіметтің экономикалық және әлеуметтік
реформалардың тиімділігін бағалауды қамтамасыз ету және халықты әлеуметтік
қорғау шешімдерін қабылдауда есеп нәтижелерін қолдану. Жоба халықаралық
кеңесшілердің қатысуымен жүзеге асырылған, яғни Қазақстандағы тұрмыс
деңгейін талдаудың халықаралық тәжірибелерін қолдануға мүмкіндік берді.
Әртүрлі әлеуметтік топтардағы тұрмыс деңгейін талдауды статистикалық
зерттеу институты жүргізді: Халықтың белгілі топтарының өмір құндылықтарын
таңдамалы бақылау әдістемесі, 1994 жыл; Әртүрлі әлеуметтік топтар бойынша
өмір құнының өзгеру есептерін жүргізу үшін тауарлар, қызметтердің құрылымы
мен жиынын анықтау және нұсқаулар әдістемесі, 1996 жыл. Экономикалық
зерттеу институтында 1995-2001 жылдар аралығында халықтың тұрмыс деңгейін,
кедейшілік мәселелерін зерттеулер жүргізіліп, Қазақстаннның әлеуметтік-
экономикалық дамуының мемлекеттік бағдарламасын, стратегиясын, болжамдарын,
концепцияларын жасау жүзеге асырылады.
Тұрмыс деңгейін талдаудың Ресейлік тәжірибесін зерттеу Қазақстан және
Ресей халықтарының тұрмыс жағдайы мәселелерінің біртектілігін көрсетті:
-күнелту минимумының нақты көрсеткішінің болмауы.
-минималды жалақыны арттыру жолымен халықтың негізгі бөлігінің
кірісін жоғарылату қажеттігі.
-бюджеттік сферада жалақыны арттыру қажеттілігі.
-жалақыны ашық төлеу қажеттілігі (эксперттердің бағалаулары бойынша
коммерциялық секторда 30-50% жалақы жасырын төленеді).
Қазақстанда өтпелі кезеңде тұрмыс деңгейін талдаудың ақпараттық базасы
және әдістері өзгеріске ұшыраған. Оның төмендегідей себептері бар:
-нарықтық экономикаға көшу және тұрмыс деңгейін сәйкес координаттық
жүйеде көрсету қажеттігінің болуы.
-Қазақстанның халықаралық ақпараттық кеңістікке енуі және тұрмыс
деңгейін мемлекетаралық салыстыруды қамтамасыз ету қажеттігі.
-сәйкес ақпараттық қамтамасыздықты қажет ететін әлеуметтік мәселелер
мен міндеттердің пайда болуы.
Тұрмыс деңгейін талдауды жетілдірудегі негізгі міндет- статистикалық
мәліметтерді өңдеу және шынайылық деңгейін арттыру. Сонымен қатар, алынатын
мәліметтерді толықтыру қажет.
Тұрмыс деңгейінің қазіргі халықаралық сипаттамалары жаңа аспектілерді
де қамтиды: салауатты өмір сүру, аймақтық және әлеуметтік қозғалысты
қамтамасыз ету, ақпарат алмасу және қоғам өміріне араласу т.б.
Бірақ, мұндай факторларды есепке алу туралы ақпарат жоқ немесе
жеткіліксіз, сол себепті зерттеудің бұл аспектісі кең таралмаған.
Үй шаруашылықтарын таңдамалы зерттеу тұрмыс деңгейінің негізгі
ақпараты болып табылады. Қазақстандағы 2001 жылы жетілдірілген үй
шаруашылықтарын зерттеу шет ел тәжірибелеріне сүйену нәтижесінде жақсы
негізделген.
Қазақстанда барлық жүргізілген зерттеулерді байланыстырып, белгілі бір
жүйеге келтіріп отыратын талдау орталығы қажет және оның аймақтық
бөлімшелері болуы тиіс.
1990 жылдардың басында ТМД елдерінің бірқатарында халықты әлеуметтік
қорғау міндеттері жүктелген мемлекеттік мекемелер құрылған. Осы мерзімнен
бастап бұл елдерде күнелту минимумының деңгейлерін, тұтыну корзинасын
бағалау негізінде халықтың кірісін анықтау есептері жүргізілген2.
“Әлеуметтік сақтандыру” негізінде азаматтарды әлеуметтік
қамтамасыздықтың жоғарғы деңгейіне жеткізу батысевропалық елдерде кеңінен
қолданылады, яғни күнелту минимумын қамтамасыз ету үшін жеңілдіктер жасау
болып табылады.
Германияда сырқаттанған кезде, асыраушысынан айырылған жағдайда,
кәрілік шағында, жұмыссыздық және кездейсоқ жағдайларға байланысты, яғни
адам ақшасыз қалған кездерде әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесінің арнайы
заңдары жасалынған.
Ұлыбританияда кірісті белгілі бір деңгейде сақтап тұру үшін тауарлар
мен қызметтерді айырбастаудың жергілікті жүйесінің “Летс” деген атпен
белгілі қолдауын айтуға болады. Бұл жүйеге байланысты айналымға шартты
бірлік “летс” шығарылады да, тұрғындар көрсетілген қызмет үшін бір-бірімен
есеп айырысады. Бірақ, бұл жүйе арнайы аудан көлемінде ғана жүзеге
асырылып, сол ауданның әлеуметтік жағдайын жақсарту үшін ғана қолданылады.
“Летс” операцияларына салық салынбайды. Бұл шараны қолдану тұрмыс деңгейі
неғұрлыым төмен аймақтарда тиімділікке әкелер еді.
Қытайда 20 жыл бойы жүргізілген экономикалық реформалардың нәтижесінде
абсолюттті “кедей” халық саны 260 миллионнан 42 миллионға дейін азайған.
1978 жылдан бастап үкімет ауылдық жерлердегі кедейшілікпен күресу үшін
қатаң шаралар қабылдаған, яғни кедейшілікті түбірінен үзу үшін жылына 2
млрд долларды жұмсай отырып, жалпы ұлттық бағдарламаны енгізген. Жер
реформасы жасалынып, 80 жылдардың ортасынан бастап негізгі көңіл ауыл
шаруашылығынан өнеркәсіпке аударыла бастады. Мемлекетік капитал салымдары
шалғай аудандарға бөлініп, олардың салық түсімдерінің көп бөлігін өздеріне
қалдыруға мүмкіншіліктері туды. Кедейшіліктің бір себебі болып отырған
сауатсыздықпен күреске де баса назар аударған. Б¦¦-ның пікірінше Қытайдағы
“‡міт” жобасының үйретері мол. Оның мәні еңбек ұжымдарының және жеке
тұлғалардың ерікті көмегі арқылы ауылдық бастауыш білім беруді
қаржыландыру[24].
Дамыған елдердегі кедейшілікпен күрес тәжірибелеріне тоқталайық.
Европалық Одақ елдері қатысты кедейшілік көрсеткіштерін қолданады,
кедейлерді келтірілген таза кіріс медианасының 50%-нен аз қамтылған
тұлғалар санымен анықтайды(альтернативті вариант ретінде 40 және 60 %
алынуы мүмкін). Бұл ыңғайдың бір кемшілігі: нақты кедейлердің үлесі орташа
кірістің өзгерісіне сәйкес көбейіп немесе азаюы мүмкін, бұл нақты жағдайды
бағалауға мүмкіндік бермейді.
АҚШ-та 60 жылдары есептелініп, ресми кедейшілік шегі белгіленген.
Кедейшіліктің абсолютті шегі азық-түлік тағамдарының минималды қажеттігі
негізінде анықталған. Бағалау бойынша азық-түлік тағамдарына тұтыну
тауарларының үштен бірі келеді, олай болса кедейшілік шегін анықтауда азық-
түлікті сатып алуға қажет сома 3-ке көбейтіледі. Ал, біздің елімізде
кедейшілік шегін анықтаудағы тұтыну корзинасының құны жалпы тұтыну
шығындарының 70%-не тең.
Австралияда ешқандай ресми кедейшілік шегі қолданылмайды, ‡кіметтің
назары тек мемлекеттік жәрдемақы нақты кіріске қалай әсер ететіндігін
бақылауға ауады.
Индияда АҚШ-тағы сияқты калорияның минималды(ауылдық жерде-2435,
қалада-2095) және азық-түлік емес тауарларына жұмсалатын шығын негізінде
кедейшілік шегі анықталады.
Латын Америкасы елдері кедейшілікті бағалауда 2 жақты көзқарасты
қолданады. Біріншіден, зерттеу нәтижесінде анықталған кіріс мәліметтері
негізінде кедейшіліктің абсолютті көрсеткіші анықталады. Екіншіден, Латын
Америкасында белгілі қанағаттандырылмаған негізгі қажеттіліктерді тіркеу
әдісіне сүйенеді.
Швецияда кедейшіліктің ресми көрсеткіші жоқ, бірақ әлеуметтік сұрақтар
бойынша жылдық жолдауда әртүрлі альтернативті бағалаулар жасалынады.
Оңтүстік Африкада кедейшілік жаппай сипатқа ие болған, әсіресе
африкалық (ақ, түсті және үнді халықтарымен салыстырғанда) халық арасында
кең етек жайған.
Дамушы елдердің әлемдік тәжірибесі халықтың кірісін арттырудағы үкімет
саясатының 3 идеологиясын ұсынды:
-тұрақты және теңестіруші кіріспен қамтамасыз ететін авторитарлы
реттеуді жүзеге асыру.
-секірмелі дамуға жол беретін кірістің ретсіз құрылуына жол бермеу.
- әлеуметтік жақтардың келісімімен жасалынған кіріс саясатын
жүргізу, оның 2 мақсаты бар: ұлттық кірісті, мүмкіндігінше, тұрақты
арттыру және кірістің тең бөлінуін қамтамасыз ету[8].
Өмiр сапасын анықтайтын көрсеткіштер
Тұрмыс деңгей түсінігі адам қажеттіліктерінің құрылымына сәйкес оларды
қанағаттандыру мүмкіншіліктерін сипаттайды. Мұнда материалды
қажеттіліктермен қатар рухани және әлеуметтік қажеттіліктер ескеріледі,
яғни тауарлар мен қызметтерді тұтыну деңгейін ғана көрсетіп қоймай, орташа
өмір сүру ұзақтығын, сырқаттану деңгейін, еңбек ету жағдайын, ақпараттық
қамтамасыздық, адам хұқығын қорғауды да қамтиды. Сонымен қатар, халықтың
әлеуметтік қорғалу деңгейі, адамның таңдау еркіндігі, мәдени, ұлттық, діни
қатынастар да маңызды роль атқарады.
Өмiр сапасы көрсеткіштерін төмендегідей жүйеге келтіруге болады:
1) Өмiр сапасының интегралды индикаторлары:
1.1) Макроэкономикалық көрсеткіштер:
- адам дамуының индексі;
- халықтың кедейшілік индексі;
- өмір сүру ұзақтығының индексі;
- нақты кіріс индексі (жан басына шаққандағы және барлық халықты
ескергендегі өсу қарқыны);
- нақты жалақы индексі;
- жалпы аралас кіріс;
- жалдамалы жұмысшылардың еңбек ақысы;
- меншіктен түскен түсім;
- ағымдағы трансферттер;
- үй шаруашылықтарының түпкілікті түтынулары;
- әлеуметтік-мәдени шараларға бюджеттік шығындар.
1.2) Демографиялық көрсеткіштер:
- туу деңгейі;
- сәбилердің, балалардың, ананың өлім коэффициенті;
- жалпы өлім коэффициенті.
1.3) Денсаулық және білім көрсеткіштері:
- халықтың білімділік индексі;
- сырқаттану деңгейі;
- жұқпалы аурулардың жеке түрлерімен сырқаттану деңгейі;
- 10 мың тұрғынға шаққандағы дәрігер саны немесе 1 дәрігерге келетін
халық саны.
1.4) Халықгың экономикалық іскерлік көрсеткіші:
- барлық халық пен жұмыспен қамтылғандардың ара
қатынасы, жұмыссыздар үлесі;
- тұрақты кірісі жоқ ,баска тұлғаның асырауындағы
экономикалық іскерлі тұлғалардың үлесі;
- асыраушылық коэффициенті (мемлекет және жеке тұлғалардың
асырауындағы тұлғалардың жұмысбасты халыққа қатынасы);
- жұмыс аптасының, еңбек демалысының ұзақтығы;
- еңбекке қабілетті жас шекарасы.
2) Халықтың экономикалық іскерлік көрсеткіші:
2.1) Материалдық қамтамасыздықтың минималды әлеуметтік нормасының
деңгейі:
- күнелту минимумы және минималды тұтыну жиынының (корзина) кұны;
- белгіленген минималды жалақы, зейнетақы, стипендия жәрдемақы
мөлшері.
2.2) Үй шаруашылықтарының кірісі:
- жиынтық және ақшалай номиналды, нақты кіріс;
- кіріс кұрамы (жалақы, басқа да еңбекақы төлемдері, кәсіпкерлік
қызметтен түскен кіріс, жеке үй шаруашылықтарының кірісі, меншіктен алынған
кіріс, әлеуметтік трансферттер, әлеуметтік зейнетақылары, жәрдемақылар
т.б);
- тұтыну бағаларының индексі;
- халықтың акшалай кірісінің сатып алу кұны.
2.3) Халықтың жеке топтарының кірісін бөлудегі теңсіздік:
- децильдік коэффициент. Ол аз қамтылған тұлғалардың 10%-нің
арасындағы максималды кірістің жоғарғы кірісті тұлғалардың 10%-нің
арасындағы минималды кірісіне қатынасы арқылы анықталады;
- халық кірісін бөлудегі теңсіздік коэффициенті;
- кедейшілік көрсеткіштері (кедейшіліктің деңегейінен төмен кірісі бар
халық саны, кедейшілік коэффициенті).
3) Жеке тұтынулар (деңгейі және кұрылымы):
3.1) Ағымдағы және келтірілген бағаға сәйкес нақты тұтыну шығындарының
кұрылымы мен динамикасы.
3.2) Тұтыну шығындарының ішіндегі тамақтануға жұмсалатын шығындардың
үлесі.
3.3) Тұтыну шығындары ішіндегі білім алуға, емделуге және демалуға
жұмсалатын шығындар үлесі.
3.4) Жан басына шакқандағы негізгі тамақ өнімдерін орташа тұтыну
мөлшері.
3.5) Тұтынылған тамақ өнімдерінің химиялық кұрамы мен
калориялылығы.
3.6) Химиялық кұрамы жағынан кұнды тағамдарды минималды дәрежеде
тұтынушы тұлғалардың үлесі.
3.7) Халықтың мәдени-тұрмыстық, ұзақ мерзімді қолданыстағы заттармен
қамтамасыздығы.
4) Халықтың тұрғын үй жағдайы:
4.1) Халықтың тұрғын үймен қамтамасыздығы (1 тұрғынға шаққандағы
жалпы және тұрғылықты аудан).
4.2) Бір тұрғын бөлмесіне шаққандағы адам саны.
4.3) Тұрғын үйге меншік формасы.
4.4) Тұрғын үйдің сапалық сипаттамасы және тұрмыстық жағдай деңгейі
4.5) Халықтың тұтыну шығындарының ішіндегі тұрғын үйге төлем жасау
шығындары.
5) Үй шаруашылығының мүліктік меншік жағдайы:
- пәтерлер, үйлер (олардың сапалық сипаттамасы);
- бау-бақшалық жер учаскелері;
- мал және ауыл шаруашылық техникалары;
- автомобиль және басқа да қозғалмайтын мүлік;
- басқа кұндылыктар.
6) Кылмыстылық деңгейі[21].
Халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын бағалау үшін қазір жағдайды
нақты сипаттайтын қандай да бір кешенді түсінік жоқ.
Тұрмыс деңгейі түсінігінің анықтамасындағы қажеттіліктердің сипаты
даулы болып табылады.
Материалды қажеттіліктер физикалық қажеттіліктерді, интеллектуалды,
рухани және әлеуметтік қажеттіліктердің бір бөлігін қамтиды.
Қажеттіліктерді төмендегідей етіп жіктеуге болады(сурет1).
Қажеттіліктер
Физикалық Интеллектуалдық Рухани
Әлеуметтік
қажеттіліктер қажеттіліктер қажеттіліктер,
қажеттіліктер,
тамақ, киім білім, кәсіби білім, моральдық-
қауіпсіздік,
тұрғын үй және мәдениеттілік этикалық прин-
қарым-қатынас
тазалық цип,
сенім-уағыз
Сурет 1 Қажеттіліктердің жіктелуі
Тұрмыс деңгейінің халықаралық концепциясы 9 құраушыдан тұрады:
-денсаулық
-азық-түлік тағамдарын тұтыну
-білім
-еңбек жағдайлары
-тұрғын үй жағдайлары
-әлеуметтік қамтамасыздық
-киім
-рекреация, бос уақытты ұйымдастыру
-адам хұқықтары мен бостандығы
Тұрмыс деңгейінің негізгі макроэкономикалық көрсеткіштеріне ақшалай
кіріс көлемі жатады. 2001 жылы Қазақстанда алғаш рет халықтың тұтыну
бюджетін талдау нәтижесінде кірістің шекті мәнінің шкаласы жасалынған(кесте
1)
Кесте 1 Кірістің шекті мәнінің шкаласы
Кіріс мөлшерінің Шекті мән сипаты
интервалы, теңге
1 2000-ға дейін Кедейшіліктің жоғарғы
шегі.Белгіленген кедейшілік деңгейінен төмен
(яғни күнелтудің ең төменгі мөлшерінің 40
%-нен де аз)
2 2001-3000 Азық-түлік жиынының (корзина) мөлшері
шегінде
.
3 3001-5000 Күнелтудің ең төменгі шегі мөлшерінде
4 5001-7000 Қажет заттарды сатып алу және
әлеуметтік маңызды қызметтерге төлем жасау
мүмкіншілігі
5 7001-10000 Ұзақ мерзімді түтыну тауарларының минималды
көлемін сатып алу мүмкіншілігі
6 10001-15000 Ұзақ мерзімді тұтыну тауарларының
арзан жиынтығын сатып алу мүмкіншілігі
7 15001-ден жоғары Қымбат тауарларды сатып алу және қаржылық
салым жасау мүмкіншілігі.
Халықаралық критерилер бойынша кедейшіліктен
шығу.
Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде халықты орта классқа енгізу
критерийлері анықталған, оның төменгі шегі жан басына шаққандағы 15000
теңге мөлшерінде белгіленген[23].
Шоқаманов Ю.К. Қазақстан халқының кедейшілік индексін (ИБН)
республикалық және облыстық деңгейде есептеуге төменденгі формуланы
ұсынған:
(1)
Мұнда, Р1 -60 жасқа дейін өмір сүрмейтін халықтың проценттік үлесі.
Р2 -16 жастағы оқуға тартылмаған балалардың проценттік
үлесі.
Р3 -күнелту минимумынан төмен кірісті халықтың проценттік
үлесі.
Р4 -тіркелген жұмыссыздық деңгейі.
Халықтың кедейшілік индексін аудандық деңгейде анықтауда қарама-
қайшылықтар кездеседі. 60 жасқа дейін өмір сүрмейтін халықтың үлесі
аудандық деңгейде есепке алынбаған. Оқуға тартылмаған балалардың да үлесін
анықтау мүмкіндігі қарастрылмаған. ‡шінші көрсеткіш- күнелту минимумынан
төмен кірісі бар халықтың үлесін анықтау үшін үй шаруашылықтарын таңдамалы
зерттеу қажет. Тіркелген жұмыссыздық деңгейі жұмыссыздардың санын
экономикалық белсенді халықтың санына бөлу арқылы анықталады.
Мұндай қиыншылықтарды ескере отырып, Шоқаманов Ю.К. аудандық деңгейде
халықтың кедейшілік индексін анықтау формуласын ұсынған:
(2)
Мұнда ИБН-Р- аудандық деңгейдегі кедейшілік индексі.
Р1 –жалақының күнелту минимумының 50%-тік деңгейін
өтемейтін проценттік пункттердің саны, егер жалақының
күнелту минимумын өтеу деңгейі 50% немесе одан жоғары
болса, онда Р1 =0.
Р2- тіркелген жұмыссыздық деңгейі.
Жалақының күнелту минимумын өтеу деңгейі аймақтағы жан басына
шаққандағы жалақы қорын күнелту минимумының көлеміне бөлу арқылы
анықталады[8].
Жоғарыда айтылған индикаторларды және кедейшілік деңгейін бағалау
әдістемелерін ауыл халқының тұрмыс деңгейін бағалауда қолдандым.
Тұрмыс деңгейін теориялық талдай отырып төмендегі қорытындылар жасауға
болады:
1) Халықты орта классқа енгізу үшін тұтыну бюджетін талдау
нәтижесінде 2001 жылы Қазақстанда алғаш рет жасалған кірістің
шекті мәнінің шкаласына сәйкес жан басына шаққандағы орташа
кіріс 15000 теңгені құрау қажет.
2) Тұрмыс деңгейін талдауға қажет статистикалық мәліметтердің
жеткіліксіздігіне байланысты үй шаруашылықтарын зерттеудің
орталықтары және аймақтық бөлімшелері құрылуы қажет, себебі
өмір сапасын нақты бағалау үшін мәліметтер толық және
жеткілікті дәрежеде болуы қажет. Сонымен қатар, дұрыс
жасалынған қорытындылар атаулы әлеуметтік көмек алуға мүдделі
халықты да нақты анықтауға мүмкіндік береді.
3) Атаулы әлеуметтік көмек тағайындауда үй шаруашылықтарының
өнімдерінің түсімін есептеу әдістемесін жетілдіру қажет.
2. ЕСІК ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қала экономикасының даму жағдайын талдау
Жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнім, халықтың жан басына
шаққандағы орташа кірісі, орташа кіріс пен күнелтудің төменгі шегінің
қатынасы, адам дамуының индексі көрсеткіштеріне сәйкес экономикалық даму
деңгейін анықтау арқылы аймақтарды 3 топқа бөлуге болады. 2001 жылы жоғары
даму деңгейіндегі аймақтарға Алматы қаласы (15,4 %), Атырау облысы (12%),
Қарағанды облысы (9,9 %) енген. Бұл аймақтарда ауыр өнеркәсіп пен ауыл
шаруашылығы жақсы дамыған. Олардың үлесіне жалпы аймақтық өнімнің 37,3 %-і
тиеді.
Орта даму деңгейі өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығы дамыған елдерге тән:
Шығыс Қазақстан облысы (8,2 %), Павлодар (6,0 %), Оңтүстік Қазақстан (6,0),
Маңғыстау (5,9 %), Батыс Қазақстан (5,1 %), Алматы (5,0 %), Қостанай (5,0
%), Ақтөбе (4,8 %) облыстары және Астана қаласы (4,7 %). Олардың жалпы
аймақтық өнім көлеміндегі үлесі – 50,7 %. Төмен даму деңгейіндегі
аймақтарға Ақмола (3,6 %), Солтүстік Қазақстан (3,3 %), Қызылорда (2,9 %),
Жамбыл (2,2 %) облыстары енеді. Олардың үлесі – 12 %. Жан басына шақандағы
жалпы өнім әрбір тұрғынның орташа кірісі мен шығынын сипаттай отырып,
тұрмыс-жағдай өлшемі болып табылады (кесте1). Қазақстан ТМД елдерінің
арасында бұл көрсеткіш бойынша Ресей мен Беларусьтан кейінгі 3-орынды
иеленеді[22].
Еңбекшіқазақ ауданының аумағы 8,3 мың шаршы километр. Ауданда 206700 адам
тұрады. Халықтың тығыздығы - шаршы километрге 24,7 адамнан келеді.
Аудандағы елді мекендер саны – 79, ал ауылдық, кенттік округтер және
қалалық әкімдіктер саны – 25. Оны 1 кестеден көруге болады.
Кесте 1 – Еңбекшіқазақ ауданындағы ауылдық және кенттік округтер
№ Ауылдық және кенттік № Ауылдық және кенттік
рн округтердің атауы рн округтердің атауы
1 Есік қалалық әкімдігі 14 Қорам ауылдық округі
2 Ават ауылдық округі 15 Қырбалтабай ауылдық округі
3 Ақши ауылдық округі 16 Масақ ауылдық округі
4 Аса ауылдық округі 17 Новоалексеев ауылдық округі
5 Балтабай ауылдық округі 18 Нұра ауылдық округі
6 Бөлек ауылдық округі 19 Октябрь ауылдық округі
7 Евгенемаловодный ауылдық округі20 Рахат ауылдық округі
8 Жаңашар ауылдық округі 21 Саймасай ауылдық округі
9 Көктөбе ауылдық округі 22 Ташкенсаз ауылдық округі
10 Қазақстан ауылдық округі 23 Тескенсу ауылдық округі
11 Қаражота ауылдық округі 24 Түрген ауылдық округі
12 Қаракемер ауылдық округі 25 Шелек ауылдық округі
13 Қаратұрық ауылдық округі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz