Тілдік жоғары оқу орнындағы қазақ тілді студенттерге ағылшын тілінде сөйлемдердің дауыс ырғағын оқыту әдістемесінің негіздері
Кіріспе
1 Синтаксис жайлы түсінік
1. 1 Сөздердің байланысу тәсілдері мен түрлері.
1.2 Морфологиялық құрылым туралы түсінік
1.3 Сөз таптарының сөз түрлендіру жүйесі
2 Тілдік жоғары оқу орнындағы қазақ тілді студенттерге ағылшын тілінде сөйлемдердің дауыс ырғағын оқыту әдістемесінің негіздері
2. 1. Ағылшын тіліндегі морфология сөйлемдердің дауыс ырғағына оқытудағы негізгі принциптер мен мәні
2. 2. Қазақ тілді студенттерге ағылшын тілінде сөйлемдердің синтаксистік негіздері
2.3 Қазақ және ағылшын тілдерінің грамматикалық құбылыстарын салыстырудың қысқаша сипаттамасы
Қорытынды.
Әдебиеттер тізімі
1 Синтаксис жайлы түсінік
1. 1 Сөздердің байланысу тәсілдері мен түрлері.
1.2 Морфологиялық құрылым туралы түсінік
1.3 Сөз таптарының сөз түрлендіру жүйесі
2 Тілдік жоғары оқу орнындағы қазақ тілді студенттерге ағылшын тілінде сөйлемдердің дауыс ырғағын оқыту әдістемесінің негіздері
2. 1. Ағылшын тіліндегі морфология сөйлемдердің дауыс ырғағына оқытудағы негізгі принциптер мен мәні
2. 2. Қазақ тілді студенттерге ағылшын тілінде сөйлемдердің синтаксистік негіздері
2.3 Қазақ және ағылшын тілдерінің грамматикалық құбылыстарын салыстырудың қысқаша сипаттамасы
Қорытынды.
Әдебиеттер тізімі
Мазмұны
Кіріспе
1 Синтаксис жайлы түсінік
1. 1 Сөздердің байланысу тәсілдері мен түрлері.
1.2 Морфологиялық құрылым туралы түсінік
1.3 Сөз таптарының сөз түрлендіру жүйесі
2 Тілдік жоғары оқу орнындағы қазақ тілді студенттерге ағылшын тілінде
сөйлемдердің дауыс ырғағын оқыту әдістемесінің негіздері
2. 1. Ағылшын тіліндегі морфология сөйлемдердің дауыс ырғағына оқытудағы
негізгі принциптер мен мәні
2. 2. Қазақ тілді студенттерге ағылшын тілінде сөйлемдердің синтаксистік
негіздері
2.3 Қазақ және ағылшын тілдерінің грамматикалық құбылыстарын салыстырудың
қысқаша сипаттамасы
Қорытынды.
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазіргі таңда шет тілі, әсіресе ағылшын тілі білімі бар азаматтарға
сұраныс күннен-күнге артуда.
Қоғамдағы әлеуметтік өзгерістерге сай ағылшын тілін оқытудың сапасын
артыру мәселесі бүгінгі күннің басты мәселесі болып отыр. Қазіргі нарық
заманында Қазақстан көптеген шет мемлекеттермен достық қарым-қатынасты
нығайтуда. Мемлекетімізде болып жатқан өзгерістер мен саяси-мәдени
араласулардың көбею, біріккен өнеркәсіптердің пайда болуы, экономикалық
қайта құрулар ағылшын тіліне деген қызығушылық пен сұраныстарды тудырып
отыр.
Қазақ тілді мектептерде ағылшын тілін оқытудың өзіне тән ерекшеліктері
бар. Оқушы шет тілін дұрыс меңгеру үшін оның өз ана тіліндегі біліміне
сүйенген жөн. Оқушы бұл тілдердің ұқсастық тары мен айырмашылықтарын жете
білгенде ғана, ол тілді дұрыс та, тез игере алады.
Лингвистикалық тұрғыдан қарасақ, қазақ тілі түркі тілдер тобына ал
ағылшын тілі герман тілдер тобына жатады екен. Дейтұрғанымен, екі тілдің
грамматикалық жағынан кейбір ұқсастықтары да кездеседі Мысалы, зат есімді
алып қарастырайық. Бұл сөз табы ағылшын тілінде де, қазақ тілінде де бар
ұғым.
Зат есімнің мағнасын зерттеген кезде, зат есімнің түрленуі, (жекеше,
көпше түрлері) шығу тегі, тәуелденуі, септеліп, зат есімнің баяндауыш
қызметін атқаруын толық ескеруіміз керек.
Ағылшын тілінде артикль туралы айтқан кезде міндетті түрде қазақ
тілінде ьұндай ұғым жоқ екенін ескеруіміз керек.
Артикль ағылшын тілінде зат есіммен бірге жүреді де, ол үш түрлі бір-
бірімен байланысты функцияны, семантикалық, морфологиялық және синтаксистік
функцияны атқарады.
Артикльдің морфологиялық функциясы зат есімнің көпше түрін жасағанда
көрінеді.
Ал артикльдің синтаксистік функциясының көмегімен сөз тіркесі және
сөйлемнің коммуникативті мүшеленуі пайда болады.
Белгісіз артикль(a an) қазақ тілінде бір сан есімі мен зат есім
тіркескен кезде, жекеше түрдегі заттың атауын білдіреді. Біркелкі заттардың
арасынан біреуін атау үшін, ол зат туралы бірінші рет айтқанда, ағылшын
тілінде a an белгісіз артиклі қолданылады The белгілі артиклі зат есімнің
алдында белгілі бір нәрсені айтқанда, сол затты көрсетіп немесе қосымша
нақтылаған кезде
қолданылады.
Етістік-оқушылар үшін түсінуге ең қиын грамматикалық категория Өткен
және келер шақтағк іс-әрекетті көрсету үшін етістіктің бірнеше шақтары
қолданылыды. Етістіктің ерекше категорияларының бірі-өткенде болып кеткен
іс-әрекетті көрсететін категория.
Сұраулы сөзсіз сұраулы сөйлем жасауда айырмашылықтар бар. Ағылшын
тілінде бұл үшін дауыс ырғағы мен көмекші етістік to do пайдаланылады.
Мысалы, Do speak English Біз грамматикалық тіларалық интерференцияның бір
бөлігін ғана қарастырдық.
Оқушылар қатені тек ғана тіларалық интерференциядан жібер мейді,
сонымен бірге тілішілік интерференцияда бар, мұнда синонимдік грамматикалық
формалар жөнінде және естігенде, оқығанда қабыл данатын to be етістігінің
көп функциялығыра байланысты грамматика лық омонимдер жөнінде сөз болады.
Тілішілік грамматикалық интерференцияға оқып жатқан шетел тілінің
грамматикалық белгілер системасын басқа тілдің системасына ауыстыру жатады.
Ана тілімен шетел тілінің грамматикасынсалыстыра келіп, қиындық тілдердің
морфологиялық формаларының байлығы мен әр түрлілігінде , ұқсас
құбылыстардың ана тілінде болмауы, ойлау операцияларының қиындықтарында,
грамматикалық құбылысты тану және қажеттісін пайдалануға керекті ақыл-ой
қызметінің мөлшері не байланысты екенін көреміз. Мұғалім сабаққа
дайындалғанда осы айырмашылықтар мен қиындықтарды ескере отыр, оқушыларға
түсінікті болатындай жаттығуларды таңдап алуы керек.
Осы дипломдық жұмыста біз ағылшын тілі мен қазақ тілінің морфологиялық
құрымын салыстыра келіп, сөз жасам тәсіліндегі айырмашылықтармен таныстық.
Шетел тілін оқыту методикасында морфологияны оқытуда кездесетін кейбір
қиыншылықтарды қарастырдық.
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданыл ған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Синтаксис жайлы түсінік
1. 1 Сөздердің байланысу тәсілдері мен түрлері.
Синтаксис – гректің сөзі: құру, біріктіру деген мағынаны білдіреді. Ол
грамматиканың бір саласы болып есептеледі де, сөйлемдегі сөздердің бір –
бірімен байланысын, сөз тркесін, сөйлемнің құрамы мен құрылысын, түрлерін
және сөйлем мүшелерін зерттейді. Қазақ тілі синтаксисі үш салаға бөлінеді:
сөз тіркесі синтаксисі, жай сөйлем синтаксисі, құрмалас сөйлем синтаксисі.
Сөйлемде сөздер бір – бірімен грамматикалық байланыста қолданылады. Кез
келген қатар тұрған сөздер бір – бірімен байланыса бермейді. Сөздердің
сөйлемде байланысуының белгілі заңдылығы бар, яғни сөздер бір – бірімен
белгілі бір тәсілмен байланысады. Ондай тәсіл қазақ тілінде төртеу.
1. Жалғау арқылы.
2. Шылау арқылы.
3. Сөздердің орын тәртібі арқылы.
4. Интонация арқылы байланысу.
Сөздер септік, тәуелдік, жіктік жалғаулары арқыл бір – бірімен
байлансқа түседі. Мсалы мен келдім. Алматыға келдім деген тіркестеріндегі
сөздер өзара жіктік, септі жалғаулары арқылы байлнысқан. Оқу үшін келдім
тіркесі шылау арқылы байланысқан. Үсен – жақсы инженер деген сөйлемдегі
жақсы инженер деген тіркес ешбір жалғаусыз, тұрған орны арқлы байланысып
тұрса, Үсен инженер деген тіркестегі сөздер дауыс ырғағы – интонация арқылы
байланысқан.
Грамматиканың синтаксис саласының қарастыратын негізгі мәселелері сөз
тіркестері мен сөйлем, олардың құрылымы мен түрлері, сөз тіркесі мен
сөйлемдегі сөздердің байланысу амалдары мен формалары екендігі жайында
жоғарыда айтылды. Осылардың ішінен, ең алдымен, сөздердің байланысу
амалдары мен формалары туралы тоқталайық.
Сөз тіркесі де, сөйлем де сөздердің бір-бірімен тіркесіп қолданылуынан
жасалады. Сөз тіркесінің жасалуы үшін оның құрамындағы сөздер мағыналық
және грамматикалық жақтан байланыста айтылуы шарт. Сөз тіркестері, әдетте,
тілдің грамматикалық құрылысындағы заңдар, атап айтқанда, сөздердің бір-
бірімен тіркесу заңдары бойынша жасалады да, әрбір тілде сөз тіркестерінің
үлгілері (модельдері) пайда болады.
Сөз тіркестерінің және олардың модельдерінің жасалуында ұйытқы сөздің
(стержневое слово) қай сөз табынан болуының үлкен мәні бар. Сөз тіркесінің
құрылымы, әдетте, оның құрамындағы ұйытқы сөздің грамматикалық табиғатына,
атап айтқанда, қай сөз табына қатысты болуына қарай айқындалады. Сөз
тіркссін құрастырушы сөздердің өзара қарым-қатысы мсн байланысының сипатын
айқындауға ол сөздердің жалпы категорияльдық мағынасының тікелей қатысы
бар. Мысалы, заттылық мағынаны білдіретін сөздер тобы (зат есімдер) ұйытқы
(басыңқы) сөз ретінде қолданылғанда, атрибутивтілік (сын, сапа түр-түс және
т. б. белгілер) мағынаны білдіретін сөздермен (сын есімдер) тіркесуге және
анықтауыштық қызметте жұмсалатын сан есімдер, есімшелер және есімдіктермен
тіркесуге икем келеді де, атрибутивті сөз тіркестері және олардың моделі
жасалады. Сын есімдер заттардың санасып, белгісін білдіріп, тіркесінің
тәуелді, бағыныңқы сыңары ретінде қызмет атқарумен біргс (мысалы: ақылды
адам, бай колхоз) өзінің алдындағы есімдердің атау мен іліктен басқа
септіліктердің бірінде тұруын керек етіп, сөз тіркесінің басыңқы (ұйытқы)
сыңары ретінде де қызмет атқара алады (мысалы: ақылға бай, сөзге шебер,
қаладан тыс, тастан қатты, құлықты көргіш, сұмдықты білгіш). Мысалы: Абай
өлеңдеріндс: Құлықты көргіш, Сұмдықты білгіш, Табылар кісі жөндерге
мінезімен сыйымды және т. б. ).
Етістіктер тіл-тілде тіркесу мүмкіндігі өте-мөте мол сөз табы ретінде
есептелінеді. Әр түрлі іс-әрекеттің, қимылдық мазмұнын ашу-үшін іс
істеушінің, іс-әрекеттің шығу тегінің, қалай болғандығының көрсетілуі
қажет. Осыған орай, етістіктер ұйытқы сөздер ретіндс өзіне бағынышты зат
есімдермен де, үстеулермен де, көсемшелермен де, еліктеу сөздермен де
тіркесе береді.
Сөздердің бір-бірімен тіркесу мүмкіндігінің молдығы немесе аздығы ол
сөздердің сөз табы ретінде жалпы категорияльдық мағынасымен тығыз
байланысты. Мысалы, үстеулер қимылдың алуан түрлі белгілерін білдіруіне
орай, әдетте, зат есімдермен емес, көбінесе етістіктермен тіркессе, сын
есімдер мен есімшелер заттардың алуан түрлі белгілерін білдіруіне орай,
көбінесе зат есімдермен тіркеседі, олардың анықтауыштары ретінде қызмет
атқарады.
Бірақ сөз табының ішіндегі әр түрлі сөз топтарының басқа сөздермен
тіркесу қабілетінде де ерекшеліктер мен айырмашылықтар болуы мүмкім.
Мысалы, етістіктердің ішінде сабақты етістіктер табыс септігіндегі зат
есімдермен және субстантивтенген басқа да сөздермен тіркесін, сөз
тіркесінің белгілі бір моделін жасаса, салт етістіктер табыстан басқа
септіліктердегі сөздермен тіркесіп, сөз тіркесінің алуан түрлі модельдерін
жасайды.
Сонымен, сөз тіркестерінің және олардың түрлерінің жасалуында ұйытқы
сөздің қай сөз табының болуының және бір сөз табының ішіндегі әр түрлі сөз
топтарының лексика-грамматикалық табиғатының айрықша мәні мен қызметі бар
екендігін көреміз.
Сөздердің бағыныңқы-басыныңқы байланысы деп бір сөздің басқа бір сөзге
грамматикалық бағыныштылығын (тәуелділігін) айтамыз. Мұндайда бағыныңқы
сөздің (немесс сөздердің) белгілі бір формада (немесе формаларда) тұруын
басыңқы сөздің категорияльдық мағынасы (немесе категорияльдық қасиеті)
айқындап белгілейді.
Сөз тіркесін құрастырушы сөздер бір-бірімсн синтаксистік байланысқа
түседі. Сөз тіркесінің құрамындағы ұйытқы сөз бен бағыныңқы сөздің
арасындағы синтаксистік байланыстын тіл-тілде бірнеше түрі бар. Мысалы,
орыс тіліндс синтаксистік байланыстың қиысу деп аталатын түрі бойынша
ұйытқы сөз бен бағыныңқы сөз бір-бірімен тек (род) жағынан да жекелік-
көптік жағынан да, септік жағығынан да қиысып, сөз тіркестері жасалады.
Мысалы: высокая гора - высокие горы; высокой горы - высоких гор; высокой
горы - высоким горам. Орыс тілінде сөйлем құрамындағы тұрлаулы мүшелер де
(бастауыш, баяндауыш) қиыса байланысады. Мысалы: Он играл, Она играла. Ал
түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде, қиысу сөйлемнің мүшелерін,
атап айтқанда, бастауыш пен баяндауыш мүшелерді байланыстыру үшін
жұмсалады. Қиысу сөздердің синтаксистік байланыс түрлерінің бірі ретіндс
орыс тілінде сөз тіркесіне де, сөйлемге де қатысты болса, қазақ тілінде
көбінесе сөйлемге қатысты. Осыған орай, түркі тілдері үшін синтаксистік
байланыстың қиысу деп аталатын түрін предикативті байланыс түрі деп атауға
болады.
Түркі тілдерінде матаса байланысқан сөз тіркесінің құрамындағы сөздер
бір-бірімен жақ және жекелік-көптік жағынан үйлесіп айтылады. Мысалы, менің
кітабым деген сөз тіркесінің екі сыңары бірдей жекеше және бірінші жақта
тұрса, сенің кітабың деген сөз тіркесінде сыңарлардың екеуі де жекеше,
екінші жақта, оның кітабы деген сөз тіркесінде екі сыңардың екеуі де
жекеше, үшінші жақта айтылым тұр. Осылар тәріздес сөз тіркестерінің
құрамындағы сөздердің байланысу түрін кейбір тюркологтар қиысудың қатарыпа
жатқызады. Қиысу мен матасудың арасында кейбір ұқсастықтардың бар екені
рас. Қиыса байланысқан сөздердің арасында жақ, жекелік-көптік жағынан
үйлесімділік болатыны сияқты, матаса байланысқан сөздер де бір-бірімен жақ,
жекелік-көптік жағынан үйлесіп келеді. Алайда, сөздердің байланысының бұл
түрлерінің арасындағы мынандай айырмашылықты мойындамасқа болмайды: матасу
- ілік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғауы сөздің байланысы. Матаса
байланысқан сөз тіркесінің құрамындағы басыңқы сөз тәуелдік жалғауында
тұрады да, бағыныңқы сөз ілік септік жалғауында тұрған анықтауыш қызметін
атқарады. Сөз тіркесінің сыңарлары шынжырдың бөлшектері тәрізді іліктесіп
байланысады, Тәуелдік жалғаулы сөз әрқашан да ілік жалғаулы сөздің болуын
керек етсе, керісінше ілік жалғаулы сөз тәуелді жалғаулы сөздің болуын
керек етеді де, бір-бірімен іліктескен, матаса байланысқан сөз тіркесі
жасалады. Қиысу бойынша бағыныңқы сөз басыңқы сөздің ыңғайына,
грамматикалық мағынасы мен формасына бағынып, соның жетегінде болса, матасу
бойынша, басыңқы сөз (тәуелді жалғауы сөз) бағыныңқы сөздің (ілік жалғаулы
анықтауыштың) грамматикалық мағынасымсн үйлесіп, тиісті формада (тәуелдік
жалғауында) қолданылады. Мұнымен бірге, басыңқы сөз (тәуелді жалғаулы сөз)
бағыныңқы сөздің әрдайым ілік септікте тұруын талап етеді. Түркі тілдерінде
сөздердіц қиыса байланысуынан сөйлем жасалса, сөздердің матаса
байланысуынан сөз тіркесі жасалады.
Сөз тіркесін құрастырушы сөздер бір-бірімен синтаксистік байланыстың
меңгеру деп аталатын түрі бойынша да байланысады. Меңгеру бойынша, сөз
трікесінің құрамындағы ұйытқы сөз (етістік, есім және үстеу) бағыныңқы
сөздің жанама септіктердің, атап айтқанда, барыс, табыс, шығыс, көмектес
септіктердің бірінде тұруын керек етеді. Мысалы, киімді тазалау, ауылға
бару, үйден шығу, жолдасымен кездесу және т. б.
Синтаксистік байланыстың меңгеру түрі арқылы байланысқан сөздердің
бірітіндеп басыңқы сыңары өзгергенмен, оның бағыныңқы сыңарының өзгеруі
шарт емес (мысалы: автобусты күттім; автобусты күттіңіздер); екіншіден, әр
түрлі грамматикалық мағыналарды білдіру үшін бір ғана басыңқы сөзбен
тіркесіп айтылған меңгерілетін сөздер әр түрлі формада қолданыла береді.
Мысалы: ауылға қайту; ауылдан қайту; үйге бару; уйден бару т. б.
Меңгеріле байланысқан сөздер тобының көптеген тілдерде меңгеруші сыңары
көбінесе етістік сөздерден болады, Сабақты етістік тура объектіні керек
етіп, табыс септіктегі сөзді меңгерсе (сабағыңды оқы, айтқанды тыңда), салт
етістік барыс, шығыс, жатыс, көмектес септіктегі сөздерді меңгереді
(кітапханаға бар, тауға шықты, жиналыстан шықты, суда жузу, телефонмен
сөйлесу). Өз ара байланыста айтылған сөздер тобында кейде зат есімдер мен
сын есімдер де меңгеруші сыңар бола алады. Мысалы: комиссияға мүше,
депутатқа кандидат, іске шебер, қаладан жақын, таудан биік, іске жауапты,
орындауға міндетті т. б.
Сөздер бір-бірімен синтаксистік байланыстың қабысу деп аталатын түрі
бойынша да байланысады. Қабысу бойынша түркі тілдерінде сөз тіркесінің
құрамындағы бағыныңқы сөз ұйытқы сөзбен жалғаусыз, қатар тұру арқылы
байланысады. Мысалы: ағаш үй, жылы бөлме, білімді адам, он дәптер, білген
кісі және т. б. Түркі тілдерінде қабыса байланысқан сөздердің орын тәртібі
мынадай болады: бағыныңқы сөз әрқашан басыңқы сөздің алдында тұрады.
Сонымен, синтаксистік байланыс формаларының бұл түрі бойынша тіркескен
сөздер, біріншіден, жалғаусыз, екіншіден, сөздердің орын тәртібі арқылы
байланысады. Демек, сөздердің орын тәртібі қабыса байланысқан сөз
тіркестерінің грамматикалық тәсілі болып саналады.
Қабыса байланысқан есім сөз тіркесінің құрамындағы сынарлардың орны
ауысса, онда бүтіндей сөз тіркесінің білдіретін мағынасы өзгеріп кетеді.
Мысалы: көз әйнек -әйнек көз, қалта сағат - сағат қалта; монғол тілінде
тұмор тулгуур (темір тірек) - тулгуур тұмар (тіреуші темір). Бұл тәрізді
ерекшеліктер, түркі тілдері мен монғол тілдеріне қарағанда, ағылшын тілінде
жиі ұшырайды.
Қабыса байланысқан сөз тіркестерінің басыңқы сыңарлары зат есім мен
етістіктерден болады. Зат есіммен қабыса тіркесетіндер: зат есімдер (күміс
сағат, ағаш күрек), сын есімдер (ақ орамал, ақылды кісі), сан есімдер (отыз
үй, он екінші ай), есімдіктер (барлық адам, бұл кітап), есімшелер (сөйлеген
кісі барар жол). Етістікпен қабыса тіркесетіндср: үстеулер (ерте тұру, кеш
жату, ілгері жүру), көсемшелер (түсініп жазу, қадала қарау), сын есімдер
(жақсы түсіну, қатты сүйсіну), сан есімдер (екі шоқып, бір қарау),
еліктеуіш сөздер (сылқ-сылқ күлу, бұрқ-бұрқ қайнау) т. б.
Синтаксистік единица ретінде қаралатын сөз тіркесінің лингвистикалық
табиғатын айқындап, оған анықтама беру үшін, біріншіден, сөз тіркесін
өзімен сырттай ұқсас құбылыстардан, атап айтқандай, күрделі сөзден, жалпы
сөздердің тіркесінен (атауыш сөз бен көмекші сөздің тіркесі, сөздердің
салалас қатары). фразеологиялық сөз тіркесінен және сөйлемнен ажырату,
екіншіден, оған (сөз тіркесіне) тән басты белгілерді айқындап алу қажет.
Сөз тіркесі - мағыналық жақтан да, грамматикалық жақтан да өзара
байланыста, бірлікте болатын, толық мағыналы кемінде екі сөздің тіркесі.
Сөз тіркесінің сыңарларының арасындағы байланыс сөздің бөлшектерінің
арасындағы байланыстан анағұрлым еркінірек болады. Алайда, бұл еркіндік сөз
тіркесінің мағыналық және синтаксистік бүтіндігін бұзатындай дәрежеде
болмауға тиіс. Мысалы, сөз тіркесінің сыңарларының арасында ұзақ кідіріс
(пауза) жасалса немесе ол сыңарлардың арасына бірнеше сөздер өтсе, сөз
тіркесінің бірлігі, тұтастығы бұзылуы. мүмкін. Сөз тіркесінің сыңарларының
арасында да, сөздің (мейлі жалаң сөз болсын, мейлі күрделі сөз болсын)
бөлшектерінің арасында да байланыс бар, бірақ сөздің (соның ішінде күрделі
сөздің де. ) бөлшектсрінің арасындағы байланыс сөз тіркесінің сыңарларының
арасындағы байланыстан басым да, бекем де болады. Осыған орай, жалаң сөз
де, күрделі сөз де сөйлеу кезінде жасалмай, даяр тұрған единица ретіндс сөз
тіркесінің немесе сөйлемнің құрамына емін-еркін өтсе, синтаксистік сөз
тіркесі белгілі бір үлгілер (модельдер), формулалар бойынша сөйлеу кезінде
жасалады. Осылай болғандықтан, оның құрамындағы сыңарлар ыңғайына қарай
басқа бір сыңарлармен ауыстырыла алады.
1.2 Морфологиялық құрылым туралы түсінік
Сөздің морфологиялық құрылымы туралы мәселе граматика теориясының өте-
мөте маңызды проблемаларының бірі болып саналады. Дүние жүзіндегі тілдерді
морфологиялық немесе типологиялық классификация бойынша түбір тілдер,
флективті тілдер, агглютинативті тілдер және инкорпоративті тілдер деп әр
топқа бөліп топтастыру әр түрлі тілдердің құрылымының, ен: алдымен ондағы
сөздердің морфологиялық құрылымының, әр басқа болу фактісіне негізделуден
келіп туған. Әр түрлі тілдердегі сөздердің морфологиялық құрылымын
салыстыру тұрғысынан талдай отырып, тілдердің әр басқа тобына тән өзіндік
ерекше белгілер мен ортақ белгілерді айқындау олардың (тілдердің)
салыстырмалы типологиялық классификациясын дәлдей және толықтыра түсуге
көмектеседі. Әр түрлі тілдердегі сөз-дердің морфологиялық құрылымын,
құрылымдық элементтердің (морфемалардың) табиғатын, қызметі мен өзара
байланысу және тіркесу сипатын зерттеп шешу тілдердің морфологиялық
титітерін айқындау үшін ғана емес, сонымен бірге олардың грамматикаларын
ғылыми дұрыс негізде жасау үшін де өте-мөте қажет.
Сөздің морфологиялық құрылымына дұрыс талдау жасау үшін, ең алдымен
сөздің құрылымына тікелей қатысы бар негізті морфологиялық ұғымдарды алдын
ала айқындап алу өте-мөте қажет. Ондай негізгі морфологиялық ұғымдардың
мазмұнына морфема тура-лы ұғыммен оның түбір морфема (немесе негізгі
морфема) және аффикстік морфема (немесе көмекші морфема) деп аталатын
түрлері жайындағы ұғымдар енеді.
Сөздер морфологиялық құрылымы, морфемалық құрамы жағынан алуан түрлі
болады: бір морфемадан да (бас, қол), екі морфемадан да (бас-та, қол-да),
бірнеше морфемадан да (бас-та-у-шы, қол-да-н-ыс-ы) құрала береді. Сөз
құрамындағы морфемалардың әрқайсының өзіне тән мағынасы болады. Мысасы:
көлшікке деген сөздің құрамындағы үш морфеманың біріншісі (көл) заттық
мағынаны білдірсе, екінші (-шік) кішірейткіш мағынаны, соңғысы (-ке) бағыт
мағынасын білдіреді. Мағыналық тұрғыдан қарағанда, морфема сөздің ары қарай
бөлшектеуге келмейтін ең кіші мағыналық бөлшегі болып саналады. Сез де,
морфема да дыбыстан немесе дыбыстардың тіркесінен құралады. Дыбыс — тілдің
ең кіші единицасы, бірақ ол өздігінен мағынаны білдіре алмайды. Дыбыс —
тілдің мағыналық единицасы емес, ең кіші фонетикалық единицасы. Егер жеке
дыбыс мағынамен байланысса, яғни мағыналық единица ретінде қызмет атқара
қалса, онда. оның сөз немесе көмекші (аффикстік) морфема болғаны. Мысалы,
орыс тіліндегі в городе, о работе дегендердегі в, о — предлогтар да, қазақ
тіліндегі о баста, о заманда дегендердегі о — ол деген сеімдіктің
ықшамдалған түрі, ал іні-м, киім-і дегендердегі ~м, -і —көмекші морфемалар
(тәуелдік жалғаулары). Қелтірілген бұл мысалдар мағынаның дыбысқа емес,
сөзге және сөздің мағыналық бөлшегі — морфемаға тән екендігін дәлелдей
түседі.
Сонымен, морфема дегеніміз тілдің ары қарай бөлшектеуге келмейтін ең
кіші мағыналық единицасы.
Морфемалар мағынасы мен қызметі жағынан әр түрлі. Морфемалардың ішінде
негізгі лексикалық мағынаны білдіретіндері де, грамматикалық мағынаны
білдіретіндері де бар. Мысалы: көлшікке деген сөздің құрамындағы көл
морфемасы негізгі лексикалық мағынаны білдірсе, -шік және -ке морфемалары
грамматикалық мағыналарды білдіреді. Жалпылама лексикалық мағынаны
білдіретін морфема түбір морфема немесе негізгі морфема деп аталады да
(аталған сөздің қүрамындағы түбір немесе негізгі морфема — көл)
грамматикалық мағыналарды білдіретін морфема аффикстік морфема немеее
көмекші морфема деп аталады (аталған сөздің құрамындағы аффикстік немесе
көмекші морфема — -шік және -ке).
Дүние жүзіндегі тілдер грамматикалық құрылысы жағынан алуан түрлі.
Осыған орай, ол тілдердегі сөздердің морфологиялық құрылымы да, сөз
құрамындағы түбір морфема мен аффикстік морфемалардың табиғаты да түрлі-
түрлі болып келеді. Негізгі (немесе түбір) морфеманың жалпылама лексикалық
мағынасы (общее лексическое значение) заттық мағына (вещественное значение)
деп аталады. Орыс тіліндегі письмо, писать, письменный, писание деген
сөздердің құрамындағы түбір морфема (пис-) осындай заттық мағынаны
білдіреді де, өздігінен дербес қолданыла алмай, сөз құрамында ғана
қолданылады. Қейбір негізгі морфемалар (түбірлер) нақтыды лексикалық
мағынаны да білдіруі мүмкін. Мұндай жағдайда заттық мағынаны білдіретін
негізгі морфема (түбір). нақтылы лексикалық мағынаны білдіретін сөз ретінде
қолданылады да, заттық мағына (вещественное значение) мен нақтылы
лексикалық мағына бір-бірімен түйісіп, өзара сайма-сай келеді. Мысалы: орыс
тіліндегі бег, дар, дом, ум дегендер түбір морфемалар бола тұрып,
лексикалық мағыналары бар дербес сөздер ретінде де ұғынылады. Демек, орыс
тілінде түбір деген лингвистикалық ұғым бүл қүнде ез алдына дербестігі жоқ
-пис (писать), веж- (вежливый) тәрізді не-гізгі морфемаларды да, өз алдына
дербестігін сақтаған бег, дар, дом, ум тәрізді туынды емес сөздерді де
(непроизводные слова) қамтиды.
Түбір сез бен түбірдің, негіз бен сөздің формасы жағынан бір-біріне
сәйкес келуі, орыс тіліне қарағанда, ағылшын тілі мен түркі тілдерінде
әлдеқайда жиі ұшырасады. Түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілін-де,
сөздің негізі ары қарай морфемаларға бөлшектеуге келмейтін бір ғана
түбірдің езінен (мысалы, жас, қол) құралған жалаң негіз (непроизводная
основа) түрінде де, екі немесе одан да көп морфемадан (жас-тық, қол-тық-та)
құралған туынды негіз (производная основа) түріиде де ұшыраса береді. Жалаң
негізден, яғни тек жалаң түбірдің езінен, құралған сөздер түбір сөздер
(непроизводные слова) деп аталады, туынды негізден, яғни түбір мен
жұрнақтың қосындысынан, құралған сөздер туынды сөздер деп аталады.
Түркі тілдерінде сездің түбірі немесе негізі белгілі бір лексикалық
және грамматикалық мағынасы бар дербес сөз ретінде қолданылады да, осының
нәтижесінде түбір (немесе негіз) мен сөз мағынасы мен формасы жағынан бір-
бірімен сәйкес келе береді. Мысалы, етістіктің бұйрық райының II жақ
формасы етістіктің әрі негізі, әрі түбірі ретінде ұғынылады және дербес сөз
ретінде қолданыла береді. Зат есімдердің атау септігінің ешбір көрсеткіші
жоқ. Атау түлғасындағы зат есімдер түбір ретінде де, негіз ретінде де
ұғынылады және дербес сөз ретінде де қолданыла алады. Демек, дербес сөз
ретінде қолданыла алу түркі тілдеріндегі түбірге (немесе негіз-ге) өте-мөте
тән қасиет. Орыс тілінде көптеген сөздердің құрамында ол сөздердің қай сөз
тобына тән екендігін аңғартатындай грамматикалық көрсеткіштер болады және
ондай грамматикалық көрсеткіштер (аффикстер) сөздердің негіздерінен
ажыратылып алынғанда, ол негіздер (основы) өздігінен дербес қолданыла
алмайды. Ал ағылшын тілі мен түркі тілдерінде сөздердің түбірі немесе
негізі дербес сөздер ретінде қолданыла береді және олардың құрамында ол
сөздердің қай сөз тобына қатысты екендігін аңғартатындай грамматңкалық
көрсеткіштердің болуы шарт емес. Мұны орыс тілі мен ағылшын тілде және
қазақ тіліндегі төмендегі мысалдарды салыстырудан көруге болады:
книга — Ьоок — кітап
считать — сount — оқы
большой — big— үлкен
Ағылшын тілі мен түркі тілдерінде түбір сездердің жоғарыдағы тәрізді
дара морфемадан құралуы, соньщ нәтижесінде олардың өздерінің түбірлерімен
немесе негіздерімен сәйкес келуі жиі үшырасады. Ағылшын тілі мен түркі
тілдерінде бір морфемадан құралған түбір сәздердің көп болуын және осыған
орай сөз таптарының морфологиялық құрылымы жағынан бір-бірінен ажыра-
тылуының әрдайым шарт еместігін бұл тілдерге тән ерекшелік деп білу керек.
Енді көмекші немесе аффикстік морфемалар жайында. Лексикалық мағынаны
білдіретін морфема негізгі морфема немесе түбір морфема деп аталса,
грамматикалық мағынаны білдіретін морфема көмекші немесе аффикстік морфема
деп аталады. Негізгі немесе түбір морфемаларда дербестік бар. Олар, мысалы,
түркі тілдерінде дербес сөз ретінде қолданыла алады. Ал аффикстік
морфемаларда мұндай дербестік болмайды. Сондықтан да олар көмекші
морфемалар деп аталады. Аффикстік морфемалар әркашан сөз қүрамында қолданы-
лады. Олар сөзден тыс ешқандай мағынаны білдіре алмайды. Аффикстік
морфемалар сөз құрамында колданылғанда ғана, белгілі бір мағынаны
білдіреді. Мысалы: көлшікке деген сөздің құрамындағы аффикстік морфемалар (-
шік, -ке) осы сөздің және т. б. осы сөз тәрізді басқа да сездердің
құрамында қолданылғанда ғана, белгілі бір мағыналарға ие бола алады. Сөз
құрамында аталған аффикстік морфемалардың алдыңғысы (-шік) түбір морфемаңы
(көл) нақтылай түсіп, кішірейткіш мағынаны білдірсе, соңғысы (-ке) бағыт
мағынасын білдіреді.
Аффикстік морфемалар түбір морфемадан сөздердің үлгілерін
(модельдерін) жасауға қатысы жағынан да жыратылады. Аффикстік морфемалар
сездердің белгілі бір тобының құрамында ғана қолданылса, түбір морфемалар
бір емес, әр басқа топқа қатысты сөздер-дің құрамында ұшыраса береді.
Мысалы: білімнен деген сөздің құрамындағы -ш және -нен аффикстік
морфемалары сөздердің зат есім деп аталатын тобында ғана ұшыраса, біл деген
түбір морфема сөздердің зат есім (мысалы: білім) деп аталатын тобында ғана
емес, әр түрлі топтарында, мысалы: етістіктер тобьшда да (білдіру, біліну,
білісу), сын есімдер тобында да (білгіш, білімді) ұшыраса береді. Түбір
морфемалар әр басқа формалармен түрленетін сөздердің құрамында қолданыла
алса (мысалы, жоғарыдағы әр басқа сөз тапта-рының түрлену формаларын
алыңыз), аффикстік морфемалар біркелкі формаларда түрленетін сөздердің
құрамында қолданылады. Мұнымен бірге мына бір ерекшелікті қоса ескеру
қажет: аффикстік морфема сөздердің белгілі бір тобына телініп шектеле тұрса
да, түбір морфемаға қарағанда әлдеқайда жиі колданылады. Белгілі бір
аффикстік морфема біртектес түбір морфемалардың әлденешеуіне жалғана берсе,
белгілі бір түбір морфема санаулы ғана аффикстік морфеманы қабылдай алады .
Мысалы аффикстік морфеманың бірі — көптік жалғауы (-лар, -лер, -дар, -дер,
-тар, -тер) күллі зат есім атаулы сөздердің (немесе түбірлердің) барлығына
бірдей жалғана берсе, жер деген түбір морфемаға аффикстік морфемалардың
барлығы емес, бірнешеуі ғана жалғана алады.
Енді түбір морфема мен аффикстік морфемалардың әрқайсысына арнайы
тоқталайық.
Тіліміздегі сөздер морфологиялық құрамы жағынан біркелкі емес, әр
түрлі. Сөздердің ішінде жалаң түбір сөздер де (ат, ас, із, жап, ез, тер),
жұрнақ арқылы жасалған туынды сөздер де (атаң, дстық, ізде, жаппа, езгі,
тершең) бар. Бұл тұлғалармен қатар, екі түбірден біріккен сөздер де (бүгін,
белбеу, алабота, әкел, сексен), екі түбірден қосарланып жасалған сөздер де
(шыбын-шіркей, бала-шаға, көзбе-көз, кімде-кім, қалған-құтан), бір-неше
түбірдің тіркесуі арқылы жасалған құрама сөздер де, (темір жол, темір
қазық, кемпір қосақ, ақ құба, қара көк, он алты, сексен бір, ала кет, ала
кел, қызмет ет, еңбек қыл), бірнеше түбірден қысқарып құралған сөздер де
(ҚазССР, ҚҚП, облсовет) бар.
Сөздердің және олардын формаларының тұрпаттары жағынан осындай әр алуан
болуы тіліміздегі сөз тудыратын негізгі морфологиялық және синтаксистік
тәсілдердің ерекшеліктерімен байланысты. Біріңшіден, осы тәсілдердің
ерекшеліктерін айқын ашу үшін, екіншіден, әр қилы талдауларға практикалық
жеңілдік жасау үшін, сөздерді формалық нұсқаларына (типтеріне) қарай, жалаң
создер және күрделі сөздер деп іштей екі салаға бөліп, жалаң сөздерге түбір
сөздер мен туынды сөздерді, күрделі сөздерге біріккең сөздерді, қос
сөздерді, кұрама (күрделі) сөздерді және қысқарған сөздерді жатқызған
мақұл. Сонда жалаң сөз деп құрамында бір ғана негізгі тү-бір бар сөздерді
айтамыз да, қүрделі сөз деп қүрамында ең қемінде екі (я онан да көп)
негізгі түбір бар сөзді айтамыз. Сөздерді осылайша жалаң және күрделі деп
бөлу — әрине, шартты нәрсе. Өйткені қазіргі кезде түбір саналып жүрген айт,
шұнақ, "ояу сияқты сөздер тарихи жағынан жұрнақтар арқылы жасалған туынды
сөздер болған да, щрлығаш, әйт тәрізді сөздер біріккен сөздер болған. Сол
себептен морфемаларға бөлінбейтін түбірді ғана жалаң сөз деп танып,
морфемаларға бөлшектенетін туынды сөзді өз алдына бөліп жатудың лайығы жоқ.
Сөйтіп, осы тұрғыдан алғанда, жалаң сөздер морфологиялык тәсілдің жемісі
ретінде қаралады да, күрделі сөздер синтаксистік тәсілдің жемісі есебінде
қаралады.
Дегенмен, грамматикалық амал бойынша сөз тудырудын аясы тек таза
морфологиялық және таза синтаксистік тәсілдермен, ғана тынбайды, осы екі
тәсілдің ұштасып . комбинациялануы; (селбесуі) арқылы да сөз жасалады.
Мысалы, қазіргі тіліміздегі ендігәрі, екіншэрі деген үстеулер ендігіден
гөрі, екіншіден әрі деген тіркестердің (шығыс септіктегі есімдер мен
шылаудын) бірігіп ықшамдалуынан туған да, зорға, босқа, бірге деген
үстеулер тиісті есім сөздердің (зат есімнің, сын есімнің, сан есімнің)
барыс септіктегі формаларның өз төркіндерінен бөлініп шығып, басқа
катигорияға біржолата көшуінің арқасында пайда болған. Сондай-ақ, кенеттен,
тосыннан, ежелден, бірден деген үстеулер де тиісті бөімдердің шығыс
селтіктегі фармаларьшың өз орталарынан оқшаула-нып шығып, дербес сөз болып
қалыптасқан. Сол сияқты, басқа, өзге деген сын есімдер әуелгі бас дегөн зат
есім-нің, өз деген есімдіктің барыс септіктегі формаларының бастапқы
төркіндерінен қол үзіп, адъективтенуінен (сын . есімге көшуінен) туған. Ал
барлық, барша, бәрі, бүкіл, бүтін есімдектері әуелгі бар деген әр тарап
сөздің, біт деген етістіктін: тиісті формаларыиың прономиналдануынан
(есімдікке көшуінен) шыққан т. б.
Бұл мысалдарға қарағанда, белгілі бір сөз табына тиісті (тән) бір алуан
сөздер я олардың кейбір формалары өз орталарынан ада-күде қол үзіп шығып,
басқа бір сөз табьша ауысып, өз алдына дербес сөз болып қалыптаса* ды;
бірақ бұндай сөздер я түбірге жұрнақ қосу арқылы, я сөздерді не біріктіру,
не қосарлау, не тіркестіріп құрау, не қысқарту арқылы тумайды; яғни олар
морфологиялық тәсіл бойынша да, синтакіистік тәсіл бойынша да жасалмаған;
демек, кейбір сөздердіңя олардың кейбір формаларының өз тобынан бөлініп
шығып, өзге бір грамматикалық топқа біржолата көшіп, өз алдына дербес сөз
ретінде. қалыптасуы нәтижесінде пайда болады. Сөздердің осылайша бір
категорияйан екінші категорияға көшу құбылыстарының ішінен қазақ тілінде
көбірек ұшырайтындары — субстантивтену (заттану я зат есімге айналу),
адъективтену (сын есімге айналу), прономиналдану есімдікке айналу),
адвербиалдану (үстеуге айналу) және вербалдану (етістікке айналу) деп
аталатыы процестер.
Сөйтіп, грамматикалық жолмен сөз тудырудың үш түрлі тәсілі бар, оның
біріншісі — морфологиялық тәсіл, екіншісі — синтаксистік тәсіл, үшіншісі —
морфологиялық-синтаксистік (я синтаксистік-морфологиялық) тәсіл. Бұлардың
алғашқы екі түрі төменде арнайы талданады.
Сонымен, тұлғасына (құрамына) қарай тіліміздегі сөздер, ең әуелі, жалаң
сездер және к ү р д е л і сөздер болып екі топқа жіктеледі. Жалаң сөздер
іштей түбір сөз және туынды сөз болып бөлінсе, түбір сөз және біккен сез,
кіріккен күрделі сөздер ішінара біріккен сөз, кіріккен сөз, қысқарған сөз
болып топ-топка бөлінеді.
Түбір (немесе негізгі) морфема мен сөздің негіздері жайында кейбір
ойлар жоғарыда, сөздің морфемалық бөлшектері жайындағы баяндауларда
айтылды. Түбір морфема мен сөздің негізі және олардың табиғаты туралы
қосымша ойлар мен деректер мыналар:
Түбір морфема сөздердің әр түрлі лексика-грамматикалық топтары үшін
бірдей ортақ морфема ретінде қызмет ете алады. Мысалы: бас морфемасы
бастың, басшы, баспа, баспалдақ, басшылық деген зат есімдердің де, басты,
бассыз деген сын есімдердің де, баста, бастат, басқар деген етістіктердің
де түбірі болып саналады.
Ал негіздің (основа) түбірден айырмашылығы сол, ол сөздердің әр түрлі
(әр басқа) лексика-грамматикалық топтары үшін емес, олардың белгілі бір
лексика-грамматикалық тобының формаларына ортақ болып келеді. Мысалы: бас
морфемасы жоғарыда аталған зат есімдердің де, сын есімдердің де,
етістіктердің де — бәріне бірдей үйтқы, бірдей ортақ түбір болса,
бастықтар, . бастының, бастықтан, бастығың, бастығы деген зат есімдер
тобына енетін сөздердің формаларына ортақ негіз — бастық, ал бастап,
бастағалы, бастаған, бастайтыны деген етістіктердің формаларының бәріне
бірдей ортақ негіз — баста. Басқара, басқарып, басқарғалы, басқарған,
басқарар, басқаратын деген етістік формаларының негізі басқар болып
саналады. Бұл айтылғандардан шығатын қорытынды мынау: түбір морфема —
сөздердің қандай леқсика-грамматикалық тогща (қай сөз табына) жататындығына
қарамастан, олардың бәріне бірдей тән„ күллісіне бірдей ортак, баршасына
бірдей негізгі ұйтқы болатын элемент те, негіз — белгілі бір лексика-
грамматикалық топқа (сөз табына) қатысты бір сөздің әр түрлі формаларының
бәріне бірдей ортақ ұйтқы.
Түбір морфема сөздердің ары қарай бөлшектеуге келмейтін және негізгі
лексикалық мағынаны білдіретін түп бөлшегі болса, негіз, әдетте, түбір мен
жұрнақтың қосындысынан жасалады. Мысалы: күйші, малшы, достық, таулы, өрле,
бағала және т, б.
Негіз бір ғана морфологиялық элемент—таза түбірден де қүралуы мүмкін.
Мұндайда, жоғарыда аталып өткеніндей, түбір мен негіз, сөз бен түбір
немесе' негіз бен сөз тәрізді едницалар бір-бірімен сәйкес келеді. Мысалы:
от, өт, бел, без, жер, жел, тас, жаз, ай, күн және т. б.
Түркологиялық әдебиеттерде лексикалық мағыналары бар, өз алдына дербес
қолданылатын және тілдің қазіргі қалпы тұрғысынан алғанда, ары карай
бөлшектенбейтін негізгі морфемалар ғана (мысалы: ел, юр, от, ат, жол, қан,
қон, тон, жұмыс, балта, бидай, қа-мыс, жүгір, жөткір, жалғыз және т. б. )
түбір деп саналып жүр. Ал ентік, ентеле немесе жәтел, жәткір тәрізді
сөздердің құрамында ғана қолданылатын, қазірде өз алдына дербестігі жоқ ент-
, жөт- тәрізді морфемалар түбір ретінде танылмай, аталған сездер (ентік,
ентеле, жө-тел, жөткір) тұтас қалпында түбір делініп жүр. Тілдің қазіргі
қалпы тұрғысынан алғанда, өз алдына дербестігі жоқ, тек сөз құрамында
қолданылатын жоғарыдағы тәрізді морфемалардың (ент-, жөт-) алғашында
нақтылы лексикалық мағыналары бар дербес сөздер (немесе түбірлер)
болғандығын ескерсек, оларды тарихи тұрғыдан алып қарағанда, түбір деп
тануға болады. Мысалы: түркі тілдеріндегі, соның ішінде қазақ тіліндегі,
көр (көру) мен көз, бүлік пен бүлін, семіз бен семір, жақ (от жақ) пен
жан(от жанды) тәрізді жұп-жұбымен келген сездердің әрбір жұбының түбірі бір
екендігі аңғарылып тұрады. Көз бен кер (көру) деген сөздердің, тарихи шығу
тегі тұрғысынан алғанда, түбірі көп болса, бүлін мен бүлік сөздерінің
түбірі — бұл. Қырғыз тіл білімі маманы Б. М. Юнусалиев Қырғыз
лексикологиясы атты еңбегінде жақ және жан деген етістіктердің түбірі — жа-
, ал жақ етістігінің құрамындағы -қ — сабақты етістік тудыратын жұрнақ та,
жан деген етістіктің құрамындағы -н салт етістік тудыратын жұрнақ деп
қарайды . Бұған қарағанда жа- морфемасының қазіргі тілде өз алдына
дербестігі жоқ алғашқы (көне) түбір екендігі көрінеді. Қазіргі тілдіқ қалпы
тұрғысынан алғанда, жақ пен жан деген етістіктер құрамы ажыратылмайтын,
яғни ары қарай бөлшектенбейтін біртұтас морфемалар (түбірлер) ретінде
танылады. Ал бұлардың құрамындағы -ц және -н аффикстері алғашқы түбірге
әбден сіңісіп кеткен де, бұл күнде олар (-қ, -н) аталған сездердің
құрамында аффикстер ретінде қаралмайды. Осылар тәріздес түбірлер мен
аффикстердің бір-біріне кірігіп кетіп, біртұтас морфемаға айналу құбылысын
кезінде профессор В. А. Богородицкий сіңісу (опрощение) құбылысы деп атаған
болатын . Жоғарыда аталған бүлік, бүлін сөздерінің бастапқы түбірі бұл-
екеніне қарамастаң, бұл сөздердің қазіргі тілде бүл-ік, бүл-ін болып
мүшеленбеуін осы аталған сіңісу құбылысының нәтижесі деп қарауға болады.
Аталған сездердің (бүлік пен бүлін) құрамындағы аффикстік морфемалардың (-
ік, -ін) қандай морфемалар екендігін салыстыру тәсілі арқылы айқындауға
болады. Мысалы: бүлік деген сөздің құрамындағы -ік аффиксі (жұрнағы) күй,
жел, тіл, тын, түн, қаз, тес, сұра, тіле, кеті, күре, шірі және т. б.
осылар тәріздес түбір етістіктерге жалғанып, олардан күйік, желік, тілік,
тыныщ, тұнық, қазық, тесік, сұрақ, тілек, кетік, күрек, шірік тәрізді есім
сөздер жасайтын -ң (-к), -ьщ (-ік) жұрнағымен сәйкес келеді. Ал бүлін деген
сөздің құрамындағы -ін аффиксі күй, бу, жу, ки, өт, сілкі, сұра, тіле, ора,
қыр деген түбір етістіктерге жалғанып, олардан күйін, буын, жуын, киін,
өтін, сілкін, сұран, тілен, оран, қырын тәрізді туынды етістіктер жасайтын
-н (-ыы, -ін) жұрнағыме сәйкес келеді. Тарихи тұрғыдан алып қарағанда,
бүлік және бүлін деген сөздердің ең бастапқы түбірі (бұл-) есім сөз емес,
етіетік болғаны аңғарылады. Бұған айғақ болатындар жоғарыда келтірілген
мысалдар мен осы алғашқы түбірден (бұл-) жасалған бүлдір деген етістіктің
морфологиялық құрамы деп білеміз. Егер бүлдір деген сөздің құрамына
морфологиялық талдау жасап, оны бұл- деген түбір морфема мен -дір деген
аффикстік морфема-ға мүшелеп ажыратсақ және жан + дыр, күй + дір, жаз+ дыр,
ен + дір т. б. осылар тәріздес сөздердің морфемалық құрамымең салыстырсақ,
бұл- деген түбірдің етістік, екені ешбір күмән тудырмайды. Бұл сөздің
(бүлдір) құрамындағы аффикстік морфема (-дір) алғашында жо-ғарыда
келтірілген етістіктердің құрамындағы -дір (-дыр) аффикстік морфемасы
тәрізді өзгелік етістің жұрнағы болған да, кейінде түбірге сіңісіп, өзгелік
етіс жүрнағы болу қызметінен айрылған. Бұл айтылғандарды түйіндей келгенде,
мынандай тұжырым жасауға болады: тілде құрамындағы түбір морфемалар мен
аффикстік морфемалар бір-бірінен ажырап, шегі ашық-айқын көрініп түратын
негіздер де (немесе сөздер), құрамындағы негізгі (түбір) морфема мен
аффикстік морфемалар өзара кірігіп, бір-біріне сіңісіп кеткен, тілдің
қазіргі қалпы түрғысынан морфемаларға бөлшектеуге келмейтін түбірлер немесе
негіздер де кездесе береді. А. А. Рефдрматский Тіл біліміне кіріспе атты
оқулығында алғашқы көне түбір мен аффикстің бір-біріне кірігуінен жасалып,
бұл күнде бөлшектеуге келмейтін бір-тұтас морфеманы сіңіскен түбір
(опрощенный корень) деп атаса , ағылшын тілін зерттеуші И. В. Арнольдоны
сіңіскен негіз (опрощенная основа) деп атайды. Тарихи тұрғыдан, яғни
алғашқы жасалуы тұрғысынан алғанда, бүлік пен бүлін сездерінің құрамын
морфемаларға ажыратып, олардың бастапқы түбірі — бұл-, аффикстері -ік, -ін
деп мүшелеуге, осыған орай бүлік, бүлін дегендерді негіз деп қарауға
болады. Ал тілдің қазіргі қалпы тұрғысынан алғанда, бүлік, бүлін
дегендердің іштей морфемаларға мүшеленбей, бір бүтін түбір морфемалар
ретінде үғынылатының ескеріп, оларды сіңіскен түбірлер деуге болады.
Қазіргі тілде бүлікші, бүліншілік деген сөздердің түбірлері бүлік, бүлін,
ал аффикстері -ші, -шілік делініп қаралады.
Сонымен, морфологиялық сіңісу процесінің нәтежесінде алғашқы түбір
морфема мен аффикстік морфеманың бір-бірімен ажырамастай болып кірігіп, бұл
күнде морфемаларға мүшеленбей, біртұтас морфема ретінде ұғынылатын түбір
морфемалар сіңіскен түбірлер деп аталады аталады.
Сіңіскен түбірлерге төмендегі түбірлер мысал бола алады: жарық, жалын,
моншақ, қайт, қайыр, оят, оян, мөлдір, мөлтең, қүтыл, құтқар, семір, семіз
және т. б. Бұлар қазіргі қазақ тілінде жар + ық, жал + ын, мон-шақ, қай +
т, қай + ыр, оя + т, оя + н, мөл + дір, мөл + тең, қүт + ыл, құт + қар, сем
+ ір, сем + із түрінде немесе басқа түрде мүшеленуге келмейді де,
әрқайсысы, бәлініп-жарылмайтын бір бүтін түбір морфемалар —- сіңіскен
түбірлер ретінде танылады. Осындай түбірлерге жал-(жалаң, жалғыз, жалқы),
жаң- (жаңсақ, жаңыл), түт-(түте, түтін, түтік), ел- (елік, елір, елен), шек-
(шегін, шегер), шұп- шұбыр, шұбыра), тім- (тіміскілеу, тімтіну), майым-
(майми, маймақ, маймаң), ент- (енте-ле, ентік), жіп- (жібіді, жіпсіді) жөт-
(жөтел, жөткір), жіл- (жілік, жіліншік), бұға- (бұғақ, бұғаз, бұғалық), жал-
(жалын, жалбарын), топ- (топан, топырақ), өз-(өзен, өзек, өзгер), үз-
(ұзақ, ұзайт, ұзын, ұзат, ұзын-шақ), мөл- (мөлдір, мөлтең, мөлиген,
мәлтілдеген), оя-(ояу, оят, оян), бұл- (бүлік, бүлдір, бүліншілік), бұл-
(бұлт, бұлыңғыр), құт- (құтыл, құтқар), сұм- (сүмек, сүмелек, сүмірейген,
сүмеңдеген), өк- (өксі, өкін, өкір, өкте), тыр- (тырай, тырбық, тыраңдаған,
тыраш) сияқтылар жатады. Мұндай өлі түбірлердің саны тірі түбірлерге
қарағанда, әрине, әлдеқайда аз. Бірақ қазақ тілінде олар (өлі түбірлер)
бірен-саран ғана емес, бір алуан сөздердің құрамдарында кездесіп отырады.
Көне (өлі) түбірлер ерте замандарда өздеріне тән мағыналары бар дербес
сөздер (морфемалар) болған. Бірақ ол түбірлер тілдің жалпы даму барысында
тек кейбір қосымшалармен қолданылғанда ғана, белгілі мағынаны білдіретіндей
болып, оларсыз (ол қосымшалар-сыз) жұмсалмайтын болып, өздерінің бастапқы
жеке-дара қолданылу қабілеттерін жоғалтып, бірте-бірте бір бүтін түбірге
айналып кеткен. Мысалы: жоғарыдағы түбірлермен қатар, тырдай жалаңаш,
жұрдай таза, нарттай қызыл, еңгезердей зор дегендердегі тыр, жүр, нарт
түбірлерін алсақ, олар да — -дай қосымшасынсыз қолданылмайды. Бірақ бұлар о
баста өзіне тән мағынасы бар дербес сөз болғаны даусыз. Солардың ішіндегі
нарт деген сөз кене түркі тілінде, . сондай-ақ қазіргі кейбір түркі
тілдерінде қызыл гүлдің бір түрінің аты болған. Сол сияқты қазіргі тұмсық
деген сөздің тұмылдырық, тұмшалау деген сөздермен түбірлес екендігі
күмәнсыз. Оған осы үшеуіндегі ортақ тұм- формасымен қатар, якут тіліндегі
тумус (тұмсық) деген сөз де айғақ болады т. б.
Осындай айғақтармен байланысты, ескеретін бірер жағдай бар. Мысалы,
сөздің түбірін я оның морфологиялық құрылымын айқындау үшін, анықталатын
морфема тілдегі басқа сөздерде ұшырайтыны я ұшырамайтыны ескерілуі қажет;
егер бір морфема (түбір ме, қосымша ма — бәрібір) талданатын сезден басқа
тағы, ең кем болғанда, бір я бірнеше сөздің құрамында сол мағынада, сол
қызметте жұмсалатын болса, онда олардың төркіні бір болғаны. Мысалы, үлкен
және үлкейген, өксі және өкір, жой және жоқ, той және тоқ сияқты сөздерді
бір-бірімен салыстырыңыздар. Сонымен бірге, сөздің морфологиялық құрамы мен
этимологиялық құрамы үнемі аумай, дәлме-дәл шыға бермейтіндігі де есте
болуы керек.
1.3 Сөз таптарының сөз түрлендіру жүйесі
Сөздерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Синтаксис жайлы түсінік
1. 1 Сөздердің байланысу тәсілдері мен түрлері.
1.2 Морфологиялық құрылым туралы түсінік
1.3 Сөз таптарының сөз түрлендіру жүйесі
2 Тілдік жоғары оқу орнындағы қазақ тілді студенттерге ағылшын тілінде
сөйлемдердің дауыс ырғағын оқыту әдістемесінің негіздері
2. 1. Ағылшын тіліндегі морфология сөйлемдердің дауыс ырғағына оқытудағы
негізгі принциптер мен мәні
2. 2. Қазақ тілді студенттерге ағылшын тілінде сөйлемдердің синтаксистік
негіздері
2.3 Қазақ және ағылшын тілдерінің грамматикалық құбылыстарын салыстырудың
қысқаша сипаттамасы
Қорытынды.
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазіргі таңда шет тілі, әсіресе ағылшын тілі білімі бар азаматтарға
сұраныс күннен-күнге артуда.
Қоғамдағы әлеуметтік өзгерістерге сай ағылшын тілін оқытудың сапасын
артыру мәселесі бүгінгі күннің басты мәселесі болып отыр. Қазіргі нарық
заманында Қазақстан көптеген шет мемлекеттермен достық қарым-қатынасты
нығайтуда. Мемлекетімізде болып жатқан өзгерістер мен саяси-мәдени
араласулардың көбею, біріккен өнеркәсіптердің пайда болуы, экономикалық
қайта құрулар ағылшын тіліне деген қызығушылық пен сұраныстарды тудырып
отыр.
Қазақ тілді мектептерде ағылшын тілін оқытудың өзіне тән ерекшеліктері
бар. Оқушы шет тілін дұрыс меңгеру үшін оның өз ана тіліндегі біліміне
сүйенген жөн. Оқушы бұл тілдердің ұқсастық тары мен айырмашылықтарын жете
білгенде ғана, ол тілді дұрыс та, тез игере алады.
Лингвистикалық тұрғыдан қарасақ, қазақ тілі түркі тілдер тобына ал
ағылшын тілі герман тілдер тобына жатады екен. Дейтұрғанымен, екі тілдің
грамматикалық жағынан кейбір ұқсастықтары да кездеседі Мысалы, зат есімді
алып қарастырайық. Бұл сөз табы ағылшын тілінде де, қазақ тілінде де бар
ұғым.
Зат есімнің мағнасын зерттеген кезде, зат есімнің түрленуі, (жекеше,
көпше түрлері) шығу тегі, тәуелденуі, септеліп, зат есімнің баяндауыш
қызметін атқаруын толық ескеруіміз керек.
Ағылшын тілінде артикль туралы айтқан кезде міндетті түрде қазақ
тілінде ьұндай ұғым жоқ екенін ескеруіміз керек.
Артикль ағылшын тілінде зат есіммен бірге жүреді де, ол үш түрлі бір-
бірімен байланысты функцияны, семантикалық, морфологиялық және синтаксистік
функцияны атқарады.
Артикльдің морфологиялық функциясы зат есімнің көпше түрін жасағанда
көрінеді.
Ал артикльдің синтаксистік функциясының көмегімен сөз тіркесі және
сөйлемнің коммуникативті мүшеленуі пайда болады.
Белгісіз артикль(a an) қазақ тілінде бір сан есімі мен зат есім
тіркескен кезде, жекеше түрдегі заттың атауын білдіреді. Біркелкі заттардың
арасынан біреуін атау үшін, ол зат туралы бірінші рет айтқанда, ағылшын
тілінде a an белгісіз артиклі қолданылады The белгілі артиклі зат есімнің
алдында белгілі бір нәрсені айтқанда, сол затты көрсетіп немесе қосымша
нақтылаған кезде
қолданылады.
Етістік-оқушылар үшін түсінуге ең қиын грамматикалық категория Өткен
және келер шақтағк іс-әрекетті көрсету үшін етістіктің бірнеше шақтары
қолданылыды. Етістіктің ерекше категорияларының бірі-өткенде болып кеткен
іс-әрекетті көрсететін категория.
Сұраулы сөзсіз сұраулы сөйлем жасауда айырмашылықтар бар. Ағылшын
тілінде бұл үшін дауыс ырғағы мен көмекші етістік to do пайдаланылады.
Мысалы, Do speak English Біз грамматикалық тіларалық интерференцияның бір
бөлігін ғана қарастырдық.
Оқушылар қатені тек ғана тіларалық интерференциядан жібер мейді,
сонымен бірге тілішілік интерференцияда бар, мұнда синонимдік грамматикалық
формалар жөнінде және естігенде, оқығанда қабыл данатын to be етістігінің
көп функциялығыра байланысты грамматика лық омонимдер жөнінде сөз болады.
Тілішілік грамматикалық интерференцияға оқып жатқан шетел тілінің
грамматикалық белгілер системасын басқа тілдің системасына ауыстыру жатады.
Ана тілімен шетел тілінің грамматикасынсалыстыра келіп, қиындық тілдердің
морфологиялық формаларының байлығы мен әр түрлілігінде , ұқсас
құбылыстардың ана тілінде болмауы, ойлау операцияларының қиындықтарында,
грамматикалық құбылысты тану және қажеттісін пайдалануға керекті ақыл-ой
қызметінің мөлшері не байланысты екенін көреміз. Мұғалім сабаққа
дайындалғанда осы айырмашылықтар мен қиындықтарды ескере отыр, оқушыларға
түсінікті болатындай жаттығуларды таңдап алуы керек.
Осы дипломдық жұмыста біз ағылшын тілі мен қазақ тілінің морфологиялық
құрымын салыстыра келіп, сөз жасам тәсіліндегі айырмашылықтармен таныстық.
Шетел тілін оқыту методикасында морфологияны оқытуда кездесетін кейбір
қиыншылықтарды қарастырдық.
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданыл ған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Синтаксис жайлы түсінік
1. 1 Сөздердің байланысу тәсілдері мен түрлері.
Синтаксис – гректің сөзі: құру, біріктіру деген мағынаны білдіреді. Ол
грамматиканың бір саласы болып есептеледі де, сөйлемдегі сөздердің бір –
бірімен байланысын, сөз тркесін, сөйлемнің құрамы мен құрылысын, түрлерін
және сөйлем мүшелерін зерттейді. Қазақ тілі синтаксисі үш салаға бөлінеді:
сөз тіркесі синтаксисі, жай сөйлем синтаксисі, құрмалас сөйлем синтаксисі.
Сөйлемде сөздер бір – бірімен грамматикалық байланыста қолданылады. Кез
келген қатар тұрған сөздер бір – бірімен байланыса бермейді. Сөздердің
сөйлемде байланысуының белгілі заңдылығы бар, яғни сөздер бір – бірімен
белгілі бір тәсілмен байланысады. Ондай тәсіл қазақ тілінде төртеу.
1. Жалғау арқылы.
2. Шылау арқылы.
3. Сөздердің орын тәртібі арқылы.
4. Интонация арқылы байланысу.
Сөздер септік, тәуелдік, жіктік жалғаулары арқыл бір – бірімен
байлансқа түседі. Мсалы мен келдім. Алматыға келдім деген тіркестеріндегі
сөздер өзара жіктік, септі жалғаулары арқылы байлнысқан. Оқу үшін келдім
тіркесі шылау арқылы байланысқан. Үсен – жақсы инженер деген сөйлемдегі
жақсы инженер деген тіркес ешбір жалғаусыз, тұрған орны арқлы байланысып
тұрса, Үсен инженер деген тіркестегі сөздер дауыс ырғағы – интонация арқылы
байланысқан.
Грамматиканың синтаксис саласының қарастыратын негізгі мәселелері сөз
тіркестері мен сөйлем, олардың құрылымы мен түрлері, сөз тіркесі мен
сөйлемдегі сөздердің байланысу амалдары мен формалары екендігі жайында
жоғарыда айтылды. Осылардың ішінен, ең алдымен, сөздердің байланысу
амалдары мен формалары туралы тоқталайық.
Сөз тіркесі де, сөйлем де сөздердің бір-бірімен тіркесіп қолданылуынан
жасалады. Сөз тіркесінің жасалуы үшін оның құрамындағы сөздер мағыналық
және грамматикалық жақтан байланыста айтылуы шарт. Сөз тіркестері, әдетте,
тілдің грамматикалық құрылысындағы заңдар, атап айтқанда, сөздердің бір-
бірімен тіркесу заңдары бойынша жасалады да, әрбір тілде сөз тіркестерінің
үлгілері (модельдері) пайда болады.
Сөз тіркестерінің және олардың модельдерінің жасалуында ұйытқы сөздің
(стержневое слово) қай сөз табынан болуының үлкен мәні бар. Сөз тіркесінің
құрылымы, әдетте, оның құрамындағы ұйытқы сөздің грамматикалық табиғатына,
атап айтқанда, қай сөз табына қатысты болуына қарай айқындалады. Сөз
тіркссін құрастырушы сөздердің өзара қарым-қатысы мсн байланысының сипатын
айқындауға ол сөздердің жалпы категорияльдық мағынасының тікелей қатысы
бар. Мысалы, заттылық мағынаны білдіретін сөздер тобы (зат есімдер) ұйытқы
(басыңқы) сөз ретінде қолданылғанда, атрибутивтілік (сын, сапа түр-түс және
т. б. белгілер) мағынаны білдіретін сөздермен (сын есімдер) тіркесуге және
анықтауыштық қызметте жұмсалатын сан есімдер, есімшелер және есімдіктермен
тіркесуге икем келеді де, атрибутивті сөз тіркестері және олардың моделі
жасалады. Сын есімдер заттардың санасып, белгісін білдіріп, тіркесінің
тәуелді, бағыныңқы сыңары ретінде қызмет атқарумен біргс (мысалы: ақылды
адам, бай колхоз) өзінің алдындағы есімдердің атау мен іліктен басқа
септіліктердің бірінде тұруын керек етіп, сөз тіркесінің басыңқы (ұйытқы)
сыңары ретінде де қызмет атқара алады (мысалы: ақылға бай, сөзге шебер,
қаладан тыс, тастан қатты, құлықты көргіш, сұмдықты білгіш). Мысалы: Абай
өлеңдеріндс: Құлықты көргіш, Сұмдықты білгіш, Табылар кісі жөндерге
мінезімен сыйымды және т. б. ).
Етістіктер тіл-тілде тіркесу мүмкіндігі өте-мөте мол сөз табы ретінде
есептелінеді. Әр түрлі іс-әрекеттің, қимылдық мазмұнын ашу-үшін іс
істеушінің, іс-әрекеттің шығу тегінің, қалай болғандығының көрсетілуі
қажет. Осыған орай, етістіктер ұйытқы сөздер ретіндс өзіне бағынышты зат
есімдермен де, үстеулермен де, көсемшелермен де, еліктеу сөздермен де
тіркесе береді.
Сөздердің бір-бірімен тіркесу мүмкіндігінің молдығы немесе аздығы ол
сөздердің сөз табы ретінде жалпы категорияльдық мағынасымен тығыз
байланысты. Мысалы, үстеулер қимылдың алуан түрлі белгілерін білдіруіне
орай, әдетте, зат есімдермен емес, көбінесе етістіктермен тіркессе, сын
есімдер мен есімшелер заттардың алуан түрлі белгілерін білдіруіне орай,
көбінесе зат есімдермен тіркеседі, олардың анықтауыштары ретінде қызмет
атқарады.
Бірақ сөз табының ішіндегі әр түрлі сөз топтарының басқа сөздермен
тіркесу қабілетінде де ерекшеліктер мен айырмашылықтар болуы мүмкім.
Мысалы, етістіктердің ішінде сабақты етістіктер табыс септігіндегі зат
есімдермен және субстантивтенген басқа да сөздермен тіркесін, сөз
тіркесінің белгілі бір моделін жасаса, салт етістіктер табыстан басқа
септіліктердегі сөздермен тіркесіп, сөз тіркесінің алуан түрлі модельдерін
жасайды.
Сонымен, сөз тіркестерінің және олардың түрлерінің жасалуында ұйытқы
сөздің қай сөз табының болуының және бір сөз табының ішіндегі әр түрлі сөз
топтарының лексика-грамматикалық табиғатының айрықша мәні мен қызметі бар
екендігін көреміз.
Сөздердің бағыныңқы-басыныңқы байланысы деп бір сөздің басқа бір сөзге
грамматикалық бағыныштылығын (тәуелділігін) айтамыз. Мұндайда бағыныңқы
сөздің (немесс сөздердің) белгілі бір формада (немесе формаларда) тұруын
басыңқы сөздің категорияльдық мағынасы (немесе категорияльдық қасиеті)
айқындап белгілейді.
Сөз тіркесін құрастырушы сөздер бір-бірімсн синтаксистік байланысқа
түседі. Сөз тіркесінің құрамындағы ұйытқы сөз бен бағыныңқы сөздің
арасындағы синтаксистік байланыстын тіл-тілде бірнеше түрі бар. Мысалы,
орыс тіліндс синтаксистік байланыстың қиысу деп аталатын түрі бойынша
ұйытқы сөз бен бағыныңқы сөз бір-бірімен тек (род) жағынан да жекелік-
көптік жағынан да, септік жағығынан да қиысып, сөз тіркестері жасалады.
Мысалы: высокая гора - высокие горы; высокой горы - высоких гор; высокой
горы - высоким горам. Орыс тілінде сөйлем құрамындағы тұрлаулы мүшелер де
(бастауыш, баяндауыш) қиыса байланысады. Мысалы: Он играл, Она играла. Ал
түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде, қиысу сөйлемнің мүшелерін,
атап айтқанда, бастауыш пен баяндауыш мүшелерді байланыстыру үшін
жұмсалады. Қиысу сөздердің синтаксистік байланыс түрлерінің бірі ретіндс
орыс тілінде сөз тіркесіне де, сөйлемге де қатысты болса, қазақ тілінде
көбінесе сөйлемге қатысты. Осыған орай, түркі тілдері үшін синтаксистік
байланыстың қиысу деп аталатын түрін предикативті байланыс түрі деп атауға
болады.
Түркі тілдерінде матаса байланысқан сөз тіркесінің құрамындағы сөздер
бір-бірімен жақ және жекелік-көптік жағынан үйлесіп айтылады. Мысалы, менің
кітабым деген сөз тіркесінің екі сыңары бірдей жекеше және бірінші жақта
тұрса, сенің кітабың деген сөз тіркесінде сыңарлардың екеуі де жекеше,
екінші жақта, оның кітабы деген сөз тіркесінде екі сыңардың екеуі де
жекеше, үшінші жақта айтылым тұр. Осылар тәріздес сөз тіркестерінің
құрамындағы сөздердің байланысу түрін кейбір тюркологтар қиысудың қатарыпа
жатқызады. Қиысу мен матасудың арасында кейбір ұқсастықтардың бар екені
рас. Қиыса байланысқан сөздердің арасында жақ, жекелік-көптік жағынан
үйлесімділік болатыны сияқты, матаса байланысқан сөздер де бір-бірімен жақ,
жекелік-көптік жағынан үйлесіп келеді. Алайда, сөздердің байланысының бұл
түрлерінің арасындағы мынандай айырмашылықты мойындамасқа болмайды: матасу
- ілік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғауы сөздің байланысы. Матаса
байланысқан сөз тіркесінің құрамындағы басыңқы сөз тәуелдік жалғауында
тұрады да, бағыныңқы сөз ілік септік жалғауында тұрған анықтауыш қызметін
атқарады. Сөз тіркесінің сыңарлары шынжырдың бөлшектері тәрізді іліктесіп
байланысады, Тәуелдік жалғаулы сөз әрқашан да ілік жалғаулы сөздің болуын
керек етсе, керісінше ілік жалғаулы сөз тәуелді жалғаулы сөздің болуын
керек етеді де, бір-бірімен іліктескен, матаса байланысқан сөз тіркесі
жасалады. Қиысу бойынша бағыныңқы сөз басыңқы сөздің ыңғайына,
грамматикалық мағынасы мен формасына бағынып, соның жетегінде болса, матасу
бойынша, басыңқы сөз (тәуелді жалғауы сөз) бағыныңқы сөздің (ілік жалғаулы
анықтауыштың) грамматикалық мағынасымсн үйлесіп, тиісті формада (тәуелдік
жалғауында) қолданылады. Мұнымен бірге, басыңқы сөз (тәуелді жалғаулы сөз)
бағыныңқы сөздің әрдайым ілік септікте тұруын талап етеді. Түркі тілдерінде
сөздердіц қиыса байланысуынан сөйлем жасалса, сөздердің матаса
байланысуынан сөз тіркесі жасалады.
Сөз тіркесін құрастырушы сөздер бір-бірімен синтаксистік байланыстың
меңгеру деп аталатын түрі бойынша да байланысады. Меңгеру бойынша, сөз
трікесінің құрамындағы ұйытқы сөз (етістік, есім және үстеу) бағыныңқы
сөздің жанама септіктердің, атап айтқанда, барыс, табыс, шығыс, көмектес
септіктердің бірінде тұруын керек етеді. Мысалы, киімді тазалау, ауылға
бару, үйден шығу, жолдасымен кездесу және т. б.
Синтаксистік байланыстың меңгеру түрі арқылы байланысқан сөздердің
бірітіндеп басыңқы сыңары өзгергенмен, оның бағыныңқы сыңарының өзгеруі
шарт емес (мысалы: автобусты күттім; автобусты күттіңіздер); екіншіден, әр
түрлі грамматикалық мағыналарды білдіру үшін бір ғана басыңқы сөзбен
тіркесіп айтылған меңгерілетін сөздер әр түрлі формада қолданыла береді.
Мысалы: ауылға қайту; ауылдан қайту; үйге бару; уйден бару т. б.
Меңгеріле байланысқан сөздер тобының көптеген тілдерде меңгеруші сыңары
көбінесе етістік сөздерден болады, Сабақты етістік тура объектіні керек
етіп, табыс септіктегі сөзді меңгерсе (сабағыңды оқы, айтқанды тыңда), салт
етістік барыс, шығыс, жатыс, көмектес септіктегі сөздерді меңгереді
(кітапханаға бар, тауға шықты, жиналыстан шықты, суда жузу, телефонмен
сөйлесу). Өз ара байланыста айтылған сөздер тобында кейде зат есімдер мен
сын есімдер де меңгеруші сыңар бола алады. Мысалы: комиссияға мүше,
депутатқа кандидат, іске шебер, қаладан жақын, таудан биік, іске жауапты,
орындауға міндетті т. б.
Сөздер бір-бірімен синтаксистік байланыстың қабысу деп аталатын түрі
бойынша да байланысады. Қабысу бойынша түркі тілдерінде сөз тіркесінің
құрамындағы бағыныңқы сөз ұйытқы сөзбен жалғаусыз, қатар тұру арқылы
байланысады. Мысалы: ағаш үй, жылы бөлме, білімді адам, он дәптер, білген
кісі және т. б. Түркі тілдерінде қабыса байланысқан сөздердің орын тәртібі
мынадай болады: бағыныңқы сөз әрқашан басыңқы сөздің алдында тұрады.
Сонымен, синтаксистік байланыс формаларының бұл түрі бойынша тіркескен
сөздер, біріншіден, жалғаусыз, екіншіден, сөздердің орын тәртібі арқылы
байланысады. Демек, сөздердің орын тәртібі қабыса байланысқан сөз
тіркестерінің грамматикалық тәсілі болып саналады.
Қабыса байланысқан есім сөз тіркесінің құрамындағы сынарлардың орны
ауысса, онда бүтіндей сөз тіркесінің білдіретін мағынасы өзгеріп кетеді.
Мысалы: көз әйнек -әйнек көз, қалта сағат - сағат қалта; монғол тілінде
тұмор тулгуур (темір тірек) - тулгуур тұмар (тіреуші темір). Бұл тәрізді
ерекшеліктер, түркі тілдері мен монғол тілдеріне қарағанда, ағылшын тілінде
жиі ұшырайды.
Қабыса байланысқан сөз тіркестерінің басыңқы сыңарлары зат есім мен
етістіктерден болады. Зат есіммен қабыса тіркесетіндер: зат есімдер (күміс
сағат, ағаш күрек), сын есімдер (ақ орамал, ақылды кісі), сан есімдер (отыз
үй, он екінші ай), есімдіктер (барлық адам, бұл кітап), есімшелер (сөйлеген
кісі барар жол). Етістікпен қабыса тіркесетіндср: үстеулер (ерте тұру, кеш
жату, ілгері жүру), көсемшелер (түсініп жазу, қадала қарау), сын есімдер
(жақсы түсіну, қатты сүйсіну), сан есімдер (екі шоқып, бір қарау),
еліктеуіш сөздер (сылқ-сылқ күлу, бұрқ-бұрқ қайнау) т. б.
Синтаксистік единица ретінде қаралатын сөз тіркесінің лингвистикалық
табиғатын айқындап, оған анықтама беру үшін, біріншіден, сөз тіркесін
өзімен сырттай ұқсас құбылыстардан, атап айтқандай, күрделі сөзден, жалпы
сөздердің тіркесінен (атауыш сөз бен көмекші сөздің тіркесі, сөздердің
салалас қатары). фразеологиялық сөз тіркесінен және сөйлемнен ажырату,
екіншіден, оған (сөз тіркесіне) тән басты белгілерді айқындап алу қажет.
Сөз тіркесі - мағыналық жақтан да, грамматикалық жақтан да өзара
байланыста, бірлікте болатын, толық мағыналы кемінде екі сөздің тіркесі.
Сөз тіркесінің сыңарларының арасындағы байланыс сөздің бөлшектерінің
арасындағы байланыстан анағұрлым еркінірек болады. Алайда, бұл еркіндік сөз
тіркесінің мағыналық және синтаксистік бүтіндігін бұзатындай дәрежеде
болмауға тиіс. Мысалы, сөз тіркесінің сыңарларының арасында ұзақ кідіріс
(пауза) жасалса немесе ол сыңарлардың арасына бірнеше сөздер өтсе, сөз
тіркесінің бірлігі, тұтастығы бұзылуы. мүмкін. Сөз тіркесінің сыңарларының
арасында да, сөздің (мейлі жалаң сөз болсын, мейлі күрделі сөз болсын)
бөлшектерінің арасында да байланыс бар, бірақ сөздің (соның ішінде күрделі
сөздің де. ) бөлшектсрінің арасындағы байланыс сөз тіркесінің сыңарларының
арасындағы байланыстан басым да, бекем де болады. Осыған орай, жалаң сөз
де, күрделі сөз де сөйлеу кезінде жасалмай, даяр тұрған единица ретіндс сөз
тіркесінің немесе сөйлемнің құрамына емін-еркін өтсе, синтаксистік сөз
тіркесі белгілі бір үлгілер (модельдер), формулалар бойынша сөйлеу кезінде
жасалады. Осылай болғандықтан, оның құрамындағы сыңарлар ыңғайына қарай
басқа бір сыңарлармен ауыстырыла алады.
1.2 Морфологиялық құрылым туралы түсінік
Сөздің морфологиялық құрылымы туралы мәселе граматика теориясының өте-
мөте маңызды проблемаларының бірі болып саналады. Дүние жүзіндегі тілдерді
морфологиялық немесе типологиялық классификация бойынша түбір тілдер,
флективті тілдер, агглютинативті тілдер және инкорпоративті тілдер деп әр
топқа бөліп топтастыру әр түрлі тілдердің құрылымының, ен: алдымен ондағы
сөздердің морфологиялық құрылымының, әр басқа болу фактісіне негізделуден
келіп туған. Әр түрлі тілдердегі сөздердің морфологиялық құрылымын
салыстыру тұрғысынан талдай отырып, тілдердің әр басқа тобына тән өзіндік
ерекше белгілер мен ортақ белгілерді айқындау олардың (тілдердің)
салыстырмалы типологиялық классификациясын дәлдей және толықтыра түсуге
көмектеседі. Әр түрлі тілдердегі сөз-дердің морфологиялық құрылымын,
құрылымдық элементтердің (морфемалардың) табиғатын, қызметі мен өзара
байланысу және тіркесу сипатын зерттеп шешу тілдердің морфологиялық
титітерін айқындау үшін ғана емес, сонымен бірге олардың грамматикаларын
ғылыми дұрыс негізде жасау үшін де өте-мөте қажет.
Сөздің морфологиялық құрылымына дұрыс талдау жасау үшін, ең алдымен
сөздің құрылымына тікелей қатысы бар негізті морфологиялық ұғымдарды алдын
ала айқындап алу өте-мөте қажет. Ондай негізгі морфологиялық ұғымдардың
мазмұнына морфема тура-лы ұғыммен оның түбір морфема (немесе негізгі
морфема) және аффикстік морфема (немесе көмекші морфема) деп аталатын
түрлері жайындағы ұғымдар енеді.
Сөздер морфологиялық құрылымы, морфемалық құрамы жағынан алуан түрлі
болады: бір морфемадан да (бас, қол), екі морфемадан да (бас-та, қол-да),
бірнеше морфемадан да (бас-та-у-шы, қол-да-н-ыс-ы) құрала береді. Сөз
құрамындағы морфемалардың әрқайсының өзіне тән мағынасы болады. Мысасы:
көлшікке деген сөздің құрамындағы үш морфеманың біріншісі (көл) заттық
мағынаны білдірсе, екінші (-шік) кішірейткіш мағынаны, соңғысы (-ке) бағыт
мағынасын білдіреді. Мағыналық тұрғыдан қарағанда, морфема сөздің ары қарай
бөлшектеуге келмейтін ең кіші мағыналық бөлшегі болып саналады. Сез де,
морфема да дыбыстан немесе дыбыстардың тіркесінен құралады. Дыбыс — тілдің
ең кіші единицасы, бірақ ол өздігінен мағынаны білдіре алмайды. Дыбыс —
тілдің мағыналық единицасы емес, ең кіші фонетикалық единицасы. Егер жеке
дыбыс мағынамен байланысса, яғни мағыналық единица ретінде қызмет атқара
қалса, онда. оның сөз немесе көмекші (аффикстік) морфема болғаны. Мысалы,
орыс тіліндегі в городе, о работе дегендердегі в, о — предлогтар да, қазақ
тіліндегі о баста, о заманда дегендердегі о — ол деген сеімдіктің
ықшамдалған түрі, ал іні-м, киім-і дегендердегі ~м, -і —көмекші морфемалар
(тәуелдік жалғаулары). Қелтірілген бұл мысалдар мағынаның дыбысқа емес,
сөзге және сөздің мағыналық бөлшегі — морфемаға тән екендігін дәлелдей
түседі.
Сонымен, морфема дегеніміз тілдің ары қарай бөлшектеуге келмейтін ең
кіші мағыналық единицасы.
Морфемалар мағынасы мен қызметі жағынан әр түрлі. Морфемалардың ішінде
негізгі лексикалық мағынаны білдіретіндері де, грамматикалық мағынаны
білдіретіндері де бар. Мысалы: көлшікке деген сөздің құрамындағы көл
морфемасы негізгі лексикалық мағынаны білдірсе, -шік және -ке морфемалары
грамматикалық мағыналарды білдіреді. Жалпылама лексикалық мағынаны
білдіретін морфема түбір морфема немесе негізгі морфема деп аталады да
(аталған сөздің қүрамындағы түбір немесе негізгі морфема — көл)
грамматикалық мағыналарды білдіретін морфема аффикстік морфема немеее
көмекші морфема деп аталады (аталған сөздің құрамындағы аффикстік немесе
көмекші морфема — -шік және -ке).
Дүние жүзіндегі тілдер грамматикалық құрылысы жағынан алуан түрлі.
Осыған орай, ол тілдердегі сөздердің морфологиялық құрылымы да, сөз
құрамындағы түбір морфема мен аффикстік морфемалардың табиғаты да түрлі-
түрлі болып келеді. Негізгі (немесе түбір) морфеманың жалпылама лексикалық
мағынасы (общее лексическое значение) заттық мағына (вещественное значение)
деп аталады. Орыс тіліндегі письмо, писать, письменный, писание деген
сөздердің құрамындағы түбір морфема (пис-) осындай заттық мағынаны
білдіреді де, өздігінен дербес қолданыла алмай, сөз құрамында ғана
қолданылады. Қейбір негізгі морфемалар (түбірлер) нақтыды лексикалық
мағынаны да білдіруі мүмкін. Мұндай жағдайда заттық мағынаны білдіретін
негізгі морфема (түбір). нақтылы лексикалық мағынаны білдіретін сөз ретінде
қолданылады да, заттық мағына (вещественное значение) мен нақтылы
лексикалық мағына бір-бірімен түйісіп, өзара сайма-сай келеді. Мысалы: орыс
тіліндегі бег, дар, дом, ум дегендер түбір морфемалар бола тұрып,
лексикалық мағыналары бар дербес сөздер ретінде де ұғынылады. Демек, орыс
тілінде түбір деген лингвистикалық ұғым бүл қүнде ез алдына дербестігі жоқ
-пис (писать), веж- (вежливый) тәрізді не-гізгі морфемаларды да, өз алдына
дербестігін сақтаған бег, дар, дом, ум тәрізді туынды емес сөздерді де
(непроизводные слова) қамтиды.
Түбір сез бен түбірдің, негіз бен сөздің формасы жағынан бір-біріне
сәйкес келуі, орыс тіліне қарағанда, ағылшын тілі мен түркі тілдерінде
әлдеқайда жиі ұшырасады. Түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілін-де,
сөздің негізі ары қарай морфемаларға бөлшектеуге келмейтін бір ғана
түбірдің езінен (мысалы, жас, қол) құралған жалаң негіз (непроизводная
основа) түрінде де, екі немесе одан да көп морфемадан (жас-тық, қол-тық-та)
құралған туынды негіз (производная основа) түріиде де ұшыраса береді. Жалаң
негізден, яғни тек жалаң түбірдің езінен, құралған сөздер түбір сөздер
(непроизводные слова) деп аталады, туынды негізден, яғни түбір мен
жұрнақтың қосындысынан, құралған сөздер туынды сөздер деп аталады.
Түркі тілдерінде сездің түбірі немесе негізі белгілі бір лексикалық
және грамматикалық мағынасы бар дербес сөз ретінде қолданылады да, осының
нәтижесінде түбір (немесе негіз) мен сөз мағынасы мен формасы жағынан бір-
бірімен сәйкес келе береді. Мысалы, етістіктің бұйрық райының II жақ
формасы етістіктің әрі негізі, әрі түбірі ретінде ұғынылады және дербес сөз
ретінде қолданыла береді. Зат есімдердің атау септігінің ешбір көрсеткіші
жоқ. Атау түлғасындағы зат есімдер түбір ретінде де, негіз ретінде де
ұғынылады және дербес сөз ретінде де қолданыла алады. Демек, дербес сөз
ретінде қолданыла алу түркі тілдеріндегі түбірге (немесе негіз-ге) өте-мөте
тән қасиет. Орыс тілінде көптеген сөздердің құрамында ол сөздердің қай сөз
тобына тән екендігін аңғартатындай грамматикалық көрсеткіштер болады және
ондай грамматикалық көрсеткіштер (аффикстер) сөздердің негіздерінен
ажыратылып алынғанда, ол негіздер (основы) өздігінен дербес қолданыла
алмайды. Ал ағылшын тілі мен түркі тілдерінде сөздердің түбірі немесе
негізі дербес сөздер ретінде қолданыла береді және олардың құрамында ол
сөздердің қай сөз тобына қатысты екендігін аңғартатындай грамматңкалық
көрсеткіштердің болуы шарт емес. Мұны орыс тілі мен ағылшын тілде және
қазақ тіліндегі төмендегі мысалдарды салыстырудан көруге болады:
книга — Ьоок — кітап
считать — сount — оқы
большой — big— үлкен
Ағылшын тілі мен түркі тілдерінде түбір сездердің жоғарыдағы тәрізді
дара морфемадан құралуы, соньщ нәтижесінде олардың өздерінің түбірлерімен
немесе негіздерімен сәйкес келуі жиі үшырасады. Ағылшын тілі мен түркі
тілдерінде бір морфемадан құралған түбір сәздердің көп болуын және осыған
орай сөз таптарының морфологиялық құрылымы жағынан бір-бірінен ажыра-
тылуының әрдайым шарт еместігін бұл тілдерге тән ерекшелік деп білу керек.
Енді көмекші немесе аффикстік морфемалар жайында. Лексикалық мағынаны
білдіретін морфема негізгі морфема немесе түбір морфема деп аталса,
грамматикалық мағынаны білдіретін морфема көмекші немесе аффикстік морфема
деп аталады. Негізгі немесе түбір морфемаларда дербестік бар. Олар, мысалы,
түркі тілдерінде дербес сөз ретінде қолданыла алады. Ал аффикстік
морфемаларда мұндай дербестік болмайды. Сондықтан да олар көмекші
морфемалар деп аталады. Аффикстік морфемалар әркашан сөз қүрамында қолданы-
лады. Олар сөзден тыс ешқандай мағынаны білдіре алмайды. Аффикстік
морфемалар сөз құрамында колданылғанда ғана, белгілі бір мағынаны
білдіреді. Мысалы: көлшікке деген сөздің құрамындағы аффикстік морфемалар (-
шік, -ке) осы сөздің және т. б. осы сөз тәрізді басқа да сездердің
құрамында қолданылғанда ғана, белгілі бір мағыналарға ие бола алады. Сөз
құрамында аталған аффикстік морфемалардың алдыңғысы (-шік) түбір морфемаңы
(көл) нақтылай түсіп, кішірейткіш мағынаны білдірсе, соңғысы (-ке) бағыт
мағынасын білдіреді.
Аффикстік морфемалар түбір морфемадан сөздердің үлгілерін
(модельдерін) жасауға қатысы жағынан да жыратылады. Аффикстік морфемалар
сездердің белгілі бір тобының құрамында ғана қолданылса, түбір морфемалар
бір емес, әр басқа топқа қатысты сөздер-дің құрамында ұшыраса береді.
Мысалы: білімнен деген сөздің құрамындағы -ш және -нен аффикстік
морфемалары сөздердің зат есім деп аталатын тобында ғана ұшыраса, біл деген
түбір морфема сөздердің зат есім (мысалы: білім) деп аталатын тобында ғана
емес, әр түрлі топтарында, мысалы: етістіктер тобьшда да (білдіру, біліну,
білісу), сын есімдер тобында да (білгіш, білімді) ұшыраса береді. Түбір
морфемалар әр басқа формалармен түрленетін сөздердің құрамында қолданыла
алса (мысалы, жоғарыдағы әр басқа сөз тапта-рының түрлену формаларын
алыңыз), аффикстік морфемалар біркелкі формаларда түрленетін сөздердің
құрамында қолданылады. Мұнымен бірге мына бір ерекшелікті қоса ескеру
қажет: аффикстік морфема сөздердің белгілі бір тобына телініп шектеле тұрса
да, түбір морфемаға қарағанда әлдеқайда жиі колданылады. Белгілі бір
аффикстік морфема біртектес түбір морфемалардың әлденешеуіне жалғана берсе,
белгілі бір түбір морфема санаулы ғана аффикстік морфеманы қабылдай алады .
Мысалы аффикстік морфеманың бірі — көптік жалғауы (-лар, -лер, -дар, -дер,
-тар, -тер) күллі зат есім атаулы сөздердің (немесе түбірлердің) барлығына
бірдей жалғана берсе, жер деген түбір морфемаға аффикстік морфемалардың
барлығы емес, бірнешеуі ғана жалғана алады.
Енді түбір морфема мен аффикстік морфемалардың әрқайсысына арнайы
тоқталайық.
Тіліміздегі сөздер морфологиялық құрамы жағынан біркелкі емес, әр
түрлі. Сөздердің ішінде жалаң түбір сөздер де (ат, ас, із, жап, ез, тер),
жұрнақ арқылы жасалған туынды сөздер де (атаң, дстық, ізде, жаппа, езгі,
тершең) бар. Бұл тұлғалармен қатар, екі түбірден біріккен сөздер де (бүгін,
белбеу, алабота, әкел, сексен), екі түбірден қосарланып жасалған сөздер де
(шыбын-шіркей, бала-шаға, көзбе-көз, кімде-кім, қалған-құтан), бір-неше
түбірдің тіркесуі арқылы жасалған құрама сөздер де, (темір жол, темір
қазық, кемпір қосақ, ақ құба, қара көк, он алты, сексен бір, ала кет, ала
кел, қызмет ет, еңбек қыл), бірнеше түбірден қысқарып құралған сөздер де
(ҚазССР, ҚҚП, облсовет) бар.
Сөздердің және олардын формаларының тұрпаттары жағынан осындай әр алуан
болуы тіліміздегі сөз тудыратын негізгі морфологиялық және синтаксистік
тәсілдердің ерекшеліктерімен байланысты. Біріңшіден, осы тәсілдердің
ерекшеліктерін айқын ашу үшін, екіншіден, әр қилы талдауларға практикалық
жеңілдік жасау үшін, сөздерді формалық нұсқаларына (типтеріне) қарай, жалаң
создер және күрделі сөздер деп іштей екі салаға бөліп, жалаң сөздерге түбір
сөздер мен туынды сөздерді, күрделі сөздерге біріккең сөздерді, қос
сөздерді, кұрама (күрделі) сөздерді және қысқарған сөздерді жатқызған
мақұл. Сонда жалаң сөз деп құрамында бір ғана негізгі тү-бір бар сөздерді
айтамыз да, қүрделі сөз деп қүрамында ең қемінде екі (я онан да көп)
негізгі түбір бар сөзді айтамыз. Сөздерді осылайша жалаң және күрделі деп
бөлу — әрине, шартты нәрсе. Өйткені қазіргі кезде түбір саналып жүрген айт,
шұнақ, "ояу сияқты сөздер тарихи жағынан жұрнақтар арқылы жасалған туынды
сөздер болған да, щрлығаш, әйт тәрізді сөздер біріккен сөздер болған. Сол
себептен морфемаларға бөлінбейтін түбірді ғана жалаң сөз деп танып,
морфемаларға бөлшектенетін туынды сөзді өз алдына бөліп жатудың лайығы жоқ.
Сөйтіп, осы тұрғыдан алғанда, жалаң сөздер морфологиялык тәсілдің жемісі
ретінде қаралады да, күрделі сөздер синтаксистік тәсілдің жемісі есебінде
қаралады.
Дегенмен, грамматикалық амал бойынша сөз тудырудын аясы тек таза
морфологиялық және таза синтаксистік тәсілдермен, ғана тынбайды, осы екі
тәсілдің ұштасып . комбинациялануы; (селбесуі) арқылы да сөз жасалады.
Мысалы, қазіргі тіліміздегі ендігәрі, екіншэрі деген үстеулер ендігіден
гөрі, екіншіден әрі деген тіркестердің (шығыс септіктегі есімдер мен
шылаудын) бірігіп ықшамдалуынан туған да, зорға, босқа, бірге деген
үстеулер тиісті есім сөздердің (зат есімнің, сын есімнің, сан есімнің)
барыс септіктегі формаларның өз төркіндерінен бөлініп шығып, басқа
катигорияға біржолата көшуінің арқасында пайда болған. Сондай-ақ, кенеттен,
тосыннан, ежелден, бірден деген үстеулер де тиісті бөімдердің шығыс
селтіктегі фармаларьшың өз орталарынан оқшаула-нып шығып, дербес сөз болып
қалыптасқан. Сол сияқты, басқа, өзге деген сын есімдер әуелгі бас дегөн зат
есім-нің, өз деген есімдіктің барыс септіктегі формаларының бастапқы
төркіндерінен қол үзіп, адъективтенуінен (сын . есімге көшуінен) туған. Ал
барлық, барша, бәрі, бүкіл, бүтін есімдектері әуелгі бар деген әр тарап
сөздің, біт деген етістіктін: тиісті формаларыиың прономиналдануынан
(есімдікке көшуінен) шыққан т. б.
Бұл мысалдарға қарағанда, белгілі бір сөз табына тиісті (тән) бір алуан
сөздер я олардың кейбір формалары өз орталарынан ада-күде қол үзіп шығып,
басқа бір сөз табьша ауысып, өз алдына дербес сөз болып қалыптаса* ды;
бірақ бұндай сөздер я түбірге жұрнақ қосу арқылы, я сөздерді не біріктіру,
не қосарлау, не тіркестіріп құрау, не қысқарту арқылы тумайды; яғни олар
морфологиялық тәсіл бойынша да, синтакіистік тәсіл бойынша да жасалмаған;
демек, кейбір сөздердіңя олардың кейбір формаларының өз тобынан бөлініп
шығып, өзге бір грамматикалық топқа біржолата көшіп, өз алдына дербес сөз
ретінде. қалыптасуы нәтижесінде пайда болады. Сөздердің осылайша бір
категорияйан екінші категорияға көшу құбылыстарының ішінен қазақ тілінде
көбірек ұшырайтындары — субстантивтену (заттану я зат есімге айналу),
адъективтену (сын есімге айналу), прономиналдану есімдікке айналу),
адвербиалдану (үстеуге айналу) және вербалдану (етістікке айналу) деп
аталатыы процестер.
Сөйтіп, грамматикалық жолмен сөз тудырудың үш түрлі тәсілі бар, оның
біріншісі — морфологиялық тәсіл, екіншісі — синтаксистік тәсіл, үшіншісі —
морфологиялық-синтаксистік (я синтаксистік-морфологиялық) тәсіл. Бұлардың
алғашқы екі түрі төменде арнайы талданады.
Сонымен, тұлғасына (құрамына) қарай тіліміздегі сөздер, ең әуелі, жалаң
сездер және к ү р д е л і сөздер болып екі топқа жіктеледі. Жалаң сөздер
іштей түбір сөз және туынды сөз болып бөлінсе, түбір сөз және біккен сез,
кіріккен күрделі сөздер ішінара біріккен сөз, кіріккен сөз, қысқарған сөз
болып топ-топка бөлінеді.
Түбір (немесе негізгі) морфема мен сөздің негіздері жайында кейбір
ойлар жоғарыда, сөздің морфемалық бөлшектері жайындағы баяндауларда
айтылды. Түбір морфема мен сөздің негізі және олардың табиғаты туралы
қосымша ойлар мен деректер мыналар:
Түбір морфема сөздердің әр түрлі лексика-грамматикалық топтары үшін
бірдей ортақ морфема ретінде қызмет ете алады. Мысалы: бас морфемасы
бастың, басшы, баспа, баспалдақ, басшылық деген зат есімдердің де, басты,
бассыз деген сын есімдердің де, баста, бастат, басқар деген етістіктердің
де түбірі болып саналады.
Ал негіздің (основа) түбірден айырмашылығы сол, ол сөздердің әр түрлі
(әр басқа) лексика-грамматикалық топтары үшін емес, олардың белгілі бір
лексика-грамматикалық тобының формаларына ортақ болып келеді. Мысалы: бас
морфемасы жоғарыда аталған зат есімдердің де, сын есімдердің де,
етістіктердің де — бәріне бірдей үйтқы, бірдей ортақ түбір болса,
бастықтар, . бастының, бастықтан, бастығың, бастығы деген зат есімдер
тобына енетін сөздердің формаларына ортақ негіз — бастық, ал бастап,
бастағалы, бастаған, бастайтыны деген етістіктердің формаларының бәріне
бірдей ортақ негіз — баста. Басқара, басқарып, басқарғалы, басқарған,
басқарар, басқаратын деген етістік формаларының негізі басқар болып
саналады. Бұл айтылғандардан шығатын қорытынды мынау: түбір морфема —
сөздердің қандай леқсика-грамматикалық тогща (қай сөз табына) жататындығына
қарамастан, олардың бәріне бірдей тән„ күллісіне бірдей ортак, баршасына
бірдей негізгі ұйтқы болатын элемент те, негіз — белгілі бір лексика-
грамматикалық топқа (сөз табына) қатысты бір сөздің әр түрлі формаларының
бәріне бірдей ортақ ұйтқы.
Түбір морфема сөздердің ары қарай бөлшектеуге келмейтін және негізгі
лексикалық мағынаны білдіретін түп бөлшегі болса, негіз, әдетте, түбір мен
жұрнақтың қосындысынан жасалады. Мысалы: күйші, малшы, достық, таулы, өрле,
бағала және т, б.
Негіз бір ғана морфологиялық элемент—таза түбірден де қүралуы мүмкін.
Мұндайда, жоғарыда аталып өткеніндей, түбір мен негіз, сөз бен түбір
немесе' негіз бен сөз тәрізді едницалар бір-бірімен сәйкес келеді. Мысалы:
от, өт, бел, без, жер, жел, тас, жаз, ай, күн және т. б.
Түркологиялық әдебиеттерде лексикалық мағыналары бар, өз алдына дербес
қолданылатын және тілдің қазіргі қалпы тұрғысынан алғанда, ары карай
бөлшектенбейтін негізгі морфемалар ғана (мысалы: ел, юр, от, ат, жол, қан,
қон, тон, жұмыс, балта, бидай, қа-мыс, жүгір, жөткір, жалғыз және т. б. )
түбір деп саналып жүр. Ал ентік, ентеле немесе жәтел, жәткір тәрізді
сөздердің құрамында ғана қолданылатын, қазірде өз алдына дербестігі жоқ ент-
, жөт- тәрізді морфемалар түбір ретінде танылмай, аталған сездер (ентік,
ентеле, жө-тел, жөткір) тұтас қалпында түбір делініп жүр. Тілдің қазіргі
қалпы тұрғысынан алғанда, өз алдына дербестігі жоқ, тек сөз құрамында
қолданылатын жоғарыдағы тәрізді морфемалардың (ент-, жөт-) алғашында
нақтылы лексикалық мағыналары бар дербес сөздер (немесе түбірлер)
болғандығын ескерсек, оларды тарихи тұрғыдан алып қарағанда, түбір деп
тануға болады. Мысалы: түркі тілдеріндегі, соның ішінде қазақ тіліндегі,
көр (көру) мен көз, бүлік пен бүлін, семіз бен семір, жақ (от жақ) пен
жан(от жанды) тәрізді жұп-жұбымен келген сездердің әрбір жұбының түбірі бір
екендігі аңғарылып тұрады. Көз бен кер (көру) деген сөздердің, тарихи шығу
тегі тұрғысынан алғанда, түбірі көп болса, бүлін мен бүлік сөздерінің
түбірі — бұл. Қырғыз тіл білімі маманы Б. М. Юнусалиев Қырғыз
лексикологиясы атты еңбегінде жақ және жан деген етістіктердің түбірі — жа-
, ал жақ етістігінің құрамындағы -қ — сабақты етістік тудыратын жұрнақ та,
жан деген етістіктің құрамындағы -н салт етістік тудыратын жұрнақ деп
қарайды . Бұған қарағанда жа- морфемасының қазіргі тілде өз алдына
дербестігі жоқ алғашқы (көне) түбір екендігі көрінеді. Қазіргі тілдіқ қалпы
тұрғысынан алғанда, жақ пен жан деген етістіктер құрамы ажыратылмайтын,
яғни ары қарай бөлшектенбейтін біртұтас морфемалар (түбірлер) ретінде
танылады. Ал бұлардың құрамындағы -ц және -н аффикстері алғашқы түбірге
әбден сіңісіп кеткен де, бұл күнде олар (-қ, -н) аталған сездердің
құрамында аффикстер ретінде қаралмайды. Осылар тәріздес түбірлер мен
аффикстердің бір-біріне кірігіп кетіп, біртұтас морфемаға айналу құбылысын
кезінде профессор В. А. Богородицкий сіңісу (опрощение) құбылысы деп атаған
болатын . Жоғарыда аталған бүлік, бүлін сөздерінің бастапқы түбірі бұл-
екеніне қарамастаң, бұл сөздердің қазіргі тілде бүл-ік, бүл-ін болып
мүшеленбеуін осы аталған сіңісу құбылысының нәтижесі деп қарауға болады.
Аталған сездердің (бүлік пен бүлін) құрамындағы аффикстік морфемалардың (-
ік, -ін) қандай морфемалар екендігін салыстыру тәсілі арқылы айқындауға
болады. Мысалы: бүлік деген сөздің құрамындағы -ік аффиксі (жұрнағы) күй,
жел, тіл, тын, түн, қаз, тес, сұра, тіле, кеті, күре, шірі және т. б.
осылар тәріздес түбір етістіктерге жалғанып, олардан күйік, желік, тілік,
тыныщ, тұнық, қазық, тесік, сұрақ, тілек, кетік, күрек, шірік тәрізді есім
сөздер жасайтын -ң (-к), -ьщ (-ік) жұрнағымен сәйкес келеді. Ал бүлін деген
сөздің құрамындағы -ін аффиксі күй, бу, жу, ки, өт, сілкі, сұра, тіле, ора,
қыр деген түбір етістіктерге жалғанып, олардан күйін, буын, жуын, киін,
өтін, сілкін, сұран, тілен, оран, қырын тәрізді туынды етістіктер жасайтын
-н (-ыы, -ін) жұрнағыме сәйкес келеді. Тарихи тұрғыдан алып қарағанда,
бүлік және бүлін деген сөздердің ең бастапқы түбірі (бұл-) есім сөз емес,
етіетік болғаны аңғарылады. Бұған айғақ болатындар жоғарыда келтірілген
мысалдар мен осы алғашқы түбірден (бұл-) жасалған бүлдір деген етістіктің
морфологиялық құрамы деп білеміз. Егер бүлдір деген сөздің құрамына
морфологиялық талдау жасап, оны бұл- деген түбір морфема мен -дір деген
аффикстік морфема-ға мүшелеп ажыратсақ және жан + дыр, күй + дір, жаз+ дыр,
ен + дір т. б. осылар тәріздес сөздердің морфемалық құрамымең салыстырсақ,
бұл- деген түбірдің етістік, екені ешбір күмән тудырмайды. Бұл сөздің
(бүлдір) құрамындағы аффикстік морфема (-дір) алғашында жо-ғарыда
келтірілген етістіктердің құрамындағы -дір (-дыр) аффикстік морфемасы
тәрізді өзгелік етістің жұрнағы болған да, кейінде түбірге сіңісіп, өзгелік
етіс жүрнағы болу қызметінен айрылған. Бұл айтылғандарды түйіндей келгенде,
мынандай тұжырым жасауға болады: тілде құрамындағы түбір морфемалар мен
аффикстік морфемалар бір-бірінен ажырап, шегі ашық-айқын көрініп түратын
негіздер де (немесе сөздер), құрамындағы негізгі (түбір) морфема мен
аффикстік морфемалар өзара кірігіп, бір-біріне сіңісіп кеткен, тілдің
қазіргі қалпы түрғысынан морфемаларға бөлшектеуге келмейтін түбірлер немесе
негіздер де кездесе береді. А. А. Рефдрматский Тіл біліміне кіріспе атты
оқулығында алғашқы көне түбір мен аффикстің бір-біріне кірігуінен жасалып,
бұл күнде бөлшектеуге келмейтін бір-тұтас морфеманы сіңіскен түбір
(опрощенный корень) деп атаса , ағылшын тілін зерттеуші И. В. Арнольдоны
сіңіскен негіз (опрощенная основа) деп атайды. Тарихи тұрғыдан, яғни
алғашқы жасалуы тұрғысынан алғанда, бүлік пен бүлін сездерінің құрамын
морфемаларға ажыратып, олардың бастапқы түбірі — бұл-, аффикстері -ік, -ін
деп мүшелеуге, осыған орай бүлік, бүлін дегендерді негіз деп қарауға
болады. Ал тілдің қазіргі қалпы тұрғысынан алғанда, бүлік, бүлін
дегендердің іштей морфемаларға мүшеленбей, бір бүтін түбір морфемалар
ретінде үғынылатының ескеріп, оларды сіңіскен түбірлер деуге болады.
Қазіргі тілде бүлікші, бүліншілік деген сөздердің түбірлері бүлік, бүлін,
ал аффикстері -ші, -шілік делініп қаралады.
Сонымен, морфологиялық сіңісу процесінің нәтежесінде алғашқы түбір
морфема мен аффикстік морфеманың бір-бірімен ажырамастай болып кірігіп, бұл
күнде морфемаларға мүшеленбей, біртұтас морфема ретінде ұғынылатын түбір
морфемалар сіңіскен түбірлер деп аталады аталады.
Сіңіскен түбірлерге төмендегі түбірлер мысал бола алады: жарық, жалын,
моншақ, қайт, қайыр, оят, оян, мөлдір, мөлтең, қүтыл, құтқар, семір, семіз
және т. б. Бұлар қазіргі қазақ тілінде жар + ық, жал + ын, мон-шақ, қай +
т, қай + ыр, оя + т, оя + н, мөл + дір, мөл + тең, қүт + ыл, құт + қар, сем
+ ір, сем + із түрінде немесе басқа түрде мүшеленуге келмейді де,
әрқайсысы, бәлініп-жарылмайтын бір бүтін түбір морфемалар —- сіңіскен
түбірлер ретінде танылады. Осындай түбірлерге жал-(жалаң, жалғыз, жалқы),
жаң- (жаңсақ, жаңыл), түт-(түте, түтін, түтік), ел- (елік, елір, елен), шек-
(шегін, шегер), шұп- шұбыр, шұбыра), тім- (тіміскілеу, тімтіну), майым-
(майми, маймақ, маймаң), ент- (енте-ле, ентік), жіп- (жібіді, жіпсіді) жөт-
(жөтел, жөткір), жіл- (жілік, жіліншік), бұға- (бұғақ, бұғаз, бұғалық), жал-
(жалын, жалбарын), топ- (топан, топырақ), өз-(өзен, өзек, өзгер), үз-
(ұзақ, ұзайт, ұзын, ұзат, ұзын-шақ), мөл- (мөлдір, мөлтең, мөлиген,
мәлтілдеген), оя-(ояу, оят, оян), бұл- (бүлік, бүлдір, бүліншілік), бұл-
(бұлт, бұлыңғыр), құт- (құтыл, құтқар), сұм- (сүмек, сүмелек, сүмірейген,
сүмеңдеген), өк- (өксі, өкін, өкір, өкте), тыр- (тырай, тырбық, тыраңдаған,
тыраш) сияқтылар жатады. Мұндай өлі түбірлердің саны тірі түбірлерге
қарағанда, әрине, әлдеқайда аз. Бірақ қазақ тілінде олар (өлі түбірлер)
бірен-саран ғана емес, бір алуан сөздердің құрамдарында кездесіп отырады.
Көне (өлі) түбірлер ерте замандарда өздеріне тән мағыналары бар дербес
сөздер (морфемалар) болған. Бірақ ол түбірлер тілдің жалпы даму барысында
тек кейбір қосымшалармен қолданылғанда ғана, белгілі мағынаны білдіретіндей
болып, оларсыз (ол қосымшалар-сыз) жұмсалмайтын болып, өздерінің бастапқы
жеке-дара қолданылу қабілеттерін жоғалтып, бірте-бірте бір бүтін түбірге
айналып кеткен. Мысалы: жоғарыдағы түбірлермен қатар, тырдай жалаңаш,
жұрдай таза, нарттай қызыл, еңгезердей зор дегендердегі тыр, жүр, нарт
түбірлерін алсақ, олар да — -дай қосымшасынсыз қолданылмайды. Бірақ бұлар о
баста өзіне тән мағынасы бар дербес сөз болғаны даусыз. Солардың ішіндегі
нарт деген сөз кене түркі тілінде, . сондай-ақ қазіргі кейбір түркі
тілдерінде қызыл гүлдің бір түрінің аты болған. Сол сияқты қазіргі тұмсық
деген сөздің тұмылдырық, тұмшалау деген сөздермен түбірлес екендігі
күмәнсыз. Оған осы үшеуіндегі ортақ тұм- формасымен қатар, якут тіліндегі
тумус (тұмсық) деген сөз де айғақ болады т. б.
Осындай айғақтармен байланысты, ескеретін бірер жағдай бар. Мысалы,
сөздің түбірін я оның морфологиялық құрылымын айқындау үшін, анықталатын
морфема тілдегі басқа сөздерде ұшырайтыны я ұшырамайтыны ескерілуі қажет;
егер бір морфема (түбір ме, қосымша ма — бәрібір) талданатын сезден басқа
тағы, ең кем болғанда, бір я бірнеше сөздің құрамында сол мағынада, сол
қызметте жұмсалатын болса, онда олардың төркіні бір болғаны. Мысалы, үлкен
және үлкейген, өксі және өкір, жой және жоқ, той және тоқ сияқты сөздерді
бір-бірімен салыстырыңыздар. Сонымен бірге, сөздің морфологиялық құрамы мен
этимологиялық құрамы үнемі аумай, дәлме-дәл шыға бермейтіндігі де есте
болуы керек.
1.3 Сөз таптарының сөз түрлендіру жүйесі
Сөздерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz