Қазақстан Республикасындағы валюталық операцияларды реттеу
1. Қазақстан Республикасындағы валюталық операцияларды реттеу
2. Валюталық шоттарды ашу тәртібі
3. Валюталық операциялардың түрлері және олардың есебі
4. Халықаралық банктік есеп айырысу нысандары
5. Банктің валюта.айырбас операцияларының есебі
2. Валюталық шоттарды ашу тәртібі
3. Валюталық операциялардың түрлері және олардың есебі
4. Халықаралық банктік есеп айырысу нысандары
5. Банктің валюта.айырбас операцияларының есебі
Шетел валюталарымен жүргізілетін операциялар есебі
1. Қазақстан Республикасындағы валюталық операцияларды реттеу
2. Валюталық шоттарды ашу тәртібі
3. Валюталық операциялардың түрлері және олардың есебі
4. Халықаралық банктік есеп айырысу нысандары
5. Банктің валюта-айырбас операцияларының есебі
1. Қазақстан Республикасындағы валюталық операцияларды реттеу
Коммерциялық банктердің сыртқы экономикалық қызметі тауарлар мен
әрекеттерді экспорттау-импорттау, Қазақстан Республикасының аумағында
шетел валютасында оларды өткізу, елмімздің ішінде бейрезидент тұлғалардың
шаруашылықпен айналысудағы тауарлық емес сипаттағы мәміле кезінде теңге
және шетел валютасында банктік операцияларды жүзеге асырумен байланысты.
Әрбір егеменді мемлекетте заңды төлем құралы ретінде сол елдің ұлттық
валютсы қолданылады. Сондықтан сыртқы сауда, қызмет, несие, инвестиция,
мемлекетаралық төлемдер бойынша есеп айырысудың қажетті жағдайы төлеуші
немесе сатып алушылар шетел валютасын сатып алу немесе сату нысанында бір
валютаны басқа валютаға айырбастау болып табылады. 21 ҚЕХС сәйкес валюталық
операция – бұл шетел валютасында диноминацияланатын немесе ондағы есепті
талап ететін операция.
Валюталық нарықтар-шетел валюталарын, сұраныс пен ұсыныс негізінде
қалыптасқан бағам бойынша ұлттық валютаға сатып алып сататын немесе айырбас
жүргізілетін ресми орталықтар.
Валютаны айырбастау операциялары ежелде ауыстыру ісі нысанында ерте
заманда және орта ғасырларда пайда болып, бірақ қазіргі түсініктегі
валюталық нарық ХІХ ғасырда қалыптасты. Олар келесідей негізгі
ерекшеліктермен сипатталады:
• байланыстың электронды құралын кеңінен қолдану және олар
бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруда шаруашылық қызметті
интернационалдандыру негізінде валюталық нарықты
интернационалдандыру күшейеді;
• операциялар барлық елдер түкпірінде тәулік ішінде үздіксіз
жасалыналыд;
• валюталық және несиелік тәуекелді сақтандыру мақсатында
валюталық операциялардың кең көлемде дамуы;
• алып-сатарлық және төрелік операциялар коммерциялық мәмілемен
байланысты валюталық оепарциялардан біршама асып түседі:
олардың қатысушыларның саны бірден өсті және олардың құрамына
банктер мен ұлтаралық корпорациялардан (ҰАК) басқа заңды және
жеке тұлғалар да жатады.
Атқарымдық көзқарас тұрғысынан валюталық нарық келесілерді қамтиды:
• халықаралық есеп айырысулардың уақытылы жүзеге асырылуы;
• валюталық және несиелік тәуекелді сақтандыру;
• әлемдік валюталық несиелік және қаржылық нарықтардың өзара
байланысы;
• банк, кәсіпорын, мемлекеттік валюталық резервтерінің
әртараптандырылуы (диверсификация);
• валюталық бағады реттеу;
• қатысушылардың валюталық бағам айырмасы ретінде алатын алып-
сатарлық пайдасы;
• экономиканы мемлекеттік реттеуге бағытталған валюталық
саясатты жүргізу.
Институционалдық көзқарас тұрғысынан валюталық нарық – бұл банктердің,
брокерлік фирмалардың, корпорациялардың, әсіресе ұлт аралық
корпорациялардың (ҰАТ) жиынтығы. Банктер банк аралық нарықта өзара және
тауарлы-өнеркәсіп клиентурасымен 85-95 % валюталық мәмілелер жасайды.
Валюталық қатынастың субъектілеріне Қазақстан Республикасының резидент
және бейрезидент тұлғалары жатады.
Валюталық реттеулердің объектілері валюталық құндылықтарымен
жүргізілетін операциялар болып табылады. Оларға: шетел валютасы және бағалы
қағаздар (акция, облигация, төлем құжаттары, қарыздық мінджеттеме, қымбат
металдар) жатады.
Валюталық құдылықтарымен жүргізілетін операциялар екі түрге бөлінеді:
ағымдағы валюталық операциялар, олардың құрамын елден валюта аудару және
керісінше валюта қаблдау, саудалы сипатға жатпайтын аударымдар және тура
инвестициялар, қаржылық несиелер және т.б. капитал қозғалысы мен байланысты
операциялар жатады.
Шетел валютасында банктік операциялар жүргізуге лицензияларды Ұлттық
банк шексіз мерзімге береді және атаулы болып табылады, яғни үшінші
тұлғаларға берілмейді. Банк валюталық операциялардың лицензияда көрсетілген
жағдайда және келесілерді сәйкес жүргізуге құқы бар:
• шетел валютасындағы қаражаттарды заңды және жеке тұлғалардың
шотына және салымына орналастыруға және қабылдауға;
• банктер мен ұйымдарға шетел валютасында несие және қарыздарды
тарту және ұсыну;
• шетел мемлекеттерінің банктерімен корреспонденттік
қатынастарды белгілеу;
• өз клиенттеріне шетел валютасында кассалық қызмет көрсету;
• шетел валютасында саудалық және саудалық емес операциялар
бойынша есеп айырысуды жүзеге асыру;
• халықаралық банктік тәжірибеге сәйкес басқа да операцияларды
жүзеге асыру.
Валюталық операцияларды жүзеге асыруға құқық берілген банктер
уәкілетті деп аталады. Валюта нарығында банктің рөлін анықтайтын негізгі
фактор банктің көлемі, оның репутациясы, бөлімшелер мен филиалдардың
шетелдік желісінің даму деңгейі, жасалатын халықаралық банктік есеп
айырысудың көлемі болып табылады. Сондай-ақ банк және оның валюта саясаты
орналасқан орындарда кезең сайын енгізілетін валюталық шектеулер, телекстік
және телефондық байланыс жағдайы маңзды рөл атқарады.
2000 жылдың сәурінен бастап Ұлттық банк теңгенің еркін қалқымалы
бағамын белгіледі. Ол Ұлттық банк қатысуынсыз валюталық нарықта сұраныс
және ұсыныс негізінде ұлттық валюта бағамын құрылуын болжайды. Бұндай
жағдайда валюталық реттедің маңызы кенеттен өседі, негізгі міндеттері
келесілер болып табылады:
* Қазақстан республикасының аумағында жүргізілетін валюталық
операциялардың жүргізілу тәртібі мен қағидаларын анықтайтын нормативтік-
құқықтық актілерді шығару, валюталық операциялар субъектінің құқықтары мен
міндеттері;
* валюта заңдылықтарының орындалуын бақылау (валюталық бақылау);
валюталық нарық, жүргізілетін валюталық операциялар көлемін және
құрылымының жағдайын талдау.
Валюталық реттеу мәселелерін шешу үшін Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі келесі негізгі әдістерді қолданады:
• валюталық операциялар оюъектілері мен субъектілерін, валюталық
операциялар субъектілерінің құқықтары мен міндетерін,
жіктелуін, валюталық құндылықтармен айналысу тәртібін
белгілеуді анықтайтын валюталық операцияларды жүргізу тәртібін
белгілеу;
• сипатына, субъктісіне, объектісіне, көлеміне байланысты
белгілі валюталық операцияларды жүргізуге шектеу енгізу;
• шетел валютасын пайдаланатын қызметтерді лицензиялау;
• валюталық реттеу мәселелері бойынша халықаралық байланыс.
(Қазақстан 1992 жылдың ортасынан бстап халықаралық валюта
қорының (ХВҚ) мүшщесі болып табылады, ал 1996 жылдың 16
шілдесінен бастап ХВҚ келісім баптарының VІІІ бабына енді,
онда мемлекеттердің өздерінің валюталарының
айырбасталымдылығын қамтамасыз ету міндеттері қарастырылған,
яғни ағымдағы валюталық операциялар бойынша шектулер
енгізбеу).
Валюталық реттеудің негізін құрайшы жүйе валюталық бақылау болып
табылады. Валюталық бақылаудың мақсаты – Қазақстан Республикасының резидент
және бейрезидент тұлғаларының валюталық операция жүргізу кезінде
заңдылықтарды сақтауын қамтамасыз ету. Валюталық бақылаудың негізгі
бағыттары:
• заңдылықтарға сәйкес жүргізілетін валюталық операциялардың
сәйкестігін анықтау және оларды жүзеге асыру үшін қажетті
лицензиялар мен куәліктердің болуы;
• шетел валютасындағы төлемдердің шарт жағдайына сәйкестігін
тексеру;
• валюталық операциялар бойынша есеп жүргізу және есеп беретін
толқтығын объективтігін тексеру.
Валюталық қатынастарды реттеу кезінде негізгі рөлді арнайы валюталық
заңдылықтар атқарады. Қазақстан Республикасында валюталық реттеудің негізгі
органы республикасың заңдылықтарына сәйкес валюталқ реттеудің қызметтерін
атқаратын Ұлттық банкі болып табылады. Үкімет және басқа да мемлекеттік
органдар валюталық реттеудің заңдылықтарына сәйкес өз құзыретінің шегінде
жүргізеді. Валюталық реттеу бойынша негізгі нормативтік актілері 1998
жылдың 24 желтоқсанында Валюталық реттеу туралы заң толықтырулар мен
қосымалар енгізілген заң болып табылады. Ол Қазақстан аумағында
жүргізілетін валюталық операциялардың принциптері мен тәртібін валюталық
операция субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін, валюталық заңдылықтар
бұзылуының жауапкершілігін анықтайды. Валюталық бақылау агенттері ретінде
валюталық операцияларды жүргізу кезінде валюталық заңдылқтардың орындалуын
бақылау міндеті жүктелген уәкілетті банктер мен банктік емес қаржылық
мекемелер болып табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Респбликасында келесідей валюталық шектеулер
қолданылады:
• резиденттер арасында жүргізілетін операциялар бойынша бар;
• шетел валютасын сатып алуға, сатуға және айырбастау өкілетті
банктер мен банктік операциялардың бөлек түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардан тыс жерде жүргізуге болмайды;
• қызмет және тауар үшін төлем ретінде және несие ретінде
резиденттер алатын шетел валютасы, олардың өкілетті
банктеріндегі шоттарына міндетті түрде есепке алыну керек.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Президенті халықаралық
міндеттемелерді орындау мақсатында және күипеген жағдайлардың туындай
кезінде кез келген валюталық операцияларды шектеуге және тоқтатуға құқылы.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасы Ұлттық банк
туралы заңды күші бар Жарғысына сәйкес ҚР Ұлттық банк шетел валютасында
операциялар жүргізуге қажетті шектеулерді енгізуге оның ішінде осындай
оеперациялардың көлемі немесе сыйақылар мөлшерлемесінің деңгейі кіреді құқы
бар. Қазақстан Республикасының Валюталық реттеу туралы Заңына сәйкес
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі резиденттердің экспорттық
операцияларына валюталық төлем және экспорттық валюталық түсімді міндтті
сату тәртібіне шек қоя алады. соңғысы нақты уақытта уақытша тоқтатылған.
2. Валюталық шоттарды ашу тәртібі
Шетел серіктестігімен есеп айырысуды жүзеге асыру үшін валюталық шот
ашу қажет. Егер заңды тұлғаның банкте теңгелік шоты болмаса, онда оны ашу
үшін келесі құжаттар ұсынылады:
• нотариалдық куәландырылған құрылтай құжаттарының көшірмесі;
• заңды тұлғаның валюталық шот ашу туралы арызы:
• уәкілетті тұлғалардың қол және мөр үлгілері;
• салық төлеуші ретінде есепке тұрғаны туралы анықтама;
• Қазақстан Республикасының уәкілетті органына тіркелгендігі
туралы куәлік.
Банкте төлемдерді жүргізу үшін өзара шарттар, келісімдер, мәмілелер
көшірмесі бар заңдық іс жасалынады.
Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар банкте валюталық шот
ашу үшін келесі құжатарды ұсыну қажет:
- мемлекеттік тіркеуден өткендігін растайтын уәкілетті орган
берген құжаттың көшірмесі немесе соған теңесетін құжат (патент
немесе лицензия) көшірмесі.
Шотқа келіп түскен валюталық қаражаттар заңды болу қажет уәкілетті
банктер арқылы ішкі валюта нарығында теңгеге сатып алынған экспортты
валюталық түсім, жарғылық капиталға салым, қаржылық көмек, қайырымдылықтар,
сыйлықтар, несиелер, қарыздар, валюта. Заңды тұлғалар шетел валютасындағы
несиені тек бейрезидент тұлғалармен есеп айырысу үшін және шетел
валютасында алынған банктік несилер бойынша міндеттемелерді орындау үшін
ған алады. Клиенттердің валютаны сатып алуы валюталық қаражаттарды сатып
алуға берілетін арық арқылы (2-қосымша) және кросс-операция (айырбастау) (3-
қосымша) бойынша жүзеге асырады, ал сату валюталық қаражаттарды сатуға арыз-
тапсырма негізіндле жүргізіледі (4-қосымша).
Тауарды импорттау (жұмыстар мен қызметтер) бойынша келісімшарттардың
төлемі алдын ала валюталық шоттан төленген кезде клиент банкке тиісті өзара
шарт, келісімшарт немесе келісімдерді ұсынуы қажет. Ұсынылатын құжаттар
негізінде валюталық шот ашу кезінде тоғыз таңбалы саннан тұратын нөмір
беріледі.
000 000 000
1 2 3,
Мұндағы: 1 – валютаның коды;
2 – шоттың баланстық нөмірі;
3 – клиенттің нөмірі (жеке)
Онда шоттың ашылған күні, клиентті атауы, нөмірі және қосымша
ақпараттар жазылатын, валюталық шоттарды тіркеу кітапшасы жүргізіледі. Сол
уақытта клиенттерге папка ашылады: онда шот бойынша ақша қаражаттарымен
байланысты барлық материалдар жиналатын заңды іс және дербес шот
көрсетіледі.
Жоғарыда айтылғандай, банктер шетел валютасында операция жүргізу үшін
лицензия алулары қажет. ҚР Ұлттық банкі лицензиялауды заңдылықтарға сәйкес
жүзеге асырады. Бүгінгі күні шетел валютасында қолма-қол есеп айырысу
негізінде бөлшек сауда және қызмет көрсетулермен байланысты әрекет,
резиденттердің мемлкет заңдылықтары бойынша құқықтарына сәйкес шетел
банктерінде және қаржы институттарында шоттар ашумен байланысты қызметтерге
лицензия беріледі.
Кейбір шетел валютасындағы операциялар ұлттық банкке тіркелуі қажет,
мысалы, 100 мың АҚШ долларынан асатын ақша пайдасына өтуін қарастыратын
капитал қозғалысымен байланысты валюталық операциялардың келесі тіркеу
тәртібін анықтаған:
- 180 күннен асатын мерзімге дейнгі алынатын несие;
- 180 күннен асатын мерзімге резидентердің экспорттық
мәмілелерін бейрезиденттердің несиеленуіне байланысты есеп
айырысуларды жүзеге асыру;
- 180 күннен асатын мерзімге резиденттердің импорттық
мәмілелерін бейрезиденттедің несиелеуіне байланысты есеп
айырысуларды жүзеге асыру;
- Қазақстан Республикасындағы бейрезиденттердің инвестициясы;
- жылжымайтын мүліктерге мүлікті және басқа да құққтар
төлемдеріне аударымдар;
- бейрезиденттердің 180 күннен асатын мерзімге резиденттердің
экспорттық мәмілелерін несилеумен байланысты есеп айрысуларды
жүзеге асыру.
Валюталық операциялар бойынша есеп және есеп беру тәртібі және нысаны
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі мен статистикалық уәкілетті
мемлекеттік органдарының келісіміне сәкес Қазақстан Республикасы Ұлттық
банкпен бекітіледі және Қазақстанның заңды және жеке тұлғалары мінетті
түрде орындауы керек.
Республикадағы балық заңды және жеке тұлғалар Қазақстан Республикасы
Ұлттық банк және өкілетті банктерге олардың сұрауы бойынша, валюталық
реттеу заңының талаптарын орындау мақсатында қажетті ақпараттар мен
қаражаттарды ұсынуға міндетті.
Жекелеген валюталардың ұзақ немес қысқа позицияларында бірінші кезекте
мүмкіндігі болатын қолма-қол өтелмеген мәмілелермен байланысты олардың
қолдағы бар мүмкіндіктері жабылмаған мәмілелерімен валюталық операцияларды
жүргізу кезінде банктер әр түрлі тәуекелге бел буады.
Валюталық позиция банктің шетел валютасындағы талаптар мен
міндеттернің арақатынастарын білдіреді. Олардың нақы валюта бойынша тең
болуы кезінде валюталық позиция жабық деп есептелінеді, ал тең келмеуі
кезінде – ашық.
Жабық валюталық позиция кезінде банк шетел валютасын сатып алу
мәмілесін жасайды да және дәл сол уақытта оны алынған тоабыспен басқа сату
мәмілесімен жабады. Ұлттық банк жабық валюталық позиция көлемін шектемейді.
Валюталық бағам Банк үшін жағымсыз бағытта өзгеруі мүмкін болғандықтан
ашық валюталық позиция банктің зиян шегу тәуекелімен байланысты. Сонықтан
да Ұлттық банк, оның мөлшерін шектеп, арнайы бөлек есептілікті
тағайындайды.
Егер сатылған валюта бойынша міндеттемелер оған деген талаптар.
Ашық валюталық позицияның шегі қатаң валютадағы банктік жарғылық
капиталының 30% құрауы керек, ал ұзақ валюталық позиция жұмсақ валюта
бойынша 5% , валюталық нетто-позицияның жарғылық апиталдың 50% құрауы
керек.
Банктік валюталық операциялардың жіктелуі жалып банктік критерийлері
бойынша, сондай-ақ тек валюталық операцияларға ғана тән басқа да белгілері
бойынша жүзеге асады. Снымен, олар келесідей жіктеледі:
- Қазақстан Республикасы аумағында жасалынатын;
- Қазақстанның валюталық құндылықтарының шекарадан өтуіне
байланысты;
- Республикадан тыс жерде банктер жасайтын.
3. Валюталық операциялардың түрлері және олардың есебі
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін валюталық операциялардың түрлері
кеңінен дамыды. Елуінші жылдардың аяғынан бастап өнеркәсібі дамыған елдерде
валютаны жедел ұсыну (спот) және мерзімді (форвордтық) мәмілелер кең
қолданылады, соңғылары валюталық реттеу объектілері болып табылады.
Жетпісінші жылдардан бастап биржада фъючерстік және опционды валюталы
мәмілелер дамыды. Бұлш алып-сатарлық мәмілені және валюталы тәуекелден
сақтандырудың жаңа нысаны. Қолма-қол валюталы операцияларды көп банктер
жүеге асырады, мерзімді операциялармен своп мәмілелерін негізінен ірі
банктер, ал опционды операцияларды ірілендірілген банктер жүзеге асырады.
Жедел ұсына (своп) валюталық операцияларды өте кең таралған және төленген
мәміле көлемінің 90% құрайды. Олардың мәні мәмілені жасау кезіндеі баға
бойынша мәмілеге отыру күнінен бастап екінші күні валютаны алып-сату
шартына байланысты банк-контрагенттерінің оны жеткізуінде.
Свифт электрондық байланыс құралының, банкаралық электронды
аударымдар жүйесінің мысалы, АҚШ-та ЧИПС, Лондонда ЧАПС және т.с.с.,
компьютерлі өңдеудің кең таралуы бүгіннен ертеңге дейін немесе ертеңнен
келесі күнге дейінгі бір күнде депозиттерді орналастыру операцияларын тез
жүзеге асыру үшін қалады. Осы бағам негізінде валюталық нарықта басқа
мәміле бағамдары анықталады: мерзімдікте сол сияқты валютаны жеткізудің
қысқа мерзіміндегі бір ретті мәмілеге арнлаған бағам.
Жедел ұсынмен байланысты валюталық операциялар валюталық позицияның ең
мерзімді элементі болып табылады және белгілі бір тәуекелді өз мойнына
алады. Банктер спот операциясының көмегі арқылы өз клиентерінің шетел
валютасындағы қажеттіліктерін қамтамасыз етеді, капиталдардығ оның ішінде
қапыл ақөшалардың бір валютадан басқаға ауыстыра отырып төрелік және алып-
сатарлық операцияларды жүзеге асырады.
Шетел валютасындағы мерзімді мәмілелер (форвардтық, фъючесртік) – шарт
жасаған кезде тіркелген бағам бойынша шетел валютасының сомасын
белгіленген уақыттан кейін алып келуі туралы екі жақтың келісуі арқылы
жасалынатын валюталық мәміле. Осы анықтамадан мерзімдік валюталық
опеарциялардың екі ерекшелігі байақалады:
1. шарт жасау уақыты мен мәмілені орындау арасында интервал бар,
яғни валтаны жеткізу. Ол мәмілені жасау күнгіне бастап кезең
соңы ретінде (мерзімі 1-2 апта, 1, 2, 3, 6, 12 ай және 5 жылға
дейін) немесе мерзім шегіндегі кез келген кезең.
2. операция белгілі мерзімнен кейін жасалса да, валюта бағамы
мәміле жасалған кезде тіркеледі.
Спот және форвард мәмілесі бойынша валюта бағамның арасындағы
айырма мерзімді мәміле бағамы төмен кезде, спот бағамы бойынша жеңілдік
(дисконт – dis немесе депорт – D) ретінде немесе егер жоғары болған кезде
сыйақы ретінде анықталады. Сыйақы мерзімі бойынша жасалған мәміледе валюта
қолма-қол операцияға қарағанда қымбат айырбасталады дегенді білдіреді.
Дисконт, форвард операциялары бойынша валюта бағамы қолма-қолға қарағанда
төмен екендігін бідіреді. Жалпы алғанда, жеңілдік немесе сыйақы көлемі
спот бағамына қарағанда тұрақты. Сондықтан банк аралық нарықта мерзімді
мәмілелердің бағамын белгілеу кезінде көбінесе сыйақымен дисконт
анықталады. Валютаны жанама белгілеу кезінде дисконт қосылады, ал сыйақы
спот бағамынан шегеріледі. Сыйақы және дисконт әдісі бойынша емес, сандық
белгіде белгіленетін мерзімді мәміле бойына валюта бағамы аутрайт бағамы
деп аталады.
Шетел валютасына жасалатын мерзімді мәмілелер елесі мақсаттарға
жүргізіледі:
• коммерциялық ақсаттағы валюта айырбасталымы, валюталық
түсімдері, валюталық тәуекелді сақтандыру үшін қажет
төлемдерді сатып алуы немес сатуы;
• валюталық бағамының төмендеуіне байланысты болатын шығындардан
шекарадан тыс жерде және тікелей және қоржындық капитал
салымдарын сақтандыру;
• бағам айырмасы есебінен аылп-сатарлық пайда алу.
Валюталық опцион сатып алу-сату (лат. opito, options – таңдау) –
келісілген мерзім аяқталғанға дейін мәмілені жасау кезінде белгіленген
бағам бойынша белгілі бір валюта көлемін тараптардың бір жағы сатып алу-
сату мәмілесі кезінде сатып алу (call мәмілесі – сатып алушы опционы) немес
сату (put мәмілесі – сатушы опционы) құқығын таңдауға мүмкіндік беретін
белгіленген комиссияны (сыйақы) төлеу шарты кезіндегі келісім. Опцион
жағдайындағы мәмелелер банк үшін тәуекелі жоғары, сондықтан ол клиентке аз
табысты бағамын белгілейді. опцион бойынша сыйақы мөлшері опциондық шарттың
аяқталу күніндегі жедел мәміле бойынша валюта бағамының есебі арқылы
анықталады. Опционды мәміелелер сыйақы көлемінен асып түсетін бағамдық
ауытқулар кезінде тиімді болады. Негізінен валюталы опцион валюталық
тәукелді сақтандыру үшін қолданылады. Опциондармен тек қана банкаралық
нарықта ғана емес, сонымен қатар қор және тауар биржасына саудаласады.
Жетпісінші жылдардан бастап батыс елдерінде қалқөымалы валюталық
бағамға өту барысында фъючерстер дамыды. Валюталық фъючерс – мәмілеге отыру
кезінде алдын ала белгіленген бағам бойынша белгілі бір мерзімге белгілі
бір валютаның стандарттық көлемін сатып ату немесе сату міндеттемесін
білдіретін келісім. Стандарттық шарттарда барлық жағдайлар реттелген: сома,
мерзім, кепілді депозит, есеп айырысу тәсілі. Фъючерстермен сауда жасау
клирингтік үй арқылы жүзеге асырылады: ол әрбір сатып алушы үшін сатушы, ал
әрбір сатушы үшін сатып алушы болып табылады.
Қолма-қол және мерзімді операцияларға сәйкес валюталық мәміленің әр
түрлі своп мәмілесі болып табылады. Своп ағылшын. swap – айырбастау) –
бұл белгілі бір мерзімге сол валюталармен бір шартты мәміле бойынша жедел
жеткізу жағдайындағы клиент қолма-қол мәміле бойынша сатушы және сатып
алушы бағамының арасындағы айырма маржадан үнемдейді. Своп операциялары
банктер үшін өте қолайлы болып табылады: олар ашық позициясыз өтеді (сатып
алу-сату жабылады), онң тәуекелсіз қажетті валютамен уақытша қамтамасыз
етеді. Своп операциялары тек валютамен ғана емес, сонымен қатар пайызбен
де жасалынады. Своп мәміле нысанында банктер валюталарды, несиелерді,
депозиттерді, пайыздық мөлшерлемелерді, бағалы қағаздарды немесе басқа
құндылықтарды айырбастау жүзеге асырады.
Валюталық операциялармен байланысты нарықтық қызметтің белгілі бір
түрі – бұл төрелік – пайда табу мақсатында валютаны бір нарықтан сатып алу
және сол уақытта оны сату. Төреліктің айтарлықтай маңызды нысаны – олардың
қамтамасыз етілу икемділігін жоғарылату үшін пайыздық мөлшерлеме мен
форвардтық сыйақы немесе дисконт айырмасы арасындағы қатынастарды банктер
пайдаланатын және валюталық айырбас тәуекеліне ұшырамаған пайданы алу
жағдайы кезіндегі пайыздық арбитраж.
Спот немесе форвард жағдайында шетел валюталарын немесе бағалы
металдарды сатып алу шартына банк қол қоған кезде, келесідей шоттар
коррепонденциясы жасалады:
Дт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
талаптар.
Кт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Және бір уақытта осы өткізбеден теңге эквивалентінде келесі өткізбе
жасалады:
Дт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бйынша
позициясы.
Кт 6905 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міндеттемелер.
Спот және форвард жағдайында шетел валюталарын бағалы метелдарды
сату шартына банк қол қойған кезде, мынада шоттар корреспонденциясы
жасалады:
Дт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Кт 6905 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты
міндеттемелер.
Және бір уақытта теңгеде:
Дт Банктің шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
талаптары.
Одан әрі әрбір валюта бойынша дербес шот ашылады. Валюталау күні
есебінде нарықтық Валюталық күні – валюталық белгілеудң өзгеруі кезінде
талаптар мен міндеттемелерді қайта бағалау жүргізіледі. Қайта бағалаудан
пайда алу кезінде баланстан тыс шотта мынадай жазу жасалады:
Дт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
талаптар.
Кт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Шығын болған кезде:
Дт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Кт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
талаптар.
Баланстық шотта бір уақытта қайта бағалау сомасына келесідей
өткізбелер жасалады:
• пайда сомасы,на
Дт 3581 Шетел валютасын қайта бағалау бойынша өткен жылғы резерв.
Кт 4570 Шетел валютасы бойынша форвард операцияларды қайта бағалау
бойынша жұмсалмаған кіріс.
• шығын сомасына:
Дт 5570 Шетел валютасындағы форвард операцияларын қайта бғалаудан
іске асырылмаған шығыстар.
Кт 3581 Шетел валютасын қайта бағалау бойынша өткен жылғы резерв.
Келісімшарттың күші жойылған кезде немесе сатып алу бойынша есеп
айырысулр жүргізу кезінде банк келесі өткізбелерді жасайды:
• сату валютсы бойынша:
Дт 6905 Шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
міндеттемелер.
Кт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
• сатып алу валютасы бойынша:
Дт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Кт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
талаптары.
Баланстық шот бйыонша есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде келесідей
шоттар коррсепонденциясы жасалады:
• сатып алынатын валютада:
Дт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
1050 Банктердің коррепонденттік есеп шоттары.
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
3581 Шетел валютасын қайта бағалау бойынша өткен жылғы резерв (оң
қайта бағалау сомасына) немесе
Дт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
1050 Банктердің коррепонденттік есеп шоттары.
3581 Шетел валютасын қайта бағалау бойынша өткен жылғы резерв
(теріс қайта бағалау сомасына)
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
* сатылатын валютада:
Дт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
Кт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
3581 Шетел валютасын қайта бағалау бойынша өткен жылғы резерв
(оң қайта бағалау сомасына) немесе
Дт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
Кт 3581 Шетел валютасын қайта бағалау бойынша өткен жылғы резерв
1001 Кассадағы қол-қол ақша.
Бұрын айтылғандай, своп операцияс бұл – спот және форвард
операцияларының үйлесуі. Своп операцясы баланстан тыс есеп берудің бөлек
дербес шоттарында көрсетіледі. Валюталық позицияның баланстық шотында
своп операциялары бойынша бөлек дербес шот ашылады. Бұл шо шетел
валютасының ағым балансының өзгеруі кезінде қайта бағаланбайды.
Дт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
талаптары.
Кт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
• және бір уақытта сатылатын валюталарға келесі жазулар
жасалады:
Дт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Кт 6905 Шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
міндеттемелер.
Сонымен бірге әрбір алюта бойынша бөлек дербес шот ашылады. Спот
сатып алу (сату) бойынша есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде банк сату
валютасы бойыша келесі өткізбені жасайды:
Дт 6905 Шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
міндеттемелер.
Кт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Және барлық уақытта сатып алу валютасында:
Дт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Кт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
талаптары. баланстық шот бойынша келесі өткізбе жасалады:
• сатып алынатын валютада:
Дт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
1050 Банктердің коррепонденттік есеп шоттары.
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
• сатылған валютада:
Дт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
Кт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
1050 Банктердің коррепонденттік есеп шоттары.
Спот және форвард мөлшерлеме айрмасына байланысты ай айынғы табыс
немесе пайыздық шығыс есептелінеді:
• теріс айырма кезінде:
Дт 5704 Тазартылған қымбат металдарды қайта бағалауда шығысы.
Кт 2860 Банктік ықзмет бойынша өзге кредиторлар.
Мерзімі келген кезде қайта сатып алу кезінде баланстан тыс шоттарда
кері өткізбе жасалынады, ол баланстық шот бойынша
• сатып алынатын валютада:
Дт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
1050 Банктердің коррепонденттік есеп шоттары.
2860 Банктік ықзмет бойынша өзге кредиторлар.
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
* сатылатын валютада:
Дт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
2860 Банктік ықзмет бойынша өзге кредиторлар.
Кт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
1050 Банктердің коррепонденттік есеп шоттары.
Бухгалтерлік есепте опциондарды жүргізу үшін баланстық және баланстан
тыс шоттарда дербес шоттар ашылады:
1870 Банктің өзге де транзиттік өзге де есеп шоттары баланстық шот
бойынша Опционды сатып алу бағасы, 2870 Банктің басқа транзиттік
шоттары - Опционда сату бағасы дербес шот ашылады.
6405 Банктің шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
талаптары. Баланстан тыс шщоты бойынша екі дербес шо ашылады: Сатып
алынған опцион бойынша мүмкін талаптар және Сатылған опциондар бойынша
шартты талаптар. Ал 6905 Шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
міндеттемелер - Сатып алынған опцион бойынша мүмкін міндеттемелер және
сатылған опцион бойынша мүмін міндеттемелер. Баланстан тыс шот 6999
Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы - Опцион
бойынша позиция.
Банк опционды сатып алу кезінде оның бағасын төлейді және келесі
өткізбені жасайды:
Дт 1870 Банктің өзге де транзиттік өзге де есеп шоттары.
Кт 1050 Банктердің коррепонденттік есеп шоттары.
• бір уақытта шартты талап валютасында спот бағамы бйынша
опционның жалпы сомасына:
Дт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
талаптары.
• және шартты міндеттеме валютасында:
Дт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Кт 6905 Шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
міндеттемелер.
Бұдан әрі банк спот бойынша қайта бағалауды және ай аяғындағы спот
және форвард бағамының арасындағы айырма негізінде опцион бағасын есептеу
керек.
Банк опцион бойынша баланстан тыс шоттар бойынша есеп айырысуды
жүргізген кезде кері өткізбелер жасалынады және бос уақытта баланстық
шоттар бойынша клесідей шоттар корреспонденциясы жасалынады:
• валюталарды ресми сатып алған бағамынан жоғары сатқан кезде:
Дт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
Кт 4530 шетел валютасынынң сатып алу-сату бойынша кірістер.
• валюталарды ресми сатып алған бағамнан төмен сатқан кезде:
Дт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
Кт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
4530 шетел валютасынынң сатып алу-сату бойынша кірістер.
Банк опционды сатқан кезде опцион бағасы көлемінде ақша қаражаттарын
алады және келесі өткізбелерді жүргізеді:
Дт 1050 Банктердің коррепонденттік есеп шоттары.
Кт 2870 Банктің өзге де транзиттік есеп шоттар.
Бір уақытта спот бағамы бойынша опционның жалпы сомасына
корреспонденция жасалады:
• шартты талаптар валютасында:
Дт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
талаптары.
Кт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
• және шартты міндеттеме валютасында:
Дт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Банк опцион бойынша есептеу кезінде баланстан тыс шоттар бойынша кері
өткізбелері жасалынады, ол баланстық шот бойынша:
• сатып алу валютасын ресми бағамынан төмен шетел валютасын
сатқан кезде:
Дт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
5530 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шығыстар.
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
* сатылған валютасын ресми бағамынан жоғары шетел валютасын сатып алу
кезінде:
Дт 5530 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шығыстар.
1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
Кт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
4. Халықаралық банктік есеп айырысу нысандары
Экпорт-импорт операцияларын жүзеге асыру кезінде халықаралық банктік
келесідей нысандары қолданылады:
- құжаттамалық аккредитив;
- құжаттамалық инкассо;
- банктік аударым.
Құжаттамалық аккредитив
Құжаттамалық аккредитив – экспортшы (тарттаны акцептеу) пайдасына
төлемді жүргізу туралы клиент-импортшы тапсырысы бойынша берілетін банктің
шартты ақшалай міндеттемесі немесе аккредитивте көрсетілегн анықталған
сомада және бекітілген мерзімде басқа банктің төлемді (тратта акцепті)
жүзеге асыруды қамтамасыз ету.
Құжатты аккредитив өз кезегінде банктің бенефициарға өзінің тапсырып
берушісінің есебінен егер бенефициар аккредитивте көрсетілген құжаттады
белгіленген мерзімде ұсынылған жағдайда .
Банк сатып алушы мен сатушының арасында делдал қызмет атқарады. Олар
арқылы бірқатар операциялардан кейін төлем жүзеге асырылады: сәйкес
аккредитивті құжаттарды ұсынуға қарсы бенефициар акцептелген вексельді
төлеу немесе төлмді жүргізу міндеттемесі нысанындағы келісімге байланысты
аккредитивте көрсетілген соманы банктен алады. Құжаттамалық аккредитив
арасында бенефициар сатып алушының төлем қабілетіне және оның төлеуге дайын
болуына тәуелсіз және тауарды жөнелткеннен кейін бірден өтімді қаражаттар
алуы мүмкін.
Төлемді қамтамасыз етудің құралы ретінде құжатты аккредитив әсіресе
сатып алушылар мен сатушалрдың ойларының қақатығысуын бәсеңдету үшін қажет:
• Сатушы өзара шартта көрсетілген тауарды жеткізілімі үшін оған
төленетін сома валютада берілетініне сенімді болғысы келеді;
• Сатып алушы тауар жеткізілінбейіші ақша төлегісі келмейді.
Құжаттамалық аккредитив өзінің ерекше артықшылығына ие:
• Әлемде барлық елдермен операция жүргізу кезінде қамтамасыз ету
құралы ретінрде қолданылуы;
• Сатушыға тиесілі соманы өз уақытында игеру;
• Төлем шартына қатысты икемділік;
• Қысқа мерзімді қаржыландыру қаражаты ретінде қолданылуы;
• Сатушыға жеңілдікті қамтамасыз ету жағдайлары анықталған кезде
мүмкіндік беретін төлемді тез және кедергісіз жүзеге асыруы;
• Ерекше халықаралық құқыққа сенімділік.
Жоғарыда айтылғандай аккредитив төлемді қамтамасыз ету қызметімен
қатар несие қызметін де орындайды. Сатып алушы банктің төлемді жүзеге асыру
міндеті сатушының өз банкінен несие алуын жеңлдетеді. Белігіл жағдайларда
аккредитив импортшы банкке несие үшн негіз бола алады, яғни банк
аккредитивті операцияларды жүзеге асырк кезінде тауарға деген меншікті
растайтын құжаттарды басқаруы мүмкін, себебі тауар жөнелтпе құжаттары
жөнелтілген жүкті беру талаптарын куәландырады. ҚҰжаттарды беру жолы арқылы
таурды иемдену құқығы да беріледі.
Клиенттерге аккредитивті ұсыну немесе аккредитивке өтініш ретінде (5
қосымша) ашылады.
Аккредитивтермен есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде, ашуға арналған
тапсырмада аккредитив түрінің көрсетілуін тексеру керек.
Кері қайтарылатын аккредитив
Кез келген уақытта эмитент-банк өзгертуі немесе жойуы мүмкі, көп
жағдайда бенефициарды алдын ала ескертпей аккредитивтің бұйрық берушінің
айтуы боынша жасалынады. Сондықтан бұндай аккредитив банктің ешқандай
құқықты төлем міндеттемесін тудырмайды. Тек эмитент-банк немесе оны
корреспондент-банк құжат бойынша төлмді жүзеге асырған кезде аккредитивтің
қайтарып алу заңды күшін жояды.
Сонымен қайтарымды аккредитив бенефициарға жеткілікті қамтамасыз етуді
ұсынбайды. Оны корреспондент банк ешқашанда растамайды және өзара сенім
орнаған бір-біріне танымал әріптестеп арасында іскерлік қатынастарды ғана
қолданылуы мүмкін. Қазіргі таңда қайтарымды аккреитив сирек қолданылады.
Кері қайтарылмайтын аккредитив
Бенефициарға жоғары деңгейлі сенімділік береді, егер ол аккредитив
шартын орындаған болса оның жеткізілімдері мен қызметтеріне төлем
жүргізіледі. Қайтарып алынбайтын аккредитив эмитент-банк төлемінің қатаң
міндеттемесін құрайды. Қайтарып алынбайтын аккредитив кезінде аккредитивті
өзгерту немесе жою бенефициардың және де жауапты банктердің келісімдерін
талап етеді. Егер сатушы аккредитив шартын өзгерткісі немесе жойғысы келсе,
онда ол сатып алушыдан эмитент-банкке сәйкес тапсырмаларды беруін талап
етуі керек.
Қайтарып алынбайтын аккредитивті ашу туралы бенефициарға корреспондент-
банк хабарлайды. Қайтарып алынбайтын аккредитив расталуы мүмкін. Қайтарып
алынбайтын расталмаған аккредитив кезінде корреспондент-банк бенефициарға
аккредитивтің ашылуы туралы міндеттенеді. Бұл жағдайда ол төлемнің ешқандай
меншікті міндеттемелерін алмайды және нәтижесінде бенефициар ұсынған
құжаттар бойынша оны жүргізуге міндетті емес. Себебі, бенефициар шетелдегі
эмитент-банкке сенеді қайтарып алынбайтын расталмаған аккредитив тек саяси
тәуекел және қаражаттарды аудару тәуекелі маңызды емес болған жағдайда ғана
жалпылама болып табылады. Егер корреспондент-банк аккредитив ашқан
банктермен жақсы қатынаста болса, сондай-ақ тұрақты саяси және экономикалық
жағдайға сүйенетін бола, онда ол құжат бойынша төлемдері клиент мүддесіне
сәйкес операцияларды тез жүргізу мақсатында жүзеге асырады.
Егер корреспондент-банк бенефициарға аккредитивті бекітсе, онда ол
аккредитивке сәйкес және берілген уақытта құжаттар бойынша төлем жүргізуге
міндетті болып табылады. Бұл жғадайда жоғарылайды. Себебі көп жағдайларда
бұндай аккредитивке экспортшы еліндегі банктер ұшырайды, бекітетін саяси
тәуекел және қаражаттарды аудару тәуекелі ерекше болып табылады.
Экпсортшыға Үй банкімен, яғни экспортшы еліндегі банктерме,н
расталған, аккредитив айтарлықтай кепіл береді. Егер төлемнің түсу мерзімін
(кезеңін) анықтау мүмкін болса, онда маңызды валюталық тәуекел валюталық
мерзімді өзара шарттармен сақталуы мүмкін. Бірақ, егер ең басынан төлем
мерзімі анықталмаған болса да, валюталық операцияға қатысты банктер көп
жағдайларда тиімді шешімдерді ұсынуы мүмкін.
Жоғарыда айтылғандай аккредитивтің нысандары бенефициар үшін
қамтамасыз ету деңгейінен ерешеленеді. Аккредитив түрлері мен
коснтрукциялғы оларды пайдалануға байланысты болады.
Аккредитивтің негізгі түрлеріне келесілер жатады:
• ұсыну бойынша төлемдер;
• төлемді ұзарту бойынша;
• бенефициардың траттатын акцептілеуін қарастыру;
• бенефициардың тратталарды сатып алуын қарастыру;
• қызыл ескертпе;
• жаңартпалы;
• стенд бай (резервтік аккредитив);
• аудармалы.
Төлемді ұсыну бойынша аккредитив
Аккредитивтің кең қолданылатын түрі болып табылады. Бенефициармен есеп
айырысу аккредитивтегі шарттар орындаған кезде қажетті құжаттарды ұсыну
арқылы жүзеге асады. Банктер құжаттарды алғаннан кейін жеті банктік күннен
аспайтын мерзім ішінде сәйкес уаққытқа құжаттарды тексеруге құқығы бар.
Экспортшының шотына қаражаттарды есептеу кезінде қолданылатын валюталау
күні аккредитив валютасына байланысты болады.
Төлемді ұзарту бойынша аккредитив
Бенефициар төлемді құжатты берген емес, аккредитивте көрсетілген
біршама кеш мерзімде алады. Аккредитивтерге сәйкес құжаттарды ұсынғаннан
кейін, бенефициар өкілетті банктен төлем мерзімі келген күні төлемді жүзеге
асырады, келісімін алады. Сондықтан импортшы құжаттарды иемденуге, оларды
сатылу және сату бағасы бойынша дебеттегенге дейін ие болады. экономикалық
жоспарла төлемді ұзарту боынша аккредитив тратта акцептін қарастыратын
аккредитивке сәйкес келеді, тек төлемді ұзарту. Бұл тек эмитент-банк немесе
банк бекітушісі үшін ғана мүмкін. Вексельді есептеу кезінде көптеген
мүмкіндіктер болады.
Тратта акцептімен аккредитив
Бенефициар сатып алушға ұсынған тратта аккредитив бойынша шарттарды
орындағаннан кейін аккедитивті ашқан эмитент-банк немесе акцептен
қамтамасыз етілегн корреспондент-банкпен оған қайтаруын талап ете алады.
Төлем орнына тратта акцепті жасалады. акцептелген траттаны ол өз банкіне
беруі немесе мерзімі келген күні төлеу үшін қолдануы мүмкін. Акцепті
қарастыратын аккредитив бойынша тратта 60 күннен 180 күнге дейін қызмет
етеді. Тратта акцептен қарастыратын аккредитив импортшыға төөлем мерзімін
кепілдеу үшін қызмет етеді: төлем мерзімі басталғанға дейін, ол тауарды
одан әрі сата алады және түсім есебінен акцепті төлеуі мүмкін. Осыдан
келіп, импортшы мәмілеген сәйкес несие алмайды.
Тратта сатып алу аккредитиві
Негоциация түсінігінле бенефициардың траттаны ұсынуына қарсы,
негоциацияға өкілетті банктердің қаражаттарды төлеуі жатыр. Қаражат
төленбеген құжаттарды тексеру негоциация болып табылмайды. Бенефициар дұрыс
құжаттарды ұсыну кезінде, эмитент банк вексельді немесе құжаттарды ұсыну
кезінде, эмитент-банк вексельді немесе құжатты төлеуге кепілдендіреді.
Коммерциялық аккредитивтің көп қолданатын нұсқасы – байланысты
аккредитив. Кейбір жағдайларды таңдау ғана белгілі банктермен шектелген.
Коммерциялық аккредитив бойынша комиссияны төлеу бенефициар есебінен жүзеге
асады.
Аванс аккредитив
Қызыл ескертпе аккредитивін қолданған кезде сатушы корреспондент-
банктен келісілген соманы талап ете алады. Соңғысы, негізінде аккредитив
бойынша жеткізілетін тауарды алу немесе өндірісті қаржыландыру үшін
арналған. Аванс түбіртек (квитанция) бойынша төленеді және бенефициардың
жазбаша міндеттемесін жөнелтім құжаттарына мерзімінде ұсыну керек. Аванс
төлеу аккредитивті ашқан банктің жауапкершілігі негізніде корреспндент банк
есебінен жүзеге асады. Егер сатушы уақытында қажетті құжаттарды ұсынбаса
немесе авансты өтемесе онда корреспондент-банк аванс сомасына пайызды
дебеттейді.
Жаңартпалы аккредитив
Егер сатып алушы тапсырыс тауарларының белгілі бір бөліктерін белігіл
уақыт аралықтарында жеткізуге бұйрық берсе (жеткізілім топтамасы туралы
келісім шарт), онда төлем ішінара жеткізілім құнымен сәйкес өтелетін
жаңартпалы аккредитив бойынша жүзеге асуы мүмкін. Жаңартпалы аккредитив
кезінде келесі ескертпелер болуы мүмкін: (100000 USD аккредитив сомасы
1200000 USD жалпы сомасына дейін автоматты түрде он бр рет жаңарып
отырады. Алғаш 100000 американдық долларды пайдаланғаннан кейін, бірден
келесі ішінара төлем күшіне енеді және 1,2 миллион амреикандық доллар
сомасына дейін қайталанады. Көбінесе жаңарпалы ескетпеде бөлек
транштардың пайдалану мерзімі тіркеледі. Жаңартпалы аккреюитивтер жиынтық
және жиынтық емес болуы мүмкін. Жиынтық, яғни пайдаланылмаған немесе толық
пайдаланылмаған үлес сомасы қатысты үлес қосылуы мүмкін. Жиынтық емес
жағдайда, керісінше, уақытында талап етілмеген ішінара сомалардың пайдалану
мерзімі өтеді.
Резервті аккредитив
Стен бай аккредитивтері ең алдымен ҚҰрама штаттарында қолданылады
және АҚШ федералды штаттарының заңдық үкііне сәйкес банктер бере алмайтын
бізде қабылданған кепілдерді аустырады. Алайды Еуропада да аккредитивтің
осы түрі қолданылады стенд бай аккребитивтері кепіл құралы болып
табылады.
Резервті аккредитивтер келесідей төлем және қызметтер арқылы
кепілдендіріледі:
• ұсыну бойынша төлемге жататын векселдер бойынша төлем;
• банктік несиелерді өтеу;
• тауар жеткізімдерін төлеу;
• келісім шарт бойынша тауарды жеткізу;
• жұмысты орындау немесе мердігерлік шартты орындау;
Банкке аккредитив бойынша бұйрық берушінің өз міндеттемесін
орындамағаны туралы өтінішпен бірге аккредитивпен бірге сәйкес барлық
құжаттарды (жөнелтім құжаттардың көшірмесі) ұсына отырып оның орындауын
талап етеді. Банктер несиелерге байланысты бағалаы қағаздар бойынша
өздерінің жеке міндеттемелерін орындау кепілі ретінде өз есебінен резервті
аккредитивтер ашады. Одан әрі банктер аккредитивтің осы түрі арқылы
жеткізілген тауарлар үш жабдықтаушыларды кепілдейді.
Аудармалы аккредитив
Халықаралық сауда қажеттілігіне негізделеді. Ол сауда делдалына
клиенттің аккредитивтік қаражаттың қандай да бір жабдықтаушыға беруі үмкін
және сол арқылы меншікті қаражаттарды шекті пайдалану мәмілесін рәсімдеуге
мүмкіндк береді. Сонымен бірге сауда делдалына оның сатып алушысы қайтарып
алынбайтын аккредитивті шығарады. Соңғысы транферабель ретінде нақты
көрсетілуі керек. сауда делдалы банктен өз пайдасына аккредитив аш туралы
хабарлама алған кезде, ол соңғысына аккредитивті екінші бенефициар деп
аталатын өз жабдықтаушысына аударуды тапсырады. Бірақ, банк аккредитивті өз
келісімі берген шектес және тәртіпте ғана аударуға міндетті. Аудару бойынша
шығындар сауда делдалы есебінен ғана жүреді, сондықтан да аударушы банк
оған алдын ала дебеттеуге құқылы. Жабдықтаушы тауарды тиеп және құжатты
ұсынғаннан кейін, ол авизолаушы немесе растайтын банктен шартты төлемді
алады. Құжаттар аударушы банкке түседі де, сауда делдалына дебеттеледі.
Соңғысы аударушы банкке сатып алушыға шығарған өзінің фактура-шотын береді
және оның орнына өзінің жабдықтаушы шотын алады. Жабдықтаушы шотындағы
сомадан сауда маржасынан жоғары болатын делдал шотындағы сома сауда
делдалының кредитіне жазылады, Аудармалы аккредитивке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Қазақстан Республикасындағы валюталық операцияларды реттеу
2. Валюталық шоттарды ашу тәртібі
3. Валюталық операциялардың түрлері және олардың есебі
4. Халықаралық банктік есеп айырысу нысандары
5. Банктің валюта-айырбас операцияларының есебі
1. Қазақстан Республикасындағы валюталық операцияларды реттеу
Коммерциялық банктердің сыртқы экономикалық қызметі тауарлар мен
әрекеттерді экспорттау-импорттау, Қазақстан Республикасының аумағында
шетел валютасында оларды өткізу, елмімздің ішінде бейрезидент тұлғалардың
шаруашылықпен айналысудағы тауарлық емес сипаттағы мәміле кезінде теңге
және шетел валютасында банктік операцияларды жүзеге асырумен байланысты.
Әрбір егеменді мемлекетте заңды төлем құралы ретінде сол елдің ұлттық
валютсы қолданылады. Сондықтан сыртқы сауда, қызмет, несие, инвестиция,
мемлекетаралық төлемдер бойынша есеп айырысудың қажетті жағдайы төлеуші
немесе сатып алушылар шетел валютасын сатып алу немесе сату нысанында бір
валютаны басқа валютаға айырбастау болып табылады. 21 ҚЕХС сәйкес валюталық
операция – бұл шетел валютасында диноминацияланатын немесе ондағы есепті
талап ететін операция.
Валюталық нарықтар-шетел валюталарын, сұраныс пен ұсыныс негізінде
қалыптасқан бағам бойынша ұлттық валютаға сатып алып сататын немесе айырбас
жүргізілетін ресми орталықтар.
Валютаны айырбастау операциялары ежелде ауыстыру ісі нысанында ерте
заманда және орта ғасырларда пайда болып, бірақ қазіргі түсініктегі
валюталық нарық ХІХ ғасырда қалыптасты. Олар келесідей негізгі
ерекшеліктермен сипатталады:
• байланыстың электронды құралын кеңінен қолдану және олар
бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруда шаруашылық қызметті
интернационалдандыру негізінде валюталық нарықты
интернационалдандыру күшейеді;
• операциялар барлық елдер түкпірінде тәулік ішінде үздіксіз
жасалыналыд;
• валюталық және несиелік тәуекелді сақтандыру мақсатында
валюталық операциялардың кең көлемде дамуы;
• алып-сатарлық және төрелік операциялар коммерциялық мәмілемен
байланысты валюталық оепарциялардан біршама асып түседі:
олардың қатысушыларның саны бірден өсті және олардың құрамына
банктер мен ұлтаралық корпорациялардан (ҰАК) басқа заңды және
жеке тұлғалар да жатады.
Атқарымдық көзқарас тұрғысынан валюталық нарық келесілерді қамтиды:
• халықаралық есеп айырысулардың уақытылы жүзеге асырылуы;
• валюталық және несиелік тәуекелді сақтандыру;
• әлемдік валюталық несиелік және қаржылық нарықтардың өзара
байланысы;
• банк, кәсіпорын, мемлекеттік валюталық резервтерінің
әртараптандырылуы (диверсификация);
• валюталық бағады реттеу;
• қатысушылардың валюталық бағам айырмасы ретінде алатын алып-
сатарлық пайдасы;
• экономиканы мемлекеттік реттеуге бағытталған валюталық
саясатты жүргізу.
Институционалдық көзқарас тұрғысынан валюталық нарық – бұл банктердің,
брокерлік фирмалардың, корпорациялардың, әсіресе ұлт аралық
корпорациялардың (ҰАТ) жиынтығы. Банктер банк аралық нарықта өзара және
тауарлы-өнеркәсіп клиентурасымен 85-95 % валюталық мәмілелер жасайды.
Валюталық қатынастың субъектілеріне Қазақстан Республикасының резидент
және бейрезидент тұлғалары жатады.
Валюталық реттеулердің объектілері валюталық құндылықтарымен
жүргізілетін операциялар болып табылады. Оларға: шетел валютасы және бағалы
қағаздар (акция, облигация, төлем құжаттары, қарыздық мінджеттеме, қымбат
металдар) жатады.
Валюталық құдылықтарымен жүргізілетін операциялар екі түрге бөлінеді:
ағымдағы валюталық операциялар, олардың құрамын елден валюта аудару және
керісінше валюта қаблдау, саудалы сипатға жатпайтын аударымдар және тура
инвестициялар, қаржылық несиелер және т.б. капитал қозғалысы мен байланысты
операциялар жатады.
Шетел валютасында банктік операциялар жүргізуге лицензияларды Ұлттық
банк шексіз мерзімге береді және атаулы болып табылады, яғни үшінші
тұлғаларға берілмейді. Банк валюталық операциялардың лицензияда көрсетілген
жағдайда және келесілерді сәйкес жүргізуге құқы бар:
• шетел валютасындағы қаражаттарды заңды және жеке тұлғалардың
шотына және салымына орналастыруға және қабылдауға;
• банктер мен ұйымдарға шетел валютасында несие және қарыздарды
тарту және ұсыну;
• шетел мемлекеттерінің банктерімен корреспонденттік
қатынастарды белгілеу;
• өз клиенттеріне шетел валютасында кассалық қызмет көрсету;
• шетел валютасында саудалық және саудалық емес операциялар
бойынша есеп айырысуды жүзеге асыру;
• халықаралық банктік тәжірибеге сәйкес басқа да операцияларды
жүзеге асыру.
Валюталық операцияларды жүзеге асыруға құқық берілген банктер
уәкілетті деп аталады. Валюта нарығында банктің рөлін анықтайтын негізгі
фактор банктің көлемі, оның репутациясы, бөлімшелер мен филиалдардың
шетелдік желісінің даму деңгейі, жасалатын халықаралық банктік есеп
айырысудың көлемі болып табылады. Сондай-ақ банк және оның валюта саясаты
орналасқан орындарда кезең сайын енгізілетін валюталық шектеулер, телекстік
және телефондық байланыс жағдайы маңзды рөл атқарады.
2000 жылдың сәурінен бастап Ұлттық банк теңгенің еркін қалқымалы
бағамын белгіледі. Ол Ұлттық банк қатысуынсыз валюталық нарықта сұраныс
және ұсыныс негізінде ұлттық валюта бағамын құрылуын болжайды. Бұндай
жағдайда валюталық реттедің маңызы кенеттен өседі, негізгі міндеттері
келесілер болып табылады:
* Қазақстан республикасының аумағында жүргізілетін валюталық
операциялардың жүргізілу тәртібі мен қағидаларын анықтайтын нормативтік-
құқықтық актілерді шығару, валюталық операциялар субъектінің құқықтары мен
міндеттері;
* валюта заңдылықтарының орындалуын бақылау (валюталық бақылау);
валюталық нарық, жүргізілетін валюталық операциялар көлемін және
құрылымының жағдайын талдау.
Валюталық реттеу мәселелерін шешу үшін Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі келесі негізгі әдістерді қолданады:
• валюталық операциялар оюъектілері мен субъектілерін, валюталық
операциялар субъектілерінің құқықтары мен міндетерін,
жіктелуін, валюталық құндылықтармен айналысу тәртібін
белгілеуді анықтайтын валюталық операцияларды жүргізу тәртібін
белгілеу;
• сипатына, субъктісіне, объектісіне, көлеміне байланысты
белгілі валюталық операцияларды жүргізуге шектеу енгізу;
• шетел валютасын пайдаланатын қызметтерді лицензиялау;
• валюталық реттеу мәселелері бойынша халықаралық байланыс.
(Қазақстан 1992 жылдың ортасынан бстап халықаралық валюта
қорының (ХВҚ) мүшщесі болып табылады, ал 1996 жылдың 16
шілдесінен бастап ХВҚ келісім баптарының VІІІ бабына енді,
онда мемлекеттердің өздерінің валюталарының
айырбасталымдылығын қамтамасыз ету міндеттері қарастырылған,
яғни ағымдағы валюталық операциялар бойынша шектулер
енгізбеу).
Валюталық реттеудің негізін құрайшы жүйе валюталық бақылау болып
табылады. Валюталық бақылаудың мақсаты – Қазақстан Республикасының резидент
және бейрезидент тұлғаларының валюталық операция жүргізу кезінде
заңдылықтарды сақтауын қамтамасыз ету. Валюталық бақылаудың негізгі
бағыттары:
• заңдылықтарға сәйкес жүргізілетін валюталық операциялардың
сәйкестігін анықтау және оларды жүзеге асыру үшін қажетті
лицензиялар мен куәліктердің болуы;
• шетел валютасындағы төлемдердің шарт жағдайына сәйкестігін
тексеру;
• валюталық операциялар бойынша есеп жүргізу және есеп беретін
толқтығын объективтігін тексеру.
Валюталық қатынастарды реттеу кезінде негізгі рөлді арнайы валюталық
заңдылықтар атқарады. Қазақстан Республикасында валюталық реттеудің негізгі
органы республикасың заңдылықтарына сәйкес валюталқ реттеудің қызметтерін
атқаратын Ұлттық банкі болып табылады. Үкімет және басқа да мемлекеттік
органдар валюталық реттеудің заңдылықтарына сәйкес өз құзыретінің шегінде
жүргізеді. Валюталық реттеу бойынша негізгі нормативтік актілері 1998
жылдың 24 желтоқсанында Валюталық реттеу туралы заң толықтырулар мен
қосымалар енгізілген заң болып табылады. Ол Қазақстан аумағында
жүргізілетін валюталық операциялардың принциптері мен тәртібін валюталық
операция субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін, валюталық заңдылықтар
бұзылуының жауапкершілігін анықтайды. Валюталық бақылау агенттері ретінде
валюталық операцияларды жүргізу кезінде валюталық заңдылқтардың орындалуын
бақылау міндеті жүктелген уәкілетті банктер мен банктік емес қаржылық
мекемелер болып табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Респбликасында келесідей валюталық шектеулер
қолданылады:
• резиденттер арасында жүргізілетін операциялар бойынша бар;
• шетел валютасын сатып алуға, сатуға және айырбастау өкілетті
банктер мен банктік операциялардың бөлек түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардан тыс жерде жүргізуге болмайды;
• қызмет және тауар үшін төлем ретінде және несие ретінде
резиденттер алатын шетел валютасы, олардың өкілетті
банктеріндегі шоттарына міндетті түрде есепке алыну керек.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Президенті халықаралық
міндеттемелерді орындау мақсатында және күипеген жағдайлардың туындай
кезінде кез келген валюталық операцияларды шектеуге және тоқтатуға құқылы.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасы Ұлттық банк
туралы заңды күші бар Жарғысына сәйкес ҚР Ұлттық банк шетел валютасында
операциялар жүргізуге қажетті шектеулерді енгізуге оның ішінде осындай
оеперациялардың көлемі немесе сыйақылар мөлшерлемесінің деңгейі кіреді құқы
бар. Қазақстан Республикасының Валюталық реттеу туралы Заңына сәйкес
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі резиденттердің экспорттық
операцияларына валюталық төлем және экспорттық валюталық түсімді міндтті
сату тәртібіне шек қоя алады. соңғысы нақты уақытта уақытша тоқтатылған.
2. Валюталық шоттарды ашу тәртібі
Шетел серіктестігімен есеп айырысуды жүзеге асыру үшін валюталық шот
ашу қажет. Егер заңды тұлғаның банкте теңгелік шоты болмаса, онда оны ашу
үшін келесі құжаттар ұсынылады:
• нотариалдық куәландырылған құрылтай құжаттарының көшірмесі;
• заңды тұлғаның валюталық шот ашу туралы арызы:
• уәкілетті тұлғалардың қол және мөр үлгілері;
• салық төлеуші ретінде есепке тұрғаны туралы анықтама;
• Қазақстан Республикасының уәкілетті органына тіркелгендігі
туралы куәлік.
Банкте төлемдерді жүргізу үшін өзара шарттар, келісімдер, мәмілелер
көшірмесі бар заңдық іс жасалынады.
Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар банкте валюталық шот
ашу үшін келесі құжатарды ұсыну қажет:
- мемлекеттік тіркеуден өткендігін растайтын уәкілетті орган
берген құжаттың көшірмесі немесе соған теңесетін құжат (патент
немесе лицензия) көшірмесі.
Шотқа келіп түскен валюталық қаражаттар заңды болу қажет уәкілетті
банктер арқылы ішкі валюта нарығында теңгеге сатып алынған экспортты
валюталық түсім, жарғылық капиталға салым, қаржылық көмек, қайырымдылықтар,
сыйлықтар, несиелер, қарыздар, валюта. Заңды тұлғалар шетел валютасындағы
несиені тек бейрезидент тұлғалармен есеп айырысу үшін және шетел
валютасында алынған банктік несилер бойынша міндеттемелерді орындау үшін
ған алады. Клиенттердің валютаны сатып алуы валюталық қаражаттарды сатып
алуға берілетін арық арқылы (2-қосымша) және кросс-операция (айырбастау) (3-
қосымша) бойынша жүзеге асырады, ал сату валюталық қаражаттарды сатуға арыз-
тапсырма негізіндле жүргізіледі (4-қосымша).
Тауарды импорттау (жұмыстар мен қызметтер) бойынша келісімшарттардың
төлемі алдын ала валюталық шоттан төленген кезде клиент банкке тиісті өзара
шарт, келісімшарт немесе келісімдерді ұсынуы қажет. Ұсынылатын құжаттар
негізінде валюталық шот ашу кезінде тоғыз таңбалы саннан тұратын нөмір
беріледі.
000 000 000
1 2 3,
Мұндағы: 1 – валютаның коды;
2 – шоттың баланстық нөмірі;
3 – клиенттің нөмірі (жеке)
Онда шоттың ашылған күні, клиентті атауы, нөмірі және қосымша
ақпараттар жазылатын, валюталық шоттарды тіркеу кітапшасы жүргізіледі. Сол
уақытта клиенттерге папка ашылады: онда шот бойынша ақша қаражаттарымен
байланысты барлық материалдар жиналатын заңды іс және дербес шот
көрсетіледі.
Жоғарыда айтылғандай, банктер шетел валютасында операция жүргізу үшін
лицензия алулары қажет. ҚР Ұлттық банкі лицензиялауды заңдылықтарға сәйкес
жүзеге асырады. Бүгінгі күні шетел валютасында қолма-қол есеп айырысу
негізінде бөлшек сауда және қызмет көрсетулермен байланысты әрекет,
резиденттердің мемлкет заңдылықтары бойынша құқықтарына сәйкес шетел
банктерінде және қаржы институттарында шоттар ашумен байланысты қызметтерге
лицензия беріледі.
Кейбір шетел валютасындағы операциялар ұлттық банкке тіркелуі қажет,
мысалы, 100 мың АҚШ долларынан асатын ақша пайдасына өтуін қарастыратын
капитал қозғалысымен байланысты валюталық операциялардың келесі тіркеу
тәртібін анықтаған:
- 180 күннен асатын мерзімге дейнгі алынатын несие;
- 180 күннен асатын мерзімге резидентердің экспорттық
мәмілелерін бейрезиденттердің несиеленуіне байланысты есеп
айырысуларды жүзеге асыру;
- 180 күннен асатын мерзімге резиденттердің импорттық
мәмілелерін бейрезиденттедің несиелеуіне байланысты есеп
айырысуларды жүзеге асыру;
- Қазақстан Республикасындағы бейрезиденттердің инвестициясы;
- жылжымайтын мүліктерге мүлікті және басқа да құққтар
төлемдеріне аударымдар;
- бейрезиденттердің 180 күннен асатын мерзімге резиденттердің
экспорттық мәмілелерін несилеумен байланысты есеп айрысуларды
жүзеге асыру.
Валюталық операциялар бойынша есеп және есеп беру тәртібі және нысаны
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі мен статистикалық уәкілетті
мемлекеттік органдарының келісіміне сәкес Қазақстан Республикасы Ұлттық
банкпен бекітіледі және Қазақстанның заңды және жеке тұлғалары мінетті
түрде орындауы керек.
Республикадағы балық заңды және жеке тұлғалар Қазақстан Республикасы
Ұлттық банк және өкілетті банктерге олардың сұрауы бойынша, валюталық
реттеу заңының талаптарын орындау мақсатында қажетті ақпараттар мен
қаражаттарды ұсынуға міндетті.
Жекелеген валюталардың ұзақ немес қысқа позицияларында бірінші кезекте
мүмкіндігі болатын қолма-қол өтелмеген мәмілелермен байланысты олардың
қолдағы бар мүмкіндіктері жабылмаған мәмілелерімен валюталық операцияларды
жүргізу кезінде банктер әр түрлі тәуекелге бел буады.
Валюталық позиция банктің шетел валютасындағы талаптар мен
міндеттернің арақатынастарын білдіреді. Олардың нақы валюта бойынша тең
болуы кезінде валюталық позиция жабық деп есептелінеді, ал тең келмеуі
кезінде – ашық.
Жабық валюталық позиция кезінде банк шетел валютасын сатып алу
мәмілесін жасайды да және дәл сол уақытта оны алынған тоабыспен басқа сату
мәмілесімен жабады. Ұлттық банк жабық валюталық позиция көлемін шектемейді.
Валюталық бағам Банк үшін жағымсыз бағытта өзгеруі мүмкін болғандықтан
ашық валюталық позиция банктің зиян шегу тәуекелімен байланысты. Сонықтан
да Ұлттық банк, оның мөлшерін шектеп, арнайы бөлек есептілікті
тағайындайды.
Егер сатылған валюта бойынша міндеттемелер оған деген талаптар.
Ашық валюталық позицияның шегі қатаң валютадағы банктік жарғылық
капиталының 30% құрауы керек, ал ұзақ валюталық позиция жұмсақ валюта
бойынша 5% , валюталық нетто-позицияның жарғылық апиталдың 50% құрауы
керек.
Банктік валюталық операциялардың жіктелуі жалып банктік критерийлері
бойынша, сондай-ақ тек валюталық операцияларға ғана тән басқа да белгілері
бойынша жүзеге асады. Снымен, олар келесідей жіктеледі:
- Қазақстан Республикасы аумағында жасалынатын;
- Қазақстанның валюталық құндылықтарының шекарадан өтуіне
байланысты;
- Республикадан тыс жерде банктер жасайтын.
3. Валюталық операциялардың түрлері және олардың есебі
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін валюталық операциялардың түрлері
кеңінен дамыды. Елуінші жылдардың аяғынан бастап өнеркәсібі дамыған елдерде
валютаны жедел ұсыну (спот) және мерзімді (форвордтық) мәмілелер кең
қолданылады, соңғылары валюталық реттеу объектілері болып табылады.
Жетпісінші жылдардан бастап биржада фъючерстік және опционды валюталы
мәмілелер дамыды. Бұлш алып-сатарлық мәмілені және валюталы тәуекелден
сақтандырудың жаңа нысаны. Қолма-қол валюталы операцияларды көп банктер
жүеге асырады, мерзімді операциялармен своп мәмілелерін негізінен ірі
банктер, ал опционды операцияларды ірілендірілген банктер жүзеге асырады.
Жедел ұсына (своп) валюталық операцияларды өте кең таралған және төленген
мәміле көлемінің 90% құрайды. Олардың мәні мәмілені жасау кезіндеі баға
бойынша мәмілеге отыру күнінен бастап екінші күні валютаны алып-сату
шартына байланысты банк-контрагенттерінің оны жеткізуінде.
Свифт электрондық байланыс құралының, банкаралық электронды
аударымдар жүйесінің мысалы, АҚШ-та ЧИПС, Лондонда ЧАПС және т.с.с.,
компьютерлі өңдеудің кең таралуы бүгіннен ертеңге дейін немесе ертеңнен
келесі күнге дейінгі бір күнде депозиттерді орналастыру операцияларын тез
жүзеге асыру үшін қалады. Осы бағам негізінде валюталық нарықта басқа
мәміле бағамдары анықталады: мерзімдікте сол сияқты валютаны жеткізудің
қысқа мерзіміндегі бір ретті мәмілеге арнлаған бағам.
Жедел ұсынмен байланысты валюталық операциялар валюталық позицияның ең
мерзімді элементі болып табылады және белгілі бір тәуекелді өз мойнына
алады. Банктер спот операциясының көмегі арқылы өз клиентерінің шетел
валютасындағы қажеттіліктерін қамтамасыз етеді, капиталдардығ оның ішінде
қапыл ақөшалардың бір валютадан басқаға ауыстыра отырып төрелік және алып-
сатарлық операцияларды жүзеге асырады.
Шетел валютасындағы мерзімді мәмілелер (форвардтық, фъючесртік) – шарт
жасаған кезде тіркелген бағам бойынша шетел валютасының сомасын
белгіленген уақыттан кейін алып келуі туралы екі жақтың келісуі арқылы
жасалынатын валюталық мәміле. Осы анықтамадан мерзімдік валюталық
опеарциялардың екі ерекшелігі байақалады:
1. шарт жасау уақыты мен мәмілені орындау арасында интервал бар,
яғни валтаны жеткізу. Ол мәмілені жасау күнгіне бастап кезең
соңы ретінде (мерзімі 1-2 апта, 1, 2, 3, 6, 12 ай және 5 жылға
дейін) немесе мерзім шегіндегі кез келген кезең.
2. операция белгілі мерзімнен кейін жасалса да, валюта бағамы
мәміле жасалған кезде тіркеледі.
Спот және форвард мәмілесі бойынша валюта бағамның арасындағы
айырма мерзімді мәміле бағамы төмен кезде, спот бағамы бойынша жеңілдік
(дисконт – dis немесе депорт – D) ретінде немесе егер жоғары болған кезде
сыйақы ретінде анықталады. Сыйақы мерзімі бойынша жасалған мәміледе валюта
қолма-қол операцияға қарағанда қымбат айырбасталады дегенді білдіреді.
Дисконт, форвард операциялары бойынша валюта бағамы қолма-қолға қарағанда
төмен екендігін бідіреді. Жалпы алғанда, жеңілдік немесе сыйақы көлемі
спот бағамына қарағанда тұрақты. Сондықтан банк аралық нарықта мерзімді
мәмілелердің бағамын белгілеу кезінде көбінесе сыйақымен дисконт
анықталады. Валютаны жанама белгілеу кезінде дисконт қосылады, ал сыйақы
спот бағамынан шегеріледі. Сыйақы және дисконт әдісі бойынша емес, сандық
белгіде белгіленетін мерзімді мәміле бойына валюта бағамы аутрайт бағамы
деп аталады.
Шетел валютасына жасалатын мерзімді мәмілелер елесі мақсаттарға
жүргізіледі:
• коммерциялық ақсаттағы валюта айырбасталымы, валюталық
түсімдері, валюталық тәуекелді сақтандыру үшін қажет
төлемдерді сатып алуы немес сатуы;
• валюталық бағамының төмендеуіне байланысты болатын шығындардан
шекарадан тыс жерде және тікелей және қоржындық капитал
салымдарын сақтандыру;
• бағам айырмасы есебінен аылп-сатарлық пайда алу.
Валюталық опцион сатып алу-сату (лат. opito, options – таңдау) –
келісілген мерзім аяқталғанға дейін мәмілені жасау кезінде белгіленген
бағам бойынша белгілі бір валюта көлемін тараптардың бір жағы сатып алу-
сату мәмілесі кезінде сатып алу (call мәмілесі – сатып алушы опционы) немес
сату (put мәмілесі – сатушы опционы) құқығын таңдауға мүмкіндік беретін
белгіленген комиссияны (сыйақы) төлеу шарты кезіндегі келісім. Опцион
жағдайындағы мәмелелер банк үшін тәуекелі жоғары, сондықтан ол клиентке аз
табысты бағамын белгілейді. опцион бойынша сыйақы мөлшері опциондық шарттың
аяқталу күніндегі жедел мәміле бойынша валюта бағамының есебі арқылы
анықталады. Опционды мәміелелер сыйақы көлемінен асып түсетін бағамдық
ауытқулар кезінде тиімді болады. Негізінен валюталы опцион валюталық
тәукелді сақтандыру үшін қолданылады. Опциондармен тек қана банкаралық
нарықта ғана емес, сонымен қатар қор және тауар биржасына саудаласады.
Жетпісінші жылдардан бастап батыс елдерінде қалқөымалы валюталық
бағамға өту барысында фъючерстер дамыды. Валюталық фъючерс – мәмілеге отыру
кезінде алдын ала белгіленген бағам бойынша белгілі бір мерзімге белгілі
бір валютаның стандарттық көлемін сатып ату немесе сату міндеттемесін
білдіретін келісім. Стандарттық шарттарда барлық жағдайлар реттелген: сома,
мерзім, кепілді депозит, есеп айырысу тәсілі. Фъючерстермен сауда жасау
клирингтік үй арқылы жүзеге асырылады: ол әрбір сатып алушы үшін сатушы, ал
әрбір сатушы үшін сатып алушы болып табылады.
Қолма-қол және мерзімді операцияларға сәйкес валюталық мәміленің әр
түрлі своп мәмілесі болып табылады. Своп ағылшын. swap – айырбастау) –
бұл белгілі бір мерзімге сол валюталармен бір шартты мәміле бойынша жедел
жеткізу жағдайындағы клиент қолма-қол мәміле бойынша сатушы және сатып
алушы бағамының арасындағы айырма маржадан үнемдейді. Своп операциялары
банктер үшін өте қолайлы болып табылады: олар ашық позициясыз өтеді (сатып
алу-сату жабылады), онң тәуекелсіз қажетті валютамен уақытша қамтамасыз
етеді. Своп операциялары тек валютамен ғана емес, сонымен қатар пайызбен
де жасалынады. Своп мәміле нысанында банктер валюталарды, несиелерді,
депозиттерді, пайыздық мөлшерлемелерді, бағалы қағаздарды немесе басқа
құндылықтарды айырбастау жүзеге асырады.
Валюталық операциялармен байланысты нарықтық қызметтің белгілі бір
түрі – бұл төрелік – пайда табу мақсатында валютаны бір нарықтан сатып алу
және сол уақытта оны сату. Төреліктің айтарлықтай маңызды нысаны – олардың
қамтамасыз етілу икемділігін жоғарылату үшін пайыздық мөлшерлеме мен
форвардтық сыйақы немесе дисконт айырмасы арасындағы қатынастарды банктер
пайдаланатын және валюталық айырбас тәуекеліне ұшырамаған пайданы алу
жағдайы кезіндегі пайыздық арбитраж.
Спот немесе форвард жағдайында шетел валюталарын немесе бағалы
металдарды сатып алу шартына банк қол қоған кезде, келесідей шоттар
коррепонденциясы жасалады:
Дт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
талаптар.
Кт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Және бір уақытта осы өткізбеден теңге эквивалентінде келесі өткізбе
жасалады:
Дт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бйынша
позициясы.
Кт 6905 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міндеттемелер.
Спот және форвард жағдайында шетел валюталарын бағалы метелдарды
сату шартына банк қол қойған кезде, мынада шоттар корреспонденциясы
жасалады:
Дт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Кт 6905 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты
міндеттемелер.
Және бір уақытта теңгеде:
Дт Банктің шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
талаптары.
Одан әрі әрбір валюта бойынша дербес шот ашылады. Валюталау күні
есебінде нарықтық Валюталық күні – валюталық белгілеудң өзгеруі кезінде
талаптар мен міндеттемелерді қайта бағалау жүргізіледі. Қайта бағалаудан
пайда алу кезінде баланстан тыс шотта мынадай жазу жасалады:
Дт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
талаптар.
Кт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Шығын болған кезде:
Дт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Кт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
талаптар.
Баланстық шотта бір уақытта қайта бағалау сомасына келесідей
өткізбелер жасалады:
• пайда сомасы,на
Дт 3581 Шетел валютасын қайта бағалау бойынша өткен жылғы резерв.
Кт 4570 Шетел валютасы бойынша форвард операцияларды қайта бағалау
бойынша жұмсалмаған кіріс.
• шығын сомасына:
Дт 5570 Шетел валютасындағы форвард операцияларын қайта бғалаудан
іске асырылмаған шығыстар.
Кт 3581 Шетел валютасын қайта бағалау бойынша өткен жылғы резерв.
Келісімшарттың күші жойылған кезде немесе сатып алу бойынша есеп
айырысулр жүргізу кезінде банк келесі өткізбелерді жасайды:
• сату валютсы бойынша:
Дт 6905 Шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
міндеттемелер.
Кт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
• сатып алу валютасы бойынша:
Дт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Кт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
талаптары.
Баланстық шот бйыонша есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде келесідей
шоттар коррсепонденциясы жасалады:
• сатып алынатын валютада:
Дт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
1050 Банктердің коррепонденттік есеп шоттары.
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
3581 Шетел валютасын қайта бағалау бойынша өткен жылғы резерв (оң
қайта бағалау сомасына) немесе
Дт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
1050 Банктердің коррепонденттік есеп шоттары.
3581 Шетел валютасын қайта бағалау бойынша өткен жылғы резерв
(теріс қайта бағалау сомасына)
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
* сатылатын валютада:
Дт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
Кт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
3581 Шетел валютасын қайта бағалау бойынша өткен жылғы резерв
(оң қайта бағалау сомасына) немесе
Дт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
Кт 3581 Шетел валютасын қайта бағалау бойынша өткен жылғы резерв
1001 Кассадағы қол-қол ақша.
Бұрын айтылғандай, своп операцияс бұл – спот және форвард
операцияларының үйлесуі. Своп операцясы баланстан тыс есеп берудің бөлек
дербес шоттарында көрсетіледі. Валюталық позицияның баланстық шотында
своп операциялары бойынша бөлек дербес шот ашылады. Бұл шо шетел
валютасының ағым балансының өзгеруі кезінде қайта бағаланбайды.
Дт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
талаптары.
Кт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
• және бір уақытта сатылатын валюталарға келесі жазулар
жасалады:
Дт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Кт 6905 Шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
міндеттемелер.
Сонымен бірге әрбір алюта бойынша бөлек дербес шот ашылады. Спот
сатып алу (сату) бойынша есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде банк сату
валютасы бойыша келесі өткізбені жасайды:
Дт 6905 Шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
міндеттемелер.
Кт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Және барлық уақытта сатып алу валютасында:
Дт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Кт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
талаптары. баланстық шот бойынша келесі өткізбе жасалады:
• сатып алынатын валютада:
Дт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
1050 Банктердің коррепонденттік есеп шоттары.
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
• сатылған валютада:
Дт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
Кт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
1050 Банктердің коррепонденттік есеп шоттары.
Спот және форвард мөлшерлеме айрмасына байланысты ай айынғы табыс
немесе пайыздық шығыс есептелінеді:
• теріс айырма кезінде:
Дт 5704 Тазартылған қымбат металдарды қайта бағалауда шығысы.
Кт 2860 Банктік ықзмет бойынша өзге кредиторлар.
Мерзімі келген кезде қайта сатып алу кезінде баланстан тыс шоттарда
кері өткізбе жасалынады, ол баланстық шот бойынша
• сатып алынатын валютада:
Дт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
1050 Банктердің коррепонденттік есеп шоттары.
2860 Банктік ықзмет бойынша өзге кредиторлар.
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
* сатылатын валютада:
Дт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
2860 Банктік ықзмет бойынша өзге кредиторлар.
Кт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
1050 Банктердің коррепонденттік есеп шоттары.
Бухгалтерлік есепте опциондарды жүргізу үшін баланстық және баланстан
тыс шоттарда дербес шоттар ашылады:
1870 Банктің өзге де транзиттік өзге де есеп шоттары баланстық шот
бойынша Опционды сатып алу бағасы, 2870 Банктің басқа транзиттік
шоттары - Опционда сату бағасы дербес шот ашылады.
6405 Банктің шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
талаптары. Баланстан тыс шщоты бойынша екі дербес шо ашылады: Сатып
алынған опцион бойынша мүмкін талаптар және Сатылған опциондар бойынша
шартты талаптар. Ал 6905 Шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
міндеттемелер - Сатып алынған опцион бойынша мүмкін міндеттемелер және
сатылған опцион бойынша мүмін міндеттемелер. Баланстан тыс шот 6999
Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы - Опцион
бойынша позиция.
Банк опционды сатып алу кезінде оның бағасын төлейді және келесі
өткізбені жасайды:
Дт 1870 Банктің өзге де транзиттік өзге де есеп шоттары.
Кт 1050 Банктердің коррепонденттік есеп шоттары.
• бір уақытта шартты талап валютасында спот бағамы бйынша
опционның жалпы сомасына:
Дт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
талаптары.
• және шартты міндеттеме валютасында:
Дт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Кт 6905 Шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
міндеттемелер.
Бұдан әрі банк спот бойынша қайта бағалауды және ай аяғындағы спот
және форвард бағамының арасындағы айырма негізінде опцион бағасын есептеу
керек.
Банк опцион бойынша баланстан тыс шоттар бойынша есеп айырысуды
жүргізген кезде кері өткізбелер жасалынады және бос уақытта баланстық
шоттар бойынша клесідей шоттар корреспонденциясы жасалынады:
• валюталарды ресми сатып алған бағамынан жоғары сатқан кезде:
Дт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
Кт 4530 шетел валютасынынң сатып алу-сату бойынша кірістер.
• валюталарды ресми сатып алған бағамнан төмен сатқан кезде:
Дт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
Кт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
4530 шетел валютасынынң сатып алу-сату бойынша кірістер.
Банк опционды сатқан кезде опцион бағасы көлемінде ақша қаражаттарын
алады және келесі өткізбелерді жүргізеді:
Дт 1050 Банктердің коррепонденттік есеп шоттары.
Кт 2870 Банктің өзге де транзиттік есеп шоттар.
Бір уақытта спот бағамы бойынша опционның жалпы сомасына
корреспонденция жасалады:
• шартты талаптар валютасында:
Дт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу – сату бойынша шартты
талаптары.
Кт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
• және шартты міндеттеме валютасында:
Дт 6999 Банктің шетел валютсымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Банк опцион бойынша есептеу кезінде баланстан тыс шоттар бойынша кері
өткізбелері жасалынады, ол баланстық шот бойынша:
• сатып алу валютасын ресми бағамынан төмен шетел валютасын
сатқан кезде:
Дт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
5530 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шығыстар.
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
* сатылған валютасын ресми бағамынан жоғары шетел валютасын сатып алу
кезінде:
Дт 5530 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шығыстар.
1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы.
Кт 1001 Кассадағы қол-қол ақша.
4. Халықаралық банктік есеп айырысу нысандары
Экпорт-импорт операцияларын жүзеге асыру кезінде халықаралық банктік
келесідей нысандары қолданылады:
- құжаттамалық аккредитив;
- құжаттамалық инкассо;
- банктік аударым.
Құжаттамалық аккредитив
Құжаттамалық аккредитив – экспортшы (тарттаны акцептеу) пайдасына
төлемді жүргізу туралы клиент-импортшы тапсырысы бойынша берілетін банктің
шартты ақшалай міндеттемесі немесе аккредитивте көрсетілегн анықталған
сомада және бекітілген мерзімде басқа банктің төлемді (тратта акцепті)
жүзеге асыруды қамтамасыз ету.
Құжатты аккредитив өз кезегінде банктің бенефициарға өзінің тапсырып
берушісінің есебінен егер бенефициар аккредитивте көрсетілген құжаттады
белгіленген мерзімде ұсынылған жағдайда .
Банк сатып алушы мен сатушының арасында делдал қызмет атқарады. Олар
арқылы бірқатар операциялардан кейін төлем жүзеге асырылады: сәйкес
аккредитивті құжаттарды ұсынуға қарсы бенефициар акцептелген вексельді
төлеу немесе төлмді жүргізу міндеттемесі нысанындағы келісімге байланысты
аккредитивте көрсетілген соманы банктен алады. Құжаттамалық аккредитив
арасында бенефициар сатып алушының төлем қабілетіне және оның төлеуге дайын
болуына тәуелсіз және тауарды жөнелткеннен кейін бірден өтімді қаражаттар
алуы мүмкін.
Төлемді қамтамасыз етудің құралы ретінде құжатты аккредитив әсіресе
сатып алушылар мен сатушалрдың ойларының қақатығысуын бәсеңдету үшін қажет:
• Сатушы өзара шартта көрсетілген тауарды жеткізілімі үшін оған
төленетін сома валютада берілетініне сенімді болғысы келеді;
• Сатып алушы тауар жеткізілінбейіші ақша төлегісі келмейді.
Құжаттамалық аккредитив өзінің ерекше артықшылығына ие:
• Әлемде барлық елдермен операция жүргізу кезінде қамтамасыз ету
құралы ретінрде қолданылуы;
• Сатушыға тиесілі соманы өз уақытында игеру;
• Төлем шартына қатысты икемділік;
• Қысқа мерзімді қаржыландыру қаражаты ретінде қолданылуы;
• Сатушыға жеңілдікті қамтамасыз ету жағдайлары анықталған кезде
мүмкіндік беретін төлемді тез және кедергісіз жүзеге асыруы;
• Ерекше халықаралық құқыққа сенімділік.
Жоғарыда айтылғандай аккредитив төлемді қамтамасыз ету қызметімен
қатар несие қызметін де орындайды. Сатып алушы банктің төлемді жүзеге асыру
міндеті сатушының өз банкінен несие алуын жеңлдетеді. Белігіл жағдайларда
аккредитив импортшы банкке несие үшн негіз бола алады, яғни банк
аккредитивті операцияларды жүзеге асырк кезінде тауарға деген меншікті
растайтын құжаттарды басқаруы мүмкін, себебі тауар жөнелтпе құжаттары
жөнелтілген жүкті беру талаптарын куәландырады. ҚҰжаттарды беру жолы арқылы
таурды иемдену құқығы да беріледі.
Клиенттерге аккредитивті ұсыну немесе аккредитивке өтініш ретінде (5
қосымша) ашылады.
Аккредитивтермен есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде, ашуға арналған
тапсырмада аккредитив түрінің көрсетілуін тексеру керек.
Кері қайтарылатын аккредитив
Кез келген уақытта эмитент-банк өзгертуі немесе жойуы мүмкі, көп
жағдайда бенефициарды алдын ала ескертпей аккредитивтің бұйрық берушінің
айтуы боынша жасалынады. Сондықтан бұндай аккредитив банктің ешқандай
құқықты төлем міндеттемесін тудырмайды. Тек эмитент-банк немесе оны
корреспондент-банк құжат бойынша төлмді жүзеге асырған кезде аккредитивтің
қайтарып алу заңды күшін жояды.
Сонымен қайтарымды аккредитив бенефициарға жеткілікті қамтамасыз етуді
ұсынбайды. Оны корреспондент банк ешқашанда растамайды және өзара сенім
орнаған бір-біріне танымал әріптестеп арасында іскерлік қатынастарды ғана
қолданылуы мүмкін. Қазіргі таңда қайтарымды аккреитив сирек қолданылады.
Кері қайтарылмайтын аккредитив
Бенефициарға жоғары деңгейлі сенімділік береді, егер ол аккредитив
шартын орындаған болса оның жеткізілімдері мен қызметтеріне төлем
жүргізіледі. Қайтарып алынбайтын аккредитив эмитент-банк төлемінің қатаң
міндеттемесін құрайды. Қайтарып алынбайтын аккредитив кезінде аккредитивті
өзгерту немесе жою бенефициардың және де жауапты банктердің келісімдерін
талап етеді. Егер сатушы аккредитив шартын өзгерткісі немесе жойғысы келсе,
онда ол сатып алушыдан эмитент-банкке сәйкес тапсырмаларды беруін талап
етуі керек.
Қайтарып алынбайтын аккредитивті ашу туралы бенефициарға корреспондент-
банк хабарлайды. Қайтарып алынбайтын аккредитив расталуы мүмкін. Қайтарып
алынбайтын расталмаған аккредитив кезінде корреспондент-банк бенефициарға
аккредитивтің ашылуы туралы міндеттенеді. Бұл жағдайда ол төлемнің ешқандай
меншікті міндеттемелерін алмайды және нәтижесінде бенефициар ұсынған
құжаттар бойынша оны жүргізуге міндетті емес. Себебі, бенефициар шетелдегі
эмитент-банкке сенеді қайтарып алынбайтын расталмаған аккредитив тек саяси
тәуекел және қаражаттарды аудару тәуекелі маңызды емес болған жағдайда ғана
жалпылама болып табылады. Егер корреспондент-банк аккредитив ашқан
банктермен жақсы қатынаста болса, сондай-ақ тұрақты саяси және экономикалық
жағдайға сүйенетін бола, онда ол құжат бойынша төлемдері клиент мүддесіне
сәйкес операцияларды тез жүргізу мақсатында жүзеге асырады.
Егер корреспондент-банк бенефициарға аккредитивті бекітсе, онда ол
аккредитивке сәйкес және берілген уақытта құжаттар бойынша төлем жүргізуге
міндетті болып табылады. Бұл жғадайда жоғарылайды. Себебі көп жағдайларда
бұндай аккредитивке экспортшы еліндегі банктер ұшырайды, бекітетін саяси
тәуекел және қаражаттарды аудару тәуекелі ерекше болып табылады.
Экпсортшыға Үй банкімен, яғни экспортшы еліндегі банктерме,н
расталған, аккредитив айтарлықтай кепіл береді. Егер төлемнің түсу мерзімін
(кезеңін) анықтау мүмкін болса, онда маңызды валюталық тәуекел валюталық
мерзімді өзара шарттармен сақталуы мүмкін. Бірақ, егер ең басынан төлем
мерзімі анықталмаған болса да, валюталық операцияға қатысты банктер көп
жағдайларда тиімді шешімдерді ұсынуы мүмкін.
Жоғарыда айтылғандай аккредитивтің нысандары бенефициар үшін
қамтамасыз ету деңгейінен ерешеленеді. Аккредитив түрлері мен
коснтрукциялғы оларды пайдалануға байланысты болады.
Аккредитивтің негізгі түрлеріне келесілер жатады:
• ұсыну бойынша төлемдер;
• төлемді ұзарту бойынша;
• бенефициардың траттатын акцептілеуін қарастыру;
• бенефициардың тратталарды сатып алуын қарастыру;
• қызыл ескертпе;
• жаңартпалы;
• стенд бай (резервтік аккредитив);
• аудармалы.
Төлемді ұсыну бойынша аккредитив
Аккредитивтің кең қолданылатын түрі болып табылады. Бенефициармен есеп
айырысу аккредитивтегі шарттар орындаған кезде қажетті құжаттарды ұсыну
арқылы жүзеге асады. Банктер құжаттарды алғаннан кейін жеті банктік күннен
аспайтын мерзім ішінде сәйкес уаққытқа құжаттарды тексеруге құқығы бар.
Экспортшының шотына қаражаттарды есептеу кезінде қолданылатын валюталау
күні аккредитив валютасына байланысты болады.
Төлемді ұзарту бойынша аккредитив
Бенефициар төлемді құжатты берген емес, аккредитивте көрсетілген
біршама кеш мерзімде алады. Аккредитивтерге сәйкес құжаттарды ұсынғаннан
кейін, бенефициар өкілетті банктен төлем мерзімі келген күні төлемді жүзеге
асырады, келісімін алады. Сондықтан импортшы құжаттарды иемденуге, оларды
сатылу және сату бағасы бойынша дебеттегенге дейін ие болады. экономикалық
жоспарла төлемді ұзарту боынша аккредитив тратта акцептін қарастыратын
аккредитивке сәйкес келеді, тек төлемді ұзарту. Бұл тек эмитент-банк немесе
банк бекітушісі үшін ғана мүмкін. Вексельді есептеу кезінде көптеген
мүмкіндіктер болады.
Тратта акцептімен аккредитив
Бенефициар сатып алушға ұсынған тратта аккредитив бойынша шарттарды
орындағаннан кейін аккедитивті ашқан эмитент-банк немесе акцептен
қамтамасыз етілегн корреспондент-банкпен оған қайтаруын талап ете алады.
Төлем орнына тратта акцепті жасалады. акцептелген траттаны ол өз банкіне
беруі немесе мерзімі келген күні төлеу үшін қолдануы мүмкін. Акцепті
қарастыратын аккредитив бойынша тратта 60 күннен 180 күнге дейін қызмет
етеді. Тратта акцептен қарастыратын аккредитив импортшыға төөлем мерзімін
кепілдеу үшін қызмет етеді: төлем мерзімі басталғанға дейін, ол тауарды
одан әрі сата алады және түсім есебінен акцепті төлеуі мүмкін. Осыдан
келіп, импортшы мәмілеген сәйкес несие алмайды.
Тратта сатып алу аккредитиві
Негоциация түсінігінле бенефициардың траттаны ұсынуына қарсы,
негоциацияға өкілетті банктердің қаражаттарды төлеуі жатыр. Қаражат
төленбеген құжаттарды тексеру негоциация болып табылмайды. Бенефициар дұрыс
құжаттарды ұсыну кезінде, эмитент банк вексельді немесе құжаттарды ұсыну
кезінде, эмитент-банк вексельді немесе құжатты төлеуге кепілдендіреді.
Коммерциялық аккредитивтің көп қолданатын нұсқасы – байланысты
аккредитив. Кейбір жағдайларды таңдау ғана белгілі банктермен шектелген.
Коммерциялық аккредитив бойынша комиссияны төлеу бенефициар есебінен жүзеге
асады.
Аванс аккредитив
Қызыл ескертпе аккредитивін қолданған кезде сатушы корреспондент-
банктен келісілген соманы талап ете алады. Соңғысы, негізінде аккредитив
бойынша жеткізілетін тауарды алу немесе өндірісті қаржыландыру үшін
арналған. Аванс түбіртек (квитанция) бойынша төленеді және бенефициардың
жазбаша міндеттемесін жөнелтім құжаттарына мерзімінде ұсыну керек. Аванс
төлеу аккредитивті ашқан банктің жауапкершілігі негізніде корреспндент банк
есебінен жүзеге асады. Егер сатушы уақытында қажетті құжаттарды ұсынбаса
немесе авансты өтемесе онда корреспондент-банк аванс сомасына пайызды
дебеттейді.
Жаңартпалы аккредитив
Егер сатып алушы тапсырыс тауарларының белгілі бір бөліктерін белігіл
уақыт аралықтарында жеткізуге бұйрық берсе (жеткізілім топтамасы туралы
келісім шарт), онда төлем ішінара жеткізілім құнымен сәйкес өтелетін
жаңартпалы аккредитив бойынша жүзеге асуы мүмкін. Жаңартпалы аккредитив
кезінде келесі ескертпелер болуы мүмкін: (100000 USD аккредитив сомасы
1200000 USD жалпы сомасына дейін автоматты түрде он бр рет жаңарып
отырады. Алғаш 100000 американдық долларды пайдаланғаннан кейін, бірден
келесі ішінара төлем күшіне енеді және 1,2 миллион амреикандық доллар
сомасына дейін қайталанады. Көбінесе жаңарпалы ескетпеде бөлек
транштардың пайдалану мерзімі тіркеледі. Жаңартпалы аккреюитивтер жиынтық
және жиынтық емес болуы мүмкін. Жиынтық, яғни пайдаланылмаған немесе толық
пайдаланылмаған үлес сомасы қатысты үлес қосылуы мүмкін. Жиынтық емес
жағдайда, керісінше, уақытында талап етілмеген ішінара сомалардың пайдалану
мерзімі өтеді.
Резервті аккредитив
Стен бай аккредитивтері ең алдымен ҚҰрама штаттарында қолданылады
және АҚШ федералды штаттарының заңдық үкііне сәйкес банктер бере алмайтын
бізде қабылданған кепілдерді аустырады. Алайды Еуропада да аккредитивтің
осы түрі қолданылады стенд бай аккребитивтері кепіл құралы болып
табылады.
Резервті аккредитивтер келесідей төлем және қызметтер арқылы
кепілдендіріледі:
• ұсыну бойынша төлемге жататын векселдер бойынша төлем;
• банктік несиелерді өтеу;
• тауар жеткізімдерін төлеу;
• келісім шарт бойынша тауарды жеткізу;
• жұмысты орындау немесе мердігерлік шартты орындау;
Банкке аккредитив бойынша бұйрық берушінің өз міндеттемесін
орындамағаны туралы өтінішпен бірге аккредитивпен бірге сәйкес барлық
құжаттарды (жөнелтім құжаттардың көшірмесі) ұсына отырып оның орындауын
талап етеді. Банктер несиелерге байланысты бағалаы қағаздар бойынша
өздерінің жеке міндеттемелерін орындау кепілі ретінде өз есебінен резервті
аккредитивтер ашады. Одан әрі банктер аккредитивтің осы түрі арқылы
жеткізілген тауарлар үш жабдықтаушыларды кепілдейді.
Аудармалы аккредитив
Халықаралық сауда қажеттілігіне негізделеді. Ол сауда делдалына
клиенттің аккредитивтік қаражаттың қандай да бір жабдықтаушыға беруі үмкін
және сол арқылы меншікті қаражаттарды шекті пайдалану мәмілесін рәсімдеуге
мүмкіндк береді. Сонымен бірге сауда делдалына оның сатып алушысы қайтарып
алынбайтын аккредитивті шығарады. Соңғысы транферабель ретінде нақты
көрсетілуі керек. сауда делдалы банктен өз пайдасына аккредитив аш туралы
хабарлама алған кезде, ол соңғысына аккредитивті екінші бенефициар деп
аталатын өз жабдықтаушысына аударуды тапсырады. Бірақ, банк аккредитивті өз
келісімі берген шектес және тәртіпте ғана аударуға міндетті. Аудару бойынша
шығындар сауда делдалы есебінен ғана жүреді, сондықтан да аударушы банк
оған алдын ала дебеттеуге құқылы. Жабдықтаушы тауарды тиеп және құжатты
ұсынғаннан кейін, ол авизолаушы немесе растайтын банктен шартты төлемді
алады. Құжаттар аударушы банкке түседі де, сауда делдалына дебеттеледі.
Соңғысы аударушы банкке сатып алушыға шығарған өзінің фактура-шотын береді
және оның орнына өзінің жабдықтаушы шотын алады. Жабдықтаушы шотындағы
сомадан сауда маржасынан жоғары болатын делдал шотындағы сома сауда
делдалының кредитіне жазылады, Аудармалы аккредитивке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz