Терроризммен күресудің қылмыстық құқықтық мәселелері
Жоспар:
Кіріспе.
1.1 Терроризм тақырыбының өзектілігі, мақсаты, міндеттері.
1.2 Осы жұмыста пайдалынылатын негізгі ұғымдар мен терминдер.
2.бөлім. Терроризммен күресудің қылмыстық құқықтық мәселелері.
2.1 Терроризм түсінігі және оны жіктеу.
2.2 Терроризм құқыққа қарсы қылмыстық жазаға тартылатын әрекет ретінде.
2.3 Терроризмнің сараланған белгілері.
2.4 Терроризм актісін дайындауға қатысқан адамды қылмыстық жауаптылықтан босату негіздері мен шарттары.
3.бөлім Терроризмді басқа қылмыс құрамдарынан ажырату:
3.1 Терроризм және қасақана кісі өлтіру.
3.2 Терроризм және бандитизм.
3.3. Терроризм және диверсия.
3.4 Қазақстандағы терроризмге қатысты көзқарастар.
3.5 Терроризмнің қазіргі таңдағы әлемдегі орны.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
1.1 Терроризм тақырыбының өзектілігі, мақсаты, міндеттері.
1.2 Осы жұмыста пайдалынылатын негізгі ұғымдар мен терминдер.
2.бөлім. Терроризммен күресудің қылмыстық құқықтық мәселелері.
2.1 Терроризм түсінігі және оны жіктеу.
2.2 Терроризм құқыққа қарсы қылмыстық жазаға тартылатын әрекет ретінде.
2.3 Терроризмнің сараланған белгілері.
2.4 Терроризм актісін дайындауға қатысқан адамды қылмыстық жауаптылықтан босату негіздері мен шарттары.
3.бөлім Терроризмді басқа қылмыс құрамдарынан ажырату:
3.1 Терроризм және қасақана кісі өлтіру.
3.2 Терроризм және бандитизм.
3.3. Терроризм және диверсия.
3.4 Қазақстандағы терроризмге қатысты көзқарастар.
3.5 Терроризмнің қазіргі таңдағы әлемдегі орны.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жоспар:
Кіріспе.
1. Терроризм тақырыбының өзектілігі, мақсаты, міндеттері.
2. Осы жұмыста пайдалынылатын негізгі ұғымдар мен терминдер.
2-бөлім. Терроризммен күресудің қылмыстық құқықтық мәселелері.
1. Терроризм түсінігі және оны жіктеу.
2. Терроризм құқыққа қарсы қылмыстық жазаға тартылатын әрекет ретінде.
3. Терроризмнің сараланған белгілері.
4. Терроризм актісін дайындауға қатысқан адамды қылмыстық жауаптылықтан
босату негіздері мен шарттары.
3-бөлім Терроризмді басқа қылмыс құрамдарынан ажырату:
1. Терроризм және қасақана кісі өлтіру.
2. Терроризм және бандитизм.
3. Терроризм және диверсия.
4. Қазақстандағы терроризмге қатысты көзқарастар.
5. Терроризмнің қазіргі таңдағы әлемдегі орны.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
1. Терроризм тақырыбының өзектілігі, мақсаты, міндеттері
Қазақстан Республикасының бірінші бабына сәйкес – Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары – делінген.
Терроризм–ең қауіпті және қоғамның ең басты проблемасы ретінде
адамзат 21 ғасырға енді. Яғни, соңғы кезде терроризм дами келе қоғамға
қауіптілігі күшейіп, осының салдарынан көптеген елдерде және оның
азаматтарына орасан түрде зиян келтіреді. Сонымен қоса саяси, экономикалық,
имандылық немесе өнеге (мораль) саласында орасан зор шығындарға әкеліп
соғады және көптеген адамдарға психикалық түрде әсер етеді. Ең бастысы
ешқандай кінәсі жоқ жандардың құрбан болуы.
Терроризм өткен ғасырдың ойлап тапқаны емес. Оның демі адамзат
тарихын қашанда улаумен келеді, алайда ол алғаш рет екі мыңжылдықтың
тоғысында қаһарлы да ауқымды кейіпке енді.
Терроризм тақырыбының өзектілігіне келетін болсақ, соңғы кездері
терроризмнің бағыты арта түсіп, террористердің мақсаттары айқын болып
келеді.
Терроризм белгілі бір мақсат пен міндетті жүзеге асыру үшін күш
көрсету идеологиясын тұғыр етеді. Терроризм көзқарастар мен идеялардың
емес, әрекеттердің жүйесі, өйткені ол қара басының қамын күйттемейді. Ол
өзінен-өзі әлеуметтік құндылық бола алмайды, алайда қызмет көрсетудің бір
түрі ретінде айтарлықтай әрекетшілдік пен сұранысқа ие.
Мұның өзі, қаншалықты идея мен идеология не жетілмеген немесе шикі
болса, терроризм соншалықты идеологияның шашбауын көтереді. Бұл екі
жағдайда жүзеге асуы мүмкін:
Біріншісі-идеологияның негізінде бағдарламалық нұсқау ретінде күш
көрсетіп жатқан кезде, екіншісі-идея мен идеология соншалықты
жетілмегендіктен, оның мақсатын жүзеге асырудың жолы тек қана күш көрсету
болған кезде.
Қазіргі таңда террорлық ұйымдарда, әсіресе әлемге әйгілі мықты
террорлық ұйымдарда өзінің рухани лидерлері және бапкерлері, өздерінің
ұйымдастырушылық құрылыстары, және идеологиясы және іс-қимыл стратегиясы,
өздерінің күшті және бай демеушілері бар.
Қазіргі этапта терроризмнің жан-жақтылығы дамып, ол өте кең өріс
алып отыр. Яғни, соңғы кездері терроризмнің салдары ұлтаралық, мемлекет
аралық конфликтіге әкеліп соғуда. Соңғы жылдары террористік қылмыстың
географиялық жағдайы өсіп, яғни оның жасалу айқыны ұлғайып және сипаттамасы
күннен-күнге күрделеніп барады. Терроризмнің саны күрт өсуде және оның
жасалу формасының әр келкілігі, объектісі мен мақсаттарының әр келкілігі
онымен күресуге қиындық соқтырып отыр. Америка Құрама Штаттарында жарық
көретін ІNTERNATІONAL SECURІTY REVUE[1] (халықаралық қауіпсіздік шолуы)
журналының мәліметтеріне сүйенетін болсақ 20 ғасырдың 60 жылдарынан бастап
терроризм халықаралық аренада кең өріс алып, әр түрлі әдістері пайда бола
бастаған.
1970-78 жылдары аралығында әлемде 5534 террористік акт тіркелсе,
1981 жылдың өзінде 2700 террористік акт жасалып, негізінен әлемнің 50 ден
астам елінде 125 террористік топтар өз қызметін атқарған. Ал, 1985 жылы бұл
көрсеткіш 15 процентке өскен. Ал қазіргі таңда бұл көрсеткіштер бірнеше
есеге өсіп отыр.
Дүние жүзінде 2001 жылдың соңы мен 2002 жылдың бірінші жартысында
болған процестердің қарапайым ғана талдауы террористік белсенділіктің өсе
түскенін көрсетеді. Бұған қоса, 2002 жылғы террористік актілер 1992 жылдан
бергі соңғы он жыл ішіндегі көрсеткіштен асып жығылуы әбден мүмкін. Бұған
қапаландыратын статистика айғақ. Тек қана 2002 жылдың сегіз айында дүние
жүзінде 390 теракт болған, мұның өзі 2001 жылы тіркелгеннен он пайызға көп.
Террористік белсенділіктің 2002 жылғы сегіз айындағы көрсеткіш те
1992,1994,1996 және 1997 жылдырдағы көрсеткіштерден асып түсті. Тек 2002
жылдың сегіз айында ғана террористердің қолынан 4776 адам қаза тапты, мұның
өзі 2001 жыл бойғы көрсеткіштен көп еді. Индонезиядағы соңғы оқиға осынау
сұмдық статистиканы күрт көтеріп жіберді. Қасыретті шежірені 2002 жылғы
қазандағы Мәскеу драмасы жалғастырды.
Соңғы кезде терроризм халықаралық, глобальді сипатқа ие бола
бастаған. Кейбір жағдайларда ұлтаралық сипатқа да ұштасып жатады.
Терроризмнің өзектілік мәселесі әлемде террористік ұйымдардың санының өте
көп болуына және осылардың санынан кем түспейтін және осыларды демеп
тұратын көмектесуші топтардың, құрылымдардың болуына байланысты болып отыр.
Тіпті демеуші ретінде мемлекеттердің де болуы ғажап емес.
Ең басты өзекті мәселе ретінде терроризм қаупінен ешқандай
мемлекеттің сақтандырылмауында болып отыр. Яғни, бұл дегеніміз мемлекет-
мейлі дүние жүзінде ең мықты держава болсын немесе артта қалған дамушы
мемлекет болсын бәрібір, олар үшін терроризм қаупі бірдей болып отыр. Бұған
негіз ретінде 2001 жылғы 11 қыркүйектегі Америка Құрама Штаттарындағы
болған қанды оқиға мен 2002 жылдың 23 қазандағы Мәскеудегі болған
әрекеттерді айтуға болады.
Ал, қазіргі таңдағы басты өзекті мәселенің бірі-терроризм қылмысы
бойынша әлемнің ислам дініне деген көзқарасы болып отыр. Соңғы кездегі
көптеген террористік әрекеттердің салдары (11.09.2001 АҚШ немесе 23.10.2002
Мәскеу т.б) және қазіргі таңдағы көптеген мұсылман елдерінде террористік
ұйымдардың болуы әлемде ислам дініне деген көзқарасты түбегейлі өзгертіп
жіберді.
Қазіргі таңда терроризм-тек жалғыз басты жауынгер, самолет айдап
кетуші, өлтіргіш-камикадзе ғана емес. Қазіргі заманғы терроризм-бұл тиісті
жабдықталған, қаржылық-экономикалық мүмкіндігі мол өте күшті жүйе болып
табылады.
Жоғарыда аталғандардың барлығына сүйене келе-міндетті түрде
терроризм проблемасын шешу үшін біртұтас және ерекше талпыныс қажет.
ЖҰМЫСТЫҢ МАҚСАТЫ
Осы бітіруші жұмыстағы басты мақсатымыз – біріншіден, терроризм
қылмысымен күресудің қылмыстық құқықтық жолдарын қарастырып, сонымен бірге
терроризмнің даму себептері мен оның алдын алу амалдарын қарастыру болып
табылады.
Осы жоғарыда аталған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылып
отыр:
1. Осы терроризм тақырыбына байланысты барлық әдебиеттер мен нормативтік
актілермен танысу;
2. Терроризмге толық түсініктеме беру;
3. Терроризмнің сараланған белгілерін қарастыру;
4. Терроризмді қылмыстық жазалау түрі ретінде қарастыру;
5. Терроризмді басқа қылмыс құрамдарынан ажырату;
Бұл міндеттер негізінен терроризмнің қылмыстық құқықтық аспектілері
жөніндегі қойылған мақсатқа жету үшін арналған міндеттер болып табылады.
Мұнымен қоса, терроризмнің қазіргі таңда не себептен аса қарқынмен көбейіп
террорлық ұйымдардың не себептен әлі күнге дейін өз қызметін жасап
тұрғанын, қазіргі таңдағы терроризм қылмысының аса қауіптілігн және
терроризмнің Қазақстанға қаупі төніп тұрған-тұрмағандығын негізінен
бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған материалдарды немесе белгілі бір
ресми құжаттарды пайдаланып немесе осы өмірде кездескен оқиғаларды негізге
ала отырып, осы аталған қосымша мақсаттарға жетуге болады.
1.2. Осы жұмыста пайдаланылатын негізгі ұғымдар мен терминдер
Бітіру жұмыста мынадай негізгі ұғымдар мен терминдер пайдаланылады:
1. Терроризм-қоғамдық қауіпсіздікті бұзу, халықты үрейлендіру, Қазақстан
Республикасының мемлекеттік органдарының, шет мемлекеттердің және
халықаралық ұйымдардың шешім қабылдауына ықпал ету мақсатында не
мемлекет, не қоғам қайраткерлерінің қызметін тоқтату немесе осындай
қызметі үшін кек алу мақсатында жеке тұлғаларға немесе ұйымдарға қатысты
құқыққа қарсы қылмыстық жазаға тартылатын әрекет немесе оны жасаймын деп
қорқыту;
1. Террористік іс-әрекеттер-террористік сипаттағы қылмыстарды жасауға
бағытталған және төменде аталған әрекеттердің кез келгенін қамтитын іс-
әрекет. Терроризм идеологиясын тарату; Террористік акцияларды
ұйымдастыру, жоспарлау, дайындау және жасау; террористік акциялары
жасауға айдап салу, террористік мақсатта зорлық-зомбылық жасауға шақыру;
террористік акцияларды жасау мақсатымен әскерилендірілген заңсыз
құрамаларды немесе қылмысты ұйымдарды құру, сондай-ақ оларға
қатысу;террористік акцияларға террористерді тарту, қаруландыру немесе
пайдалану, сондай-ақ оларды террористік дағдылар үйрету; террористік
ұйымдарды немесе террористерді қаржыландыру; террористік әрекетті
дайындау мен жасауға жәрдемдесу;
2. халықаралық террористік іс-әрекет:
террорист немесе террористік ұйым біреуден көп мемлекеттің аумағында немесе
біреуден көп мемлекет мүдделеріне зиян келтіретін; бір мемелекеттің
азамттары басқа мемлекеттің азамттарына қатысты немесе басқа мемлекеттің
аумағында; террорист те және терроризмнің құрбаны да бір мемлекеттің немесе
әртүрлі мемлекеттің азаматтары болып табылған, бірақ қылмыс осы мемлекеттер
аумағының шегінен тыс жерлерде жасалған жағдайда жүзеге асыратын
террористік іс-әрекет;
3. террористік акция-терроризм актісін не Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңдарында көзделген террористік мақсаттарда қудалайтын өзге де
қылмыстарды тікелей жасау;
4. терроризм актісі-жарылыс жасау өрт қою немесе адамдардың қаза болуы,
елеулі мүліктік зиян келтіру не қоғамға қауіпті зардаптар туындау қаупін
төндіретін өзге де іс-әрекеттер жасау немесе жасаймын деп қорқыту, егер
ондай іс-әрекеттер қоғамдық қауіпсіздікті бұзу, халықты үрейлендіру не
Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарының, шет мемлекеттердің
немесе халықаралық ұйымдардың шешім қабылдауына ықпал ету мақсатында
жасалса, сондай-ақ адам өміріне дәл сол мақсаттарда қастандық жасау, сол
сияқты мемлекет немесе қоғам қайраткерінің өміріне оны мемлекеттік немесе
өзге де саяси қызметін тоқтату не осындай қызметі үшін кек алу мақсатында
қастандық жасау;
5. террористік ұйым-террористік іс-әрекетті жүзеге асыру мақсатында
құрылған немесе өзінің іс-әрекетінде терроризмді пайдалану мүмкіндігін
мойындайтын ұйым. Ұйым, егер осы ұйымның басқару органдарының бірінің
келісімімен оның құрылымдық бөлімшелерінің бірі террористік іс-әрекетті
жүзеге асыратын болса, терролристік ұйым деп танылады;
6. террорист-террористік іс-әрекетті жүзеге асыруға қатысушы адам;
7. терроризмге қарсы операция-азаматтар мен лауазымды адамдардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету, террористік акцияларды тыю, террористерді,
жарылғыш қондырғыларды зиянсыздандыру, сондай-ақ террористік акциялардың
зардаптарын барынша азайту үшін мемлекеттік органдар жүргізетін арнаулы
шарала кешені.
Терроризмге қарсы операцияларға Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан Республикасы экс-Президентінің және Қазақстан
республикасының Президенті бекітінің тізбе бойынша өзге де адамдардың,
сондай-ақ шет мемлекеттердің мемлекет, үкімет басшыларының және халықаралық
ұйымдар жетекшілерінің Қазақстан аумағында болуы кезінде олардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі күзет шаралары жатқызылады;
8. терроризмге қарсы операцияларды жүргізу аймағы-аталған операция
жүргізілетін жер учаскелері немесе су айдындары, әуе кеңестігі, көлік
құралы, үй, құрылыс, ғимарат, үй-жай және оларға жапсарлас аумақ;
10.арнаулы мақсаттағы бөлімшелер-терроризмге қарсы күресу
үшін заңдарға сәйкес құрылғын мамандар топтары.
11.сепаратизм-мемлекеттердің аумақтық тұтастығын бұзуға, соның
ішінде оның аумағының бір бөлігін одан бөлуге немесе мемлекетті күштеп
ыдыратуға, сондай-ақ осыған пара-пар осындай әрекеттерді жоспарлау мен
дайындауға, оның жасалуына дем беруге, оған арандатуға бағытталған әрекеті;
12.экстремизм- билікті күштеп басып алуға немесе күштеп ұстап тұруға,
сонымен қатар мемлекеттің конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге,
сонымен пара-пар қоғамдық қауіпсіздікке күштеп араласуға, оның ішінде
жоғарыда көрсетілген мақсаттарда заңсыз қарулы құрылымдар ұйымдастыруға
немесе оларға қатысуғы бағытталған әрекеттер;
13. фундаментализм-өзінің нақты мәнінде белгілі бір ілімнің түпкі
принципін сақтауға ұмтыла отырып, даму барысындағы ауытқушылықтарды жеңуді
білдіреді;
2-бөлім. Терроризммен күресудің қылмыстық құқықтық мәселелері
Қазіргі таңда терроризм қылмысы ең глобальді проблемалардың бірі
болып отыр. Адамзат 21 ғасырға осы терроризм қылмысының аса дамып, шарықтау
шегіне жетуімен бірге еніп отыр.
Бүкіл әлемде соның ішінде Қазақстанда да уәкілетті мемлекеттік
органдар және басқа заңгерлер, саясаткерлер, ғылымдар т.б. терроризммен
күресуге басты назар аударып отыр. Терроризмнің қаупін кейбір Батыс
ғылымдары 40 жылдан астам уақытқа созылған суық соғыс , яғни бұрынғы Кеңес
Одағымен Америка Құрама Штаттары арасындағы қару-жарақ өндіру
бәсекелестігінің қаупінен де жоғары бағалап отыр. Сол себептен, осы
терроризмге қарсы күрес барысында бұрынғы суық соғысң проблемасындай әлем
екіге емес барлық мемлекеттер бірігіп күресуді жоспарлап отыр. Бұрын мұндай
проблемаға, яғни терроризм проблемасына аса көңіл бере бермейтін және бір
қырымен қарайтын әлемдегі екі үлкен держава Ресей мен Америка Құрама
Штаттарының өзі соңғы әлемде болған террорлық актілерден соң (2001 жыл 11
қыркүйек Америка Құрама Штаттарындағы Нью-Иорк және Пентагонда орын алған
оқиға және 2002 жылдың қазанынағы Ресейдің астанасы Мәскеуде болған оқиға)
терроризмге деген көзқарасы бірден өзгеріп, енді осы мемлекеттердің өзі
терроризм қылмысын басты проблема ретінде санайтын болды. Жалпы, жоғарыда
көрсетілген жағдайлардан соң әлемде терроризмге деген көзқарас елеулі түрде
өзгерді. Себебі, көпшіліктің тұжырымдауы бойынша терроризм тек әскери
қорғаныс жағынан осалдау немесе мемлекеттік конститутциясының құрылымы
қалыпсыз мемлекеттерде орын алады десе, соңғы әлемдегі алдыңғы қатарлы екі
мемлекеттегі оқиғадан соң, террористер үшін ешқандай шекара да, немесе
мемлекеттің қауіпсіздік қорғанысы да, немесе саяси тұрақтылығы да өз
мақсаттарына жету кезінде ешқандай кедергі бола алмайтындығын әлем жұрты
түсініп білді.
Әйтсе де, осы бір зұлым терроризммен күресуді барлық мемлекеттер,
халықаралық ұйымдар қолға алып, оның алдын-алу шараларын жүргізуде.
Терроризм проблемасы-бұл бүгінгінің проблемасы емес, ол кешеден келе жатқан
проблема, тек бүгін осы терроризмнің қайнап пісіп тұрған шағы. Сондықтан,
барша жұрт тек 2001 жылдың 11 қыркүйегінде болған АҚШ-тағы оқиғадан соң осы
терроризмнің күресе бастады десек, біз қателескеніміз. Біз бұл проблемаға
бұрыннан көңіл бөліп келгенбіз, тек әлемде болып жатқан соңғы оқиғалардан
соң біз проблемаға аса көңіл бөле бастадық.
Бітіру жұмыстың тақырыбы ”терроризммен күрестің қылмыстық құқықтық
аспектілері” болғандықтан біз негізінен осы терроризммен күресудің
қылмыстық-құқықтық мәселелерін қарастырамыз.
Біріншіден, осы терроризммен күресуде Қазақстан қандай әрекеттер жасап
жатқандығына, яғни Қазақстанда терроризммен күресудің қылмыстық-құқықтық
мәселелеріне тоқталатын болсақ, соңынан, әлемде терроризммен күресуде
қандай іс-шаралар атқарылып жатқанын айта кетеміз. Әлемдегі терроризммен
күресу негізінен халықаралық масштабта болғандықтан біз халықаралық
терроризмді кеңінен қарастыратын боламыз. Соның ішінде шет мемлекеттердің
терроризмге қарсы күресудегі әртүрлі амалдары, осы проблемамен күресудегі
бұқаралық ақпарат құралдарының ролі, халықаралық терроризмге қарсы
күресудегі мемлекеттердің өзара бірлесуі және терроризммен күресу туралы
халықаралық конвенциялар.
Қазақстанда терроризммен күресудің қылмыстық-құқықтық мәселелері
Өзінің тәуелсіздігі мен мемлекеттілігінің қалыптасуы жолындағы ең
алғашқы күндерінен бастап, Қазақстан Республикасы интеграциялық процестерге
жай ғана қатысушы болып келе жатқан жоқ, сонымен бірге қауіпсіздік пен
тұрақтылықты қамтамасыз ету жолында елдерді біріктірудің бас
инициаторларының бірі ретінде танылып келеді. Қазақстан Азиядағы өзара іс-
қимыл және сенім білдіру шаралары жөніндегі Кеңесін құрудың инициаторы
болып табылады және Шанхай Ынтымақтастық Ұйымын құру процесінде де негізгі
рөлге ие.
Қазақстан тарапынан Ұжымдық Қауіпсіздік Келісімді (ҰҚК) шыңдауға,
сондай-ақ ҰҚК-ні қауіпсіздік саласындағы жан-жақты ынтымақтастықтың ықпалды
тетігіне айналдыруға қатысты жұмыстар жүргізілді. Қазіргі кезде Қазақстан
басқа да құрылымдық бірлестіктердің белсенді ұйытқысы болуымен бірге,
Антитеррористік коалиция қабылдайтын шараларға да сергек қолдау көрсетіп
отыр.
Сондай-ақ Қазақстанда “Қазақстан Республикасында терроризммен және
басқа да экстремизм мен сепаратизм көріністерімен күрес жөнінде 2000-2003
жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарлама” ережесіне сәйкес халықаралық
терроризммен және экстремизммен күрес бойынша жақын және алыс шетелдермен
өзара ықпалдасу жұмыстары жүргізілуде, біріккен ескерту шаралары
қабылдануда.
Солардың ішінде мәселен, Антитеррорлық ТМД орталығының ұйытқы болуымен
кешенді оперативті-тактикалық “Оңтүстік –антитеррор –2002” жаттығуының
екінші кезеңі 2002 жылдың сәуірінде Алматы қаласында өткенін атап өтуге
болады. 2002 жылдың мамырында Астана қаласында Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
“Бішкек тобының” отырысы болып, онда ШЫҰ-ның Аймақтық антитеррорлық
құрылымын (ААТҚ) құрудың жобасы келісілді. 2002 жылдың маусымында Атырау
қаласында әуе терроризмі актілерінің алдын алу шаралары бойынша кең қарымды
“Дабыл” жаттығуы өткізілсе, шілде айында қазақстан-американдық біріккен
“Баланс-Барыс” жаттығуы Қапшағайда өтті. Бұған қоса, қазақстандық және
ресейлік әскерилермен бірігіп Маңғыстау облысында өткізген Каспийдегі
“Бейбітшілік теңізі-2002” кең қарымды әскери жаттығуды атап өтуге болады.
Қазақстан Республикасында 1999 жылдың 13-шілдесінде Қазақстан
Республикасында терроризмнің пайда болуына қарсы әрекеттің құқықтық және
ұйымдастырушылық негізін анықтап берген "Терроризммен күрес туралы” Заң
қабылданды. Осы Заң Қазақстан Республикасында терроризмге қарсы күрестің
құқықтық және ұйымдастырушылдық негіздерін, мемлекеттік органдардың және
меншік нысанына қарамастын ұйымдардың қызметі тәртібін, сондай-ақ
азаматтардың терроризмге қарсы күресті жүзеге асыруға байланысты
құқықтарын, міндеттері мен кепілдіктерін белгілейді.
Қазақстан Республикасында терроризмге қарсы күрес мынадай принциптерге
негізделеді:
1. Террористік оқиғалар салдарынан қауіп төнген адамдардың өмірімен
денсаулығына, құқықтарына басымдық беру;
2. Заңдылықтарды сақтау;
3. Терроризмнің алдын алуға басымдық беру;
4. Террористік іс-әрекетті жүзеге асырғаны үшін жазаның болмай
қалмайтындығы;
5. Алдын алу, құқықтық, саяси, әлеуметтік-экономикалық насихат
шараларын кешенді пайдалану;
6. Терроризмге қарсы операцияларды жүргізу кезінде тартылатын күштер
мен құралдарға оралымды басшылық етуде дара басқару;
Қазақстан Республикасында терроризмге қарсы күрес мынадай мақсатта
жүзеге асырылады:
1. Террористік іс-әрекеттің алдын алу, анықтау, тыю және оның зардаптарын
жою;
2. Жеке адамды, қоғамды және мемлекетті терроризмнен қорғау;
3. Террористік іс-әрекеті жүзеге асыруға жәрдемдесетін себептер мен
жағдайларды анықтау және жою мақсатында жүзеге асырылады.
Терроризммен күресудің қылмыстық-құқықтық мәселелеріндегі басты мақсат
ол террористік іс-әрекеттің алдын алу, анықтау және жолын кесу болып
табылады.
Террористік іс-әрекеттің алдын алу:
Біріншіден, терроризмді насихаттауға;
Екіншіден, террористік ұйымдардың, сондай-ақ заңсыз әскерилендірілген
құрамалардың құрылуына, тіркелуіне және жұмыс істеуіне тыйым салынады;
Үшіншіден, Қазақстан Республикасы Ұлттық Қауіпсіздік органдарының
террористік іс-әрекетке қатысқан шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың
Қазақстан Республикасына келуіне тыйым салуға құқығы бар.
Террористік іс-әрекетті анықтау:
Біріншіден, Қазақстан Республикасы терроризмге қарсы күресті тікелей
жүзеге асыратын мемлекеттік органдары террористік іс-әрекетті анықтауда
заңдарға сәйкес өткізеді;
Екіншіден, Қазақстан Республикасы аумағындағы мемлекеттік органдар мен
меншік нысандарына қарамастан ұйымдар, террористік іс-әрекет белгілері бар
барлық оқиғалар туралы терроризмге қарсы куресті тікелей жүзеге асыратын
органдарға қабарлауға міндетті;
Террористік акцияның жолын кесу:
Біріншіден, террористік акцияның жолын кесу үшін терроризмге қарсы
тікелей күресті жүзеге асыратын мемлекттік органдар қолда бар күштер мен
құралдарды, соның ішінде арнаулы мақсаттағы бөлімшелерді іске тартады.
Қажет болған жағдайларда террористік акциялардың жолын кесу үшін
терроризмге қарсы операциялар жүргізіледі.
Екіншіден, терроризмге қарсы операцияларды тікелей жүзеге асыру үшін
органдарда штабтар құрылады. Террористік акцияның қоғамдық қаупінің ауқымы
мен дәрежесіне күтіліп отырған келеңсіз салдарына қарай республиклық немесе
аймақтық оралымды штабтар құрылады.
Үшіншіден,оралымды штабтардың іс-әрекеті терроризмге қарсы күресті
тікелей жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың ведомствааралық нормативтік
актілерімен белгіленген тәртіп бойынша бекітілетін олар туралы ереже арқылы
анықталады.
Қазақстан аумағында терроризмнің пайда болуына қарсы әрекет тетігі
арнай заңнан басқа да заңдарға арқа сүйейді. Ол Қылмыстық Кодекс заңы. 2002
жылдың 19-ақпанында еліміздегі Қылмыстық Кодекске өзгертулер мен толтырулар
енгізіліп, онда террористік актілер мен ондай әрекеттерді жүргізгені үшін
жауапкершілік күшейтілді.
Бүгінгі таңда, еліміздің қауіпсіздігіне қауіп-қатер төндіретін төтенше
және басқа да жағдайға қажетті нормативтік-құқықтық актілерді қабылдауға
қатысты жұмыстарды жалғастыру жөнінде мәселе қойылып отыр.
Ал, осы уақытқа дейінгі атқарылған жұмыстарға келетін болсақ, мынадай
іс-әрекеттер атқарылды:
2002 жылдың 19-ақпанында “ҚР кейбір заңды актілеріне терроризмге қарсы
күрес мәселелері бойынша өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы “
Қазақстан Республикасының Заңы шығып, мынадай заң актілеріне өзгертілер мен
толықтырулар енгізілді:
1) Қылмыстық Кодекс;
2) Қылмыстық іс - жүргізу Кодексі;
3) “Жедел іздестіру қызметі туралы” ҚР заңы;
4) “Терроризмге қарсы күрес туралы “ ҚР заңы;
Сонымен қоса, Қазақстанда терроризммен күресуде мынадай нормативтік
-құқықтық актілер қабылданды:
“Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына мүше мемлекеттер арасындағы Аймақтық
терроризмге қарсы құрылым туралы келісімді бекіту туралы” ҚР заңның жобасы
туралы 2003 жылы 14-ақпанда Үкімет қаулы шығарды.
Террористік акциялардан зардап шеккен адамдарды әлеуметтік оңалту
ережесін бекіту туралы ҚР Үкіметі 2003 жылы 21-қаңтарда қаулы шығарды. ҚР
терроризмді қаржыландыруға қарсы күрес туралы халықаралық конвенцияға
қосылу туралы 2002 жылы 2-қазанда ҚР заңы жарық көрді.
ҚР Бомбалық терроризмге қарсы күрес туралы халықаралық конвенцияға
қосылу туралы 2002 жылы 4-шілдеде ҚР заңы жарық көрді.
Терроризмге, сепаратизмге және экстремизмге қарсы күрес туралы Шанхай
конвенциясын бекіту туралы 2002 жылы 18-сәуірде ҚР заңы жарық көрді.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің
терроршылдыққа қарсы күрестегі ынтымақтастығы туралы шарты бекіту туралы
2000 жылы 19-қазанда ҚР заңы жарық көрді. Сонымен қатар, қазіргі таңда
Қазақстан Республикасы терроризмге қарсы күрес саласындағы ынтымақтастық
туралы көптеген мемлекеттермен келісім бекіткен. Мысалы: Германия, Венгрия,
Чех республикасы Иран, Турция, Литва, Орта Азия мемлекеттері, Үндістан және
т.б. мемлекеттер.
Біз де, яғни ҚР барлық азаматтары өзіміздің Конституциялық
міндеттерімізбен Отандық борышымызды еске ала отырып, терроризмді болдырмау
мен оның алдын алудағы күресте өз көмегімізді аямай, жұмыла қызмет етейік.
Әлемдегі терроризммен күресудің мәселелері
Жоғарыда айтып өткендей әлемдегі терроризммен күресудің мәселелеріне
келгенде, біз негізінен халықаралық терроризм жөнінде мәселені қозғамақшы
болып отырмыз. Не себептен екені де тоқталып өткен болатынбыз. Сондықтан,
бұл мәселені төрт негізгі бөлгендіктен оның бірінші тобына келейік.
1. Шет мемлекеттердің терроризмге қарсы күресудегі әртүрлі амалдары
Шет мемлекеттерге келгенде біз негізінен Америка Құрама Штатарына
тоқталамыз. Себебі, Америка Құрама Штаттары әлемдегі басқа мемлекеттерге
қарағанда терроризммен күресуде қазіргі таңда көптеген істер атқарып
келеді. Бұл 2001 жылғы 11 қыркүйектегі оқиғадан соң басталып отырған
қозғалыстар емес, одан алдын да мұндай іс-әрекеттер, яғни әртүрлі ұйымдар
мен бағдарламалар жасалып келген. Біз алдыңғы, яғни осы параграфтың басында
айтып өткен тұжырымға қайшы келіп отырған жоқпыз. Онда біз Америка Құрама
Штаттарындағы соңғы Нью-Йорк пен Пентагондағы оқиғадан соң терроризмге
деген көзқарасы бірден өзгерді деген болатынбыз. Бұл оқиғалардан алдын да
олар терроризмге көңіл бөліп келген, ал соңғы оқиғадан соң олар бұл
проблемаға аса көңіл аударатын болды. Өйткені, бұрын соңды терроризм актісі
болса да негізінен ол Америка Құрама Штаттарының территроиясында емес,
басқа мемлекеттегі Америка Құрама Штаттарының азаматтары мен елшіліктеріне
қарсы бағытталатын еді. Осы оқиғаға дейін ешкім де Америка Құрама Штаттары
өзінің территориясында терроризм актісінің болатындығына сенбейтін еді.
Бірақ, 1996 жылы 5 қыркүйек күні ОТБ (ЦРУ) директоры Д. Дойг Джорджтаун
университетінде оқыған лекциясында “Америка Құрама Штаттары террористік
топтардың мүмкін нысанасына” айналды, себебі, Америка Құрама Штаттары
қазіргі таңда сыртқы саясат жөнінен әлемдегі алғашқы мемлекеттер қатарында
және экономикасы жөнінен лидер болып келеді және айтылған топтар осы біздің
әйгілі демократиялық институттарымыздан асып түсетін, әскери және
экономикалық күштерімізге төтеп беретін жалғыз ғана әдіс ретінде
терроризмді қолданады: - деген болатын.[2]
Америка Құрама Штаттарында терроризммен күресу мақсатында мынадай
бағдарлама енгізілген болатын. Ол “өмірді қорғау” деп аталады. Мұндағы
басты мақсат терроризм жөнінде мәлімет берген азаматты сыйақы ретінде ақша
табыс етеді. Америка Құрама Штаттары бұл мәліметті қауіп жағдайында қалған
азаматтардың мемлекеттерімен де бөліседі. "Мәліметкердің" яғни мәлімет
берушінің өмірінің қауіпсіздігін және сыйақының төленуін осы бағдарлама
және мемлекет қамтамасыз етеді. Осы бағдарламаның көмегімен көптеген
террорлық актілердің алдын алып, болдырмай тасталған. Яғни, бұл бағдарлама
өз кезегінде жемісін беріп тұрған.
Осыдан басқа және бір бағдарламаға тоқталып өтейік. Ол “терроризммен
күресудегі бағдарлама”(ПБТ) деп аталады. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты-
адамдарды белгілі бір террористік актіге байланысты дайындау. Яғни,
жарылғыш заттарды тауып, оны істен шығару, кепілдіктегілерді босату, жоғары
лауазымды тұлғаларды қорғау, қылмыс орын алған жерді тексеру, әуежайлардың
қауіпсіздігін қамтамсыз ету болып табылады. Осы бағдарламаның құрылғанынан,
яғни 1983 жылдан бері әлемнің 80-нен астам елінде 20 мыңға жуық адамдар
дайындалды. Бұл бағдарламаның терроризммен күресудегі атқарған шаралары да
ұлан-ғайыр болып отыр.
Террористік топтардың координаталарын белгілеу мақсатында 1986 жылы
Америка Құрама Штаттарында Антитеррористік орталық (АЦ) құрылды. Оған
барлау органнының барлық қызмет орындары кіреді. Антитеррористік орталық
террористік топтар туралы барлық мәліметтерді жинап, бақылау жүргізеді және
террористік ұйымдар орналасқан мемлекеттерге қаржылық көмек көрсетеді.
Бұл орталықтың да терроризммен күресудегі атқарған шаралары
жеткілікті және қазіргі таңда мұнда саны оннан асатын осы мықты ұйымдардың
кәсіби агенттері қызмет атқарады.
2. Терроризммен күресудегі Бұқаралық Ақпарат Құралдарының атқаратын
ролі
Бұқаралық Ақпарат Құралдары террористер мен мемлекет билік органдары
арасын байланыстырып тұратын басты құрал болып табылады. Көпшіліктің
ұсынысына араласу тек үкіметтің іс-әрекетіне ғана емес, сонымен қатар
террорлық ұйымдардың да әрекетіне әсерін тигізеді. Террористердің айтуы
бойынша болып жатқан оқиғалардың Бұқаралық Ақпарат Құралдарында жариялануы
террористік актілердегі табысының басты критериі болып табылады.
Террористерге Бұқаралық Ақпарат Құралдарының керегі-негізінен болып
жатқан оқиғаны жарыққа шығарту, халыққа террорлық актінің мақсатын
түсіндіру, биліктегілерге өз талаптарын жеткізу, яғни бір сөзбен айтқанда
Бұқаралық Ақпарат Құралдары арқылы әлемдік қауымның ойын өздеріне қарату
болып табылады. Көбіне Бұқаралық Ақпарат Құралдарын террористік акцияны
жүргізу аймағына еш кедергісіз кіргізіп, сондағы болып жатқан жәйттерді
Бұқаралық Ақпарат Құралдары арқылы әлем қауымына жеткізу болып отыр.
Мемлекет Бұқаралық Ақпарат Құралдары террористік акт кезінде өздеріне
жұмыс істегенін қалайды. Солар арқылы олардың қойып отырған талаптарын
біледі және террористік акцияны жүргізу аймағының қыр-сырларымен танысады,
яғни кепілдегілердің қай жерде тұрғанын, террористердің санының қанша
екенін және қаншалықты қаруланғанын т.б. анықтайды. Сонымен қатар, билік
басындағылар Бұқаралық Ақпарат Құралдарының орын алып тұрған қарбалас сәтті
шешуге тырысқанын қалайды, керісінше оның одан әрі шиленістіруге емес осыны
шешуге тырысқанын қалайды. Бұл дегеніміз-басты маңызды міндет-елде
тыныштықты сақтау деген сөз болып отыр.
Яғни, қорыта келгенде қазіргі таңда Бұқаралық Ақпарат Құралдары
терроризммен күресудегі атқаратын ролі үлкен болып отыр. Бұқаралық Ақпарат
Құралдары арқылы террористер мен билік басындағылар бір шешімге келуге
болады. Барлығы осы Бұқаралық Ақпарат Құралдарының дұрыс шынайы ақпарат
беруінде болып отыр. Сондықтан да, Бұқаралық Ақпарат Құралдары әртүрлі
жалған ақпараттар мен қарбалас сәтті шиеленістіріп жібермей, халыққа,
мемлекетке өз көмегін тигізгені қажет. Өйткені, Бұқаралық Ақпарат Құралдары
қауым мен биліктегілерді байланыстыратын негізгі құрал болып табылады.
3. Халықаралық терроризмге қарсы күресудегі мемлекеттердің өзара
бірлесуі
Қылмыстылықпен күресудің басты жолы ретінде негізінен мемлекет ішінде
тәрбиелеушілік, жазалаушылық шаралары арқылы жүргізіледі. Бірақ, бұл
шаралар белгілі бір нәтижелер алу үшін жеткіліксіз болуы мүмкін. Сондықтан,
бұл жерде негізінен мемлекеттердің бір-бірімен өзара бірлесіп қызмет
атқаруы үлкен роль атқаруы мүмкін.
Терроризм қылмысымен күресуде бір мемлекеттің атқарған шаралары
белгілі бір нәтиже көрсетпеуі мүмкін. Әсіресе, соңғы кезде өте жиі
кездесетін халықаралық терроризммен күресуде міндетті түрде екі немесе одан
да мемлекеттердің араласуына тура келеді. Әлемде болып жатқан соңғы
оқиғалардан соң әлемдегі барлық мемлекеттер бір ауқымды халықаралық
терроризммен күресуде бір-біріне өз көмектерін көрсетіп қол ұшын беруге
келісті. (Антитеррористік коалиция)
Қазіргі таңда “Қылмыстық полицияның халықаралық ұйымы” немесе Интерпол
бүкіләлемдік масштабта жұмыс атқарып келеді. Бұл ұйымның басты мақсаты-
халықаралық қылмыспен күресудегі әртүрлі мемлекеттердегі полицияның іс-
әрекетін координациялау және кооперациялау мехенизмі болып табылады.
Интерполға терроризммен күресу әрқашан қиын болып келген. Соңғы
уақытқа дейін “саяси” табиғатына байланысты бұл қылмыспен қарсыласпай
келген. Интерполдың терроризмге деген мұндай қатынасы “Интерпол туралы”
жарлықтың 3-бабына негізделеді. Онда “саяси, әскери, діни немесе нәсілдік
сипаттағы іс-әрекет жасауға немесе араласуға ұйымға қатаң түрде тыйым
салынады” делінген. Тек ғана іс “таза” криминалдық терроризмге келгенде
ерекшеліктер белгіленген. Бұл қылмыстарға мысалы, есірткі заттардың заңсыз
айналымы немесе жалған банкнотамен айналысу жатады.
1984 жылы Люксембургте өткен Интерполдың бас ассамблеясында жаңа
“Негізгі бағыт” белгіленді. Онда Интерполға егер террористер ұлттың
территориясынан шығып кеткен жағдайда оларға қарсы іс-әрекет жасауға рұқсат
етілетін болды. Ал 1987 жылы Интерполдың Бас ассамблеясында арнайы
антитеррористік топ құрылды, оны ТЕ-тобы деп атады. 1987 жылы наурыз айында
Интерполдың Бас секретариаты Ұлттық Орталық Бюроға (НЦБ) Интерполдың
“Халықаралық терроризммен күресуді басқаруға” мүше мемлекеттердің тізімін
жіберді. Осыдан кейін де бұл мүшенің тізімі күннен күнге ұзарып, қазіргі
таңда әлемдегі мемлекеттердің барлығына жуығы осы ұйымның мүшесі болып
табылады. Яғни, қазіргі таңда Интерполдың әлемде халықаралық терроризммен
күресудегі орны ерекше болып отыр.
Біздің пайымдауымызда, бүгінгі таңда ғаламдық ауқымда терроризмнің
қауіп-қатеріне қарсы әрекет ететін институттың ең бір тиімдісі
Антитеррористік коалиция болып отыр. Атап айтқанда, 2002 жылдың наурыз-
сәуір айларында Құрама Штаттары өздеріне қолдау білдірген 46 көпжақты
деклорациялар алды, соның ішінде мұндай деклорациялар БҰҰ, НАТО, ОАГ, АНЗЮС
тарапынан да болды. АҚШ-тың орталық командованиесіндегі жауапкершілік
аймағына 17 мемлекет 16500-ден астам әскери қызметкерін жіберді. 136
мемлекет түрлі формада әскери көмектерін ұсынды. 142 мемлекет террористерді
қолдайды деп күдіктенген ұйымдардың активтерін құрту туралы жарлықтар мен
заңдар шығарды. 190 мемлекет мұндай шараны жүзеге асыруға дайын екендігін
білдірді. 11-қыркүйектен бастап 60-астам елден “Аль-Каеданың” мыңға жуық
агенті тұтқындалды.
4. Терроризммен күресу туралы халықаралық конвенциялар
Қазіргі заманғы терроризм проблемалары осы қауіпті құбылыспен күрестің
халықаралық конвенциялардың мазмұнымен байланыспай кетуі мүмкін емес.
Халықаралық терроризмнің түсінігін беру әртүрлі конференцияларда
талқыланып жүрді. Соның бірі 3 конференцияда (1930) терроризмге түсінік
беріп өтсе, 1931 және 1935 жылдарда тиісінше болған 4 және 5
конференцияларда осы терроризмнің түсінігіне қайта зерттеулер жүргізіліп
келді.
1934 жылы 9-қазанда Марсельде (Франция) Югославияның королі Александр
мен Францияның Сыртқы істер министрі Бартуды өлтіріп кеткен соң, Халықтың
Кеңес Лигасы тікелей терроризм проблемасымен айналысты. Осы кеңеспен бұл
сұрақты талқылау үшін арнайы сараптама комитеті тағайындалды. Осы комитет
конвенциясының арнайы проектін дайындады. Соңынан, 1937 жылы “Терроризмді
ескерту және оған жауаптылық” жөнінде конвенция құрылды.
Бірақ терроризммен күрес жөніндегі алғашқы конвенция аумақтық көлемде
ғана жасалды. Ал, халықаралық терроризммен күрес жөніндегі ең маңызды
халықаралық келісім болып “халықаралық қорғауға жататын тұлғаларға қарсы
бағытталған қылмыстың алдын-алумен оны жазалау туралы” конвенция табылады.
(1973 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының 28-сессиясы).
Бірақ, бұл конвенцияда “арнайы қорғаудың” тұсінігі ашылмай кеткен.
Біздің ойымызша мұның себебі кейіннен оны жалпы жұрт таныған басқа
халықаралық конвенциялармен бекітіп кетеміз деген болуы керек. Сол
конвенциялардың ішіндегі маңыздысы 1961 жылғы “Дипломатиялық қатынас
туралы” Вена конвенциясы, 1962 жылғы “консульдік қатынас туралы” Вена
конвенциясы және 1971 жылғы “мемлекеттер және халықаралық ұйымдардың бір-
бірімен қатынасы туралы” конвенцияларды айтуға болады. Тағы бұлардан басқа
да көптеген конвенциялар жылдар өте пайда бола берді. Бірақ осылардың
ішіндегі 1977 жылы Страсбургте жазылып Европалық кеңестің министрлер
комитетімен бекітілген Европалық Кеңестің мүшелерімен жазылған
“Терроризммен күресу туралы” Европа конвенциясы тек ғана Европалық Кеңеске
жататын мемлекеттердің территориясында жарамды болды. Яғни, басқа
территорияға бұл конвенция жүргізілген жоқ.
Халықаралық терроризмге қарсы әрекет ретіндегі ең маңызды қадам
ретінде 1976 жылы “ТРЭВИ” (терроризммен, экстремизммен, халықаралық
қанаушылықпен күрес) жүйесінің құрылуы. Бұл жүйе-жалпыеуропалық
қауіпсіздіктің жүйесін бағыттап отыратын орган ретінде танылады. Жоғарыда
аталып өткен конвенциялардан басқа және мынадай конвенциялар бар.
1. Әуе ұшақтарын заңсыз басып алумен күрес туралы конвенция. Гаага
16.12.1970
2. Азаматтың авиацияға қарсы бағытталған заңсыз актілермен күресу
жөніндегі конвенция, Монреаль 29.09.1971
3. 1979 жылы 12-желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясы бекіткен адамдарды
кепілдікке алумен күресу туралы халықаралық конвенция.
4. Ядролық материалдарды табиғи қорғау туралы конвенция Вена, 1980 жыл
3-наурыз.
5. Теңіз кемелеріне қарсы бағытталған заңсыз актілермен күресу
жөніндегі конвенция. Рим. 10.03.1988.
6. БҰҰ Бас Ассамблеясының 1997 жылы 15-желтоқсанда бекіткен бомбалық
терроризмге қарсы күрес туралы халықаралық конвенциясы.
7. БҰҰ Бас Ассамблеясының 1999 жылы 9-желтоқсанда бекіткен терроризмді
қаржыландыруға қарсы күрес туралы халықаралық конвенция.
Қазіргі уақытта ядролық терроризммен күрес туралы Конвенция қабылдауға
дайындық жұмыстары жүргізілуде.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысының 1996 жылы 6 қыркүйекте оқыған
доклады бойынша қазіргі таңда халықаралық терроризм жөнінде 13 глобальді
немесе региональды шарттар бар көрінеді. Осы шарттардың барлығының
түсіндірмесі бойынша “халықаралық терроризм” аса қауіпті глобальді қылмыс
және міндетті түрде онымен күресу керектігін көрсетеді.
2.1. Терроризм түсінігі және оны жіктеу
Терроризм (террор) (француз тілінен аударғанда TERREUR қоқыныш,
үрей) термині 18 ғасырдан бастап пайдаланыла бастады. Ұлы Француз
революциясы кезінде якобиндықтардың жүргізген репрессиялық саясатын
терроризм деп атады. Соңынан, бұл термин әмбебап мағынада қаралып, саяси
бағыт үшін жүргізілген жәбірлеу, зорлауда да қолданылатын болды.
“Террор”-бұл өз қарсыласымен физикалық жолмен жәбірлеу, зорлау, тіпті
жойып жіберу болса, “терроризм”-бұл террор тәжірибесі.1[3]
Көп жағдайларда “террор” және “терроризм” терминдері синоним ретінде
қолданылады. Бірақ бұл терминдерді мынадай мағынада түсіну қажет:
терроризм-бұл жасалған қылмыстың өзі болып сипатталса, ол террор-бұл күш
көрсету, қорқыту, үрейлендіру жолымен кез-келген субъектіге әсер ету болып
табылады. Бұл субъектілер ретінде-мемлекет, ұйым немесе жеке тұлға болуы
мүмкін.
“Кирилл және Мефодия Үлкен энциклопедиясының” авторларының
тұжырымдауы бойынша, “террор” термині негізінен саяси жәбір зорлық
мінездемесін және өзінің мемлекетіне қолдынылып отырған диктаторлық немесе
тоталитарлық режимді жою мақсатында, “күшті” мемлекеттің тарапынан қысым
көрсету мақсатында қолданылады. Ал, олардың түсінігі бойынша, “терроризм”
“әлсіз” оппозицияның қарсы күш көрсетуі деп түсіндіреді. Яғни, терроризм-
бұл белгілі бір ұйымдасқан топтың немесе партияның белгілі бір мақсатқа
жету үшін қолданылатын жүйелі түрдегі жәбір, зорлықтың жасалу әдіс-тәсілі
деп түсіндіреді.
Белгілі бір үрей үшін террористер сонымен қоса өрт шығару,
дүкендерге, вокзалдарға, саяси партиялардың штаб-пәтерлеріне жарылыс
жасауы мүмкін. Мұнымен қоса, В. Маллисон және С. Малиисон мынадай түсінік
береді. “Террор”-бұл белгілі бір саяси немесе жалпы мақсатқа жету үшін
қауіпті түрде қолданылатын ақырғы зардап немесе зардап төндіру қаупі 2
-деп түсіндіреді.
Бірақ бұл анықтамалардың ешқайсысы да терроризм түсінігін толық қамти
алмайды. Себебі, терроризм ұғымы бір сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес.
1976 жылы болған Біріккен Ұлттар Ұйымы Комитетінің алтыншы Бас
Ассамблеясында осы “терроризм” түсінігіне нақты анықтама беруге тырысты. Р.
Арон мырзаның ойы бойынша-“жасалған зорлық, жәбір актісін террористік акт
деп тек ғана оның психикалық эффектісі кейіннен оның шынайы физикалық
нәтижесімен тең болса ғана”[4] дейді.
Ал, Э.Арегача терроризмді акті ретінде былай анықтаған:
“Терроризм бұл-жалпықылмыстың қылмыстық әдеттегі формасы, бірақ бұл
көпшілікке байбалаң туғызу үшін, тәртіпсізік орнату үшін, көпшілік
тыныштығын бұзу үшін, өздеріне қарсы тұратын көпшілікті әрекетсіздендіру
үшін, көпшілікке қайғы мен қасірет алып келетін алдын ала әдейілеп
жасалатын қылмыс түрі болып табылады”[5] деп анықтайды. 1999 жылы 13-
шілдеде шыққан Қазақстан Республикасының “терроризмге қарсы күрес туралы”
заңының 1-бабында терроризмге мынадай анықтама берген: Терроризм - қоғамдық
қауіпсіздікті бұзу, халықты үрейлендіру, Қазақстан Республикасының
мемлекеттік органдарының, шет мемлекеттердің және халықаралық ұйымдардың
шешім қабылдауына ықпал ету мақсатында не мемлекет, не қоғам
қайраткерлерінің қызметін тоқтату немесе осындай қызметі үшін кек алу
мақсатында жеке тұлғаларға немесе ұйымдарға қатысты құқыққа қарсы қылмыстық
жазаға тартылатын әрекет немесе оны жасаймын деп қорқыту;
Терроризмді жіктеу
Терроризмнің күрделілігі, көпжақты нысанда болуы, саралаудағы саяси
қайшылықтар және біржақты ұстамның жоқтығы оны түрлерге топтастыруда
қиыншылықтар әкеледі:
Шетелдік және Отандық философтар, саясаткерлер, тарихшылар, мемлекет
қайраткерлері, психологтер, заңгерлер терроризмді жүйелендіргенде және
топтастырғанда әр түрлі негіздерді басшылыққа алып, әртүрлі арнайы
критерийлерді ұсынады. Бұл дегеніміз осы құбылыстың күрделілігін және көп
мөлшерлілігін көрсетіп отыр. Бірақ, осыған қарамастан, яғни оның алуан-
түрлілігіне, кейде оның бір тұрғыдан қарау тіптен мүмкін болмағанның өзінде
ғалым заңгерлер осы проблемаларды шешуге тырысып, яғни терроризмнің
қаншалықты қоғамға қауіптілігін айқындап және оның белгілерін анықтауға
тырысады. Яғни, қоғамға қауіптілігі мен белгілерін анықтау терроризмнің
қылмыстық құқықтық аспектілерінде өте маңызды және осы арқылы қылмыс
құрамын анықтауға болады.
1970 жылы “Адам құқықтары туралы” конференция толығымен терроризм
проблемасына және халықты одан қорғауға арналды. Бұл конференцияда
терроризмнің негізгі үш формасы аталып өтеді. Олар: әлеуметтік, саяси және
идеологиялық.
Ендігі жерде ғалым, философтардың терроризмді топтастыруына тоқталып
өтейік.
К.Н. Салимов мырза терроризмді топтастыра келе оның
бірнеше түрін көрсете кеткен. Соның бірі ұлттық терроризм-ұлт азаттық
қозғалыс деген атпен кәдімгі жасақталған террористік қылмыстық топ ресми
өкілеттің жұмысының алдын орап, орнына өздерінің өкілдерін ауыстыру[6].
Екінші түрі-трансұлттың-бір мемлекеттің азаматының басқа мемлекет
территориясында өз отандасына, яғни өз мемлекетінің азаматына қарсы іс-
әрекеті.
Салимов К.Н. қылмыстық терроризм жөнінде айтқан кезде оған мынадай
түсініктеме берді: “ол заңсыз пайда (үлкен мөлшердегі пайда) табу мақсатына
ие. Осының салдарынан қылмыстық бизнеспен айналысу оның барлық өспелі
масштабтарында жүргізіліп отырады”[7] – делінген.
Терроризмнің бұл түрлерінен басқа мемлекеттік терроризм деген түрі
бар. Терроризмнің бұл түрі жөнінде Израил мемлекетін мысалға алуға болады.
Израил мемлекет болып құралған уақыттан бастап ұстанымды және ашық таңдау
жүргізілді, терроризм ең қажетті саяси құралға айналды. Біріккен Ұлттар
Ұйымының өкілі Бернадоттаны өлтірген террористік топтың командирі, Израил
премьер-министрі Ицхан Шамир 1943 жылы былай деді:
“ Ешқандай еврей имандылығы да (мораль), ешқандай еврей әдет-құрыбы да
ешқашан терроризмді күрес құралы ретінде шығармайды”. Терроризмді Израилдің
бірінші президенті Хаим Вейцман да, бірінші премьер-министр Бел-Гурман да
жоққа шығармады. Яғни, терроризмге қарсы ешқандай әрекет жасамады.
Керісінше, терроризмді саяси күрестің бірден-бір құралы ретінде таныды. Бұл
әлем тарихында өте сирек кездесетін, яғни терроризмді мемлекет билігінің
қолындағы және саяси қозғалыстың моральді күрес құралы ретінде тануы.
В. Замкова мен М. Ильчиков деген философтар терроризмді мынадай келесі
топтарға бөлді:
Революциялы және контрреволюциялы:
Субверсивті (жүйенің дестабилизациялануына бағытталған) және
репресивті (басымдылыққа байланысты);
Физикалық және рухани;
Селективтік (және бағытталған терокт) және соқыр (алдын ала
белгіленбеген адамдар тобына қарсы);
Провакациялық (халықаралық терроризмге іспеттес);
Привективтік террор (мемлекеттік арнайы қызметкерлер мен жүзеге
асырылады);
Әскери террор (соғыс кезінде оның доктрикасына тыныш халыққа,
балаларға, қызыл крест объектілеріне, әскери тұтқалдарда қарсы аса
қатігездікпен, адамгершіліксіз, аяусыз, жанашырлықсыз жүргізілетін әскери
операциялар).
Қылмыстық террор (құқық қорғау органдарының қадағалауынан шығып кеткен
қылмыстылықтың жағдайы).
Бұл жоғарыда аталып өткен терроризмнің түрлерінен басқа да бірнеше
түрлері бар. Олар көбіне ішкі терроризм қатарына жатады. Яғни-
террористердің өздері тұратын мемлекеттің азаматтарына қарсы өз
территориясында әрекет жасауы. Бұлар көбінесе Оңтүстік Азияда және Кавказда
(Закавказье) жиі кездеседі. Бұлардан басқа бір мемлекеттің ішінде
терроризмнің бірнеше түрі болуы мүмкін. Ол Америка Құрама Штаттарындағы
солшылдар терроризмі және оңшылдар терроризмі т.б.
Ал, қазіргі уақытта әлемдегі ең қауіпті терроризм түрі болып
“халықаралық терроризм” табылады.
Халықаралық террористік іс-әрекет: террорист немесе террористік ұйым
біреуден көп мемлекеттің аумағында немесе біреуден көп мемлекет мүдделеріне
зиян келтіретін; бір мемелекеттің азамттары басқа мемлекеттің азамттарына
қатысты немесе басқа мемлекеттің аумағында; террорист те және терроризмнің
құрбаны да бір мемлекеттің немесе әртүрлі мемлекеттің азаматтары болып
табылған, бірақ қылмыс осы мемлекеттер аумағының шегінен тыс жерлерде
жасалған жағдайда жүзеге асыратын террористік іс-әрекет; Терроризмнің осы
түріне қысқаша тоқталайық.
Терроризм бұрыннан келе жатқан ең қауіпті, ең ауыр қылмыс болып
келгенімен, халықаралық терроризм түсінігі 20 ғасырдың басынан бастап кең
өріс алды. 20 ғасырға дейін терроризм қылмысы негізінен бір мемлекеттің
көлемінде жасалып және көбіне оны жасаушылар сол мемлекеттің азаматтары
болып табылатын. Бірақ уақыт өте келе, мемлекеттердің арасында қарым-
қатынастардың дамуына байланысты, халықаралық терроризм қылмысы пайда бола
бастады. Оның шарықтау шегі 20 ғасырдың аяғы мен қазіргі уақыт болып отыр.
Бұл қылмыс дами келе көптеген жаңа түсініктер мен терминдер пайда болды.
Дамыған Батыс Европа елдерінде көбіне терроризм қылмысы оппозициялық
саяси қозғалыстар арасында болса, кейбір елдерде ұлтшыл-сеперетистер
арасында болады, мысалы Ирландықтар, Басктер, кей мемлекеттерде
тоталитарлық діни секталарының арасында болса, мысалы, Аум сенрике, кей
жағдайда діни көзқарастың салдарынан болады. Мысалы, Ислам экстремистері.
Осылардан бөлек жеке саяси, діни, ұлтшылдық және басқа да фанатизмнің
салдарынан болып отырады.
Қазіргі ғалымдар арасында бас даудың болуы, ол белгілі бір террористік
актінің халықаралық терроризм қатарына жатқызылуында.
Блищенко И.П. мен Жданов Н.В.[8] пайымдауы бойынша-халықаралық
терроризм тек қана шетелдің өкілдеріне немесе шетелдің территориясында
зомбылық жасау емес сонымен қатар бір мемлекеттің екінші мемлекетке деген
қарым-қатынасының бұзылуында деп тұжырымдайды.
Ал, Л.Н. Галенскаяның айтуы бойынша-халықаралық терроризмге басқа
мемлекеттің тиісті органдарымен ұйымдарының араласуын, ұйымдастыруын,
қаржыландыруын т.б. жатқызады.
Қалай дегенде де халықаралық терроризм қазіргі таңда аса қарқынмен
дамып, әлемдегі халықтың үрейін ұшырып, күннен-күнге жаңа-жаңа түрлері
пайда болып келеді.
Халықаралық терроризмнің аса қарқынмен дамып жаңа түрлері пайда олып
келеді дегенімізге негіз болып мыналар танылады.
Бұрынғы кездері әртүрлі халықаралық террористік ұйымдар белгілі бір
ұшақта немесе ғимаратта адамдар тобын кепілдіккке алып, өз талаптарын қойып
жататын еді. Кепілдегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
1. Терроризм тақырыбының өзектілігі, мақсаты, міндеттері.
2. Осы жұмыста пайдалынылатын негізгі ұғымдар мен терминдер.
2-бөлім. Терроризммен күресудің қылмыстық құқықтық мәселелері.
1. Терроризм түсінігі және оны жіктеу.
2. Терроризм құқыққа қарсы қылмыстық жазаға тартылатын әрекет ретінде.
3. Терроризмнің сараланған белгілері.
4. Терроризм актісін дайындауға қатысқан адамды қылмыстық жауаптылықтан
босату негіздері мен шарттары.
3-бөлім Терроризмді басқа қылмыс құрамдарынан ажырату:
1. Терроризм және қасақана кісі өлтіру.
2. Терроризм және бандитизм.
3. Терроризм және диверсия.
4. Қазақстандағы терроризмге қатысты көзқарастар.
5. Терроризмнің қазіргі таңдағы әлемдегі орны.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
1. Терроризм тақырыбының өзектілігі, мақсаты, міндеттері
Қазақстан Республикасының бірінші бабына сәйкес – Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары – делінген.
Терроризм–ең қауіпті және қоғамның ең басты проблемасы ретінде
адамзат 21 ғасырға енді. Яғни, соңғы кезде терроризм дами келе қоғамға
қауіптілігі күшейіп, осының салдарынан көптеген елдерде және оның
азаматтарына орасан түрде зиян келтіреді. Сонымен қоса саяси, экономикалық,
имандылық немесе өнеге (мораль) саласында орасан зор шығындарға әкеліп
соғады және көптеген адамдарға психикалық түрде әсер етеді. Ең бастысы
ешқандай кінәсі жоқ жандардың құрбан болуы.
Терроризм өткен ғасырдың ойлап тапқаны емес. Оның демі адамзат
тарихын қашанда улаумен келеді, алайда ол алғаш рет екі мыңжылдықтың
тоғысында қаһарлы да ауқымды кейіпке енді.
Терроризм тақырыбының өзектілігіне келетін болсақ, соңғы кездері
терроризмнің бағыты арта түсіп, террористердің мақсаттары айқын болып
келеді.
Терроризм белгілі бір мақсат пен міндетті жүзеге асыру үшін күш
көрсету идеологиясын тұғыр етеді. Терроризм көзқарастар мен идеялардың
емес, әрекеттердің жүйесі, өйткені ол қара басының қамын күйттемейді. Ол
өзінен-өзі әлеуметтік құндылық бола алмайды, алайда қызмет көрсетудің бір
түрі ретінде айтарлықтай әрекетшілдік пен сұранысқа ие.
Мұның өзі, қаншалықты идея мен идеология не жетілмеген немесе шикі
болса, терроризм соншалықты идеологияның шашбауын көтереді. Бұл екі
жағдайда жүзеге асуы мүмкін:
Біріншісі-идеологияның негізінде бағдарламалық нұсқау ретінде күш
көрсетіп жатқан кезде, екіншісі-идея мен идеология соншалықты
жетілмегендіктен, оның мақсатын жүзеге асырудың жолы тек қана күш көрсету
болған кезде.
Қазіргі таңда террорлық ұйымдарда, әсіресе әлемге әйгілі мықты
террорлық ұйымдарда өзінің рухани лидерлері және бапкерлері, өздерінің
ұйымдастырушылық құрылыстары, және идеологиясы және іс-қимыл стратегиясы,
өздерінің күшті және бай демеушілері бар.
Қазіргі этапта терроризмнің жан-жақтылығы дамып, ол өте кең өріс
алып отыр. Яғни, соңғы кездері терроризмнің салдары ұлтаралық, мемлекет
аралық конфликтіге әкеліп соғуда. Соңғы жылдары террористік қылмыстың
географиялық жағдайы өсіп, яғни оның жасалу айқыны ұлғайып және сипаттамасы
күннен-күнге күрделеніп барады. Терроризмнің саны күрт өсуде және оның
жасалу формасының әр келкілігі, объектісі мен мақсаттарының әр келкілігі
онымен күресуге қиындық соқтырып отыр. Америка Құрама Штаттарында жарық
көретін ІNTERNATІONAL SECURІTY REVUE[1] (халықаралық қауіпсіздік шолуы)
журналының мәліметтеріне сүйенетін болсақ 20 ғасырдың 60 жылдарынан бастап
терроризм халықаралық аренада кең өріс алып, әр түрлі әдістері пайда бола
бастаған.
1970-78 жылдары аралығында әлемде 5534 террористік акт тіркелсе,
1981 жылдың өзінде 2700 террористік акт жасалып, негізінен әлемнің 50 ден
астам елінде 125 террористік топтар өз қызметін атқарған. Ал, 1985 жылы бұл
көрсеткіш 15 процентке өскен. Ал қазіргі таңда бұл көрсеткіштер бірнеше
есеге өсіп отыр.
Дүние жүзінде 2001 жылдың соңы мен 2002 жылдың бірінші жартысында
болған процестердің қарапайым ғана талдауы террористік белсенділіктің өсе
түскенін көрсетеді. Бұған қоса, 2002 жылғы террористік актілер 1992 жылдан
бергі соңғы он жыл ішіндегі көрсеткіштен асып жығылуы әбден мүмкін. Бұған
қапаландыратын статистика айғақ. Тек қана 2002 жылдың сегіз айында дүние
жүзінде 390 теракт болған, мұның өзі 2001 жылы тіркелгеннен он пайызға көп.
Террористік белсенділіктің 2002 жылғы сегіз айындағы көрсеткіш те
1992,1994,1996 және 1997 жылдырдағы көрсеткіштерден асып түсті. Тек 2002
жылдың сегіз айында ғана террористердің қолынан 4776 адам қаза тапты, мұның
өзі 2001 жыл бойғы көрсеткіштен көп еді. Индонезиядағы соңғы оқиға осынау
сұмдық статистиканы күрт көтеріп жіберді. Қасыретті шежірені 2002 жылғы
қазандағы Мәскеу драмасы жалғастырды.
Соңғы кезде терроризм халықаралық, глобальді сипатқа ие бола
бастаған. Кейбір жағдайларда ұлтаралық сипатқа да ұштасып жатады.
Терроризмнің өзектілік мәселесі әлемде террористік ұйымдардың санының өте
көп болуына және осылардың санынан кем түспейтін және осыларды демеп
тұратын көмектесуші топтардың, құрылымдардың болуына байланысты болып отыр.
Тіпті демеуші ретінде мемлекеттердің де болуы ғажап емес.
Ең басты өзекті мәселе ретінде терроризм қаупінен ешқандай
мемлекеттің сақтандырылмауында болып отыр. Яғни, бұл дегеніміз мемлекет-
мейлі дүние жүзінде ең мықты держава болсын немесе артта қалған дамушы
мемлекет болсын бәрібір, олар үшін терроризм қаупі бірдей болып отыр. Бұған
негіз ретінде 2001 жылғы 11 қыркүйектегі Америка Құрама Штаттарындағы
болған қанды оқиға мен 2002 жылдың 23 қазандағы Мәскеудегі болған
әрекеттерді айтуға болады.
Ал, қазіргі таңдағы басты өзекті мәселенің бірі-терроризм қылмысы
бойынша әлемнің ислам дініне деген көзқарасы болып отыр. Соңғы кездегі
көптеген террористік әрекеттердің салдары (11.09.2001 АҚШ немесе 23.10.2002
Мәскеу т.б) және қазіргі таңдағы көптеген мұсылман елдерінде террористік
ұйымдардың болуы әлемде ислам дініне деген көзқарасты түбегейлі өзгертіп
жіберді.
Қазіргі таңда терроризм-тек жалғыз басты жауынгер, самолет айдап
кетуші, өлтіргіш-камикадзе ғана емес. Қазіргі заманғы терроризм-бұл тиісті
жабдықталған, қаржылық-экономикалық мүмкіндігі мол өте күшті жүйе болып
табылады.
Жоғарыда аталғандардың барлығына сүйене келе-міндетті түрде
терроризм проблемасын шешу үшін біртұтас және ерекше талпыныс қажет.
ЖҰМЫСТЫҢ МАҚСАТЫ
Осы бітіруші жұмыстағы басты мақсатымыз – біріншіден, терроризм
қылмысымен күресудің қылмыстық құқықтық жолдарын қарастырып, сонымен бірге
терроризмнің даму себептері мен оның алдын алу амалдарын қарастыру болып
табылады.
Осы жоғарыда аталған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылып
отыр:
1. Осы терроризм тақырыбына байланысты барлық әдебиеттер мен нормативтік
актілермен танысу;
2. Терроризмге толық түсініктеме беру;
3. Терроризмнің сараланған белгілерін қарастыру;
4. Терроризмді қылмыстық жазалау түрі ретінде қарастыру;
5. Терроризмді басқа қылмыс құрамдарынан ажырату;
Бұл міндеттер негізінен терроризмнің қылмыстық құқықтық аспектілері
жөніндегі қойылған мақсатқа жету үшін арналған міндеттер болып табылады.
Мұнымен қоса, терроризмнің қазіргі таңда не себептен аса қарқынмен көбейіп
террорлық ұйымдардың не себептен әлі күнге дейін өз қызметін жасап
тұрғанын, қазіргі таңдағы терроризм қылмысының аса қауіптілігн және
терроризмнің Қазақстанға қаупі төніп тұрған-тұрмағандығын негізінен
бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған материалдарды немесе белгілі бір
ресми құжаттарды пайдаланып немесе осы өмірде кездескен оқиғаларды негізге
ала отырып, осы аталған қосымша мақсаттарға жетуге болады.
1.2. Осы жұмыста пайдаланылатын негізгі ұғымдар мен терминдер
Бітіру жұмыста мынадай негізгі ұғымдар мен терминдер пайдаланылады:
1. Терроризм-қоғамдық қауіпсіздікті бұзу, халықты үрейлендіру, Қазақстан
Республикасының мемлекеттік органдарының, шет мемлекеттердің және
халықаралық ұйымдардың шешім қабылдауына ықпал ету мақсатында не
мемлекет, не қоғам қайраткерлерінің қызметін тоқтату немесе осындай
қызметі үшін кек алу мақсатында жеке тұлғаларға немесе ұйымдарға қатысты
құқыққа қарсы қылмыстық жазаға тартылатын әрекет немесе оны жасаймын деп
қорқыту;
1. Террористік іс-әрекеттер-террористік сипаттағы қылмыстарды жасауға
бағытталған және төменде аталған әрекеттердің кез келгенін қамтитын іс-
әрекет. Терроризм идеологиясын тарату; Террористік акцияларды
ұйымдастыру, жоспарлау, дайындау және жасау; террористік акциялары
жасауға айдап салу, террористік мақсатта зорлық-зомбылық жасауға шақыру;
террористік акцияларды жасау мақсатымен әскерилендірілген заңсыз
құрамаларды немесе қылмысты ұйымдарды құру, сондай-ақ оларға
қатысу;террористік акцияларға террористерді тарту, қаруландыру немесе
пайдалану, сондай-ақ оларды террористік дағдылар үйрету; террористік
ұйымдарды немесе террористерді қаржыландыру; террористік әрекетті
дайындау мен жасауға жәрдемдесу;
2. халықаралық террористік іс-әрекет:
террорист немесе террористік ұйым біреуден көп мемлекеттің аумағында немесе
біреуден көп мемлекет мүдделеріне зиян келтіретін; бір мемелекеттің
азамттары басқа мемлекеттің азамттарына қатысты немесе басқа мемлекеттің
аумағында; террорист те және терроризмнің құрбаны да бір мемлекеттің немесе
әртүрлі мемлекеттің азаматтары болып табылған, бірақ қылмыс осы мемлекеттер
аумағының шегінен тыс жерлерде жасалған жағдайда жүзеге асыратын
террористік іс-әрекет;
3. террористік акция-терроризм актісін не Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңдарында көзделген террористік мақсаттарда қудалайтын өзге де
қылмыстарды тікелей жасау;
4. терроризм актісі-жарылыс жасау өрт қою немесе адамдардың қаза болуы,
елеулі мүліктік зиян келтіру не қоғамға қауіпті зардаптар туындау қаупін
төндіретін өзге де іс-әрекеттер жасау немесе жасаймын деп қорқыту, егер
ондай іс-әрекеттер қоғамдық қауіпсіздікті бұзу, халықты үрейлендіру не
Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарының, шет мемлекеттердің
немесе халықаралық ұйымдардың шешім қабылдауына ықпал ету мақсатында
жасалса, сондай-ақ адам өміріне дәл сол мақсаттарда қастандық жасау, сол
сияқты мемлекет немесе қоғам қайраткерінің өміріне оны мемлекеттік немесе
өзге де саяси қызметін тоқтату не осындай қызметі үшін кек алу мақсатында
қастандық жасау;
5. террористік ұйым-террористік іс-әрекетті жүзеге асыру мақсатында
құрылған немесе өзінің іс-әрекетінде терроризмді пайдалану мүмкіндігін
мойындайтын ұйым. Ұйым, егер осы ұйымның басқару органдарының бірінің
келісімімен оның құрылымдық бөлімшелерінің бірі террористік іс-әрекетті
жүзеге асыратын болса, терролристік ұйым деп танылады;
6. террорист-террористік іс-әрекетті жүзеге асыруға қатысушы адам;
7. терроризмге қарсы операция-азаматтар мен лауазымды адамдардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету, террористік акцияларды тыю, террористерді,
жарылғыш қондырғыларды зиянсыздандыру, сондай-ақ террористік акциялардың
зардаптарын барынша азайту үшін мемлекеттік органдар жүргізетін арнаулы
шарала кешені.
Терроризмге қарсы операцияларға Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан Республикасы экс-Президентінің және Қазақстан
республикасының Президенті бекітінің тізбе бойынша өзге де адамдардың,
сондай-ақ шет мемлекеттердің мемлекет, үкімет басшыларының және халықаралық
ұйымдар жетекшілерінің Қазақстан аумағында болуы кезінде олардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі күзет шаралары жатқызылады;
8. терроризмге қарсы операцияларды жүргізу аймағы-аталған операция
жүргізілетін жер учаскелері немесе су айдындары, әуе кеңестігі, көлік
құралы, үй, құрылыс, ғимарат, үй-жай және оларға жапсарлас аумақ;
10.арнаулы мақсаттағы бөлімшелер-терроризмге қарсы күресу
үшін заңдарға сәйкес құрылғын мамандар топтары.
11.сепаратизм-мемлекеттердің аумақтық тұтастығын бұзуға, соның
ішінде оның аумағының бір бөлігін одан бөлуге немесе мемлекетті күштеп
ыдыратуға, сондай-ақ осыған пара-пар осындай әрекеттерді жоспарлау мен
дайындауға, оның жасалуына дем беруге, оған арандатуға бағытталған әрекеті;
12.экстремизм- билікті күштеп басып алуға немесе күштеп ұстап тұруға,
сонымен қатар мемлекеттің конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге,
сонымен пара-пар қоғамдық қауіпсіздікке күштеп араласуға, оның ішінде
жоғарыда көрсетілген мақсаттарда заңсыз қарулы құрылымдар ұйымдастыруға
немесе оларға қатысуғы бағытталған әрекеттер;
13. фундаментализм-өзінің нақты мәнінде белгілі бір ілімнің түпкі
принципін сақтауға ұмтыла отырып, даму барысындағы ауытқушылықтарды жеңуді
білдіреді;
2-бөлім. Терроризммен күресудің қылмыстық құқықтық мәселелері
Қазіргі таңда терроризм қылмысы ең глобальді проблемалардың бірі
болып отыр. Адамзат 21 ғасырға осы терроризм қылмысының аса дамып, шарықтау
шегіне жетуімен бірге еніп отыр.
Бүкіл әлемде соның ішінде Қазақстанда да уәкілетті мемлекеттік
органдар және басқа заңгерлер, саясаткерлер, ғылымдар т.б. терроризммен
күресуге басты назар аударып отыр. Терроризмнің қаупін кейбір Батыс
ғылымдары 40 жылдан астам уақытқа созылған суық соғыс , яғни бұрынғы Кеңес
Одағымен Америка Құрама Штаттары арасындағы қару-жарақ өндіру
бәсекелестігінің қаупінен де жоғары бағалап отыр. Сол себептен, осы
терроризмге қарсы күрес барысында бұрынғы суық соғысң проблемасындай әлем
екіге емес барлық мемлекеттер бірігіп күресуді жоспарлап отыр. Бұрын мұндай
проблемаға, яғни терроризм проблемасына аса көңіл бере бермейтін және бір
қырымен қарайтын әлемдегі екі үлкен держава Ресей мен Америка Құрама
Штаттарының өзі соңғы әлемде болған террорлық актілерден соң (2001 жыл 11
қыркүйек Америка Құрама Штаттарындағы Нью-Иорк және Пентагонда орын алған
оқиға және 2002 жылдың қазанынағы Ресейдің астанасы Мәскеуде болған оқиға)
терроризмге деген көзқарасы бірден өзгеріп, енді осы мемлекеттердің өзі
терроризм қылмысын басты проблема ретінде санайтын болды. Жалпы, жоғарыда
көрсетілген жағдайлардан соң әлемде терроризмге деген көзқарас елеулі түрде
өзгерді. Себебі, көпшіліктің тұжырымдауы бойынша терроризм тек әскери
қорғаныс жағынан осалдау немесе мемлекеттік конститутциясының құрылымы
қалыпсыз мемлекеттерде орын алады десе, соңғы әлемдегі алдыңғы қатарлы екі
мемлекеттегі оқиғадан соң, террористер үшін ешқандай шекара да, немесе
мемлекеттің қауіпсіздік қорғанысы да, немесе саяси тұрақтылығы да өз
мақсаттарына жету кезінде ешқандай кедергі бола алмайтындығын әлем жұрты
түсініп білді.
Әйтсе де, осы бір зұлым терроризммен күресуді барлық мемлекеттер,
халықаралық ұйымдар қолға алып, оның алдын-алу шараларын жүргізуде.
Терроризм проблемасы-бұл бүгінгінің проблемасы емес, ол кешеден келе жатқан
проблема, тек бүгін осы терроризмнің қайнап пісіп тұрған шағы. Сондықтан,
барша жұрт тек 2001 жылдың 11 қыркүйегінде болған АҚШ-тағы оқиғадан соң осы
терроризмнің күресе бастады десек, біз қателескеніміз. Біз бұл проблемаға
бұрыннан көңіл бөліп келгенбіз, тек әлемде болып жатқан соңғы оқиғалардан
соң біз проблемаға аса көңіл бөле бастадық.
Бітіру жұмыстың тақырыбы ”терроризммен күрестің қылмыстық құқықтық
аспектілері” болғандықтан біз негізінен осы терроризммен күресудің
қылмыстық-құқықтық мәселелерін қарастырамыз.
Біріншіден, осы терроризммен күресуде Қазақстан қандай әрекеттер жасап
жатқандығына, яғни Қазақстанда терроризммен күресудің қылмыстық-құқықтық
мәселелеріне тоқталатын болсақ, соңынан, әлемде терроризммен күресуде
қандай іс-шаралар атқарылып жатқанын айта кетеміз. Әлемдегі терроризммен
күресу негізінен халықаралық масштабта болғандықтан біз халықаралық
терроризмді кеңінен қарастыратын боламыз. Соның ішінде шет мемлекеттердің
терроризмге қарсы күресудегі әртүрлі амалдары, осы проблемамен күресудегі
бұқаралық ақпарат құралдарының ролі, халықаралық терроризмге қарсы
күресудегі мемлекеттердің өзара бірлесуі және терроризммен күресу туралы
халықаралық конвенциялар.
Қазақстанда терроризммен күресудің қылмыстық-құқықтық мәселелері
Өзінің тәуелсіздігі мен мемлекеттілігінің қалыптасуы жолындағы ең
алғашқы күндерінен бастап, Қазақстан Республикасы интеграциялық процестерге
жай ғана қатысушы болып келе жатқан жоқ, сонымен бірге қауіпсіздік пен
тұрақтылықты қамтамасыз ету жолында елдерді біріктірудің бас
инициаторларының бірі ретінде танылып келеді. Қазақстан Азиядағы өзара іс-
қимыл және сенім білдіру шаралары жөніндегі Кеңесін құрудың инициаторы
болып табылады және Шанхай Ынтымақтастық Ұйымын құру процесінде де негізгі
рөлге ие.
Қазақстан тарапынан Ұжымдық Қауіпсіздік Келісімді (ҰҚК) шыңдауға,
сондай-ақ ҰҚК-ні қауіпсіздік саласындағы жан-жақты ынтымақтастықтың ықпалды
тетігіне айналдыруға қатысты жұмыстар жүргізілді. Қазіргі кезде Қазақстан
басқа да құрылымдық бірлестіктердің белсенді ұйытқысы болуымен бірге,
Антитеррористік коалиция қабылдайтын шараларға да сергек қолдау көрсетіп
отыр.
Сондай-ақ Қазақстанда “Қазақстан Республикасында терроризммен және
басқа да экстремизм мен сепаратизм көріністерімен күрес жөнінде 2000-2003
жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарлама” ережесіне сәйкес халықаралық
терроризммен және экстремизммен күрес бойынша жақын және алыс шетелдермен
өзара ықпалдасу жұмыстары жүргізілуде, біріккен ескерту шаралары
қабылдануда.
Солардың ішінде мәселен, Антитеррорлық ТМД орталығының ұйытқы болуымен
кешенді оперативті-тактикалық “Оңтүстік –антитеррор –2002” жаттығуының
екінші кезеңі 2002 жылдың сәуірінде Алматы қаласында өткенін атап өтуге
болады. 2002 жылдың мамырында Астана қаласында Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
“Бішкек тобының” отырысы болып, онда ШЫҰ-ның Аймақтық антитеррорлық
құрылымын (ААТҚ) құрудың жобасы келісілді. 2002 жылдың маусымында Атырау
қаласында әуе терроризмі актілерінің алдын алу шаралары бойынша кең қарымды
“Дабыл” жаттығуы өткізілсе, шілде айында қазақстан-американдық біріккен
“Баланс-Барыс” жаттығуы Қапшағайда өтті. Бұған қоса, қазақстандық және
ресейлік әскерилермен бірігіп Маңғыстау облысында өткізген Каспийдегі
“Бейбітшілік теңізі-2002” кең қарымды әскери жаттығуды атап өтуге болады.
Қазақстан Республикасында 1999 жылдың 13-шілдесінде Қазақстан
Республикасында терроризмнің пайда болуына қарсы әрекеттің құқықтық және
ұйымдастырушылық негізін анықтап берген "Терроризммен күрес туралы” Заң
қабылданды. Осы Заң Қазақстан Республикасында терроризмге қарсы күрестің
құқықтық және ұйымдастырушылдық негіздерін, мемлекеттік органдардың және
меншік нысанына қарамастын ұйымдардың қызметі тәртібін, сондай-ақ
азаматтардың терроризмге қарсы күресті жүзеге асыруға байланысты
құқықтарын, міндеттері мен кепілдіктерін белгілейді.
Қазақстан Республикасында терроризмге қарсы күрес мынадай принциптерге
негізделеді:
1. Террористік оқиғалар салдарынан қауіп төнген адамдардың өмірімен
денсаулығына, құқықтарына басымдық беру;
2. Заңдылықтарды сақтау;
3. Терроризмнің алдын алуға басымдық беру;
4. Террористік іс-әрекетті жүзеге асырғаны үшін жазаның болмай
қалмайтындығы;
5. Алдын алу, құқықтық, саяси, әлеуметтік-экономикалық насихат
шараларын кешенді пайдалану;
6. Терроризмге қарсы операцияларды жүргізу кезінде тартылатын күштер
мен құралдарға оралымды басшылық етуде дара басқару;
Қазақстан Республикасында терроризмге қарсы күрес мынадай мақсатта
жүзеге асырылады:
1. Террористік іс-әрекеттің алдын алу, анықтау, тыю және оның зардаптарын
жою;
2. Жеке адамды, қоғамды және мемлекетті терроризмнен қорғау;
3. Террористік іс-әрекеті жүзеге асыруға жәрдемдесетін себептер мен
жағдайларды анықтау және жою мақсатында жүзеге асырылады.
Терроризммен күресудің қылмыстық-құқықтық мәселелеріндегі басты мақсат
ол террористік іс-әрекеттің алдын алу, анықтау және жолын кесу болып
табылады.
Террористік іс-әрекеттің алдын алу:
Біріншіден, терроризмді насихаттауға;
Екіншіден, террористік ұйымдардың, сондай-ақ заңсыз әскерилендірілген
құрамалардың құрылуына, тіркелуіне және жұмыс істеуіне тыйым салынады;
Үшіншіден, Қазақстан Республикасы Ұлттық Қауіпсіздік органдарының
террористік іс-әрекетке қатысқан шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың
Қазақстан Республикасына келуіне тыйым салуға құқығы бар.
Террористік іс-әрекетті анықтау:
Біріншіден, Қазақстан Республикасы терроризмге қарсы күресті тікелей
жүзеге асыратын мемлекеттік органдары террористік іс-әрекетті анықтауда
заңдарға сәйкес өткізеді;
Екіншіден, Қазақстан Республикасы аумағындағы мемлекеттік органдар мен
меншік нысандарына қарамастан ұйымдар, террористік іс-әрекет белгілері бар
барлық оқиғалар туралы терроризмге қарсы куресті тікелей жүзеге асыратын
органдарға қабарлауға міндетті;
Террористік акцияның жолын кесу:
Біріншіден, террористік акцияның жолын кесу үшін терроризмге қарсы
тікелей күресті жүзеге асыратын мемлекттік органдар қолда бар күштер мен
құралдарды, соның ішінде арнаулы мақсаттағы бөлімшелерді іске тартады.
Қажет болған жағдайларда террористік акциялардың жолын кесу үшін
терроризмге қарсы операциялар жүргізіледі.
Екіншіден, терроризмге қарсы операцияларды тікелей жүзеге асыру үшін
органдарда штабтар құрылады. Террористік акцияның қоғамдық қаупінің ауқымы
мен дәрежесіне күтіліп отырған келеңсіз салдарына қарай республиклық немесе
аймақтық оралымды штабтар құрылады.
Үшіншіден,оралымды штабтардың іс-әрекеті терроризмге қарсы күресті
тікелей жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың ведомствааралық нормативтік
актілерімен белгіленген тәртіп бойынша бекітілетін олар туралы ереже арқылы
анықталады.
Қазақстан аумағында терроризмнің пайда болуына қарсы әрекет тетігі
арнай заңнан басқа да заңдарға арқа сүйейді. Ол Қылмыстық Кодекс заңы. 2002
жылдың 19-ақпанында еліміздегі Қылмыстық Кодекске өзгертулер мен толтырулар
енгізіліп, онда террористік актілер мен ондай әрекеттерді жүргізгені үшін
жауапкершілік күшейтілді.
Бүгінгі таңда, еліміздің қауіпсіздігіне қауіп-қатер төндіретін төтенше
және басқа да жағдайға қажетті нормативтік-құқықтық актілерді қабылдауға
қатысты жұмыстарды жалғастыру жөнінде мәселе қойылып отыр.
Ал, осы уақытқа дейінгі атқарылған жұмыстарға келетін болсақ, мынадай
іс-әрекеттер атқарылды:
2002 жылдың 19-ақпанында “ҚР кейбір заңды актілеріне терроризмге қарсы
күрес мәселелері бойынша өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы “
Қазақстан Республикасының Заңы шығып, мынадай заң актілеріне өзгертілер мен
толықтырулар енгізілді:
1) Қылмыстық Кодекс;
2) Қылмыстық іс - жүргізу Кодексі;
3) “Жедел іздестіру қызметі туралы” ҚР заңы;
4) “Терроризмге қарсы күрес туралы “ ҚР заңы;
Сонымен қоса, Қазақстанда терроризммен күресуде мынадай нормативтік
-құқықтық актілер қабылданды:
“Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына мүше мемлекеттер арасындағы Аймақтық
терроризмге қарсы құрылым туралы келісімді бекіту туралы” ҚР заңның жобасы
туралы 2003 жылы 14-ақпанда Үкімет қаулы шығарды.
Террористік акциялардан зардап шеккен адамдарды әлеуметтік оңалту
ережесін бекіту туралы ҚР Үкіметі 2003 жылы 21-қаңтарда қаулы шығарды. ҚР
терроризмді қаржыландыруға қарсы күрес туралы халықаралық конвенцияға
қосылу туралы 2002 жылы 2-қазанда ҚР заңы жарық көрді.
ҚР Бомбалық терроризмге қарсы күрес туралы халықаралық конвенцияға
қосылу туралы 2002 жылы 4-шілдеде ҚР заңы жарық көрді.
Терроризмге, сепаратизмге және экстремизмге қарсы күрес туралы Шанхай
конвенциясын бекіту туралы 2002 жылы 18-сәуірде ҚР заңы жарық көрді.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің
терроршылдыққа қарсы күрестегі ынтымақтастығы туралы шарты бекіту туралы
2000 жылы 19-қазанда ҚР заңы жарық көрді. Сонымен қатар, қазіргі таңда
Қазақстан Республикасы терроризмге қарсы күрес саласындағы ынтымақтастық
туралы көптеген мемлекеттермен келісім бекіткен. Мысалы: Германия, Венгрия,
Чех республикасы Иран, Турция, Литва, Орта Азия мемлекеттері, Үндістан және
т.б. мемлекеттер.
Біз де, яғни ҚР барлық азаматтары өзіміздің Конституциялық
міндеттерімізбен Отандық борышымызды еске ала отырып, терроризмді болдырмау
мен оның алдын алудағы күресте өз көмегімізді аямай, жұмыла қызмет етейік.
Әлемдегі терроризммен күресудің мәселелері
Жоғарыда айтып өткендей әлемдегі терроризммен күресудің мәселелеріне
келгенде, біз негізінен халықаралық терроризм жөнінде мәселені қозғамақшы
болып отырмыз. Не себептен екені де тоқталып өткен болатынбыз. Сондықтан,
бұл мәселені төрт негізгі бөлгендіктен оның бірінші тобына келейік.
1. Шет мемлекеттердің терроризмге қарсы күресудегі әртүрлі амалдары
Шет мемлекеттерге келгенде біз негізінен Америка Құрама Штатарына
тоқталамыз. Себебі, Америка Құрама Штаттары әлемдегі басқа мемлекеттерге
қарағанда терроризммен күресуде қазіргі таңда көптеген істер атқарып
келеді. Бұл 2001 жылғы 11 қыркүйектегі оқиғадан соң басталып отырған
қозғалыстар емес, одан алдын да мұндай іс-әрекеттер, яғни әртүрлі ұйымдар
мен бағдарламалар жасалып келген. Біз алдыңғы, яғни осы параграфтың басында
айтып өткен тұжырымға қайшы келіп отырған жоқпыз. Онда біз Америка Құрама
Штаттарындағы соңғы Нью-Йорк пен Пентагондағы оқиғадан соң терроризмге
деген көзқарасы бірден өзгерді деген болатынбыз. Бұл оқиғалардан алдын да
олар терроризмге көңіл бөліп келген, ал соңғы оқиғадан соң олар бұл
проблемаға аса көңіл аударатын болды. Өйткені, бұрын соңды терроризм актісі
болса да негізінен ол Америка Құрама Штаттарының территроиясында емес,
басқа мемлекеттегі Америка Құрама Штаттарының азаматтары мен елшіліктеріне
қарсы бағытталатын еді. Осы оқиғаға дейін ешкім де Америка Құрама Штаттары
өзінің территориясында терроризм актісінің болатындығына сенбейтін еді.
Бірақ, 1996 жылы 5 қыркүйек күні ОТБ (ЦРУ) директоры Д. Дойг Джорджтаун
университетінде оқыған лекциясында “Америка Құрама Штаттары террористік
топтардың мүмкін нысанасына” айналды, себебі, Америка Құрама Штаттары
қазіргі таңда сыртқы саясат жөнінен әлемдегі алғашқы мемлекеттер қатарында
және экономикасы жөнінен лидер болып келеді және айтылған топтар осы біздің
әйгілі демократиялық институттарымыздан асып түсетін, әскери және
экономикалық күштерімізге төтеп беретін жалғыз ғана әдіс ретінде
терроризмді қолданады: - деген болатын.[2]
Америка Құрама Штаттарында терроризммен күресу мақсатында мынадай
бағдарлама енгізілген болатын. Ол “өмірді қорғау” деп аталады. Мұндағы
басты мақсат терроризм жөнінде мәлімет берген азаматты сыйақы ретінде ақша
табыс етеді. Америка Құрама Штаттары бұл мәліметті қауіп жағдайында қалған
азаматтардың мемлекеттерімен де бөліседі. "Мәліметкердің" яғни мәлімет
берушінің өмірінің қауіпсіздігін және сыйақының төленуін осы бағдарлама
және мемлекет қамтамасыз етеді. Осы бағдарламаның көмегімен көптеген
террорлық актілердің алдын алып, болдырмай тасталған. Яғни, бұл бағдарлама
өз кезегінде жемісін беріп тұрған.
Осыдан басқа және бір бағдарламаға тоқталып өтейік. Ол “терроризммен
күресудегі бағдарлама”(ПБТ) деп аталады. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты-
адамдарды белгілі бір террористік актіге байланысты дайындау. Яғни,
жарылғыш заттарды тауып, оны істен шығару, кепілдіктегілерді босату, жоғары
лауазымды тұлғаларды қорғау, қылмыс орын алған жерді тексеру, әуежайлардың
қауіпсіздігін қамтамсыз ету болып табылады. Осы бағдарламаның құрылғанынан,
яғни 1983 жылдан бері әлемнің 80-нен астам елінде 20 мыңға жуық адамдар
дайындалды. Бұл бағдарламаның терроризммен күресудегі атқарған шаралары да
ұлан-ғайыр болып отыр.
Террористік топтардың координаталарын белгілеу мақсатында 1986 жылы
Америка Құрама Штаттарында Антитеррористік орталық (АЦ) құрылды. Оған
барлау органнының барлық қызмет орындары кіреді. Антитеррористік орталық
террористік топтар туралы барлық мәліметтерді жинап, бақылау жүргізеді және
террористік ұйымдар орналасқан мемлекеттерге қаржылық көмек көрсетеді.
Бұл орталықтың да терроризммен күресудегі атқарған шаралары
жеткілікті және қазіргі таңда мұнда саны оннан асатын осы мықты ұйымдардың
кәсіби агенттері қызмет атқарады.
2. Терроризммен күресудегі Бұқаралық Ақпарат Құралдарының атқаратын
ролі
Бұқаралық Ақпарат Құралдары террористер мен мемлекет билік органдары
арасын байланыстырып тұратын басты құрал болып табылады. Көпшіліктің
ұсынысына араласу тек үкіметтің іс-әрекетіне ғана емес, сонымен қатар
террорлық ұйымдардың да әрекетіне әсерін тигізеді. Террористердің айтуы
бойынша болып жатқан оқиғалардың Бұқаралық Ақпарат Құралдарында жариялануы
террористік актілердегі табысының басты критериі болып табылады.
Террористерге Бұқаралық Ақпарат Құралдарының керегі-негізінен болып
жатқан оқиғаны жарыққа шығарту, халыққа террорлық актінің мақсатын
түсіндіру, биліктегілерге өз талаптарын жеткізу, яғни бір сөзбен айтқанда
Бұқаралық Ақпарат Құралдары арқылы әлемдік қауымның ойын өздеріне қарату
болып табылады. Көбіне Бұқаралық Ақпарат Құралдарын террористік акцияны
жүргізу аймағына еш кедергісіз кіргізіп, сондағы болып жатқан жәйттерді
Бұқаралық Ақпарат Құралдары арқылы әлем қауымына жеткізу болып отыр.
Мемлекет Бұқаралық Ақпарат Құралдары террористік акт кезінде өздеріне
жұмыс істегенін қалайды. Солар арқылы олардың қойып отырған талаптарын
біледі және террористік акцияны жүргізу аймағының қыр-сырларымен танысады,
яғни кепілдегілердің қай жерде тұрғанын, террористердің санының қанша
екенін және қаншалықты қаруланғанын т.б. анықтайды. Сонымен қатар, билік
басындағылар Бұқаралық Ақпарат Құралдарының орын алып тұрған қарбалас сәтті
шешуге тырысқанын қалайды, керісінше оның одан әрі шиленістіруге емес осыны
шешуге тырысқанын қалайды. Бұл дегеніміз-басты маңызды міндет-елде
тыныштықты сақтау деген сөз болып отыр.
Яғни, қорыта келгенде қазіргі таңда Бұқаралық Ақпарат Құралдары
терроризммен күресудегі атқаратын ролі үлкен болып отыр. Бұқаралық Ақпарат
Құралдары арқылы террористер мен билік басындағылар бір шешімге келуге
болады. Барлығы осы Бұқаралық Ақпарат Құралдарының дұрыс шынайы ақпарат
беруінде болып отыр. Сондықтан да, Бұқаралық Ақпарат Құралдары әртүрлі
жалған ақпараттар мен қарбалас сәтті шиеленістіріп жібермей, халыққа,
мемлекетке өз көмегін тигізгені қажет. Өйткені, Бұқаралық Ақпарат Құралдары
қауым мен биліктегілерді байланыстыратын негізгі құрал болып табылады.
3. Халықаралық терроризмге қарсы күресудегі мемлекеттердің өзара
бірлесуі
Қылмыстылықпен күресудің басты жолы ретінде негізінен мемлекет ішінде
тәрбиелеушілік, жазалаушылық шаралары арқылы жүргізіледі. Бірақ, бұл
шаралар белгілі бір нәтижелер алу үшін жеткіліксіз болуы мүмкін. Сондықтан,
бұл жерде негізінен мемлекеттердің бір-бірімен өзара бірлесіп қызмет
атқаруы үлкен роль атқаруы мүмкін.
Терроризм қылмысымен күресуде бір мемлекеттің атқарған шаралары
белгілі бір нәтиже көрсетпеуі мүмкін. Әсіресе, соңғы кезде өте жиі
кездесетін халықаралық терроризммен күресуде міндетті түрде екі немесе одан
да мемлекеттердің араласуына тура келеді. Әлемде болып жатқан соңғы
оқиғалардан соң әлемдегі барлық мемлекеттер бір ауқымды халықаралық
терроризммен күресуде бір-біріне өз көмектерін көрсетіп қол ұшын беруге
келісті. (Антитеррористік коалиция)
Қазіргі таңда “Қылмыстық полицияның халықаралық ұйымы” немесе Интерпол
бүкіләлемдік масштабта жұмыс атқарып келеді. Бұл ұйымның басты мақсаты-
халықаралық қылмыспен күресудегі әртүрлі мемлекеттердегі полицияның іс-
әрекетін координациялау және кооперациялау мехенизмі болып табылады.
Интерполға терроризммен күресу әрқашан қиын болып келген. Соңғы
уақытқа дейін “саяси” табиғатына байланысты бұл қылмыспен қарсыласпай
келген. Интерполдың терроризмге деген мұндай қатынасы “Интерпол туралы”
жарлықтың 3-бабына негізделеді. Онда “саяси, әскери, діни немесе нәсілдік
сипаттағы іс-әрекет жасауға немесе араласуға ұйымға қатаң түрде тыйым
салынады” делінген. Тек ғана іс “таза” криминалдық терроризмге келгенде
ерекшеліктер белгіленген. Бұл қылмыстарға мысалы, есірткі заттардың заңсыз
айналымы немесе жалған банкнотамен айналысу жатады.
1984 жылы Люксембургте өткен Интерполдың бас ассамблеясында жаңа
“Негізгі бағыт” белгіленді. Онда Интерполға егер террористер ұлттың
территориясынан шығып кеткен жағдайда оларға қарсы іс-әрекет жасауға рұқсат
етілетін болды. Ал 1987 жылы Интерполдың Бас ассамблеясында арнайы
антитеррористік топ құрылды, оны ТЕ-тобы деп атады. 1987 жылы наурыз айында
Интерполдың Бас секретариаты Ұлттық Орталық Бюроға (НЦБ) Интерполдың
“Халықаралық терроризммен күресуді басқаруға” мүше мемлекеттердің тізімін
жіберді. Осыдан кейін де бұл мүшенің тізімі күннен күнге ұзарып, қазіргі
таңда әлемдегі мемлекеттердің барлығына жуығы осы ұйымның мүшесі болып
табылады. Яғни, қазіргі таңда Интерполдың әлемде халықаралық терроризммен
күресудегі орны ерекше болып отыр.
Біздің пайымдауымызда, бүгінгі таңда ғаламдық ауқымда терроризмнің
қауіп-қатеріне қарсы әрекет ететін институттың ең бір тиімдісі
Антитеррористік коалиция болып отыр. Атап айтқанда, 2002 жылдың наурыз-
сәуір айларында Құрама Штаттары өздеріне қолдау білдірген 46 көпжақты
деклорациялар алды, соның ішінде мұндай деклорациялар БҰҰ, НАТО, ОАГ, АНЗЮС
тарапынан да болды. АҚШ-тың орталық командованиесіндегі жауапкершілік
аймағына 17 мемлекет 16500-ден астам әскери қызметкерін жіберді. 136
мемлекет түрлі формада әскери көмектерін ұсынды. 142 мемлекет террористерді
қолдайды деп күдіктенген ұйымдардың активтерін құрту туралы жарлықтар мен
заңдар шығарды. 190 мемлекет мұндай шараны жүзеге асыруға дайын екендігін
білдірді. 11-қыркүйектен бастап 60-астам елден “Аль-Каеданың” мыңға жуық
агенті тұтқындалды.
4. Терроризммен күресу туралы халықаралық конвенциялар
Қазіргі заманғы терроризм проблемалары осы қауіпті құбылыспен күрестің
халықаралық конвенциялардың мазмұнымен байланыспай кетуі мүмкін емес.
Халықаралық терроризмнің түсінігін беру әртүрлі конференцияларда
талқыланып жүрді. Соның бірі 3 конференцияда (1930) терроризмге түсінік
беріп өтсе, 1931 және 1935 жылдарда тиісінше болған 4 және 5
конференцияларда осы терроризмнің түсінігіне қайта зерттеулер жүргізіліп
келді.
1934 жылы 9-қазанда Марсельде (Франция) Югославияның королі Александр
мен Францияның Сыртқы істер министрі Бартуды өлтіріп кеткен соң, Халықтың
Кеңес Лигасы тікелей терроризм проблемасымен айналысты. Осы кеңеспен бұл
сұрақты талқылау үшін арнайы сараптама комитеті тағайындалды. Осы комитет
конвенциясының арнайы проектін дайындады. Соңынан, 1937 жылы “Терроризмді
ескерту және оған жауаптылық” жөнінде конвенция құрылды.
Бірақ терроризммен күрес жөніндегі алғашқы конвенция аумақтық көлемде
ғана жасалды. Ал, халықаралық терроризммен күрес жөніндегі ең маңызды
халықаралық келісім болып “халықаралық қорғауға жататын тұлғаларға қарсы
бағытталған қылмыстың алдын-алумен оны жазалау туралы” конвенция табылады.
(1973 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының 28-сессиясы).
Бірақ, бұл конвенцияда “арнайы қорғаудың” тұсінігі ашылмай кеткен.
Біздің ойымызша мұның себебі кейіннен оны жалпы жұрт таныған басқа
халықаралық конвенциялармен бекітіп кетеміз деген болуы керек. Сол
конвенциялардың ішіндегі маңыздысы 1961 жылғы “Дипломатиялық қатынас
туралы” Вена конвенциясы, 1962 жылғы “консульдік қатынас туралы” Вена
конвенциясы және 1971 жылғы “мемлекеттер және халықаралық ұйымдардың бір-
бірімен қатынасы туралы” конвенцияларды айтуға болады. Тағы бұлардан басқа
да көптеген конвенциялар жылдар өте пайда бола берді. Бірақ осылардың
ішіндегі 1977 жылы Страсбургте жазылып Европалық кеңестің министрлер
комитетімен бекітілген Европалық Кеңестің мүшелерімен жазылған
“Терроризммен күресу туралы” Европа конвенциясы тек ғана Европалық Кеңеске
жататын мемлекеттердің территориясында жарамды болды. Яғни, басқа
территорияға бұл конвенция жүргізілген жоқ.
Халықаралық терроризмге қарсы әрекет ретіндегі ең маңызды қадам
ретінде 1976 жылы “ТРЭВИ” (терроризммен, экстремизммен, халықаралық
қанаушылықпен күрес) жүйесінің құрылуы. Бұл жүйе-жалпыеуропалық
қауіпсіздіктің жүйесін бағыттап отыратын орган ретінде танылады. Жоғарыда
аталып өткен конвенциялардан басқа және мынадай конвенциялар бар.
1. Әуе ұшақтарын заңсыз басып алумен күрес туралы конвенция. Гаага
16.12.1970
2. Азаматтың авиацияға қарсы бағытталған заңсыз актілермен күресу
жөніндегі конвенция, Монреаль 29.09.1971
3. 1979 жылы 12-желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясы бекіткен адамдарды
кепілдікке алумен күресу туралы халықаралық конвенция.
4. Ядролық материалдарды табиғи қорғау туралы конвенция Вена, 1980 жыл
3-наурыз.
5. Теңіз кемелеріне қарсы бағытталған заңсыз актілермен күресу
жөніндегі конвенция. Рим. 10.03.1988.
6. БҰҰ Бас Ассамблеясының 1997 жылы 15-желтоқсанда бекіткен бомбалық
терроризмге қарсы күрес туралы халықаралық конвенциясы.
7. БҰҰ Бас Ассамблеясының 1999 жылы 9-желтоқсанда бекіткен терроризмді
қаржыландыруға қарсы күрес туралы халықаралық конвенция.
Қазіргі уақытта ядролық терроризммен күрес туралы Конвенция қабылдауға
дайындық жұмыстары жүргізілуде.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысының 1996 жылы 6 қыркүйекте оқыған
доклады бойынша қазіргі таңда халықаралық терроризм жөнінде 13 глобальді
немесе региональды шарттар бар көрінеді. Осы шарттардың барлығының
түсіндірмесі бойынша “халықаралық терроризм” аса қауіпті глобальді қылмыс
және міндетті түрде онымен күресу керектігін көрсетеді.
2.1. Терроризм түсінігі және оны жіктеу
Терроризм (террор) (француз тілінен аударғанда TERREUR қоқыныш,
үрей) термині 18 ғасырдан бастап пайдаланыла бастады. Ұлы Француз
революциясы кезінде якобиндықтардың жүргізген репрессиялық саясатын
терроризм деп атады. Соңынан, бұл термин әмбебап мағынада қаралып, саяси
бағыт үшін жүргізілген жәбірлеу, зорлауда да қолданылатын болды.
“Террор”-бұл өз қарсыласымен физикалық жолмен жәбірлеу, зорлау, тіпті
жойып жіберу болса, “терроризм”-бұл террор тәжірибесі.1[3]
Көп жағдайларда “террор” және “терроризм” терминдері синоним ретінде
қолданылады. Бірақ бұл терминдерді мынадай мағынада түсіну қажет:
терроризм-бұл жасалған қылмыстың өзі болып сипатталса, ол террор-бұл күш
көрсету, қорқыту, үрейлендіру жолымен кез-келген субъектіге әсер ету болып
табылады. Бұл субъектілер ретінде-мемлекет, ұйым немесе жеке тұлға болуы
мүмкін.
“Кирилл және Мефодия Үлкен энциклопедиясының” авторларының
тұжырымдауы бойынша, “террор” термині негізінен саяси жәбір зорлық
мінездемесін және өзінің мемлекетіне қолдынылып отырған диктаторлық немесе
тоталитарлық режимді жою мақсатында, “күшті” мемлекеттің тарапынан қысым
көрсету мақсатында қолданылады. Ал, олардың түсінігі бойынша, “терроризм”
“әлсіз” оппозицияның қарсы күш көрсетуі деп түсіндіреді. Яғни, терроризм-
бұл белгілі бір ұйымдасқан топтың немесе партияның белгілі бір мақсатқа
жету үшін қолданылатын жүйелі түрдегі жәбір, зорлықтың жасалу әдіс-тәсілі
деп түсіндіреді.
Белгілі бір үрей үшін террористер сонымен қоса өрт шығару,
дүкендерге, вокзалдарға, саяси партиялардың штаб-пәтерлеріне жарылыс
жасауы мүмкін. Мұнымен қоса, В. Маллисон және С. Малиисон мынадай түсінік
береді. “Террор”-бұл белгілі бір саяси немесе жалпы мақсатқа жету үшін
қауіпті түрде қолданылатын ақырғы зардап немесе зардап төндіру қаупі 2
-деп түсіндіреді.
Бірақ бұл анықтамалардың ешқайсысы да терроризм түсінігін толық қамти
алмайды. Себебі, терроризм ұғымы бір сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес.
1976 жылы болған Біріккен Ұлттар Ұйымы Комитетінің алтыншы Бас
Ассамблеясында осы “терроризм” түсінігіне нақты анықтама беруге тырысты. Р.
Арон мырзаның ойы бойынша-“жасалған зорлық, жәбір актісін террористік акт
деп тек ғана оның психикалық эффектісі кейіннен оның шынайы физикалық
нәтижесімен тең болса ғана”[4] дейді.
Ал, Э.Арегача терроризмді акті ретінде былай анықтаған:
“Терроризм бұл-жалпықылмыстың қылмыстық әдеттегі формасы, бірақ бұл
көпшілікке байбалаң туғызу үшін, тәртіпсізік орнату үшін, көпшілік
тыныштығын бұзу үшін, өздеріне қарсы тұратын көпшілікті әрекетсіздендіру
үшін, көпшілікке қайғы мен қасірет алып келетін алдын ала әдейілеп
жасалатын қылмыс түрі болып табылады”[5] деп анықтайды. 1999 жылы 13-
шілдеде шыққан Қазақстан Республикасының “терроризмге қарсы күрес туралы”
заңының 1-бабында терроризмге мынадай анықтама берген: Терроризм - қоғамдық
қауіпсіздікті бұзу, халықты үрейлендіру, Қазақстан Республикасының
мемлекеттік органдарының, шет мемлекеттердің және халықаралық ұйымдардың
шешім қабылдауына ықпал ету мақсатында не мемлекет, не қоғам
қайраткерлерінің қызметін тоқтату немесе осындай қызметі үшін кек алу
мақсатында жеке тұлғаларға немесе ұйымдарға қатысты құқыққа қарсы қылмыстық
жазаға тартылатын әрекет немесе оны жасаймын деп қорқыту;
Терроризмді жіктеу
Терроризмнің күрделілігі, көпжақты нысанда болуы, саралаудағы саяси
қайшылықтар және біржақты ұстамның жоқтығы оны түрлерге топтастыруда
қиыншылықтар әкеледі:
Шетелдік және Отандық философтар, саясаткерлер, тарихшылар, мемлекет
қайраткерлері, психологтер, заңгерлер терроризмді жүйелендіргенде және
топтастырғанда әр түрлі негіздерді басшылыққа алып, әртүрлі арнайы
критерийлерді ұсынады. Бұл дегеніміз осы құбылыстың күрделілігін және көп
мөлшерлілігін көрсетіп отыр. Бірақ, осыған қарамастан, яғни оның алуан-
түрлілігіне, кейде оның бір тұрғыдан қарау тіптен мүмкін болмағанның өзінде
ғалым заңгерлер осы проблемаларды шешуге тырысып, яғни терроризмнің
қаншалықты қоғамға қауіптілігін айқындап және оның белгілерін анықтауға
тырысады. Яғни, қоғамға қауіптілігі мен белгілерін анықтау терроризмнің
қылмыстық құқықтық аспектілерінде өте маңызды және осы арқылы қылмыс
құрамын анықтауға болады.
1970 жылы “Адам құқықтары туралы” конференция толығымен терроризм
проблемасына және халықты одан қорғауға арналды. Бұл конференцияда
терроризмнің негізгі үш формасы аталып өтеді. Олар: әлеуметтік, саяси және
идеологиялық.
Ендігі жерде ғалым, философтардың терроризмді топтастыруына тоқталып
өтейік.
К.Н. Салимов мырза терроризмді топтастыра келе оның
бірнеше түрін көрсете кеткен. Соның бірі ұлттық терроризм-ұлт азаттық
қозғалыс деген атпен кәдімгі жасақталған террористік қылмыстық топ ресми
өкілеттің жұмысының алдын орап, орнына өздерінің өкілдерін ауыстыру[6].
Екінші түрі-трансұлттың-бір мемлекеттің азаматының басқа мемлекет
территориясында өз отандасына, яғни өз мемлекетінің азаматына қарсы іс-
әрекеті.
Салимов К.Н. қылмыстық терроризм жөнінде айтқан кезде оған мынадай
түсініктеме берді: “ол заңсыз пайда (үлкен мөлшердегі пайда) табу мақсатына
ие. Осының салдарынан қылмыстық бизнеспен айналысу оның барлық өспелі
масштабтарында жүргізіліп отырады”[7] – делінген.
Терроризмнің бұл түрлерінен басқа мемлекеттік терроризм деген түрі
бар. Терроризмнің бұл түрі жөнінде Израил мемлекетін мысалға алуға болады.
Израил мемлекет болып құралған уақыттан бастап ұстанымды және ашық таңдау
жүргізілді, терроризм ең қажетті саяси құралға айналды. Біріккен Ұлттар
Ұйымының өкілі Бернадоттаны өлтірген террористік топтың командирі, Израил
премьер-министрі Ицхан Шамир 1943 жылы былай деді:
“ Ешқандай еврей имандылығы да (мораль), ешқандай еврей әдет-құрыбы да
ешқашан терроризмді күрес құралы ретінде шығармайды”. Терроризмді Израилдің
бірінші президенті Хаим Вейцман да, бірінші премьер-министр Бел-Гурман да
жоққа шығармады. Яғни, терроризмге қарсы ешқандай әрекет жасамады.
Керісінше, терроризмді саяси күрестің бірден-бір құралы ретінде таныды. Бұл
әлем тарихында өте сирек кездесетін, яғни терроризмді мемлекет билігінің
қолындағы және саяси қозғалыстың моральді күрес құралы ретінде тануы.
В. Замкова мен М. Ильчиков деген философтар терроризмді мынадай келесі
топтарға бөлді:
Революциялы және контрреволюциялы:
Субверсивті (жүйенің дестабилизациялануына бағытталған) және
репресивті (басымдылыққа байланысты);
Физикалық және рухани;
Селективтік (және бағытталған терокт) және соқыр (алдын ала
белгіленбеген адамдар тобына қарсы);
Провакациялық (халықаралық терроризмге іспеттес);
Привективтік террор (мемлекеттік арнайы қызметкерлер мен жүзеге
асырылады);
Әскери террор (соғыс кезінде оның доктрикасына тыныш халыққа,
балаларға, қызыл крест объектілеріне, әскери тұтқалдарда қарсы аса
қатігездікпен, адамгершіліксіз, аяусыз, жанашырлықсыз жүргізілетін әскери
операциялар).
Қылмыстық террор (құқық қорғау органдарының қадағалауынан шығып кеткен
қылмыстылықтың жағдайы).
Бұл жоғарыда аталып өткен терроризмнің түрлерінен басқа да бірнеше
түрлері бар. Олар көбіне ішкі терроризм қатарына жатады. Яғни-
террористердің өздері тұратын мемлекеттің азаматтарына қарсы өз
территориясында әрекет жасауы. Бұлар көбінесе Оңтүстік Азияда және Кавказда
(Закавказье) жиі кездеседі. Бұлардан басқа бір мемлекеттің ішінде
терроризмнің бірнеше түрі болуы мүмкін. Ол Америка Құрама Штаттарындағы
солшылдар терроризмі және оңшылдар терроризмі т.б.
Ал, қазіргі уақытта әлемдегі ең қауіпті терроризм түрі болып
“халықаралық терроризм” табылады.
Халықаралық террористік іс-әрекет: террорист немесе террористік ұйым
біреуден көп мемлекеттің аумағында немесе біреуден көп мемлекет мүдделеріне
зиян келтіретін; бір мемелекеттің азамттары басқа мемлекеттің азамттарына
қатысты немесе басқа мемлекеттің аумағында; террорист те және терроризмнің
құрбаны да бір мемлекеттің немесе әртүрлі мемлекеттің азаматтары болып
табылған, бірақ қылмыс осы мемлекеттер аумағының шегінен тыс жерлерде
жасалған жағдайда жүзеге асыратын террористік іс-әрекет; Терроризмнің осы
түріне қысқаша тоқталайық.
Терроризм бұрыннан келе жатқан ең қауіпті, ең ауыр қылмыс болып
келгенімен, халықаралық терроризм түсінігі 20 ғасырдың басынан бастап кең
өріс алды. 20 ғасырға дейін терроризм қылмысы негізінен бір мемлекеттің
көлемінде жасалып және көбіне оны жасаушылар сол мемлекеттің азаматтары
болып табылатын. Бірақ уақыт өте келе, мемлекеттердің арасында қарым-
қатынастардың дамуына байланысты, халықаралық терроризм қылмысы пайда бола
бастады. Оның шарықтау шегі 20 ғасырдың аяғы мен қазіргі уақыт болып отыр.
Бұл қылмыс дами келе көптеген жаңа түсініктер мен терминдер пайда болды.
Дамыған Батыс Европа елдерінде көбіне терроризм қылмысы оппозициялық
саяси қозғалыстар арасында болса, кейбір елдерде ұлтшыл-сеперетистер
арасында болады, мысалы Ирландықтар, Басктер, кей мемлекеттерде
тоталитарлық діни секталарының арасында болса, мысалы, Аум сенрике, кей
жағдайда діни көзқарастың салдарынан болады. Мысалы, Ислам экстремистері.
Осылардан бөлек жеке саяси, діни, ұлтшылдық және басқа да фанатизмнің
салдарынан болып отырады.
Қазіргі ғалымдар арасында бас даудың болуы, ол белгілі бір террористік
актінің халықаралық терроризм қатарына жатқызылуында.
Блищенко И.П. мен Жданов Н.В.[8] пайымдауы бойынша-халықаралық
терроризм тек қана шетелдің өкілдеріне немесе шетелдің территориясында
зомбылық жасау емес сонымен қатар бір мемлекеттің екінші мемлекетке деген
қарым-қатынасының бұзылуында деп тұжырымдайды.
Ал, Л.Н. Галенскаяның айтуы бойынша-халықаралық терроризмге басқа
мемлекеттің тиісті органдарымен ұйымдарының араласуын, ұйымдастыруын,
қаржыландыруын т.б. жатқызады.
Қалай дегенде де халықаралық терроризм қазіргі таңда аса қарқынмен
дамып, әлемдегі халықтың үрейін ұшырып, күннен-күнге жаңа-жаңа түрлері
пайда болып келеді.
Халықаралық терроризмнің аса қарқынмен дамып жаңа түрлері пайда олып
келеді дегенімізге негіз болып мыналар танылады.
Бұрынғы кездері әртүрлі халықаралық террористік ұйымдар белгілі бір
ұшақта немесе ғимаратта адамдар тобын кепілдіккке алып, өз талаптарын қойып
жататын еді. Кепілдегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz