Ұйымда бухгалтерлік қызметті жақсы және жедел жүргізу үшін қолданылатын шаралар
КІРІСПЕ
1 ҰЙЫМДАРДА БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕРДІҢ ЖҮРГІЗІЛУІ
1.1 Материалдық емес активтер және негізгі құралдар есебі
1.1.1 Материалдық емес активтер есебі
1.1.2 Негізгі құралдар есебі
1.2 Инвестициялар және материалдық құндылықтар есебі
1.2.1 Инвестициялар есебі
1.2.2 Материалдық құндылықтар есебі
1.3 Дебиторлық борыштар және ақша қаражаттары есебі
1.3.1 Дебиторлық борыштар есебі
1.3.2 Ақша қаражаттары есебі
1.4 Меншікті капитал және міндеттемелер есебі
1.4.1 Меншікті капитал есебі
1.4.2 Міндеттемелер есебі
1.5 Еңбекақы және шаруашылықтың табыстары мен шығыстары есебі
1.5.1 Еңбек пен еңбекақы есебі
1.5.2 Шаруашылықтың табыстары мен шығыстары есебі
2 «KRAFT CORPORATION» ЖШС БУХГАЛТЕРЛІК ШАРУАШЫЛЫҚ ІС ӘРЕКЕТІНЕ ТАЛДАУ ЖАСАУ
2.1 «Kraft corporation» ЖШС жалпы ережелері мен заңды статусы
2.2 «Kraft corporation» ЖШС қызмет түрлері мен мақсаттары
2.2.1 Жолаушыларды тасымалдау ААҚ жасалған келісім шарт негізінде атқарылған қызмет түрі
2.2.2 «Kraft corporation» ЖШС Қазақстанның оңтүстік аймағында ұсынған және сатылған тауарлар тізімі
2.3 «Kraft corporation» ЖШС бухгалтерлік балансы
2.3.1 Бухгалтерлік шоттардың бас жоспары
3. ҰЙЫМДА БУХГАЛТЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІ ЖАҚСЫ ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ЖҮРГІЗУ ҮШІН ҚОЛДАНЫЛАТЫН ШАРАЛАР
3.1 Қазақстанда бухгалтерлік есепке қолданылатын программаларға жалпы шолу
3.2 Бухгалтерлік есепті автоматтандыруға арналған ақпараттық жүйелер
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ҰЙЫМДАРДА БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕРДІҢ ЖҮРГІЗІЛУІ
1.1 Материалдық емес активтер және негізгі құралдар есебі
1.1.1 Материалдық емес активтер есебі
1.1.2 Негізгі құралдар есебі
1.2 Инвестициялар және материалдық құндылықтар есебі
1.2.1 Инвестициялар есебі
1.2.2 Материалдық құндылықтар есебі
1.3 Дебиторлық борыштар және ақша қаражаттары есебі
1.3.1 Дебиторлық борыштар есебі
1.3.2 Ақша қаражаттары есебі
1.4 Меншікті капитал және міндеттемелер есебі
1.4.1 Меншікті капитал есебі
1.4.2 Міндеттемелер есебі
1.5 Еңбекақы және шаруашылықтың табыстары мен шығыстары есебі
1.5.1 Еңбек пен еңбекақы есебі
1.5.2 Шаруашылықтың табыстары мен шығыстары есебі
2 «KRAFT CORPORATION» ЖШС БУХГАЛТЕРЛІК ШАРУАШЫЛЫҚ ІС ӘРЕКЕТІНЕ ТАЛДАУ ЖАСАУ
2.1 «Kraft corporation» ЖШС жалпы ережелері мен заңды статусы
2.2 «Kraft corporation» ЖШС қызмет түрлері мен мақсаттары
2.2.1 Жолаушыларды тасымалдау ААҚ жасалған келісім шарт негізінде атқарылған қызмет түрі
2.2.2 «Kraft corporation» ЖШС Қазақстанның оңтүстік аймағында ұсынған және сатылған тауарлар тізімі
2.3 «Kraft corporation» ЖШС бухгалтерлік балансы
2.3.1 Бухгалтерлік шоттардың бас жоспары
3. ҰЙЫМДА БУХГАЛТЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІ ЖАҚСЫ ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ЖҮРГІЗУ ҮШІН ҚОЛДАНЫЛАТЫН ШАРАЛАР
3.1 Қазақстанда бухгалтерлік есепке қолданылатын программаларға жалпы шолу
3.2 Бухгалтерлік есепті автоматтандыруға арналған ақпараттық жүйелер
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Халық шаруашылығы есептерінің арасында бухгалтерлік есептің алатын
орны ерекше. Барлық экономикалық ғылымдар ішінде бухгалтерлік есеп өз
алдына дараланып тұратын бөлек ғылыми сала. Бухгалтерлік есептің
мәліметтері мен көрсеткіштері қоғамдьқ өндірістің дамуын экономикальқ
тұрғыдан зерттеуге бірден-бір негіз болып табылады. Сондықтан да
бухгалтерлік есептің негізгі міндеті - хальқ шаруашылығының барльқ
салаларында нақты тұжырымды мемлекеттік талапқа сай есептеу жұмысын
жүргізу. Қоғамымыздың даму кезеңдерінің қай сатыларында болмасын дамудың
объективті экономикалық заңдылықтарын анықтау және ол заңдылықтарды
пайдалану шараларын дұрыс белгілеу үшін есеп жұмыстарын, әсіресе
бухгалтерлік есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор.
Қоғамдық даму нәтижесінде бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына
қойылатын талаптар өсіп, міндеттер артуда. Қазіргі нарықтық экономикаға
түбегейлі көшу кезеңінде бухгалтерлік есепке жүктелетін міндеттер қай
кездегіден болмасын күрделі, ауқымды болып отыр. Өйткені қазіргі қоғамдық
дамудың жаңа кезеңінде өндіріс құрал-жабдықтарының мемлекеттік меншіктен
ұжымдық және жеке меншіктерге ауысуы кең етек алуда. Осыған орай
қазіргі кезде мемлекет, субъекті және жеке тұлғалар арасьндағы экономикальқ
және қоғамдық қарым-қатынастар саясаты жаңа сипат альш отыр. Бұл бойынша
еліміздегі халық шаруашылығының қай саласындағы субъектілер болмасын
олардың өңдірістік және қаржылық іс-әрекеті өз шығындарын өзі өтеу, өзін-
өзі қаржыландыру прннциптеріне негізделуі тиіс.
Бүгінгі таңда жүзеге асырылып жатқан реформалар мен істеліп жатқан
жұмыстардың, кәсіпкерлік қызметтің мемлекет тарапында және экономика
өмірінде атқаратын ролінің үшан-теңіз екендігі дәлелдеуді қажет етпейді.
Қазіргі өмірдің талабына сай дамып тұрған өркениетті елдердің қайсысы
болмасын кезінде шағын және орта кәсіпкерлікті дамыта отырып, айтарлықтай
экономикальқ өсу дәрежесіне жеткендігі баршаға мәлім.
Еліміздің жағдайын жақсарту, экономиалық дағдарыстан шығу мемекеттік
тұрғыдан бақылауға алынған мәселелер бойынша күн тәртібінде бірінші кезекке
койылып отыр. Бұған Қазақстан Республикасы Президенті Н. Ә. Назарбаевтың
"Қазақстан-2030" атты стратегиялык. бағдарламасьнда "Еліміздің экономикалық
саясатыньң бірден-бір басымды бағыты — шағын және орта бизнесті дамыту" -
деп атап көрсетуі дәлел бола алады. Сондықтан да кәсіпкерлікті еліміздің
шаруашылық қызметін жандандырғыш күш деп білу қажет.
Сонымен қатар қазіргі кезде халықаралық стандартқа көшу барысында
бухгалтерлік есеп және аудит жұмысына қойылатын талап өте күрделі. Ол шетел
тәжірібиесін тиімді қолдану, бухгалтерлік есепті жаңа талаптарға сай
жеделдетіп бір жүйеге келтіру болып табылады.
Нарық қатынастары жағдайында шаруашыльқ жүргізуші субъектілерде
бухгалтерлік есептің маңызы ерекше зор. Шаруашылық субъектілерінде
бухгалтерлік есеп жұмысы "Бухгалтерлік есеп туралы", "Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес жасалған бухгалтерлік есеп стандарты мен қаржы шаруашылық
қызметі бухгалтерлік есептің 6 бас шоттар жоспарына сай бекітілген ортақ
принциптер мен ережелері және Қазақстан Республикасы Қаржы және Кіріс
министрліктерінің бухгалтерлік есеп жөнінде шығарған нұсқаулары мен
ережелері, сондай-ақ ұсыныстары негізінде ұйымдастырылады. Қазіргі кезде
елімізде қолданылып жүрген бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық
бухгалтерлік есеп стандартына барынша жақындатылған.
Бухгалтерлік есеп және есеп беру мәліметтері шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдык, бөлімшелерінің қызметін жедел
басқару үшін, экономикалық жоспарлар жасап, оның орындалуын бақылау үшін
қолданылады.
1995 жылдың 26 желтоқсанында Қазақстан Республикасы Президентінің
"Бухгалтерлік есеп туралы" Заң күші бар №2732 Жарлығы қабылдаңды. Бұл заң
жарық көргеннен бері оны жүзеге асыру жолында көптеген жұмыстар атқарылуда.
Осы заңға сәйкес 1996 жылдың 18 қарашасында қаржы шар-уашылық қызметі
бухгалтерлік есебінің бас шоттар жоспары бекітіліп, 1997 жылдың 1
қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының барлық шаруашылық субъектілері
жаңа бухгалгерлік есеп стандарты бойьнша өз жұмыстарын жүргізе бастады.
Қазақстан республикасында қабылданған бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі
экономиканы көтеруге, оны ішкі және сыртқы инвесторлар үшін неғұрлым тиімді
етіп құруға мүмкіндік береді.
1 ҰЙЫМДАРДА БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕРДІҢ ЖҮРГІЗІЛУІ
1.1 Материалдық емес активтер және негізгі құралдар есебі
1. Материалдық емес активтер есебі
Шаруашылық субьктілерінде материалдық емес активтердің есебі Қазақстан
Республикасы бухгалтерлік есебінің 28 стандартына сәйкес және
субьектілердегі қаржы- шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебі бас шоттар
жоспарындағы (осыдан кейін шоттар жоспары деп аталады) Айналымнан тыс
активтер - деп аталатын бөлімнің 10 бас шотының төмендегі бөлімше
шоттарында жүргізіледі.
Шаруашылық субьектілерінде обьектілерді материалдық емес активтердің
қатарына кіргізу тәртібі және олардың құрамы белгіленген заңдарға сәйкес
тиісті нормативтік актілерде қарастырылған.
Жалпы материалдық емес активтер деп белгілі бір нақтылы табиғи пішіні
жоқ, бірақ қандай да бір бағаға құнға бағаланатын болғандықтан
субьектілерге үнемі, яғни ұзақ уақыт бойы қосымша табыс әкеліп тұратын
активтерді айтамыз.
Материалдық емес активтердің қатарына шаруашылық субьектілердің сатып
алған патенттері, лицензиялық сауда маркалары және тауар белгілері, жер
қойнауы мен электронды есептеуіш машиналары және өндіріс жағдайындағы
хабарларды пайдалану құқығы, гудвилл яғни форма бағасы, өнеркәсіп үлгілері,
ұйымдастыру шығындары және тағы да басқалары жатады.
Материалдық емес активтер шаруашылық субьектілерінің балансында
бастапқы құны бойынша кіріске алынады. Бұл материалдық емес активтердің
бастапқы құны былайша анықталады:
- Құрылтайшылар мен үлес қосушылардың шаруашылық субъектісі жарғылық
қорына қосқан үлесі есебінен келіп кіріске алынған материалдық емес
активтердің бағасы екі жақты нақты келісім бойынша бағаланады.
- Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан тегін (қайтарымсыз), сый ретінде
алынған материалдық емес активтер сол уақыттағы нарықтық баға бойынша
бағаланады.
- Басқа шаруашылық субъектілерінен, заңды тұлғалардан, сондай-ақ жеке
адамдардан сатылып алынған материалдық емес активтер, ол объектілерді сатып
алуға және оларды пайдалану үшін дайындауға кеткен шығындар бағасы
сомаларыньң қосындысы бойынша бағаланады.
Бұл материалдық емес активтердің баланстық бағасын анықтаудың жалпы
әдісі болып табылады. Бірақ кейбір материалдық емес активтердің бастапқы
кұнын анықтаудың ерекшеліктері бар. Бұған мысал ретінде соңғы уақыттарда
акционерлік қоғамдар мен жекешелендірілген шаруашылық субъектілерінде және
басқа да ұйымдарда қолданылып жүрген "Ноу-Хау" -деген ұғымды келтіруге
болады.
Материалдық емес активтердің аналитикалық (талдамалық) есебі олардың
әр қайсысына жеке ашылған инвентарлық карточкаларда жүргізіледі.
Материалдық емес активтер есептен шығарылғанда олардың баланстық
(қалдық) құнына 841-"Материалдык емес активтерді сату бойынша шығындар" -
шоты дебеттеліп, 10-"Материалдық емес активтер" - деп аталатын бас шоттың
тиісті бөлімше шоттары кредиттелінеді. Ал оларға есептелінген жинақталған
тозу сомасы 11-"Материалдық емес активтердің тозуы" - деп аталатын бас
шоттың тиісті бөлімше шоттарының дебетіне, 10-"Материалдық емес активтер"
деп аталатын бас шоттың тиісті бөлімше шоттарының кредитіне жазылады.
Егер шаруашылық субъектілері өз меншігіндегі, яғни иелігіндегі
материалдық емес активтерін сатқан жағдайда одан алынатын табыстарын 4-
"Ақша қаражаттары" немесе 3-"Материалдық "Дебиторлық борыштар мен басқадай
активтер" бөлімдері шоттарының тиістілер дебетіне, 721-"Материалдық емес
активтерді сатудан алынатын табыс" шотының кредитіне жазылды.
Материалдық емес активтердің тозуы.
Шаруашылық субъектілерінде материалдық емес активтер өздерінің
пайдаланылуы барысында біртіндеп сапалық жағынан тоза бастайды. Осы
активтер тозғанға дейін, яғни субъектіде пайдаланылған уақыт аралығында
пайда әкелуі қажет. Егер бұл материалдық емес активтерді пайдалануда
шаруашылық субъектісі табыс таппайтын болса, оларды актив қатарында
есептеудің қажеті де болмайды және бұндай жағдайда оларды сатып алуға
кеткен немесе басқадай шығындар жиынтығы субъектінің зияны болып табылады.
Шаруашылық субъектілерінде материалдық емес активтерді пайдалану
барысында олардың құнының бір бөлігі ай сайын, яғни оның пайдалану
мерзімінде өндіріс шығындарына қосылып отырады. Яғни, материалдық емес
активтердің құнына амортизациялық аударым есептеліп тұрады. Аморти-зациялық
аударым (өтелім) мөлшері материалдық емес активтердің бастапқы құнымен
олардьщ пайдалану мерзіміне қарай анықталады. Материалдық емес активтердің
пайдалану мерзімі субъектінің қызмет атқаратын уақытынан аспауы
Егер материалдық емес активтердің пайдалану мерзімін анықтауға мүмкіндік
болмаған жағдайда, амортизациялық аударым (өтелш) он жылға есептелінеді.
Бірақ ол субъектінің қызмет атқару уақытынан (мерзімінен) аспауы
керек.
1.1.2 Негізгі құралдар есебі
Жалпы негізгі кұралдар - деп өндірісте ұзақ уақыт бойы (бір жылдан
артық уақыт) пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын (пішінін,
түрін) сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа,
көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген амортизациялық
аударым мөлшерінде ауыстыратын еңбеқ құралдарын, яғни материалдық
активтерді айтады. Шаруашылық субъеқтіле-рінде негізгі құралдардың есебі.
Негізгі корлар (кұрал-жабдыктардың) есебі - деп аталатын бухгалтерлік
есеп стандартына сәйкес жүргізіледі.
Негізгі кұралдарға - қозғалмайтьш мүлік, жер учаскелері, үйлер мен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техниқалары және
олардың программалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар.
Өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс құралдары, қөп
жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.Көлемінің
үлкенді-кішілігіне, бағасының азды-көптілігіне (арзанды-қымбаттылығына)
қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі
құралдардың қатарына жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына
шаруашылық субъектісінің қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып
саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі құрылыс құрамыңда есептелетін
монтаждауды (құрастыруды, орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып
(салынып) біткен, бірақ әлі пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен
жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында
қаралған қосымша шығындардың есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген
ғимараттар жатпайды.Барлық "негізгі құралдар" өздерінің өндіріске
қатысуына қарай өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді.
Өндірістік негізгі кұралдар - деп өндірісте қызмет ететін, яғни енім өндіру
орындарында пайдаланылатын негізгі құралдарды айтады. Олар: өндіріске
арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік
тасымалдау құралдары, әртүрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар,
өлшеуіш аспаптар және тағы басқалары. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылық-тын. өндірістен басқа салаларында пайдаланылатын
негізгі құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық)
шаруашылығында, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздан-дыру, білім беру
және мәдениет салаларында пайдаланылатын негізгі құралдар және тағы да
басқа негізгі құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін
қызметтерінің түрлеріне қарай барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл
шаруашылығы, орман (тоғай) шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс,
материалды-техникалық жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық
тамақтандыру, басқару органдары, әлеуметтіқ сақтандыру, ғылым және білім
беру, ғылыми қөмек көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.
"Негізгі кұралдарды" халық шаруашылығының салаларына қарай
топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса
орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашьшықтың қай түріне жататындығы
негізге алынады.
Егер шаруашылық субъектідегі негізгі құралдардың бәрі тек қана
субъектінің негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын)
болса, онда бұл субъектідегі негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол
шаруашылық субъектінің атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.
1.2 Инвестициялар және материалдық құндылықтар есебі
1.2.1 Инвестициялар есебі
Иивестицияляр деп - өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шаруашылығына және
өндірістің басқа да салаларындағы шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай,
сондай-ақ ақша қаражаты түрінде, яғни капитал түрінде салынып ол
шаруашылықты әрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың
жиынтығын айтады. Жалпылай алғанда, инвестиция дегеніміз - бүгінгі күні
қолда бар ақшаны, мүлікті және басқа да заттарды, яғни капиталды қандай да
бір өндірісті дамыту үшін жұмсап, сол арқылы келешекте, яғни алдағы уақытта
пайыз (процент) түрінде немесе басқадай үлкен кәсіпкерлік табыс табу больш
табылады. Бұл жоғарыда айтылған процеспен екі фактор байланысты болып
келеді. Оның біріншісі - уақыт, ал екіншісі - тәуекелдік (тәуекелге бару).
Сонымен қатар инвестиция экономикалық өсудің негізі бола отырып, елдің
әлеуметтік дамуына жағдай жасайды. Осы айтылғандармен қатар инвестиция
экономикалық дамудың жоғарғы және тұрақты қарқынын қалыптастырудың, ғылыми-
техникалық прогресс жетістіктерін өсірудің, инфрақұрылымды дамытудың
маңызды факторы болып саналады.
Инвестицияның көзі болып жаңадан жасалған қосымша құнның, яғни таза
табыстың пайдаланылмай сақталған бір бөлігі саналады. Басқаша айтатын
болсақ, инвестиция көзі -жаңадан жасалынған құн немесе таза табыстың
сақталатын бөлігі болып табылады. Шаруашылық субъектілері немесе
кәсіпкерлер инвестицияны өзінің таза табысының есебінен, өзін-өзі
қаржыландыру немесе ол үшін сырттан несие алу арқылы жасайды. Тағайындалу
түрлері бойынша инвестициялар нақтылық (реальный) және қаржылық инвестиция
болып екі түрге бөлінеді.
1) Нақтылық инвестиция дегеніміз - шаруашылық субъектісіндегі
белгілі бір материалдык, өндірістік қорлардың, яғни активтердің (жер,
жабдық, құрылыс) өсуіне, дамуына жұмсалыну үшін салынатын салымдар болып
табылады.
2) Қаржылық инвестиция дегеніміз - акционерлік қоғамдар немесе
мемлекет шығарған акцияларға, облигацияларға және басқадай құнды қағаздарға
банктердің депозиттеріне салынған салымдар больш табылады.
Инвестицияның бұл жоғарыда айтылған екі түрін бірімен-бірі
бәсекелесуші емес, керісінше оларды бірін-бірі толықтыратындар деп түсінген
дұрыс.. Жоғарыда аталған инвестицияның қай түрінің болмасын алдына қойған
мақсаты салым салған саланы, өндірісті дамыту, ондағы өндірілетін өнім-
дердің, дайындалатын бұйымдардың сапасын барынша жақсарту, яғни оларды
халықаралық стандартқа сай етіп сыртқы рынокта сата алатын дәрежеге
жеткізу, өндіріске жаңа техникалар мен технологияны қолдану арқылы табыс
табу болып табылады.
Қаржылық инвестициялар иелену мерзіміне карай мынадай категорияларға
жіктеледі:
а) қысқа мерзімдік - иелену мерзімі бір жылга дейін;
б) ұзақ мерзімдік - иелену мерзімі бір жылдан артық.
Жылжымайтын мүліктерге салынған инвестицияларды иеленуші субъектілер
ұзақ мерзімдік ретінде есептейді. Тәуелсіздік алғаннан қейінгі уақыттар
барысында экономикалық дағдарыстан шығуға бет бұрған нарықтық экономика
жолымен даму үшін күресіп жатқан біздің еліміз үшін шетелдік инвесторлардың
ролі мен маңызы өте елеулі. Шетел капиталының біздің еліміздің экономикасын
көтеру үшін салым ретінде салынуын, яғни шетел инвесторларын тартудың
артықшылығы мен пайдалылығын былайша жіктеп қөрсетуге болады:
1. Шетел капиталының біздің елімізге жұмсалынуы еліміздің бюджетіне
түсетін түсімдерді көбейтеді;
2. Жергілікті халық үшін жаңа жұмыс орындары пайда болады және ол
халқымыздың әлеуметтік жағдайын жақсартып, сатып алу қабілетін арттырады;
3. Жаңа алдыңғы қатарлы халықаралық дәрежеге сай техника мен
технологияны елдің шаруашылық субъектілерінде қолдануды жылдамдатады;
4. Сырттан келген капитал елде экспорттың көбеюіне, бәсекелестіктің
қабілетінің жоғарылауына әсерін тигізеді.
Қаржылық инвестициялар есебі
Еліміздің нарықтық экономиқалық жолымен дамуы барысында қаржылық
инвестициялардың маңызы зор. Ал біздің еліміздің экономикасын көтеру үшін
қаржылық инвестицияны тарту бүгінгі күні аса қажетті болып отыр. Қазақстан
Реепубликаеының қаржы нарығы әлемдік деңгейде жаңадан бой көтеріп келе
жатқан қаржы нарықтарының қатарына жатады, ал қаржы нарығы келесі
нарықтардан пайда болады:
• валюталық нарық;
• құнды қағаздар нарығы;
• несие-капиталы нарығы (ақша нарығы);
• асыл металдар нарығы (алтын нарығы).
Қаржы нарығының айрықша бөлігі ол құнды қағаздар нарығы және де бұл
бойынша осы кезде қалыптастыру процесі аяқ басып келеді. Ал қаржылық
инвестициямен осы құнды қағаздар нарығы тікелей байланысты. Елімізде
мыңдаған акционерлік қоғамдар мен басқа да шаруашылық субъектілері,
жүздеген сақтандыру компаниялары, инвестициялық және мемлекеттік емес
зейнетақы қорлары тіркелен. Осы жоғарыда аталған субъектілер барлық құнды
қағаздар нарығының потенциалды қатысушылары қатарына жатады. Олардың
кейбіреулері эмитент, яғни айналымға құнды қағаздар шығарушылар болса, ал
екіншісі инвестор ретінде қызмет атқарады. Шаруашылық субъектісіне жаңа
технология енгізу, өндірісті модернизациялау, реконструкциялау әрқашанда
ірі капитал салымын керек етеді. Ал мұндай жұмысты атқару үшін
өндірушілерде әр уақытта капитал бола бермейді. Бұл шаруашылық субъектілері
қарыз капитал нарығына несиелер мен заемдарының қаражаттарын, айналымға
акциялары мен облигацияларын шығарса, онда елімізде бағалы қағаздар нарығы
пайда болады.
Іс жүзінде акция, облигация және басқа да бағалы қағаздарын шығару
арқылы капиталды тартуды көздейтін заңды тұлғалар эмитент - деп аталады
және сонымен қатар олар бағалы қағаздарды иемденушілердің алдында белгілі
бір жағдайда борышты болып табылады.
Эмитент ретіңде кім болғанына байланысты бағалы қағаздар үш түрге
бөлінеді:
1. Мемлекеттік;
2. Муниципалдық;
3. Корпоративтік.
Мемлекеттік кұнды қағаздар - бағалы қағаздардың бұл түрі Қазақстан
Республикасының заң актілеріне сәйкес мемлекеттің сыртқы және ішкі
қарыздарына байланысты шығарылады. Сонымен қатар бағалы қағаздың бұл түрі
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі мекемесімен эмитенттелінетін бағалы
қағаз болып табылады. Үкімет өз атынан бағалы қағаздардың бұл түрін шығара
отырып, Республикалық бюджетгің тапшылығын қысқартуға, инфляцияны
болдырмауға тырысады. Осыған сәйкес Ұлттық Банк мекемесі айналымдағы ақша
қаражаттарының қозғалысын реттеуді көздейді.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың мынадай түрлері бар:
- Ұлттық жинақ облигациялары.
- Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕККАМ).
- Мемлекеттік орта мерзімді қазынашыпық міндеттеме (МЕОКАМ).
Муниципалды құнды қағаздар - бағалы қағаздардың мұндай түрі жергілікті
бюджетпен эмиссияланатын жергілікті атқарушы органдар шешімімен шығарылады.
Бағалы қағаздардың бұл түрін шығарудағы басты мақсат - құрылыс, яғни
ауруханалар салу үшін, бала бақшалар мен мектептер, тұрғын үйлер, жолдардың
жағдайларын жақсарту, аймақтың әлеуметтік мәселелерін шешу және тағы
басқалар болып табылады.
Корпоративтік құнды қағаздар - шаруашылық субъектілерінің заң күшіне
сүйене отырып, жарғылық капиталын қалыптастыруға немесе шаруашылық қызметін
жүзеге асыру үшін шығаратын бағалы қағаздарын корпоративтік бағалы қағаздар
- деп атайды. Бағалы қағаздардың бұл түрін көп жағдайларда акционерлік
коғамдар шығарып және олар эмитент ретінде тіркеледі.
Бағалы қағаздарды жалпы мына төменде аталғандай екі топқа белуге
болады:
а) ақшалай;
б) капиталды.
Ақшалай бағалы қағаздар - ақшаны қарызга алғандығын білдіреді. Бағалы
қағаздардың бұл түріне вексельдерді, депозиттік және жинақ сертификаттарын
жатқызуға болады. Жалпы ақшалай құнды қағаздардан табыс бір peт қана
алынады. Іс жүзінде ақшалай құнды қағаздар қысқа мерзімді болып келеді,
яғни бір жылға дейінгі уақыт аралығында қол-данылады.
Капиталды құнды қағаздар - шаруашылық субъектісінің қорын (капиталын)
құруға немесе оны ұлғайтуға байланысты шығарылады.
Өздерінен алынатын табысқа байланысты құнды қағаздар қарыздық және
инвестициялық болып екі топка бөлінеді.
Қарыздық құнды қағаздар - бойынша эмитент өзі белгіленген уақыт
барысында процентімен тиісті қарыздарын өтеуге (төлеуге) міндетгі. Қарыздық
бағалы қағаздарға облигацияның барлық түрлері, вексельдер, тағы да басқа
бағалы қағаздар жатады.
Инвестициялық құнды қағаздар - иемденушіге активтің бір бөлігін
иемденуге құқық береді. Құнды қағаздардың бұл түріне акцияны жатқызуға
болады.
Құнды кағаздар шығарылу мақсатына байланысты корлы және саудалық болып
екі түрге бөлінеді.
Қорлы құнды қағаздар - қор биржаларында айланысқа түседі және көп
мөлшерде эмиссияланады. Құнды қағаздардың бұл түріне акциялар және
облигациялар жатады.
Саудалық құнды қағаздар - белгілі бір коммерциялық бағытпен сауда
операциялары кезінде есеп айырысуға арналған .
Нарықтағы айналымдағы ерекшеліктеріне байланысты кұнды қағаздар
нарықты және нарықты емес болып екіге бөлінеді.
Нарықты құнды қағаздар - айланыста еркін сатылып немесе сатып альнады.
Нарықты емес құнды қағаздар - қолдан-қолға еркін жүре бермейді, яғни
олар екінші айналымға түспейді.
1.2.2 Материалдық құндылықтар есебі
Өндіріс процесінде өнім өндіру және қызмет көрсету үшін керекті
жағдайлардың бірі - еңбек заттары. Олардың өндіріс құралдарынан өзгешелігі,
өндіріс құралы өндіріс процесіне ұзақ уақыт қатысып, өздерінің табиғи
пішінін сақтай отырып, өндірілетін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып
отыратын болса, еңбек заттары өндірісте пайдаланылған кезде өздерінің
бастапқы құнын түгелдей өндірілетін өнімге ауыстырады. Шығарылатын өнімнің,
атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының жартысынан артығы еңбек заттарының
құнынан тұрады. Еңбек заттары өндірістік қор болып табылады. Материалдық
құндылықтардың есебі Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есебінің №7
стандартына сәйкес жүргізіледі.
Материалдарды есептеудің негізгі міндеттері:
1. Дайындалған, келіп түскен, босатылған материалдарды уақытында
есептеп, кіріске алу немесе есептен шығару.
2. Материалдардың қоймада және тасымалдау кезінде түгел сақталуын
бақылау.
3. Материалдық қорлар қалдығының белгіленген мөлшерден артып немесе
төмендеп кетпеуін бақылау.
4. Материалдарды өндірісте пайдаланған кезде олардың техникалық жолмен
анықталған нормасын және тұтыну мөлшерінің қорын анықтау.
5. Материалдардың өндірісте ұтымды пайдаланылуын бақылау.
6. Дайындалған материалдардың өзіндік құнын анықтап және олардың
жоспарлы есептеу бағасынан айырмашылығын тауып пайдаланылған материалдар
құнын әр объектінің шығынына қосу.
Жақсы және дұрыс ұйымдастырылған есеп материалдардың түгел сақталуына,
үнемді пайдаланылуына көмегін тигізеді. Материалдардың түгел және дұрыс
сақталынуы және ұтымды пайдаланылуы, жұмсалуы үшін алдын ала мыналарды
жасау қажет:
- Тиісті түрде жабдықталған материалдық құндылықтарды сақтайтын қойма
немесе бөлме болуы қажет және бөлмелердің әрқайсысы материалдардың белгілі
бір түрін сақтауға арналған болуы керек.
- Материалдар қойманың әр бөлігінде өздерінің түрлері, сорттары,
өлшемдері бойынша керекті кезінде тез алуға және босатқаннан кейінгі кезде
қалдығын тексеруді қамтамасыз ететіндей етіп орналастырылуы керек.
Шаруашылық субъектісінің әкімшілігі материалдарды сақтайтын жерді
таразымен, өлшеу аспаптарымен және ыдыстармен жабдықтап және оларды жиі
тексеріп, дұрыстығын қадағалап отыруы керек. Соңдай-ақ, шаруашылық
субъектісінің басшысы материалдарды қабылдайтын және босататын адамдардың
топтарын белгілеп, олармен материалдарға жауапкершілік туралы шарт жасасу
керек. Материалдарға жауапты адамның жұмысқа алынуы, жұмыстан босатылуы
алдын ала келісілуі қажет. Материалдарды кіріске алу және қоймадан босату
құжаттарына қол қою құқығына ие болған қызмет иелерінің тізімін белгілеу де
субъекті басшысының немесе ол сенім білдірген адамның жұмысы болып
табылады.
Материалдардың есебін дұрыс және ұтымды ұйымдастыру үшін мыналар
керек:
- Материалдардың бірыңғай номенклатурасы мен жоспарлы есеп айырысу
бағасын белгілеу;
- құжат айналымының дәл жүйесін белгілеу және материалдарды есепке
алу мен есептен шығару операцияларының тәртібін сақтау;
- бірыңғайланған лғашқы есеп құжаттарының формалалды түрлерін белгілеу
және олармен шаруашылық субъектісінің барлық бөлімін қамтамасыз ету.
Материалдарды келешекте пайдалану үшін сақтау, басқа жаққа және
өндіріске босату мен пайдалану мөлшерін белгілеп оларды жетілдіріп отыру
керек. Белгіленген тәртіп бойынша материалдардың қалдығын жаппай түгендеу,
бақылау арқылы тексеріп және олардың нәтижесін дер кезінде есепке алып
отыру қажет етіледі.
Материалдардың жіктелуі
Еңбек заттары біртекті емес. Олардың бір-бірінен өндірісте атқаратын
міндеттеріне, сондай-ақ физикалық және химиялық қасиеттеріне карай өзара
айырмашылықгары бар. Сондықтан да материалдар есебін дұрыс ұйымдастырудың
ең басты мәселесі оларға экономикалық жағынан дәлелденген жіктеу жасау
болып табылады. Өздерінің өзгешеліктерімен өнім дайындауда атқаратын
міндеттеріне қарай материалдар: шикізаттар, негізгі материалдар мен көмекші
материалдар, жартылай фабрикат және тағы да басқалар болып бөлінеді.
Негізгі материалдар мен шикізаттар өндірілетін өнімнің құрамына кіріп, оның
материалдық негізін жасайды.
Шикізаттар деп - бұрын азды-көпті еңбек сіңірілген затгарды атайды.
Бұлардың құрамына кен өндіруші өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы өнімдері
(мұнай, кен, мақта, жүн, тері, ағаш және тағы да басқа материалдар) жатады.
Негізгі материалдардың қатарына өңдеуші өнеркәсіп өнімдері (ұн, мата,
кірпіш тағы да басқалар) жатады. Шикізаттар мен негізгі материалдар
өндірілген өнімнің негізін құрайды.
Өндірістік процестің бір сатысынан толық өтіп әрі қарай өндеуді қажет
ететін материалдар жартылай фабрикаттар -деп аталады. Материалдардың бұл
түрін әрі қарай өңдеу арқылы дайын бұйымдар алынады. Олардың аяқталмаған
өнімнен айырмашьшығы оны сол күйінде сатуға болады. Бұндай жағдайда
жартылай фабрикатты сатып алған шаруашылық субъектісі оны әрі қарай
өңдейді. Сондықтан да әрі қарай өңдеуге арналған шаруашылық субъектісінің
өзінің өндірген немесе басқалардан сатып алған заттары еңбек заттарының
қатарында есептелінеді. Жартылай фабрикаттар қатарына құ-рылыс ұйымдарында
- бетон және ағаш бұйымдарын, металлургияда - шойын мен болатты жатқызуға
болады.
Көмекші материалдарға - әртүрлі химикаттар мен майлайтын, сүртетін
және жөндеуге керекті басқа да материалдар жатқызылады. Көмекші
материалдардың негізгі материалдардан өзгешелігі олар өнімнің материалдық
(заттық) негізін құрамайды. Олар өндіріс процесінде қолданылуы барысында
негізгі материалдарға өзінің қандай да бір тиісті әсерін тигізіп, негізгі
материалдардың түсін және тағы да басқа жақтарын өзгертеді. Материалдардың
бұл түріне бояуларды, әктерді (известь) жатқызуға болады.
Материалдық құндылықтардың ішінде бөлек топ болып отындар, ыдыс және
ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер, құрылыс материалдары, тағы да
басқалар есептелінеді.
Материалдардың номенклатурасы
Материалдар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін материалдардың
номенклатуралық тізімі мен баға көрсеткішін дайындаған дұрыс.
Материалдардың номенклатурасы - деп өндірісте пайдаланатын материалдардың
белгілі бір түрлеріне олардың аты, сапасы, мөлшерлері және тағы да басқа
көрсеткіштері бойынша жасалынған жіктеу тізімін айтады. Номенклатуралық
тізімде әр материалдың дұрыс аты, оған берілген номенклатуралық нөмірімен
өлшем бірлігі көрсетіледі. Сонымен қатар номенклатуралық тізімде әрбір
материалдың бухгалтерлік есепте есептелінетін бағасы болуы тиіс. Сондықтан
номенклатуралық тізімді - номенклатуралык баға көрсеткіші - деп те атайды.
Шаруашылық субъектісінде пайдаланатын материалдар номенклатуралық
тізімде көрсетілгенде әдетте белгілі бір өздерінің топтары бойынша және
кіші топ-тары мен аттары, сапалары немесе мөлшерлері бойынша жіктелінуі
тиіс. Әрбір топқа тиісті сан жүйесі яғни шифр белгіленеді. Шифр жүйесіндегі
сандық белгілер саны әрбір топқа жататын материалдар санына байланысты.
Материалдарға берілген шифрлар бұл материалдар жазылған алғашқы құжатқа,
есеп регистрларына және әртүрлі кестелерге (табли-цаларға) қойылатын
болғандықтан есеп қызметінің жұмысын жетілдіру үшін сан жүйесінің
(шифрлардың) және оның цифрларының аз болғаны дұрыс әрі ыңғайлы болып
табылады. Материалдарға шифрлар тағайыңдағанда сол шифрдан материалдың қай
шотқа, сондай-ақ қандай аралық шотқа жататынын көрсететіндей етіп
тағайындау керек. Материалдардың номенклатуралық номерін жеті цифрдан
құрастыру ыңғайлы болып табылады. Оның алдыңғы үш цифры шоттың, келесі екі
цифры қай топқа жататынын көрсетсе, сонғы екі цифры материадардың осы топ
ішіндегі реттік санын көрсетеді. Номенклатуралық номерді бес саннан да
құрас-тыруға болады. Ол жағдайда оның алдыңғы бірінші цифры шоттың келесі
екі цифры қай топқа жататынын, ал соңғы екі цифры материалдың топ ішіндегі
реттік санын көрсететіндей болып тағайындалуы керек. Номенклатуралық баға
көрсеткіштерінде материалдар өздерінің статистикалық есеп берудегі
бекітіліп қаралған тізімдері бойынша топталғаны дұрыс.
1.3 Дебиторлық борыштар және ақша қаражаттары есебі
1.3.1 Дебиторлық борыштар есебі
Дебиторлық борыш - деп белгілі бір қарым-қатынасқа байланысты занды
және жеке тұлғалардың шаруашылық субъектісінің алдындағы сатып алған
тауарлары, субъектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай-ақ
жұмысшылар мен қызметкерлердің субъектіден аванс ретінде алған немесе
несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті
борыштарын айтады. Осы субъектіге берешек борышы бар кәсіпорындар мен
ұйымдар, сондай-ақ жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелінетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептелінеді. Олардың
қатарына жататындар:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген авнстық (алдын ала
төленген) телем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестігі
арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық
борышы;
- басқадай дебиторлық борыштар.
Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық борыштар ұзақ
мерзімді активтердегі "¥зақ мерзімді дебиторлық борыштар" бабына енгізілуі
мүмкін.
Дебиторлық борыштар есебіне мына төмендегі аталған есептілік
тіркелімдер (регистрлер, құжаттар) пайдаланылады (қолданылады):
№7 Журнал-ордер - 333-"Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы"
-деп аталатын шоттың кредиті бойынша;
№8 Журнал-ордер - 331-"Алынуға тиісті қосылған құн салығы"-деп
аталатын шоттың, 332-"Есептелген проценттер"-деп аталатын шоттың, 334-
"Басқалары"-деп аталатын бөлімше шотының және 35-"Берілген аванстар" бас
шотындағы белімше шоттарының кредиті бойынша;
№8 Журнал-ордерге қосымша ведомость - 35-"Берілген аванстар" бас
шотындағы бөлімше шоттарының дебеті бойынша;
№10 Журнал-ордер 31-"Күдікті қарыздар бойынша резерв" бас шотының
бөлімше шоттары және 34-"Алдағы кезең шығындары" бас шотының бөлімше
шоттарының кредиті бойынша,
№11 Журнал-ордер - 30- "Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің
борышы" бас шотындағы бөлімше шоттарының және 32-"Еншілес (тәуелді)
серіктестіктердің дебиторлық борышы" бас шотындағы бөлімше шоттарының
кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен регистрлерден
(тіркелімдерден) басқа дебиторлық борыштардың есебіне аналитикалық есептің
карточкаларын, ажырату парақшаларын (қағаздарын), бухгалтерлік
анықтамаларды және тағы да басқа құжаттарды қолданған дұрыс болып
табылады. Жалпы есеп регистрлерін толтыру шаруашылық операцияларының
мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек.
Америка Құрама Штаттарында барлық бланкілер үшін міндетті ортақ есеп
беру формалары жоқ. Есеп беру формалары (баланс және табыстар мен зияндар
жайлы есеп беру) біршама жинақтылығымен, мәліметтердің ірілігі-мен
айырықша көзге түседі, сондықтан да оларға деген көп алаңдатушылық
туғызбайды. Есеп формасын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің
құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін
таңдап, шоттар қорреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін
болсак, олар негізгі есеп регистрлерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып
өлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады. Бұл жерде
"трансформаңиялық ведомостар" деген ұғымы кең етек алып отыр. Олардың
мақсаты - бізде қолданылатын терминология бойынша нәтижелік пен қаржы
бөлінуші - реттеуші шоттардың толық жабылуы. Мұндай ведомостар біздің
теориямызда да, практикамызда да белгісіз болып отыр. Біздің жағдайда
қаржылық нәтижелерді есептеу барысында барлық жазулар айқын түрде көрініс
табуы мүмкін, керісінше трансформациялық ведомость көптеген көңіл бөліп
отырған тұлғаларды мұндай мүмкіндіктен айырады немесе бухгалтер бұл
жағдайда, егер алынған пайда (зиян) оны қанағаттандырмаса, онда құрылған
ведомосты жоққа шығарып, басқа реттеу жұмыстарын жүргізіп, өзгеше нәтижелер
алуы мүмқін. Дебиторлық борыштардың шоттарында есептелетін сомалардың
дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол
құжаттар бойынша шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы
жүргізіледі. Мұндағы басты мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен
дұрыстығын, толықтығын анықтау болып табылады. Соңғы жылдары бухгалтерлік
ақпараттарды өңдеудің барлық техникалық-экономикалық параметрлерінің
жақсарғандығы байқалып отыр.
Несиелік каргочкалар бойынша сату есебін екі төсілмен жүргізуге
болады.
Бірінші жолы - сатушы несие беруші компанияның төлемін күтуі керек.
Екінші жолы - сатушы сату барысында бірден ағымдағы шотқа квитанцияны
енгізеді.
Соңғы тәсіл банк жүйесімен байланысты несиелік карточкамен
жүргізілетін сатуға тән, ыңғайлы тәсіл болып келеді. Басты нәрсе - сату
уақытысын анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп немесе
жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер) қашан сатылды деген танылуында.
Бухгалтерлік есептің көзқарасынан қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып
алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы сатылған тауарлар
деп танылады. Ондай сатылған тауарлар үшін әзірге ақша қара-жаттары келіп
түспегеннің өзінде табыс көрсетілетін болса сәйкесінше салық төлеу қажет.
Бұл жағдайда сатып алушы телемді кешіктіруі мүмкін немесе тіпті төлемеуі де
мүмкін. Әсіресе, бұл салық төлегенде байқалады. Осымен қатар бухгалтерлік
есепті халықаралық стандартқа сәйкес жүргізу міндеттемелердің орындалуының
бұл жолын, келісім-шарттың орындалуына жауапты түрде қатысушының араласуын
талап ететіндігін көрсетіп отыр. Осыған орай компьютерлік технология
берілген әдістің барлық іс-әрекеттерін автоматты түрде есептеуге мүмкіндік
береді.
"Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы" - деп аталатын бас
шотының бөлімше шоттарына қатысты бухгалтерлік есепте мынадай
корреспоиденциялар жазылады:
- Сатып алушылар мен тапсырыс тиеліп жіберілген тауарлар, атқарылған
жұмыстар мен керсетілген қызметтер үшін есеп айырысу құжаттары ұсынылғанда
301-шот дебеттелініп, 701-шот кредиттелінеді.
- Тиеліп жіберілген тауарлар, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтерге байланысты қосылган құн салығы есептелінгенде 301-шот
дебеттелініп, 633-шот кредиттелінеді.
- Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы
қағаздар бойынша дебиторлық борыштардың пайда болуына 301, 302 және 303-
шоттардың тиістілері дебеттелініп, оған сәйкес 721, 722 және 723-шоттардың
тиістілері кредиттелінеді.
- Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы
қағаздар бойынша қосылған құн салығы есептелгенде 301, 302 және 303-
шоттардың тиістілері дебеттелініп, 633-шот кредиттелінеді.
- Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді
баға айырмашылықтарының пайда болуына 301, 302 және 303-шоттардың
тиістілері дебеттелініп, 725-шот кредиттелінеді. Айыппұлдар, өсімақылар
есептелінгенде 301, 302 және 303-шоттардың тиістілері дебеттелініп, 727-
шот кредиттелінеді.
- Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, атқарылған жұмыстар мен
көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде 431, 432, 441, 451 және
452-шоттардың тиістілері дебеттелініп, 301-шот кредиттелінеді. Сатылған
тауарлар мен дайын өнімдер әртүрлі себептермен кейін қайтарылған жағдайда
711-шот дебеттелініп, 301, 302 және 303-шоттардың тиістілері
кредиттелінеді.
- Кейіннен қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға
шегерімдерінің сомасына 712, 713-шоттардың тиістілері дебеттелініп, 301,
302 және 303-шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
- Қайтарылған тауарлар мен өнімдерге (жұмыстар мен қызметтерге)
есептелінген қосылған құн салығы сомасы 301, 302, 303, 321, 322 және 323-
шоттардың тиістілерінің дебетіне, 633-шоттың кредитіне сторно етіліп
жазылады.
- Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары
бойынша пайда болған жағымсыз (тиімсіз) бағамдық (курстық) айырмашылық
сомасына 844-шот дебеттелініп, 301, 302 және 303-шоттардың тиістілері
кредитгелінеді.
1.3.2 Ақша қаражаттары есебі
Ақшалай қаржылармен есеп айырысу операцияларын ұйымдастыру мен
есептесудің мақсаты Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің жанындағы
''Бухгалтерлік есеп және аудит әдістемесі департаментінің" №4 "Ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есеп"-деп аталатын бухгалтерлік есеп
стандартының бірінші бабында: "Кәсіпорыңдар мен ұйымдардың, яғни
субъектілердің ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі осы деректі
пайдаланушыларды түрлі операциялық және инвестициялық қаржы қызметі бойынша
есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының келіп түсуі, кірістелуі ол қаржылардың
жұмсалуы туралы ақпараттармен қамтамасыз етіп және оларға осы заңды
тұлғаның, яғни субъектінің қаржы жағдайындағы өзгерістерін бағалауына
мүмкіндік береді" делінген. Ал осы стандарттың екінші бабында: "Занды
тұлғалар, субъектілер (банктер мен бюджеттік мекемелерден басқа) ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есепті осы стандартгың талаптарына сай
жүргізеді және есепті кезеңдегі қаржы нәтижелері есептемесінің кұрамында
(яғни сонымен бірге) тапсырады" делінген.
Барлық шаруашылық жургізуші субъектілерде өңдірілген өнімді сату
барысында, сондай-ақ материалдық құндылықтарды, негізгі құралдарды,
тауарларды сатып алғанда немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе
бюджеттен тыс басқа да мекемелерге әртүрлі төлемдерді төлеуге байланысты
түрлі операциялар пайда болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма
әдетте бір уақытта өңдірілген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп,
жабдықтаушы ретінде болатын болса, екіншіден сол өнімдерді өндіріп шығару
үшін қажет болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын
жабдықтаушылар алдында сатып алушы болып табылады. Осындай кәсіпорындар мен
ұйымдардың, фирмалардың арасында алашақ және берешек операциялар көбіне
қолма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы жүргізіледі. Қопма-
қол ақшамен есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк мекемесі
белгілеген ережелер ментәртіпке сәйкес жүргізілуі тиіс. Ақшалай қаржылармен
есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізу мен оны
ұйымдастырудың мақсаттары мыналар болып табылады:
1. Ақшамен есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер кезінде
есептеу.
2. Субьектідегі ақшалай қаржылардың түгелдігін және олардың дұрыс,
тиімді пайдалануды бақылау
3. Есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорынның, ұйымның немесе
фирманың ақшалай кірістері мен шығындарын дұрыс есептеу.
Ақша қаражаттары есебі төмендегі есептер жиынынан тұрады:
1. Аударылған жолдағы ақшалай қаржылар есебі
Аударылған, бірақ әлі кәсіпорынның шотына келіп түспеген, яғни кіріске
алынбаған ақша қаражаттары жолдағы ақшалай қаржылар болып саналады. Олардың
есебі 411-шотта аударылған жолдағы ақшалай қаражаттар -деп аталатын шотта
жүргізіледі.
2. Банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалай қаржылар есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдар, фирмалар өздерінің ақшалай қаржыларын
сақтауға банк мекемесінен арнаулы шот алуына болады. Бұл шотта ашылған
аккредитивтердегі ақшалай қаржылар, чек кітапшаларындағы ақшалай қаржылар,
банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалай және басқадай құжаттардағы ақшалай
қаржылар есептелінеді.
3.Валюталық шоттардағы ақша қаражаттары қозғалысының есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдарда, мекемелерде шетелдік валютадағы ақша
қаражаттарының қозғалысы Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есепке алудың
№ 4 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп және №9 Шетелдік
валютадағы есепке алу-деп аталатын стандарттарына сәйкес жүргізіледі.
4.Есеп айырысу шоты бойынша жүргізілетін операциялар есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдар, мекемелер өздерінің ақша қаражаттарын өздері
таңдаған, яғни өздеріне қызмет көрсететін банк мекемелерінде сақтауға
міндетті. Ол үшін кәсіпорындар мен ұйымдар, мекемелер өздері қалаған банк
мекемелерінде есеп айырысу шоттарын ашулары тиіс. Бір кәсіпорынның немесе
субьектінің тиісінше әрбір банк мекемесінен бір ғана есеп айырысу шотын
ашуына болады.
5. Касса операцияларының есебі
Әрбір кәсіпорындар мен ұйымдардың, мекемелердің шаруашылық
субьектілерінің қолда бар нақты ақшалай қаражаттарын сақтайтын өздерінің
кассасы болуы керек. Кассада нақты және қолма-қол ақша қаржаттары
сақталады.
1.4 Меншікті капитал және міндеттемелер есебі
1.4.1 Меншікті капитал есебі
Өндіріспен, саудамен немесе кәсіпкерліктің басқадай түрімен
айналысатын шаруашылық субъектілері қайсыларының болса да шаруашылық
қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде материалдық құндылықтары,
ақшалай қаражаттары, қаржылық салымдары мен алдағы уақыттарда табыс табу
мақсатында жұмсаған шығындары және алашақтары болуы қажет. Осы жоғарыда
аталғандардың ақщалай жиынтығы капитал болып саналады. Шаруашылық
субъектісі алғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы за-
ңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол субъекті
құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде
қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Кейінгі уақыттарда субъектінің
капиталы өзінің қызметі барысында тапқан таза табысы және сондай-ақ басқада
көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп
отырады.
Жалпы шаруашылық субъектінің есебін жүргізу барысында жұмыс істеп
тұрған, қызмет атқарушы яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен
құрыдымы бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржы-
ландыру көздері баланстың пассивінде көрсетіледі.
Субъекті мүлкінің кұрамы
Субъектінің барлық мүлкі (қызмет атқарушы капиталы) айналыстан тыс
және айналыстағы активтер болып екіге бөлінеді. Мүліктерді қызмет атқару
мерзіміне қарай "негізгі (айналымнан тыс) активтер" және "айнальмдағы
активтер -деп екіге беледі.
Негізгі (айналымнан тыс) активтер негізгі құралдардан, материалдық
емес активтерден, қаржылық (ұзақ мерзімді) инвестициялардан, аяқталмаған
құрылыстан құралады. Жалпы айналымнан тыс активтер шаруашылық субъектінің
материалдық-техникалық базасын жасауға және дамытуға арналады.
Ал айналымдағы активтер шаруашылық субъектінің атқаратын қызметінен
пайда табу үшін пайдаланылады. Олардың қатарына ақшалай қаржылар, қысқа
мерзімдік қаржылық салымдар, тауарлы-материалдық қорлар, дебиторлық
алашақтар және басқадай активтер жатады.
Субъекті мүліктерінің (капиталының) құралу көздері
Субъектінің мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының
құнынан құралады. Шаруашылық субъектісі меншікті капиталыньң көздері болып
мыналар саналады:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- бөлінбеген пайда.
Шаруашылық субъектілері өздерінің меншікті қаржыларынан басқа қарыз
қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ мерзімді
несиелер, қарыздар, аванстар және кредиторлық борыштар жатқызылады.
Жарғылық қор меншік иесі субъектінің (кәсіпорынның) жарғысында
қаралған қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестициялаған қаржыларының
сомасы болып саналады.
Меншіктік ұйымдық - құқығының нысанына және меншік иесінің тиісті
құқығымен жауапкершілігіне қарай жарғылық қор мынадай түрлерде болуы
мүмкін:
Шаруашылық серіктестіктердің (толық серіктестік, сенім серіктесші,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік, жабық және ашық акционерлік қоғам) жарғылық капиталы.
Өндірістік кооператив мүшелерінің мүлік жарналары (үлестері).
Жарғылық қор мөлшері субъектінің жарғысында және басқа да
құрылтайшылық құжаттарында белгіленген, өкіметтің атқарушы органдарында
тіркелуі керек. Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер
енгізілгеннен кейін ғана өзгеруі мүмкін.
Қосымша төленген капитал –қоғамның өзінің акцияларын олардың атаулы
(номиналдық) құньнан артық құнмен сатқаннан пайда болған құн
айырмашылығынан туындайды.
Қосымша төленбеген капитал - негізгі құралдар мен инвестицияларды
қайта бағалағанда олардың құнының өскен сомасынан және тағыда басқалардан
туындайды.
Резервтік (сақтық, сақтаулы) капитал- келешекте (алдағы уақыттарда)
болуы мүмкін зияндармен шығындардың (ысыраптардың) орнын толтыруға арналып
шаруашылық субъектісі өзінің таза пайдасынан (табысынан) бөлінген меншіктік
капиталының бір бөлігі. Резервтік (сақтық, сақтаулы) капитаддың мөлшері мен
құрылу тәртібі Қазақстан Республикасының заңдары мен шаруашылық
субъектісінің (қоғамның) жарғысында қаралады (көрсетіледі).
Бөлінбеген пайда (табыс) - шаруашылық субъектінің (кәсіпорынның) жалпы
табысының (пайдасының) барлық шығындарын өтегеннен, бюджетке төленген салық
сомаларынан және табыстан (пайдадан) басқадай бағыттарға пайдаланғаннан
қалған белігі.
1.4.2 Міндеттемелер есебі
Қандай да болмасын шаруашылық субъектілерін олардың қандай салада
қызмет атқаратындығына қарамастан альш қарайтын болсақ, олардың
барлығыныңда міндеттемелері болады. Кез келген өндіріспен айналысатын
субъекті сол өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттармен материалдар үшін жаб-
дықтаушыларының алдында міндетті болса, саудамен айналысатын шаруашылық
субъектісі сол сататын тауарларын жеткізіп беруші яғни жабдықтаушы
субъектінің алдыңца міндетті болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де, саудамен де
ай-налыспайтын субъектілердің өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшы
қызметкерлерге олардың істеген еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі
салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі
таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемелерден, шет-
елдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырьш жатқан, сондай-ақ
міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай
жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан субъектілер көптеп кездеседі.
Осы айтылғандар туралы толық түсінік беретін қаржылық есептің ең
негізгілерінің бірі болып саналатынның бірі - міндеттемелер есебі.
Міндеттемелер есебі қаржы-шаруашылық қызметі бас шоттар кестесінің алтыншы
міндеттемелер деп алынатын бөлім шоттарында есептелініп жүргізіледі. Бұл
бөлімде 60-"Несиелер", 61-"Алдағы кезең кірістері", 62-"Дивидендтер бойынша
есеп айырысу", 63-"Бюджетпен есеп айырысу", 64- "Еншілес (тәуелді)
серіктестікпен есеп айырысу", 65- "Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп
айырысу", 66-"Алынған аванстар", 67-"Жабдықтаушы мердігерлермен есеп
айырысу", 68-"Басқадай несиелік борыштар бойынша есеп айырысу" -деп
аталатын бас шоттарының тиісті бөлімше шотгары орналасқан.
Банк және банктен тыс мекемелердің несиелерінің есебі
Несие - бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке
адамның заңды тұлғаға әдетте келісілген мөлшерде процент (пайыз, өсім) алу
үшін белгілі бір уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге
байланысты пайда болатын экономикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Халық шаруашылығы есептерінің арасында бухгалтерлік есептің алатын
орны ерекше. Барлық экономикалық ғылымдар ішінде бухгалтерлік есеп өз
алдына дараланып тұратын бөлек ғылыми сала. Бухгалтерлік есептің
мәліметтері мен көрсеткіштері қоғамдьқ өндірістің дамуын экономикальқ
тұрғыдан зерттеуге бірден-бір негіз болып табылады. Сондықтан да
бухгалтерлік есептің негізгі міндеті - хальқ шаруашылығының барльқ
салаларында нақты тұжырымды мемлекеттік талапқа сай есептеу жұмысын
жүргізу. Қоғамымыздың даму кезеңдерінің қай сатыларында болмасын дамудың
объективті экономикалық заңдылықтарын анықтау және ол заңдылықтарды
пайдалану шараларын дұрыс белгілеу үшін есеп жұмыстарын, әсіресе
бухгалтерлік есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор.
Қоғамдық даму нәтижесінде бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына
қойылатын талаптар өсіп, міндеттер артуда. Қазіргі нарықтық экономикаға
түбегейлі көшу кезеңінде бухгалтерлік есепке жүктелетін міндеттер қай
кездегіден болмасын күрделі, ауқымды болып отыр. Өйткені қазіргі қоғамдық
дамудың жаңа кезеңінде өндіріс құрал-жабдықтарының мемлекеттік меншіктен
ұжымдық және жеке меншіктерге ауысуы кең етек алуда. Осыған орай
қазіргі кезде мемлекет, субъекті және жеке тұлғалар арасьндағы экономикальқ
және қоғамдық қарым-қатынастар саясаты жаңа сипат альш отыр. Бұл бойынша
еліміздегі халық шаруашылығының қай саласындағы субъектілер болмасын
олардың өңдірістік және қаржылық іс-әрекеті өз шығындарын өзі өтеу, өзін-
өзі қаржыландыру прннциптеріне негізделуі тиіс.
Бүгінгі таңда жүзеге асырылып жатқан реформалар мен істеліп жатқан
жұмыстардың, кәсіпкерлік қызметтің мемлекет тарапында және экономика
өмірінде атқаратын ролінің үшан-теңіз екендігі дәлелдеуді қажет етпейді.
Қазіргі өмірдің талабына сай дамып тұрған өркениетті елдердің қайсысы
болмасын кезінде шағын және орта кәсіпкерлікті дамыта отырып, айтарлықтай
экономикальқ өсу дәрежесіне жеткендігі баршаға мәлім.
Еліміздің жағдайын жақсарту, экономиалық дағдарыстан шығу мемекеттік
тұрғыдан бақылауға алынған мәселелер бойынша күн тәртібінде бірінші кезекке
койылып отыр. Бұған Қазақстан Республикасы Президенті Н. Ә. Назарбаевтың
"Қазақстан-2030" атты стратегиялык. бағдарламасьнда "Еліміздің экономикалық
саясатыньң бірден-бір басымды бағыты — шағын және орта бизнесті дамыту" -
деп атап көрсетуі дәлел бола алады. Сондықтан да кәсіпкерлікті еліміздің
шаруашылық қызметін жандандырғыш күш деп білу қажет.
Сонымен қатар қазіргі кезде халықаралық стандартқа көшу барысында
бухгалтерлік есеп және аудит жұмысына қойылатын талап өте күрделі. Ол шетел
тәжірібиесін тиімді қолдану, бухгалтерлік есепті жаңа талаптарға сай
жеделдетіп бір жүйеге келтіру болып табылады.
Нарық қатынастары жағдайында шаруашыльқ жүргізуші субъектілерде
бухгалтерлік есептің маңызы ерекше зор. Шаруашылық субъектілерінде
бухгалтерлік есеп жұмысы "Бухгалтерлік есеп туралы", "Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес жасалған бухгалтерлік есеп стандарты мен қаржы шаруашылық
қызметі бухгалтерлік есептің 6 бас шоттар жоспарына сай бекітілген ортақ
принциптер мен ережелері және Қазақстан Республикасы Қаржы және Кіріс
министрліктерінің бухгалтерлік есеп жөнінде шығарған нұсқаулары мен
ережелері, сондай-ақ ұсыныстары негізінде ұйымдастырылады. Қазіргі кезде
елімізде қолданылып жүрген бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық
бухгалтерлік есеп стандартына барынша жақындатылған.
Бухгалтерлік есеп және есеп беру мәліметтері шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдык, бөлімшелерінің қызметін жедел
басқару үшін, экономикалық жоспарлар жасап, оның орындалуын бақылау үшін
қолданылады.
1995 жылдың 26 желтоқсанында Қазақстан Республикасы Президентінің
"Бухгалтерлік есеп туралы" Заң күші бар №2732 Жарлығы қабылдаңды. Бұл заң
жарық көргеннен бері оны жүзеге асыру жолында көптеген жұмыстар атқарылуда.
Осы заңға сәйкес 1996 жылдың 18 қарашасында қаржы шар-уашылық қызметі
бухгалтерлік есебінің бас шоттар жоспары бекітіліп, 1997 жылдың 1
қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының барлық шаруашылық субъектілері
жаңа бухгалгерлік есеп стандарты бойьнша өз жұмыстарын жүргізе бастады.
Қазақстан республикасында қабылданған бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі
экономиканы көтеруге, оны ішкі және сыртқы инвесторлар үшін неғұрлым тиімді
етіп құруға мүмкіндік береді.
1 ҰЙЫМДАРДА БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕРДІҢ ЖҮРГІЗІЛУІ
1.1 Материалдық емес активтер және негізгі құралдар есебі
1. Материалдық емес активтер есебі
Шаруашылық субьктілерінде материалдық емес активтердің есебі Қазақстан
Республикасы бухгалтерлік есебінің 28 стандартына сәйкес және
субьектілердегі қаржы- шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебі бас шоттар
жоспарындағы (осыдан кейін шоттар жоспары деп аталады) Айналымнан тыс
активтер - деп аталатын бөлімнің 10 бас шотының төмендегі бөлімше
шоттарында жүргізіледі.
Шаруашылық субьектілерінде обьектілерді материалдық емес активтердің
қатарына кіргізу тәртібі және олардың құрамы белгіленген заңдарға сәйкес
тиісті нормативтік актілерде қарастырылған.
Жалпы материалдық емес активтер деп белгілі бір нақтылы табиғи пішіні
жоқ, бірақ қандай да бір бағаға құнға бағаланатын болғандықтан
субьектілерге үнемі, яғни ұзақ уақыт бойы қосымша табыс әкеліп тұратын
активтерді айтамыз.
Материалдық емес активтердің қатарына шаруашылық субьектілердің сатып
алған патенттері, лицензиялық сауда маркалары және тауар белгілері, жер
қойнауы мен электронды есептеуіш машиналары және өндіріс жағдайындағы
хабарларды пайдалану құқығы, гудвилл яғни форма бағасы, өнеркәсіп үлгілері,
ұйымдастыру шығындары және тағы да басқалары жатады.
Материалдық емес активтер шаруашылық субьектілерінің балансында
бастапқы құны бойынша кіріске алынады. Бұл материалдық емес активтердің
бастапқы құны былайша анықталады:
- Құрылтайшылар мен үлес қосушылардың шаруашылық субъектісі жарғылық
қорына қосқан үлесі есебінен келіп кіріске алынған материалдық емес
активтердің бағасы екі жақты нақты келісім бойынша бағаланады.
- Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан тегін (қайтарымсыз), сый ретінде
алынған материалдық емес активтер сол уақыттағы нарықтық баға бойынша
бағаланады.
- Басқа шаруашылық субъектілерінен, заңды тұлғалардан, сондай-ақ жеке
адамдардан сатылып алынған материалдық емес активтер, ол объектілерді сатып
алуға және оларды пайдалану үшін дайындауға кеткен шығындар бағасы
сомаларыньң қосындысы бойынша бағаланады.
Бұл материалдық емес активтердің баланстық бағасын анықтаудың жалпы
әдісі болып табылады. Бірақ кейбір материалдық емес активтердің бастапқы
кұнын анықтаудың ерекшеліктері бар. Бұған мысал ретінде соңғы уақыттарда
акционерлік қоғамдар мен жекешелендірілген шаруашылық субъектілерінде және
басқа да ұйымдарда қолданылып жүрген "Ноу-Хау" -деген ұғымды келтіруге
болады.
Материалдық емес активтердің аналитикалық (талдамалық) есебі олардың
әр қайсысына жеке ашылған инвентарлық карточкаларда жүргізіледі.
Материалдық емес активтер есептен шығарылғанда олардың баланстық
(қалдық) құнына 841-"Материалдык емес активтерді сату бойынша шығындар" -
шоты дебеттеліп, 10-"Материалдық емес активтер" - деп аталатын бас шоттың
тиісті бөлімше шоттары кредиттелінеді. Ал оларға есептелінген жинақталған
тозу сомасы 11-"Материалдық емес активтердің тозуы" - деп аталатын бас
шоттың тиісті бөлімше шоттарының дебетіне, 10-"Материалдық емес активтер"
деп аталатын бас шоттың тиісті бөлімше шоттарының кредитіне жазылады.
Егер шаруашылық субъектілері өз меншігіндегі, яғни иелігіндегі
материалдық емес активтерін сатқан жағдайда одан алынатын табыстарын 4-
"Ақша қаражаттары" немесе 3-"Материалдық "Дебиторлық борыштар мен басқадай
активтер" бөлімдері шоттарының тиістілер дебетіне, 721-"Материалдық емес
активтерді сатудан алынатын табыс" шотының кредитіне жазылды.
Материалдық емес активтердің тозуы.
Шаруашылық субъектілерінде материалдық емес активтер өздерінің
пайдаланылуы барысында біртіндеп сапалық жағынан тоза бастайды. Осы
активтер тозғанға дейін, яғни субъектіде пайдаланылған уақыт аралығында
пайда әкелуі қажет. Егер бұл материалдық емес активтерді пайдалануда
шаруашылық субъектісі табыс таппайтын болса, оларды актив қатарында
есептеудің қажеті де болмайды және бұндай жағдайда оларды сатып алуға
кеткен немесе басқадай шығындар жиынтығы субъектінің зияны болып табылады.
Шаруашылық субъектілерінде материалдық емес активтерді пайдалану
барысында олардың құнының бір бөлігі ай сайын, яғни оның пайдалану
мерзімінде өндіріс шығындарына қосылып отырады. Яғни, материалдық емес
активтердің құнына амортизациялық аударым есептеліп тұрады. Аморти-зациялық
аударым (өтелім) мөлшері материалдық емес активтердің бастапқы құнымен
олардьщ пайдалану мерзіміне қарай анықталады. Материалдық емес активтердің
пайдалану мерзімі субъектінің қызмет атқаратын уақытынан аспауы
Егер материалдық емес активтердің пайдалану мерзімін анықтауға мүмкіндік
болмаған жағдайда, амортизациялық аударым (өтелш) он жылға есептелінеді.
Бірақ ол субъектінің қызмет атқару уақытынан (мерзімінен) аспауы
керек.
1.1.2 Негізгі құралдар есебі
Жалпы негізгі кұралдар - деп өндірісте ұзақ уақыт бойы (бір жылдан
артық уақыт) пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын (пішінін,
түрін) сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа,
көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген амортизациялық
аударым мөлшерінде ауыстыратын еңбеқ құралдарын, яғни материалдық
активтерді айтады. Шаруашылық субъеқтіле-рінде негізгі құралдардың есебі.
Негізгі корлар (кұрал-жабдыктардың) есебі - деп аталатын бухгалтерлік
есеп стандартына сәйкес жүргізіледі.
Негізгі кұралдарға - қозғалмайтьш мүлік, жер учаскелері, үйлер мен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техниқалары және
олардың программалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар.
Өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс құралдары, қөп
жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.Көлемінің
үлкенді-кішілігіне, бағасының азды-көптілігіне (арзанды-қымбаттылығына)
қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі
құралдардың қатарына жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына
шаруашылық субъектісінің қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып
саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі құрылыс құрамыңда есептелетін
монтаждауды (құрастыруды, орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып
(салынып) біткен, бірақ әлі пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен
жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында
қаралған қосымша шығындардың есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген
ғимараттар жатпайды.Барлық "негізгі құралдар" өздерінің өндіріске
қатысуына қарай өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді.
Өндірістік негізгі кұралдар - деп өндірісте қызмет ететін, яғни енім өндіру
орындарында пайдаланылатын негізгі құралдарды айтады. Олар: өндіріске
арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік
тасымалдау құралдары, әртүрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар,
өлшеуіш аспаптар және тағы басқалары. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылық-тын. өндірістен басқа салаларында пайдаланылатын
негізгі құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық)
шаруашылығында, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздан-дыру, білім беру
және мәдениет салаларында пайдаланылатын негізгі құралдар және тағы да
басқа негізгі құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін
қызметтерінің түрлеріне қарай барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл
шаруашылығы, орман (тоғай) шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс,
материалды-техникалық жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық
тамақтандыру, басқару органдары, әлеуметтіқ сақтандыру, ғылым және білім
беру, ғылыми қөмек көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.
"Негізгі кұралдарды" халық шаруашылығының салаларына қарай
топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса
орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашьшықтың қай түріне жататындығы
негізге алынады.
Егер шаруашылық субъектідегі негізгі құралдардың бәрі тек қана
субъектінің негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын)
болса, онда бұл субъектідегі негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол
шаруашылық субъектінің атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.
1.2 Инвестициялар және материалдық құндылықтар есебі
1.2.1 Инвестициялар есебі
Иивестицияляр деп - өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шаруашылығына және
өндірістің басқа да салаларындағы шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай,
сондай-ақ ақша қаражаты түрінде, яғни капитал түрінде салынып ол
шаруашылықты әрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың
жиынтығын айтады. Жалпылай алғанда, инвестиция дегеніміз - бүгінгі күні
қолда бар ақшаны, мүлікті және басқа да заттарды, яғни капиталды қандай да
бір өндірісті дамыту үшін жұмсап, сол арқылы келешекте, яғни алдағы уақытта
пайыз (процент) түрінде немесе басқадай үлкен кәсіпкерлік табыс табу больш
табылады. Бұл жоғарыда айтылған процеспен екі фактор байланысты болып
келеді. Оның біріншісі - уақыт, ал екіншісі - тәуекелдік (тәуекелге бару).
Сонымен қатар инвестиция экономикалық өсудің негізі бола отырып, елдің
әлеуметтік дамуына жағдай жасайды. Осы айтылғандармен қатар инвестиция
экономикалық дамудың жоғарғы және тұрақты қарқынын қалыптастырудың, ғылыми-
техникалық прогресс жетістіктерін өсірудің, инфрақұрылымды дамытудың
маңызды факторы болып саналады.
Инвестицияның көзі болып жаңадан жасалған қосымша құнның, яғни таза
табыстың пайдаланылмай сақталған бір бөлігі саналады. Басқаша айтатын
болсақ, инвестиция көзі -жаңадан жасалынған құн немесе таза табыстың
сақталатын бөлігі болып табылады. Шаруашылық субъектілері немесе
кәсіпкерлер инвестицияны өзінің таза табысының есебінен, өзін-өзі
қаржыландыру немесе ол үшін сырттан несие алу арқылы жасайды. Тағайындалу
түрлері бойынша инвестициялар нақтылық (реальный) және қаржылық инвестиция
болып екі түрге бөлінеді.
1) Нақтылық инвестиция дегеніміз - шаруашылық субъектісіндегі
белгілі бір материалдык, өндірістік қорлардың, яғни активтердің (жер,
жабдық, құрылыс) өсуіне, дамуына жұмсалыну үшін салынатын салымдар болып
табылады.
2) Қаржылық инвестиция дегеніміз - акционерлік қоғамдар немесе
мемлекет шығарған акцияларға, облигацияларға және басқадай құнды қағаздарға
банктердің депозиттеріне салынған салымдар больш табылады.
Инвестицияның бұл жоғарыда айтылған екі түрін бірімен-бірі
бәсекелесуші емес, керісінше оларды бірін-бірі толықтыратындар деп түсінген
дұрыс.. Жоғарыда аталған инвестицияның қай түрінің болмасын алдына қойған
мақсаты салым салған саланы, өндірісті дамыту, ондағы өндірілетін өнім-
дердің, дайындалатын бұйымдардың сапасын барынша жақсарту, яғни оларды
халықаралық стандартқа сай етіп сыртқы рынокта сата алатын дәрежеге
жеткізу, өндіріске жаңа техникалар мен технологияны қолдану арқылы табыс
табу болып табылады.
Қаржылық инвестициялар иелену мерзіміне карай мынадай категорияларға
жіктеледі:
а) қысқа мерзімдік - иелену мерзімі бір жылга дейін;
б) ұзақ мерзімдік - иелену мерзімі бір жылдан артық.
Жылжымайтын мүліктерге салынған инвестицияларды иеленуші субъектілер
ұзақ мерзімдік ретінде есептейді. Тәуелсіздік алғаннан қейінгі уақыттар
барысында экономикалық дағдарыстан шығуға бет бұрған нарықтық экономика
жолымен даму үшін күресіп жатқан біздің еліміз үшін шетелдік инвесторлардың
ролі мен маңызы өте елеулі. Шетел капиталының біздің еліміздің экономикасын
көтеру үшін салым ретінде салынуын, яғни шетел инвесторларын тартудың
артықшылығы мен пайдалылығын былайша жіктеп қөрсетуге болады:
1. Шетел капиталының біздің елімізге жұмсалынуы еліміздің бюджетіне
түсетін түсімдерді көбейтеді;
2. Жергілікті халық үшін жаңа жұмыс орындары пайда болады және ол
халқымыздың әлеуметтік жағдайын жақсартып, сатып алу қабілетін арттырады;
3. Жаңа алдыңғы қатарлы халықаралық дәрежеге сай техника мен
технологияны елдің шаруашылық субъектілерінде қолдануды жылдамдатады;
4. Сырттан келген капитал елде экспорттың көбеюіне, бәсекелестіктің
қабілетінің жоғарылауына әсерін тигізеді.
Қаржылық инвестициялар есебі
Еліміздің нарықтық экономиқалық жолымен дамуы барысында қаржылық
инвестициялардың маңызы зор. Ал біздің еліміздің экономикасын көтеру үшін
қаржылық инвестицияны тарту бүгінгі күні аса қажетті болып отыр. Қазақстан
Реепубликаеының қаржы нарығы әлемдік деңгейде жаңадан бой көтеріп келе
жатқан қаржы нарықтарының қатарына жатады, ал қаржы нарығы келесі
нарықтардан пайда болады:
• валюталық нарық;
• құнды қағаздар нарығы;
• несие-капиталы нарығы (ақша нарығы);
• асыл металдар нарығы (алтын нарығы).
Қаржы нарығының айрықша бөлігі ол құнды қағаздар нарығы және де бұл
бойынша осы кезде қалыптастыру процесі аяқ басып келеді. Ал қаржылық
инвестициямен осы құнды қағаздар нарығы тікелей байланысты. Елімізде
мыңдаған акционерлік қоғамдар мен басқа да шаруашылық субъектілері,
жүздеген сақтандыру компаниялары, инвестициялық және мемлекеттік емес
зейнетақы қорлары тіркелен. Осы жоғарыда аталған субъектілер барлық құнды
қағаздар нарығының потенциалды қатысушылары қатарына жатады. Олардың
кейбіреулері эмитент, яғни айналымға құнды қағаздар шығарушылар болса, ал
екіншісі инвестор ретінде қызмет атқарады. Шаруашылық субъектісіне жаңа
технология енгізу, өндірісті модернизациялау, реконструкциялау әрқашанда
ірі капитал салымын керек етеді. Ал мұндай жұмысты атқару үшін
өндірушілерде әр уақытта капитал бола бермейді. Бұл шаруашылық субъектілері
қарыз капитал нарығына несиелер мен заемдарының қаражаттарын, айналымға
акциялары мен облигацияларын шығарса, онда елімізде бағалы қағаздар нарығы
пайда болады.
Іс жүзінде акция, облигация және басқа да бағалы қағаздарын шығару
арқылы капиталды тартуды көздейтін заңды тұлғалар эмитент - деп аталады
және сонымен қатар олар бағалы қағаздарды иемденушілердің алдында белгілі
бір жағдайда борышты болып табылады.
Эмитент ретіңде кім болғанына байланысты бағалы қағаздар үш түрге
бөлінеді:
1. Мемлекеттік;
2. Муниципалдық;
3. Корпоративтік.
Мемлекеттік кұнды қағаздар - бағалы қағаздардың бұл түрі Қазақстан
Республикасының заң актілеріне сәйкес мемлекеттің сыртқы және ішкі
қарыздарына байланысты шығарылады. Сонымен қатар бағалы қағаздың бұл түрі
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі мекемесімен эмитенттелінетін бағалы
қағаз болып табылады. Үкімет өз атынан бағалы қағаздардың бұл түрін шығара
отырып, Республикалық бюджетгің тапшылығын қысқартуға, инфляцияны
болдырмауға тырысады. Осыған сәйкес Ұлттық Банк мекемесі айналымдағы ақша
қаражаттарының қозғалысын реттеуді көздейді.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың мынадай түрлері бар:
- Ұлттық жинақ облигациялары.
- Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕККАМ).
- Мемлекеттік орта мерзімді қазынашыпық міндеттеме (МЕОКАМ).
Муниципалды құнды қағаздар - бағалы қағаздардың мұндай түрі жергілікті
бюджетпен эмиссияланатын жергілікті атқарушы органдар шешімімен шығарылады.
Бағалы қағаздардың бұл түрін шығарудағы басты мақсат - құрылыс, яғни
ауруханалар салу үшін, бала бақшалар мен мектептер, тұрғын үйлер, жолдардың
жағдайларын жақсарту, аймақтың әлеуметтік мәселелерін шешу және тағы
басқалар болып табылады.
Корпоративтік құнды қағаздар - шаруашылық субъектілерінің заң күшіне
сүйене отырып, жарғылық капиталын қалыптастыруға немесе шаруашылық қызметін
жүзеге асыру үшін шығаратын бағалы қағаздарын корпоративтік бағалы қағаздар
- деп атайды. Бағалы қағаздардың бұл түрін көп жағдайларда акционерлік
коғамдар шығарып және олар эмитент ретінде тіркеледі.
Бағалы қағаздарды жалпы мына төменде аталғандай екі топқа белуге
болады:
а) ақшалай;
б) капиталды.
Ақшалай бағалы қағаздар - ақшаны қарызга алғандығын білдіреді. Бағалы
қағаздардың бұл түріне вексельдерді, депозиттік және жинақ сертификаттарын
жатқызуға болады. Жалпы ақшалай құнды қағаздардан табыс бір peт қана
алынады. Іс жүзінде ақшалай құнды қағаздар қысқа мерзімді болып келеді,
яғни бір жылға дейінгі уақыт аралығында қол-данылады.
Капиталды құнды қағаздар - шаруашылық субъектісінің қорын (капиталын)
құруға немесе оны ұлғайтуға байланысты шығарылады.
Өздерінен алынатын табысқа байланысты құнды қағаздар қарыздық және
инвестициялық болып екі топка бөлінеді.
Қарыздық құнды қағаздар - бойынша эмитент өзі белгіленген уақыт
барысында процентімен тиісті қарыздарын өтеуге (төлеуге) міндетгі. Қарыздық
бағалы қағаздарға облигацияның барлық түрлері, вексельдер, тағы да басқа
бағалы қағаздар жатады.
Инвестициялық құнды қағаздар - иемденушіге активтің бір бөлігін
иемденуге құқық береді. Құнды қағаздардың бұл түріне акцияны жатқызуға
болады.
Құнды кағаздар шығарылу мақсатына байланысты корлы және саудалық болып
екі түрге бөлінеді.
Қорлы құнды қағаздар - қор биржаларында айланысқа түседі және көп
мөлшерде эмиссияланады. Құнды қағаздардың бұл түріне акциялар және
облигациялар жатады.
Саудалық құнды қағаздар - белгілі бір коммерциялық бағытпен сауда
операциялары кезінде есеп айырысуға арналған .
Нарықтағы айналымдағы ерекшеліктеріне байланысты кұнды қағаздар
нарықты және нарықты емес болып екіге бөлінеді.
Нарықты құнды қағаздар - айланыста еркін сатылып немесе сатып альнады.
Нарықты емес құнды қағаздар - қолдан-қолға еркін жүре бермейді, яғни
олар екінші айналымға түспейді.
1.2.2 Материалдық құндылықтар есебі
Өндіріс процесінде өнім өндіру және қызмет көрсету үшін керекті
жағдайлардың бірі - еңбек заттары. Олардың өндіріс құралдарынан өзгешелігі,
өндіріс құралы өндіріс процесіне ұзақ уақыт қатысып, өздерінің табиғи
пішінін сақтай отырып, өндірілетін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып
отыратын болса, еңбек заттары өндірісте пайдаланылған кезде өздерінің
бастапқы құнын түгелдей өндірілетін өнімге ауыстырады. Шығарылатын өнімнің,
атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының жартысынан артығы еңбек заттарының
құнынан тұрады. Еңбек заттары өндірістік қор болып табылады. Материалдық
құндылықтардың есебі Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есебінің №7
стандартына сәйкес жүргізіледі.
Материалдарды есептеудің негізгі міндеттері:
1. Дайындалған, келіп түскен, босатылған материалдарды уақытында
есептеп, кіріске алу немесе есептен шығару.
2. Материалдардың қоймада және тасымалдау кезінде түгел сақталуын
бақылау.
3. Материалдық қорлар қалдығының белгіленген мөлшерден артып немесе
төмендеп кетпеуін бақылау.
4. Материалдарды өндірісте пайдаланған кезде олардың техникалық жолмен
анықталған нормасын және тұтыну мөлшерінің қорын анықтау.
5. Материалдардың өндірісте ұтымды пайдаланылуын бақылау.
6. Дайындалған материалдардың өзіндік құнын анықтап және олардың
жоспарлы есептеу бағасынан айырмашылығын тауып пайдаланылған материалдар
құнын әр объектінің шығынына қосу.
Жақсы және дұрыс ұйымдастырылған есеп материалдардың түгел сақталуына,
үнемді пайдаланылуына көмегін тигізеді. Материалдардың түгел және дұрыс
сақталынуы және ұтымды пайдаланылуы, жұмсалуы үшін алдын ала мыналарды
жасау қажет:
- Тиісті түрде жабдықталған материалдық құндылықтарды сақтайтын қойма
немесе бөлме болуы қажет және бөлмелердің әрқайсысы материалдардың белгілі
бір түрін сақтауға арналған болуы керек.
- Материалдар қойманың әр бөлігінде өздерінің түрлері, сорттары,
өлшемдері бойынша керекті кезінде тез алуға және босатқаннан кейінгі кезде
қалдығын тексеруді қамтамасыз ететіндей етіп орналастырылуы керек.
Шаруашылық субъектісінің әкімшілігі материалдарды сақтайтын жерді
таразымен, өлшеу аспаптарымен және ыдыстармен жабдықтап және оларды жиі
тексеріп, дұрыстығын қадағалап отыруы керек. Соңдай-ақ, шаруашылық
субъектісінің басшысы материалдарды қабылдайтын және босататын адамдардың
топтарын белгілеп, олармен материалдарға жауапкершілік туралы шарт жасасу
керек. Материалдарға жауапты адамның жұмысқа алынуы, жұмыстан босатылуы
алдын ала келісілуі қажет. Материалдарды кіріске алу және қоймадан босату
құжаттарына қол қою құқығына ие болған қызмет иелерінің тізімін белгілеу де
субъекті басшысының немесе ол сенім білдірген адамның жұмысы болып
табылады.
Материалдардың есебін дұрыс және ұтымды ұйымдастыру үшін мыналар
керек:
- Материалдардың бірыңғай номенклатурасы мен жоспарлы есеп айырысу
бағасын белгілеу;
- құжат айналымының дәл жүйесін белгілеу және материалдарды есепке
алу мен есептен шығару операцияларының тәртібін сақтау;
- бірыңғайланған лғашқы есеп құжаттарының формалалды түрлерін белгілеу
және олармен шаруашылық субъектісінің барлық бөлімін қамтамасыз ету.
Материалдарды келешекте пайдалану үшін сақтау, басқа жаққа және
өндіріске босату мен пайдалану мөлшерін белгілеп оларды жетілдіріп отыру
керек. Белгіленген тәртіп бойынша материалдардың қалдығын жаппай түгендеу,
бақылау арқылы тексеріп және олардың нәтижесін дер кезінде есепке алып
отыру қажет етіледі.
Материалдардың жіктелуі
Еңбек заттары біртекті емес. Олардың бір-бірінен өндірісте атқаратын
міндеттеріне, сондай-ақ физикалық және химиялық қасиеттеріне карай өзара
айырмашылықгары бар. Сондықтан да материалдар есебін дұрыс ұйымдастырудың
ең басты мәселесі оларға экономикалық жағынан дәлелденген жіктеу жасау
болып табылады. Өздерінің өзгешеліктерімен өнім дайындауда атқаратын
міндеттеріне қарай материалдар: шикізаттар, негізгі материалдар мен көмекші
материалдар, жартылай фабрикат және тағы да басқалар болып бөлінеді.
Негізгі материалдар мен шикізаттар өндірілетін өнімнің құрамына кіріп, оның
материалдық негізін жасайды.
Шикізаттар деп - бұрын азды-көпті еңбек сіңірілген затгарды атайды.
Бұлардың құрамына кен өндіруші өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы өнімдері
(мұнай, кен, мақта, жүн, тері, ағаш және тағы да басқа материалдар) жатады.
Негізгі материалдардың қатарына өңдеуші өнеркәсіп өнімдері (ұн, мата,
кірпіш тағы да басқалар) жатады. Шикізаттар мен негізгі материалдар
өндірілген өнімнің негізін құрайды.
Өндірістік процестің бір сатысынан толық өтіп әрі қарай өндеуді қажет
ететін материалдар жартылай фабрикаттар -деп аталады. Материалдардың бұл
түрін әрі қарай өңдеу арқылы дайын бұйымдар алынады. Олардың аяқталмаған
өнімнен айырмашьшығы оны сол күйінде сатуға болады. Бұндай жағдайда
жартылай фабрикатты сатып алған шаруашылық субъектісі оны әрі қарай
өңдейді. Сондықтан да әрі қарай өңдеуге арналған шаруашылық субъектісінің
өзінің өндірген немесе басқалардан сатып алған заттары еңбек заттарының
қатарында есептелінеді. Жартылай фабрикаттар қатарына құ-рылыс ұйымдарында
- бетон және ағаш бұйымдарын, металлургияда - шойын мен болатты жатқызуға
болады.
Көмекші материалдарға - әртүрлі химикаттар мен майлайтын, сүртетін
және жөндеуге керекті басқа да материалдар жатқызылады. Көмекші
материалдардың негізгі материалдардан өзгешелігі олар өнімнің материалдық
(заттық) негізін құрамайды. Олар өндіріс процесінде қолданылуы барысында
негізгі материалдарға өзінің қандай да бір тиісті әсерін тигізіп, негізгі
материалдардың түсін және тағы да басқа жақтарын өзгертеді. Материалдардың
бұл түріне бояуларды, әктерді (известь) жатқызуға болады.
Материалдық құндылықтардың ішінде бөлек топ болып отындар, ыдыс және
ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер, құрылыс материалдары, тағы да
басқалар есептелінеді.
Материалдардың номенклатурасы
Материалдар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін материалдардың
номенклатуралық тізімі мен баға көрсеткішін дайындаған дұрыс.
Материалдардың номенклатурасы - деп өндірісте пайдаланатын материалдардың
белгілі бір түрлеріне олардың аты, сапасы, мөлшерлері және тағы да басқа
көрсеткіштері бойынша жасалынған жіктеу тізімін айтады. Номенклатуралық
тізімде әр материалдың дұрыс аты, оған берілген номенклатуралық нөмірімен
өлшем бірлігі көрсетіледі. Сонымен қатар номенклатуралық тізімде әрбір
материалдың бухгалтерлік есепте есептелінетін бағасы болуы тиіс. Сондықтан
номенклатуралық тізімді - номенклатуралык баға көрсеткіші - деп те атайды.
Шаруашылық субъектісінде пайдаланатын материалдар номенклатуралық
тізімде көрсетілгенде әдетте белгілі бір өздерінің топтары бойынша және
кіші топ-тары мен аттары, сапалары немесе мөлшерлері бойынша жіктелінуі
тиіс. Әрбір топқа тиісті сан жүйесі яғни шифр белгіленеді. Шифр жүйесіндегі
сандық белгілер саны әрбір топқа жататын материалдар санына байланысты.
Материалдарға берілген шифрлар бұл материалдар жазылған алғашқы құжатқа,
есеп регистрларына және әртүрлі кестелерге (табли-цаларға) қойылатын
болғандықтан есеп қызметінің жұмысын жетілдіру үшін сан жүйесінің
(шифрлардың) және оның цифрларының аз болғаны дұрыс әрі ыңғайлы болып
табылады. Материалдарға шифрлар тағайыңдағанда сол шифрдан материалдың қай
шотқа, сондай-ақ қандай аралық шотқа жататынын көрсететіндей етіп
тағайындау керек. Материалдардың номенклатуралық номерін жеті цифрдан
құрастыру ыңғайлы болып табылады. Оның алдыңғы үш цифры шоттың, келесі екі
цифры қай топқа жататынын көрсетсе, сонғы екі цифры материадардың осы топ
ішіндегі реттік санын көрсетеді. Номенклатуралық номерді бес саннан да
құрас-тыруға болады. Ол жағдайда оның алдыңғы бірінші цифры шоттың келесі
екі цифры қай топқа жататынын, ал соңғы екі цифры материалдың топ ішіндегі
реттік санын көрсететіндей болып тағайындалуы керек. Номенклатуралық баға
көрсеткіштерінде материалдар өздерінің статистикалық есеп берудегі
бекітіліп қаралған тізімдері бойынша топталғаны дұрыс.
1.3 Дебиторлық борыштар және ақша қаражаттары есебі
1.3.1 Дебиторлық борыштар есебі
Дебиторлық борыш - деп белгілі бір қарым-қатынасқа байланысты занды
және жеке тұлғалардың шаруашылық субъектісінің алдындағы сатып алған
тауарлары, субъектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай-ақ
жұмысшылар мен қызметкерлердің субъектіден аванс ретінде алған немесе
несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті
борыштарын айтады. Осы субъектіге берешек борышы бар кәсіпорындар мен
ұйымдар, сондай-ақ жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелінетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептелінеді. Олардың
қатарына жататындар:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген авнстық (алдын ала
төленген) телем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестігі
арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық
борышы;
- басқадай дебиторлық борыштар.
Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық борыштар ұзақ
мерзімді активтердегі "¥зақ мерзімді дебиторлық борыштар" бабына енгізілуі
мүмкін.
Дебиторлық борыштар есебіне мына төмендегі аталған есептілік
тіркелімдер (регистрлер, құжаттар) пайдаланылады (қолданылады):
№7 Журнал-ордер - 333-"Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы"
-деп аталатын шоттың кредиті бойынша;
№8 Журнал-ордер - 331-"Алынуға тиісті қосылған құн салығы"-деп
аталатын шоттың, 332-"Есептелген проценттер"-деп аталатын шоттың, 334-
"Басқалары"-деп аталатын бөлімше шотының және 35-"Берілген аванстар" бас
шотындағы белімше шоттарының кредиті бойынша;
№8 Журнал-ордерге қосымша ведомость - 35-"Берілген аванстар" бас
шотындағы бөлімше шоттарының дебеті бойынша;
№10 Журнал-ордер 31-"Күдікті қарыздар бойынша резерв" бас шотының
бөлімше шоттары және 34-"Алдағы кезең шығындары" бас шотының бөлімше
шоттарының кредиті бойынша,
№11 Журнал-ордер - 30- "Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің
борышы" бас шотындағы бөлімше шоттарының және 32-"Еншілес (тәуелді)
серіктестіктердің дебиторлық борышы" бас шотындағы бөлімше шоттарының
кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен регистрлерден
(тіркелімдерден) басқа дебиторлық борыштардың есебіне аналитикалық есептің
карточкаларын, ажырату парақшаларын (қағаздарын), бухгалтерлік
анықтамаларды және тағы да басқа құжаттарды қолданған дұрыс болып
табылады. Жалпы есеп регистрлерін толтыру шаруашылық операцияларының
мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек.
Америка Құрама Штаттарында барлық бланкілер үшін міндетті ортақ есеп
беру формалары жоқ. Есеп беру формалары (баланс және табыстар мен зияндар
жайлы есеп беру) біршама жинақтылығымен, мәліметтердің ірілігі-мен
айырықша көзге түседі, сондықтан да оларға деген көп алаңдатушылық
туғызбайды. Есеп формасын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің
құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін
таңдап, шоттар қорреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін
болсак, олар негізгі есеп регистрлерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып
өлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады. Бұл жерде
"трансформаңиялық ведомостар" деген ұғымы кең етек алып отыр. Олардың
мақсаты - бізде қолданылатын терминология бойынша нәтижелік пен қаржы
бөлінуші - реттеуші шоттардың толық жабылуы. Мұндай ведомостар біздің
теориямызда да, практикамызда да белгісіз болып отыр. Біздің жағдайда
қаржылық нәтижелерді есептеу барысында барлық жазулар айқын түрде көрініс
табуы мүмкін, керісінше трансформациялық ведомость көптеген көңіл бөліп
отырған тұлғаларды мұндай мүмкіндіктен айырады немесе бухгалтер бұл
жағдайда, егер алынған пайда (зиян) оны қанағаттандырмаса, онда құрылған
ведомосты жоққа шығарып, басқа реттеу жұмыстарын жүргізіп, өзгеше нәтижелер
алуы мүмқін. Дебиторлық борыштардың шоттарында есептелетін сомалардың
дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол
құжаттар бойынша шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы
жүргізіледі. Мұндағы басты мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен
дұрыстығын, толықтығын анықтау болып табылады. Соңғы жылдары бухгалтерлік
ақпараттарды өңдеудің барлық техникалық-экономикалық параметрлерінің
жақсарғандығы байқалып отыр.
Несиелік каргочкалар бойынша сату есебін екі төсілмен жүргізуге
болады.
Бірінші жолы - сатушы несие беруші компанияның төлемін күтуі керек.
Екінші жолы - сатушы сату барысында бірден ағымдағы шотқа квитанцияны
енгізеді.
Соңғы тәсіл банк жүйесімен байланысты несиелік карточкамен
жүргізілетін сатуға тән, ыңғайлы тәсіл болып келеді. Басты нәрсе - сату
уақытысын анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп немесе
жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер) қашан сатылды деген танылуында.
Бухгалтерлік есептің көзқарасынан қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып
алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы сатылған тауарлар
деп танылады. Ондай сатылған тауарлар үшін әзірге ақша қара-жаттары келіп
түспегеннің өзінде табыс көрсетілетін болса сәйкесінше салық төлеу қажет.
Бұл жағдайда сатып алушы телемді кешіктіруі мүмкін немесе тіпті төлемеуі де
мүмкін. Әсіресе, бұл салық төлегенде байқалады. Осымен қатар бухгалтерлік
есепті халықаралық стандартқа сәйкес жүргізу міндеттемелердің орындалуының
бұл жолын, келісім-шарттың орындалуына жауапты түрде қатысушының араласуын
талап ететіндігін көрсетіп отыр. Осыған орай компьютерлік технология
берілген әдістің барлық іс-әрекеттерін автоматты түрде есептеуге мүмкіндік
береді.
"Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы" - деп аталатын бас
шотының бөлімше шоттарына қатысты бухгалтерлік есепте мынадай
корреспоиденциялар жазылады:
- Сатып алушылар мен тапсырыс тиеліп жіберілген тауарлар, атқарылған
жұмыстар мен керсетілген қызметтер үшін есеп айырысу құжаттары ұсынылғанда
301-шот дебеттелініп, 701-шот кредиттелінеді.
- Тиеліп жіберілген тауарлар, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтерге байланысты қосылган құн салығы есептелінгенде 301-шот
дебеттелініп, 633-шот кредиттелінеді.
- Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы
қағаздар бойынша дебиторлық борыштардың пайда болуына 301, 302 және 303-
шоттардың тиістілері дебеттелініп, оған сәйкес 721, 722 және 723-шоттардың
тиістілері кредиттелінеді.
- Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы
қағаздар бойынша қосылған құн салығы есептелгенде 301, 302 және 303-
шоттардың тиістілері дебеттелініп, 633-шот кредиттелінеді.
- Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді
баға айырмашылықтарының пайда болуына 301, 302 және 303-шоттардың
тиістілері дебеттелініп, 725-шот кредиттелінеді. Айыппұлдар, өсімақылар
есептелінгенде 301, 302 және 303-шоттардың тиістілері дебеттелініп, 727-
шот кредиттелінеді.
- Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, атқарылған жұмыстар мен
көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде 431, 432, 441, 451 және
452-шоттардың тиістілері дебеттелініп, 301-шот кредиттелінеді. Сатылған
тауарлар мен дайын өнімдер әртүрлі себептермен кейін қайтарылған жағдайда
711-шот дебеттелініп, 301, 302 және 303-шоттардың тиістілері
кредиттелінеді.
- Кейіннен қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға
шегерімдерінің сомасына 712, 713-шоттардың тиістілері дебеттелініп, 301,
302 және 303-шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
- Қайтарылған тауарлар мен өнімдерге (жұмыстар мен қызметтерге)
есептелінген қосылған құн салығы сомасы 301, 302, 303, 321, 322 және 323-
шоттардың тиістілерінің дебетіне, 633-шоттың кредитіне сторно етіліп
жазылады.
- Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары
бойынша пайда болған жағымсыз (тиімсіз) бағамдық (курстық) айырмашылық
сомасына 844-шот дебеттелініп, 301, 302 және 303-шоттардың тиістілері
кредитгелінеді.
1.3.2 Ақша қаражаттары есебі
Ақшалай қаржылармен есеп айырысу операцияларын ұйымдастыру мен
есептесудің мақсаты Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің жанындағы
''Бухгалтерлік есеп және аудит әдістемесі департаментінің" №4 "Ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есеп"-деп аталатын бухгалтерлік есеп
стандартының бірінші бабында: "Кәсіпорыңдар мен ұйымдардың, яғни
субъектілердің ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі осы деректі
пайдаланушыларды түрлі операциялық және инвестициялық қаржы қызметі бойынша
есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының келіп түсуі, кірістелуі ол қаржылардың
жұмсалуы туралы ақпараттармен қамтамасыз етіп және оларға осы заңды
тұлғаның, яғни субъектінің қаржы жағдайындағы өзгерістерін бағалауына
мүмкіндік береді" делінген. Ал осы стандарттың екінші бабында: "Занды
тұлғалар, субъектілер (банктер мен бюджеттік мекемелерден басқа) ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есепті осы стандартгың талаптарына сай
жүргізеді және есепті кезеңдегі қаржы нәтижелері есептемесінің кұрамында
(яғни сонымен бірге) тапсырады" делінген.
Барлық шаруашылық жургізуші субъектілерде өңдірілген өнімді сату
барысында, сондай-ақ материалдық құндылықтарды, негізгі құралдарды,
тауарларды сатып алғанда немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе
бюджеттен тыс басқа да мекемелерге әртүрлі төлемдерді төлеуге байланысты
түрлі операциялар пайда болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма
әдетте бір уақытта өңдірілген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп,
жабдықтаушы ретінде болатын болса, екіншіден сол өнімдерді өндіріп шығару
үшін қажет болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын
жабдықтаушылар алдында сатып алушы болып табылады. Осындай кәсіпорындар мен
ұйымдардың, фирмалардың арасында алашақ және берешек операциялар көбіне
қолма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы жүргізіледі. Қопма-
қол ақшамен есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк мекемесі
белгілеген ережелер ментәртіпке сәйкес жүргізілуі тиіс. Ақшалай қаржылармен
есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізу мен оны
ұйымдастырудың мақсаттары мыналар болып табылады:
1. Ақшамен есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер кезінде
есептеу.
2. Субьектідегі ақшалай қаржылардың түгелдігін және олардың дұрыс,
тиімді пайдалануды бақылау
3. Есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорынның, ұйымның немесе
фирманың ақшалай кірістері мен шығындарын дұрыс есептеу.
Ақша қаражаттары есебі төмендегі есептер жиынынан тұрады:
1. Аударылған жолдағы ақшалай қаржылар есебі
Аударылған, бірақ әлі кәсіпорынның шотына келіп түспеген, яғни кіріске
алынбаған ақша қаражаттары жолдағы ақшалай қаржылар болып саналады. Олардың
есебі 411-шотта аударылған жолдағы ақшалай қаражаттар -деп аталатын шотта
жүргізіледі.
2. Банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалай қаржылар есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдар, фирмалар өздерінің ақшалай қаржыларын
сақтауға банк мекемесінен арнаулы шот алуына болады. Бұл шотта ашылған
аккредитивтердегі ақшалай қаржылар, чек кітапшаларындағы ақшалай қаржылар,
банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалай және басқадай құжаттардағы ақшалай
қаржылар есептелінеді.
3.Валюталық шоттардағы ақша қаражаттары қозғалысының есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдарда, мекемелерде шетелдік валютадағы ақша
қаражаттарының қозғалысы Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есепке алудың
№ 4 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп және №9 Шетелдік
валютадағы есепке алу-деп аталатын стандарттарына сәйкес жүргізіледі.
4.Есеп айырысу шоты бойынша жүргізілетін операциялар есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдар, мекемелер өздерінің ақша қаражаттарын өздері
таңдаған, яғни өздеріне қызмет көрсететін банк мекемелерінде сақтауға
міндетті. Ол үшін кәсіпорындар мен ұйымдар, мекемелер өздері қалаған банк
мекемелерінде есеп айырысу шоттарын ашулары тиіс. Бір кәсіпорынның немесе
субьектінің тиісінше әрбір банк мекемесінен бір ғана есеп айырысу шотын
ашуына болады.
5. Касса операцияларының есебі
Әрбір кәсіпорындар мен ұйымдардың, мекемелердің шаруашылық
субьектілерінің қолда бар нақты ақшалай қаражаттарын сақтайтын өздерінің
кассасы болуы керек. Кассада нақты және қолма-қол ақша қаржаттары
сақталады.
1.4 Меншікті капитал және міндеттемелер есебі
1.4.1 Меншікті капитал есебі
Өндіріспен, саудамен немесе кәсіпкерліктің басқадай түрімен
айналысатын шаруашылық субъектілері қайсыларының болса да шаруашылық
қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде материалдық құндылықтары,
ақшалай қаражаттары, қаржылық салымдары мен алдағы уақыттарда табыс табу
мақсатында жұмсаған шығындары және алашақтары болуы қажет. Осы жоғарыда
аталғандардың ақщалай жиынтығы капитал болып саналады. Шаруашылық
субъектісі алғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы за-
ңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол субъекті
құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде
қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Кейінгі уақыттарда субъектінің
капиталы өзінің қызметі барысында тапқан таза табысы және сондай-ақ басқада
көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп
отырады.
Жалпы шаруашылық субъектінің есебін жүргізу барысында жұмыс істеп
тұрған, қызмет атқарушы яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен
құрыдымы бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржы-
ландыру көздері баланстың пассивінде көрсетіледі.
Субъекті мүлкінің кұрамы
Субъектінің барлық мүлкі (қызмет атқарушы капиталы) айналыстан тыс
және айналыстағы активтер болып екіге бөлінеді. Мүліктерді қызмет атқару
мерзіміне қарай "негізгі (айналымнан тыс) активтер" және "айнальмдағы
активтер -деп екіге беледі.
Негізгі (айналымнан тыс) активтер негізгі құралдардан, материалдық
емес активтерден, қаржылық (ұзақ мерзімді) инвестициялардан, аяқталмаған
құрылыстан құралады. Жалпы айналымнан тыс активтер шаруашылық субъектінің
материалдық-техникалық базасын жасауға және дамытуға арналады.
Ал айналымдағы активтер шаруашылық субъектінің атқаратын қызметінен
пайда табу үшін пайдаланылады. Олардың қатарына ақшалай қаржылар, қысқа
мерзімдік қаржылық салымдар, тауарлы-материалдық қорлар, дебиторлық
алашақтар және басқадай активтер жатады.
Субъекті мүліктерінің (капиталының) құралу көздері
Субъектінің мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының
құнынан құралады. Шаруашылық субъектісі меншікті капиталыньң көздері болып
мыналар саналады:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- бөлінбеген пайда.
Шаруашылық субъектілері өздерінің меншікті қаржыларынан басқа қарыз
қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ мерзімді
несиелер, қарыздар, аванстар және кредиторлық борыштар жатқызылады.
Жарғылық қор меншік иесі субъектінің (кәсіпорынның) жарғысында
қаралған қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестициялаған қаржыларының
сомасы болып саналады.
Меншіктік ұйымдық - құқығының нысанына және меншік иесінің тиісті
құқығымен жауапкершілігіне қарай жарғылық қор мынадай түрлерде болуы
мүмкін:
Шаруашылық серіктестіктердің (толық серіктестік, сенім серіктесші,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік, жабық және ашық акционерлік қоғам) жарғылық капиталы.
Өндірістік кооператив мүшелерінің мүлік жарналары (үлестері).
Жарғылық қор мөлшері субъектінің жарғысында және басқа да
құрылтайшылық құжаттарында белгіленген, өкіметтің атқарушы органдарында
тіркелуі керек. Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер
енгізілгеннен кейін ғана өзгеруі мүмкін.
Қосымша төленген капитал –қоғамның өзінің акцияларын олардың атаулы
(номиналдық) құньнан артық құнмен сатқаннан пайда болған құн
айырмашылығынан туындайды.
Қосымша төленбеген капитал - негізгі құралдар мен инвестицияларды
қайта бағалағанда олардың құнының өскен сомасынан және тағыда басқалардан
туындайды.
Резервтік (сақтық, сақтаулы) капитал- келешекте (алдағы уақыттарда)
болуы мүмкін зияндармен шығындардың (ысыраптардың) орнын толтыруға арналып
шаруашылық субъектісі өзінің таза пайдасынан (табысынан) бөлінген меншіктік
капиталының бір бөлігі. Резервтік (сақтық, сақтаулы) капитаддың мөлшері мен
құрылу тәртібі Қазақстан Республикасының заңдары мен шаруашылық
субъектісінің (қоғамның) жарғысында қаралады (көрсетіледі).
Бөлінбеген пайда (табыс) - шаруашылық субъектінің (кәсіпорынның) жалпы
табысының (пайдасының) барлық шығындарын өтегеннен, бюджетке төленген салық
сомаларынан және табыстан (пайдадан) басқадай бағыттарға пайдаланғаннан
қалған белігі.
1.4.2 Міндеттемелер есебі
Қандай да болмасын шаруашылық субъектілерін олардың қандай салада
қызмет атқаратындығына қарамастан альш қарайтын болсақ, олардың
барлығыныңда міндеттемелері болады. Кез келген өндіріспен айналысатын
субъекті сол өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттармен материалдар үшін жаб-
дықтаушыларының алдында міндетті болса, саудамен айналысатын шаруашылық
субъектісі сол сататын тауарларын жеткізіп беруші яғни жабдықтаушы
субъектінің алдыңца міндетті болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де, саудамен де
ай-налыспайтын субъектілердің өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшы
қызметкерлерге олардың істеген еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі
салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі
таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемелерден, шет-
елдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырьш жатқан, сондай-ақ
міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай
жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан субъектілер көптеп кездеседі.
Осы айтылғандар туралы толық түсінік беретін қаржылық есептің ең
негізгілерінің бірі болып саналатынның бірі - міндеттемелер есебі.
Міндеттемелер есебі қаржы-шаруашылық қызметі бас шоттар кестесінің алтыншы
міндеттемелер деп алынатын бөлім шоттарында есептелініп жүргізіледі. Бұл
бөлімде 60-"Несиелер", 61-"Алдағы кезең кірістері", 62-"Дивидендтер бойынша
есеп айырысу", 63-"Бюджетпен есеп айырысу", 64- "Еншілес (тәуелді)
серіктестікпен есеп айырысу", 65- "Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп
айырысу", 66-"Алынған аванстар", 67-"Жабдықтаушы мердігерлермен есеп
айырысу", 68-"Басқадай несиелік борыштар бойынша есеп айырысу" -деп
аталатын бас шоттарының тиісті бөлімше шотгары орналасқан.
Банк және банктен тыс мекемелердің несиелерінің есебі
Несие - бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке
адамның заңды тұлғаға әдетте келісілген мөлшерде процент (пайыз, өсім) алу
үшін белгілі бір уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге
байланысты пайда болатын экономикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz