Сәндікқолданбалы өнері арқылы технология сабағында оқушылардың қызығушылығын арттыру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 I.
Қазақ халқының ұлттық киімдерінің даму тарихы және түрлер ... ... ... ... ... ... .8
1.1.Ұлттықбаскиімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.2Қазақ әйелдерінің ұлттық киімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3.Қазақтың ұлттық киімдерін өрнектермен өндеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
II.Сәндікқолданбалы өнері арқылы технология сабағында оқушылардың қызығушылығын арттыру ... ... .25
2.1. Технология сабағында сәндік қолданбалы өнері бойынша қолданылытын әдістері және принциптері ... ... ..28
2.2.Ер адамдарға арналған ұлттық киімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ІІІ. Шығармашылық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
3.1.Экономикалық есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қазақ халқының ұлттық киімдерінің даму тарихы және түрлер ... ... ... ... ... ... .8
1.1.Ұлттықбаскиімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.2Қазақ әйелдерінің ұлттық киімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3.Қазақтың ұлттық киімдерін өрнектермен өндеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
II.Сәндікқолданбалы өнері арқылы технология сабағында оқушылардың қызығушылығын арттыру ... ... .25
2.1. Технология сабағында сәндік қолданбалы өнері бойынша қолданылытын әдістері және принциптері ... ... ..28
2.2.Ер адамдарға арналған ұлттық киімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ІІІ. Шығармашылық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
3.1.Экономикалық есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 I.Қазақ халқының ұлттық киімдерінің
даму тарихы және
түрлер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1.Ұлттықбаскиімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 3
1.2Қазақ әйелдерінің ұлттық
киімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3.Қазақтың ұлттық киімдерін өрнектермен
өндеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .20
II.Сәндікқолданбалы өнері арқылы технология сабағында оқушылардың
қызығушылығын арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1. Технология сабағында сәндік қолданбалы өнері бойынша қолданылытын
әдістері және
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..28
2.2.Ер адамдарға арналған ұлттық
киімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ІІІ. Шығармашылық бөлім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..33
3.1.Экономикалық
есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 51
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
КІРІСПЕ
Мектеп,соның ішінде оның мұғалімі ең алдымен қоғамның әлеуметтік, өзі
өмір сүріп отырған ортаның негізгі мақсаттарын жүзеге асыру айналасында
жұмыс істеу керек. Яғни, қоғамның алдында тұрған мақсаттарынан-білім,
тәрбие беру жүйесінің мақсаттары, одан барып, жекелеген мектептердің, бұл
мақсаттардан жекелеген пәндерді оқыту мақсаттары тундайды.
Қазіргі таңдағы әлеуметтік,экономикалық талап тілектерге сай рухани
бай,білімді, шығармашыл тұлға тәрбиелеу қажеттігі ерекше туындап тұр.
Бүгінгі ғылыми педагогикада оқу әрекетін қалыптастыру негізінде оқытудың
дамытушы және тәрбиелеуші ықпалының пәрменділігін арттыру көзделеуде, яғни
оқытудағы басымдылық жеке тұлғаны дамыту мен тәрбиелеуге беріледі.
Көкейтестілігі. Педагогикалық ізденіс барысында технология
пәнін оқытуда жаңа әдістерді қолдану арқылы оқушыларға сапалы білім мен
саналы тәрбие беруді мақсат етіп қойдық. Дипломдық жұмысқа алған тақырыбым
Технология сабағында оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту.
Сол мақсатпен технология пәнін тереңдетіп оқытуды қолға
алдық.Оқушыларға білім,білік және кәсіптік бағдар беру барысында мұғалім әр
оқушының алдында оның келешегіне шын мәнінде жауапты екендігін сезіну
қажет.
Алдыма алған мақсаттың себебі:оқушылар сабақ үстінде шет қалмауы.Сондықтан
оқушылардың қызығушылығын арттырып, сабақты түрлендіріп өткізуге ұмтыламын.
Мәселе.Технология пәніне байланысты жұмыс барысында бірнеше
мәселелер туындайды:
Ең бірінші: мектептегі технология кабинеттерінің жабдықталуы, яғни
материалдық базасы. Егер бір кабинет өз талаптарына сай болса, мұғалім және
оқушы кедергісіз жұмыс және білім алар еді.
Тағы бір мәселе,оқушы талапқа сай болуы үшін,оған ата-аналары көмек
көрсету керек. Себебі оқушылардың керек жарағын (ине, жіп, мата..т.б) сатып
алуына және сабаққа дайындалып келгенін қадағалау.
Енді бір мәселе,мектептің кітапханасында технология пәніне арналған
кітаптардың ,журналдардың тапшылығы.
Қазіргі өмір талабы-оқу процесін түбегейлі өзгерту.Оқушылардың сабаққа
қызығушылығын арттыра отырып сапалы әдепті ұрпақ тәрбиелеу.
Деректерді талдау: Дипломдық жұмыс кіріспеден және
негізгі,әдістемелік бөлімнен тұрады.
Технология сабағында оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту
бөлімінде оқушыларға ұлттық тәрбие,кәсіби бағдар беру мәселелері
қарастырылды. Осы бөлімде Қазақ халқының ұлттық киімдерінің даму тарихы
және Сәндік қолданбалы өнері арқылы технология сабағында оқушылардың
қызығушылығын арттыру, күнтізбелік және сабақ жоспарлары, шығармашылық
жұмысты баяндау жатады. Зерттеу кезінде көптеген әдебиеттер мен
педагогикалық журналдар, сабақта жүргізілген іс-тәжірибелер
пайдаланылды.
Әдістемелік бөлімде Қазақстан мектебі, Ұлағат, Бейнелеу өнері
және сызу, Мектептегі техналогия , Мектеп және өндіріс, Ерке-нұр(
сән журналы), Сынып жетекшісі, Бастауыш мектеп т.б.көптеген ғылыми-
танымдық және технологияға байланысты кітаптарды пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты. Технология сабағында іс жүзінде нақты жұмыс
жүргізілгендіктен ,оны меңгеру үшін ерінбей еңбек ететіндей төзімді және
жинақы болу керек.Ал бұған көп оқушының шамасы келе бермейді.
Осы үлкен міндетті атқару үшін технология пәнінің мұғалімінің өзі
білімді,білікті,мәдениетті,жаңашыл болуы қажет.Сол себепті мұғалім әр
сабағын жаңашылдандырып өткізізуді мақсат етіп,күрделі дайындықпен сабақты
өткізуге қалыптасқан жөн.
Сабақтың сапасы – ол оқушынын ілімділігі,біліктілігі,мәдениеттігі .Бұл
салада бірінші сәттілік мұғалім проблемасын анықтап,алдына мақсат
қояды.Екіншісі – тақырыптық календарлық бағдарламаны жан - жақты
зерттеп,мектеп ерекшелігін ескере отырып,дұрыс құруы,мұғалімнің мақсатына
жету жолының ашықтығы.
Сабаққа үлкен жауапкершілікпен қарап, жаңа техналогияларды
қолданып,түрлендіре өткізу пәннің маңыздылығын арттырады. Сабақтан соң
мұғалім өзіне есеп беріп отыру қажет:мақсатқа жеттім бе,нені ескермедім,
артық кеткен жері,оны түзету шараларын ойластыру,келесі сабақта толықтыру
т.б. сияқты мәселелерді үнемі есте ұстаған жөн.
Сапалы білім беруде білім, білік және тәрбие бір деңгейде тұруы керек.
Оқушыларға білім бере отырып,имандылыққа да баулағанымыз дұрыс.
Әр баланың ерекшелігін ескеріп,тақырыпты өмірмен байланыстырып,әр
оқушыға бағыт беріп отыру керек.Сонда біздің пәнге оқушылардын қызығушылығы
артады. Осы кезде пәнаралық байланысты жетік менгеріп,дұрыс қолдансақ
тиімділігі жоғары болмақ.
Технология пәнінде оқушы қыздардың икемділігі, түсті таңдауы,
жинақтылығы, және ілтипаты, биязы болып, өз ойын дәлдәйекті етіп, айқын
көрсетуін талап етемін.
Оқушының пәнге деген қызығушылығы болса ғана , бала оған көңіл қойып
, үйреніп, тереңдете оқып шыңдалады. Менің оқытудағы әдісім қыздарды өз
бетімен жұмыс істеуге тәрбиелеу және үйрету.
Сондықтан да әрбір сабақта кәсіпке оқыту әрбір оқушының өмірі үшін
өте қажет деп санаймын. Өйткені талаптанған бала әр қашан өз мақсатына
жетеді.
Сабақтың барысында қыздарды тігінге үйретудегі мақсатым-халқымыздың
ежелден келе жатқан ұлттық өнерлермен оқушыларды жеке таныстырып , үйрету
болатын.
Зерттеу объектісі: Технология сабағында 7-8сынып оқушыларының
қөзқарасын және сабаққа деген ынтасын қарастырдық. Жалпы оқушылардың берген
бағытты қабылдап, мұғалімнің қойылған талаптарына сай жоспарланған
күнтізбелік жоспарын іске асыру.Қазіргі кезде мектептерде оқыту мазмұнын
жаңарту жұмыстары жүргізіліп, одан әрі жетілдіруге даңғыл жол ашу.Болашақ
мамандықты таңдауға көмектесу.
Зерттеу пәні : 7-8 сынып оқушыларына технология сабағында ұлттық
киімдерді тігуге үйрету арқылы ұлттық тәрбие беру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Осы зерттеудің болжамы жас ұрпаққа
әсемдік тәрбиесін беру ісінде, халық шеберлерінің шығармаларын мұмкіндік
арқылы қолданып, әр оқушы өз талабына сай болашақ мамандығын таңдап алуына
жол көрсету.
Зерттеу әдістері. Сабақта пайдаланатын негізгі әдістерім оқушының
көңіл күйіне , ынтасына , қабылетіне қарай , топпен, жеке оқушымен жұмыс
істеу, ойын элементтерін жиі пайдалану.
Қәзіргі кезде жай білімді емес,өте білімді оқушы тәрбиелеу үшін алдыма
бірнеше мәселерді мақсат етіп, жұмас атқарып келемін.
Оқушының оқу аумағын кеңейту, білімін, көзқарасын тереңдету,
технологияны өнермен ,өмірмен байланыстыру және оқушының өзіндік ойы,
көзқарасы,шығармашылығы еркіндігіне бір шама тың қадамдар жасалған.
Қәзіргі кезенде пәндердің балалар болашағына таңдайтын мамандығына
қарай бағытталуына,яғни, мақсатты істің ең маңыздысы болып отыр.
Кәзіргі кезде жастар арасында оқуға , еңбекке деген қызығушылықтың
төмендегені , рухани жұтандықтың пайда болғандығы, қарапайым қасиеттердің
кездеспейтіндігі байқалады.Технология сабақтарындағы білім беру мен тәрбие
саласында жаңа міндеттерді қойғанда жеке адамды қалыптастыруда ерекше
маңызды бар қоғамдық орта, мектеп, отбасы байланыстыра қарастыру керек
екені айқын.
Технология сабағында сәндік қолданбалы өнері бойынша оқушылардың
қызығушылығын арттыру жұмысының мазмұны:
Сынып бөлмесін талапқа сай безендіру, көрнекілік жинақтау.
Оқушыларды технология сабағында халық педагогикасы негізінде тәрбиелеу.
Дарынды, білімді оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру.
Технология пәнінің сәндік қолданбалы өнерінің беделін көтеру үшін мына
мәселелер жүзеге асырылады.
1.Өз әдісімді күнделікті жетілдіріп отыру.
2.Шығармашылық жұмысты жүйелеу, оны белсенді түрде тұрақты жүргізу.
3.Технология пәнін өмір талабына сай, оқу жоспарына , мектеп
реформасына сай оқыту.
4.Жаңа педагогикалық технологияларды қолдану.
Оқушыларды технология сабақтарында сәндік қолданбалы өнері бойынша
оқыту мен тәрбиелеудің мақсаты мен міндеттері.
1.Оқушыларды салауаттылыққа баулу
2.Теориялық білімді практикалық жұмыспен ұштастыра білуге меңгерту.
3.Пәнге деген қызығушылығын арттыру.
4.Өз бетінше жұмыс істеу қабылетін жетілдіру.
5.Баланың білім деңгейін саралап, шығармашылық жұмысқа тарту.
6.Оқушыларды ұлттық үрдісте тәрбиелеу.
7.Оқушыны білімге ынталандыру.
8.Мұғалім мен оқушының қарым-қатынасы, өзара сенім туғызу.
9.Оқушының жұмысына бақылау жасау.
10.Әр оқушыға жеке әдіс пен амал қолдану.
Оқушыларды халық педагогикасы негізінде тәрбиелеу олардын
физиологиялық және психологиялық дамуына үлкен ықпал жасайды.
1. Халықтың салт – дәстүрлерін, әдеп – ғұрыптарын үйрету, сабақта тиімді
пайдалану.
2. Оқушылардың өз ойларын жеткізе білуге үйрету.
3. Шығармашылық ізденіс жұмыстарын жүргізу (альбом жасау, дидактикалық
материалдар құрастыру).
4. Оқушыларды адамгершілік қасиеттерге баулау.
5. Мінез – құлқын,таным – қабілетін, жеке қасиеттерін дамыту.
6. Оқушының сабаққа ынтасын, дағдысын қалыптастыру. Оқушыларды қоршаған
ортаны, табиғатты қорғауға үйрету.
7. Оқушыларды сәндік қолтанбалы өнеріне баулау және өнерді дамыту.
8. Туған жерді, Отанды сүюге баулау,тәрбиелеу.
Оқушылардың танымдық қызығуының өзіндік мазмұны, ерекшеліктері
зерттеушілер үшін қиыншылық тудырады.Өйткені, танымдық қызығудың қалыптасуы
және дамуы – жеке бастың даму барысында жүзеге асатын өте күрделі
үрдіс.Қызығудың қалыптасуы оқушының іс- әрекетке және жеке өмір тәрбиесіне
байланысты болады.
Баланың қызығуын орнықтыратын: мектеп, оқу үрдесі, тәрбие, мұғалімдер
ұжымы. Қызығудың тағы бір ерекшелігі, оның әсеріне іс-әрекет сипаты тез
өзгереді.
Сынып оқушыларына жүргізілген бақылаулар нәтижесінде танымдық
қызығуының мындай көрсеткіштері байқалды:
1.Қоршаған ортадағы құбылыстар мен объектілерге және іс-әрекет
сипатына қарай таңдамалы қатынасы;
2.Білім алуға және меңгеруге тырысу;
3.Таным үдірісі мен танымдық іс-әрекетінің эмоцианалдық көрінуі;
4.Танымдық іс-әрекетте еріктің болуы.
Еңбек тәрбиесінің мазмұнына баланың Отанға, адамдарға деген
сүйіспеншілігін тәрбиелеу жатады. Ол үшін балалардың ата-анасына , үйіне,
туған –туысқандарына, дос-құрбыларына, мектебіне деген сүйіспеншілік
сезімін тәрбиелеу қажет.Елге сүйіспеншілікті тәрбиелеудің пәрмеді құралы-
халықтың тілі,мәдениеті мен салт-дәстүрі,қол өнері және ұлттық киімдері.
Еңбек тәрбиесінің мазмұнына оқушыларды адамгершілік қасиеттерін
тәрбиелеу жатады.
Ғылыми жаңалық: Технология пәнінің оқытушысы- еңбек тәрбиесі, оқыту
және кәсіптік бағдар беру жұмысының негізгі тұлғасы. Ол оқушыларды
еңбектің әр түрімен таныстырады. Технология сабақтарында алған білімдерін
практикада қолдана білуге үйретеді, келешек мамандығын таңдауға бағыт
береді.
Практикалық маңыздылығы: Технология пәнінің мұғалімі қазақ
халқының сәндік қолданбалы өнері , олардың түрлері, халық шеберлері туралы
білімдерін кеңейтіп , өнерді зерттеу әдістерін үйретеді. Мұндай істер
өнертану және әдістемелік дайындықтарын арттыра түседі және халық
шеберлелінің шығармашылығы арқылы оқушыларға тәрбие беру мәселесі
қарастырылады.
Өйткені қоғамдық өміріміздің ертеңгі жалғасы солар дейтін
болсақ, онда оларға жақсы тәрбие және де сапалы білім беруге тиіспіз
Сапалы білім берумен қатар еңбекке де баулу аса қажет нәрсе,
жастарымыздың өнерлі болуы қоғамдық өмірімізге үлкен әсерін тигізеді
деп ойлаймын .Оқудың түрлі тәсілдерін пайдалана отырып, жеке
тапсырмаларды , әсіресе , шығармашылық жоба бойынша оқушының ойлау
қабылетін арттыруға көп көніл бөлемін .
Мұндай жағдайда қыздар өзіне тиісті жұмыстан басқа да өзінің танымдық
қызметін, ғылыми ойлау санасын, шығармашылық қабылетін жетілдіріп
отырады.
Ұстаздық педагогикалық тәжірибемде, сәндік қолданбалы өнер
бағдарламасының жобасында қолөнер түрлерінің бірнеше саласы бойынша
сабақ өткіземін.Олар: ши тоқу,гобелен тоқу, бисер тоқу, батик өнері, киім
тігу,құрақ құрау, киіз басу,тері қалдықтарымен жұмыс.
Осы қолөнерді үйренуге қызығушылығы артып, игеріп жатқан
шәкірттердің саны өсуде. Елбасының халыққа жолдауында айтылғандай, дамыған
елдер қатарына қосылуға талпыну кезеңі барысында, оқушылардың танымын
ұлғайтып, жан-жақты іскер азамат етіп шығаруда технология пәнін оқытудың
маңызының ерекше екенін атап өткім келеді.
I Қазақ халқының ұлттық киімдерінің даму тарихы және түрлері
Өресі биік, өрісі кең қолөнердің қай саласынан болсын жер жүзіндегі
басқа да халықтар сияқты қазақ халқы да өзінің көне замандардан бері
келе жатқан тамаша тарихымен бір өзіне ғана тән қайталанбастай
ерекшелігімен көзге түседі. Ал қандай болмасын өнер және талант, дарын
иелерін өмірге келтіретін де сол халық. Сондықтан да біз оларды халықтық
өнер дейміз.Сол халық таланттарының қолынан шыққан зергерлік бұй -ымдар,
киімдер үлгілері, тұрмыс жиһаздары, әсем де зәулім ғимараттары – қай
заманда болсын өз маңызын жоғалтпайтыны мәлім.
Өзге халықтар сияқты ,қазақтың да қолөнер шеберлігін үйретуде ерте
заманнан бері жиып-терген мол тәжірибелері бар.
Қазірғі кезде, сол ұлттық қолөнерді жас ұрпақтың бойына дарытатын,
үйрететін мектептерде жүргізілетін технология пәні.
Ұлттық қолөнер түрлерінің ішінен мен ұлттық киімге ерекше тоқталамын.
Қазақтардың бар өмірі көлік үстінде өткен,олардың киімдері де
құлазыған кең даланың үскірік аязы мен аптап ыстығына, салқын самалы мен
аңызғақ желіне төтеп беретіндей сай тігілген. Сарыарқа мен оған іргелес
жатқан ұлан-ғайыр кеңістікте көшіп-қонған малшы қауымының, таңның
атысынан күннің батысына дейін тізе бүкпей жер мұқалып, мал ұстап күн
кешкен Сыр бойындағы,Қазақстанның оңтүстігі мен Талас-Шу атырабындағы
жартылай отырықшы елдің ғасырлар бойы реттеуге көне қоймаған тұрмысық
шаруашылығы мен қара байыр тіршілігі қалыптастырған заттық-тұрмыстық
мәдениеттің бірден-бір көрінісі болмағандықтан,өзінің қарапайымдылығымен,
жүріп-тұруға ыңғайлы-лығымен ерекше.
Ал оның кешегі халқымыздың сезімталдығын , аса зор эстетикалық
талғамын аңғартатын қарқара, мұрақ, айыр қалпақ, қасаба сияқты зерлі –
кестелі бас киімдердің, бұрын бір ата елдің, кіші-гірім бір рудың ортақ
мұрасы ретінде, қыз ұзатып, келін түсіргенде ғана басына кигізетін,
кәдесіне лағыл, жақұт, інжу, маржан, перуза, ақық секілді бағалы тастар,
алтын-күміс жытырлар жаратылған сәкәгүлді , құйма төбелі сәукеле, тіптен
кемер белбеу, кісе белдік, қыздар буынатын ширатпалы нәзік белдік,
күмістен таптаурын кебіс, көксауыр секілді қол өнеріндегі мүлтіксіздіктің
шегінен көрінетін заттардың, алтын мен аптап , күміспен күптеген алқа,
тамақша, шолпы, бойтұмар, сырға, білезік, сақина- жүзіктердің болғаны
әсемдікке құштарлықты көрсетеді. Мұның өзі қазақты киімнің табиғатындағы
екі жақтылықты – тұрмыс қажеті мен сымбатты болу қамын аңғартатын жәйт.
Өйткені заттық өндірістің өзі, сайып келгенде , халықтың сезімталдық
талғамымен біте қайнасып жататын құбылыс. Қазақтағы киімді қусырынатын,
шалғайына, етек – жеңіне оқа тігетін,кимешектің өңіріне, жақтауына кесте
жүргізетін, сәбидін, қыз – баланың, сал – серілердің бас киіміне үкі
қадайтын дәстүр о баста табиғаттан тысқары, пайымдауға сия бермейтін
сиқырлы – сұғанақ күштердің, дәлірек айтқанда,жын,перілердің салқынын
бойына тартып, пәле – жаладан, сұқ көзден, ауру – сырқаудан сақтайды-мыс
деген көне түркі – қыпшақ заманынан туған. Бірақ кейін бірте – бірте
қазақша киінудің жөн – жобасына,киім – кешекті сәндендіру жүйесіне енген.
Мұны біз қазақы шапанның, сеңсең тонның шектен тыс айқара қаусырынылатын,
өңіржиексіз кимешектің – келіншекті, ал үкісіз тақияның қыз баланы, әсіресе
оның бұрымы жоғын ұсқынысыз етіп көрсеткенінен де аңғарамыз [11,22].
Қазақы киімге қатысты зергерлік заттарға әр түрлі кұстардың,
жыртқыштардың, бал арасының, көбелектің, ағаштың, жер – судың, тау – тастың
кескінін беретін дағдының ерте келе жатқанын және оның ежелгі сақ, үйсін
тайпаларының мәдени жетістіктерін бойына сінірген Қарғылы қоймасындағыаты
шулы тәтіге, Эрмитажда сақталған батыр дулығасындағы тау, ағаш, құс
суретіне ондағы көне шапан кестесіне, тағы да басқа белгілі ескерткіштерге
меңзейтін Қазақстанның мұражай қорындағы кісе белбеу оқшантайларынан,
қаптырмалардан,бой тұмарлардан нәзік белдіктерден көруге болады [26,7,28].
Халықтың ою – өрнек әшекейінің ең бір көп кездесетіні ұлттық
киімдерде. Сондықтан қазақ өнер әшекейлерін зерттеушілер:
С.Дудин, Е.Шнейдер, Р.Карутц тағы басқалары қазақ халдкының киім
үлгілері мен оның әшекейленген өнер мәнеріне үлкен мән берген. Қазақ
киімдерінің түрлерін жинау, үлгі өнер мәнерлерін ғылыми тұрғыдан зерттеу
Ұлы Қазан Революция жеңісінен кейін, қазақ халқының өз алдына мемлекет
құрған кеңес дәуірінде ғана кеңінен өріс алып отыр.
1922 – 1926 жылдары қазақ республикасының астанасы болған Орынбордың
мұражайлары жер – жерлерге өкілдер жіберіп, қазақ киімдерінің түрлерін,
үлгілерін жинай бастады. Бұл істе мұражайдың ғылыми қызметкерлері А.
Чатыркин мен А. Мелков орасан үлкен еңбек сіңірді. Олар неше түрлі жол
азаптарын көре жүріп, Ақтөбе,Торғай,Семей Павлодар аймақтарының көп
жерлерін аралап, мықты көптеген ұлтық киімдер мен өрнектердің, алтын –
күміс әшекейлердің экспонаттарын жинады, орташа, дәулетті қазақтардың 7
түрлі киімі болатынын жазды. Атап айтқанда, әр адамда көйлек, дамбал,
шалбар, қамзол не бештеп, шапан (ішік), күпі (тон), бас киім, аяқ киім
болатынын анықтап, зерттеушілер әр облыстағы әр түрлі үлгі түрлерін,
атауларын қағаз бетіне түсірді.
Қазақ киімдерінің ұлтық түрлерін жинап, оның әр алуан әсем үлгілерін
жасауда кеңестік дәуірді өрнек жайған қазақ театрлары мен көркемөнерпаздар
ұжымдары үлкен еңбек сіңірді. Мысалы, қазқтын Абай атындағы мемлекеттік
опера және балет театрының ұжымы көптеген игі жұмыстар істді. Олар Қыз –
Жібек, Ер – Тарғын Қозы Көрпеш – Баян сұлу, Қобыланды батыр сияқты
тарихи эпостық дүниелерді сахнаға шығарумен бірге қазақ киімдерінің неше
алуан әшекейлі түрлерін де қалпына келтірді.
1930 жылдар Қазақ ССР Орталық мұражайының қызметкерлері Ә.Омаров пен
В.Куж бірлесіп Алматы қаласынан және Еңбекшіқазақ ауданынан қазақтын ұлтық
киімдерін жинады. Бұл жылдары Қазақстан суретшісі Е. Клодт қазақ киімшең
тұрған қазақтардын бейнелерін суретке түсірді.
Сол сияқты қазақ киімдерінің түрлері мен атаулары , үй жиһазы мен
өрнек- әшекейлері туралы республикамыздың әйгілі ғалым академигі
Ә.Марғұлан мен архетиктура ғылымының кандидаты Т.Бәсенов, Ә.Масанов,
Х.Арғынов жолдастардың еңбектерін баса айтуға болады [22].
Қазақтың ұлт киімдерінің түрлері мен атаулары көп: кейде ұлы жұз,
кіші жүз үлгілері, кейде әлгі жүздер ішіндегі рулардың аттарымен де айырып
айтылады. Мысалы, арғын тымақ, найман тымақ, қыпшақ тымақ, адай бөрік,
қызай бөрік, ноғай бөрік тағы сол сияқты. Кейде географиялық мекен атына
қарай да ерекше мәнер үлгіге бөлінеді: қоңырат үлгісі, жетісу үлгісі,
арқаның үлгісі және тағы басқа.Мұндай бөлініп атау киімдерінің кеңдігі,
ықшамдылығы, бойға қонымдылығы және әшекейлеу мәнерлерінің ерекшеліктеріне
қарай да ажыраталады. Мысалға, шапан үлгісі. Ұлы жұздің шапандары көбінесе
жолақты, сырмалы, етек-жеңдері ұзын, ашық жағалы келеді. Онтүстік елі
өзбек, тәжік, ұйғыр халықтарымен көршілес, көпшілік кәсібі бақ өсіріп, егін
салу болғандықтан бұлардың киім үлгісінің тігілу мәнеріне осы
жағдайлардың ықпал еткенін көреміз.
Орта жүздің шапандары көбінесе бір беткей матадан, сырусыз , сирек
қабылып, етектері шалғайлы жеңдері кең, жағалары шолақ ойма немесе түймелі
болып келеді. Өйткені орта жүз қалаға жақын, орыс, татар халықтарымен
аралас-құралас отырады.
Кіші жүздің шапандары да шалғайлы, жеңдері ұзын және кең, жүн
тартқан, бидайлаған қалың қайырма жағалы болып келеді.
Осындай ара-тұра айырмашылықтары бола тұра, солардың бәріне бірдей
ортақ, ұлттық мәнер мен қазақша атаулары бар.Үш жүздің қайсысында болса да
шапанға шабу қояды және оны барлық жерде шабу деп атайды.Жеңтүптері кең
келеді де, оны жеңтүп, ойынды, қолтырмаш деп атайды. Үш жүздің қайсысы
болса да шалбарға ау қояды, қолтыққа қолтырмаш салады. Ертеден қалаған
киімдердің үлгі нұсқаларына қарағанда, киімді адам денесіне шақ етіп
тігу берірікте, орыс халқымен аралас, қаламен қатынас көбейе түскен кезде
қалыптаса бастаған сияқты. Қазақ киімдерінің ең ықшамды кішірек түрлі
орта жүз бен ұлы жүзде ,ал ең мол үлкен үлгілері кіші жүз жақтан кездеседі
[22].
Бір сөзбен айтқанда,етегін төсек,жеңін жастық етіп жүретін –
жорықшылық , шидем, тон, шапан қабаттап киінетін – мал бағушылық ,етек-
жеңін түрініп , ықшам киінетін –диқаншылық тағы басқа тұрмыстық
жағдайлар киімдердің түрлеріне зор ықпал жасап отырған.
Қазақ киімдері іштік, сырттық, сулық, бір киер делініп төрт топқа
бөлінеді. Іштік киімдерге –көйлек, дамбал, желетке, қамзол, кәдекей,.
Сырттық киімдерге- шапан, күпі, тон, шидем. Сулық киімдерге-шепкен,
қаптал, шапан, кебенек, кенек, сырттық жатады.
Қазақтың Орталық аймақтарында тон, ішік, тайжақы сияқты тері
киімдерді -өң киімдер деп атайды. Бір киер киім деп қымбат маталардан
әшекейлер тігілген, той-думандарға , жиын- топтарға барғанда, жат елге
сапар шеккенде киетін сәнді киімдерді атаған.
Қазақтың таныған жерде бой сыйлы , танымаған жерде тон сыйла
дейтін мәтелі де осыны аңғартады. Қазақ салтында ер жігіт егеске түсерде,
соғысқа барарда киімдерінің ең жақсы көрнектісін киетін.
Халық арасында белгілі бір топтар үйде де, түзде де, күнделікті
тұрмыста да ұдайы жақсы киініп жүрген. Олар бойжеткендер, бозбалалар,
салдар, ән-күй және күрес өнерпаздары еді. Сол сияқты келіншектер де
түңғышын тапқанша өте сәнді киініп жүрген. Кестелі, зерлі, жалтырауық
киімдерді қадырлы қарттардың да үнемі киіп жүруі ел рәсіміне тән сыймды
салт деп саналған [12].
Еркек киімдерінің ең қымбаттысы –аң терісінен істелген ішіктер.
Олар аң түрлерінің атына сәйкес бұлғын ішік, жанат ішік, түлкі ішік,
қасқыр ішік, күзен ішік болып бірнеше түрге бөлінген. Аң терісінен
тігілген ішіктердің сыртын шуға, мауыт, үштоп барқыт, атылас, көк берен,
манат, қырмызы торғын, ләмбек сияқты бағалы да ширақы маталармен тыстаған.
Кейде осы материалдарды бірнеше түсті жібек жіптермен кестелеп,
сумоншақ, маржан тізген жіптер, бастырып, етек-жеңіне алтын, күміс зер
үстап, кейде бөлек тігілген кестелермен сыртынан қаптап киген. Ішіктер
кейде әдіпті , оқалы, шет-шеті жұрындалған қайырма жағалы болып келген.
Шапан көбінесе жүн тартылып бидайланып тысталған. Кей жерде шапанды
әуелі астар мен бидайын қабып алып, тысты соның үстіне бос жабу арқылы
тыстаса, кей жерлерде тура тыстың үстінен қабыған, кейде сыритын болған.
Мұндай шапанды сырмалы шапан деп атаған. Шапандар көбінесе қайырма
жағалы, кейде тік жағалы бешпет түрінде кездескен. Қайырма жаға шапанның
бір түймесі, тік жағалы бешпент шапанның екі түймесі бар.
Қазақ шапандары үш бой, екі жең болып және жағасын ойып шығарып
пішіледі. Үш бойдың алдыңғы екі бойы алдыңғы өңірі деп, артын артқы
бойы деп атайды. Арт бойдың екі жақ шеті алдыңғы өңірге қусырыларда
оның екі жақ етегіне бел мықынға жеткенше екі үшкіл қойма қойылады. Оның
екі жағы енді, бел жағы енсіз келеді. Мұны шабу деп атайды. Шабу
шапанның шалғайын молайту үшін қойылады. Шапан жеңінің екі беті бірақ
қиылады. Орта жүзде шапанның жағасы мен жеңінің ұшы әдетте басқа түсті
барқыт , шұға тәрізді тәуір матадан салынады, оңтүстікте жаға ,жең тұтас
бой матаның өзінен (басқа түсті матадан емес) салынып кестеленеді не
әшекейленіп сырылады [22].
Қазақ мәнеріне кейде арасына жүн тартпаған жеңіл, жадағай шапандар
да кездеседі. Мұндай шапанның тысы астарына қабусыз бос тұрады. Ал
ішіктер көбінесе аң терісінен, қой, қозы, бота терілерінен құрастырып
істеледі. Бұл олардың да бөлшектері мен пішілу түрлері, бой атаулары
шапанға ұқсайды. Ішіктер көбінесе асыл және түсті матамен тысталады.
Бірөңкей түсті мата болғанда оны әр түсті жібек жіппен кестелейді,
зерлейді. Ішіктердің әдібін сыртынан келтіреді, кейде әдіп аң терісінен
жұрындалады.
Қазақтың оңтүстік аймағында шапанның да, ішіктің де ойық етек түрлері
кездеседі.Ондай ойық кейде тура арт бойдың етегінен, кейде екі жақ
шабудың үстінен жасалады да айналасы жұрындалып, кестеленіп, әдемі
оюлармен әшекейленеді.
Тон қөбінесе иленген күздік терілерінен тігіледі. Орта денелі
адамдарға 11-12 қойдың терісінен тон шығады. Олардың шап терілері мен
пұшпақ терілері, таңлықтары, мойын терілері бөлек алынады, яғни олар тон
тігісіне пайдаланылмайды.
1.1. Ұлттық бас киімдер
Қазақ қауымының әдетінде ер мен әйелдің бас киімі де әр басқа.
Ерге тән бас киімдер: тақия, тымақ, құлақты бөрік (құлақшын),
қалпақ, шалма, шыт, дудыға жыға, қалпара (башылық), жалбағай. Оларды
теріден , аң терілерінен, тыстық маталардан сырып тігеді.
Әйел бас киімдері: кимешек, жаулық, күндік, шаршы, сәукеле, желек,
шәлі бұркеніш, бергек... Бұлар көбінесе іштік жеңіл ең қымбатты аң
терілерінен тігіледі.
Қазақ ғұрпында бас киім көріктілік пен сәндікті, баршылықты
білдіретін қасиетті киім саналады. Қазақтың дос басыңа, дұшпан аяғыңа
қарайды - деген мақалы осы жағдайдан қалыптасқан. Сол сияқты сыпайлық
көрсеткенде, біреуден кешірім өтінгенде, аяққа жығылғанда, бас киімді
шешіп немесе бөрігін аяқ астына тастап аһ ұру да осы бас киімді
қастерлеуден туған.
Қысқы, жазғы бас киімдер бір бөлек, той жиындарда, жорықтарда киетін
бас киім бір бөлек болып түрліше тігілетін. Мысалы, сеңсең бөрікті,
сеңсең тымақ, құлақты бөрікті ерлер қысты күні киетін.
Тақия жазды, қысты бірдей киілетін бас киім. Ал жалбағай, жепетер,
төбе бөрік(тебетей), үшкүлдір, шыт-арзан қол жеңіл бас киімдерді күнбе-
күнге тұрмыста үнемі киіп жүре беретін.
Тымақ пен бөрікті көбінесе мәриден,елтіріден сеңсеңнен, лақ
терісінен, пұшпақтан, мал терілерінен жасап тыстайды, арасына жүн салып
сырады. Қысты күні киетін түлкі терісінен жасаған тымақты барқыт,
пүліш,атылас, шұға сияқты жылы, әрі қымбат маталармен тыстаған. Әр
обылыста (әр жүзде) әр алуан үлгіде тігіледі. Олардың әрқайсысына арғын
тымақ, үйсін тымақ, найман тымақ, ұлы жүз үлгісі, кіші жүз үлгісі
деп түр-түрге бөліп айтады. В.Плотников 1859-1862 жылдары жазған , қазақ
киімдерінің ішінде бөрік пен тымақтың 15 түрі бар екендігін жазды.
Солардың ішінде жаба салма , қайырма тымақ, төрт сай тымақ, дөнгелек
тымақ т.б.
Тымақтың бөлшектері төбе, маңдай, екі алдыңғы құлақ және екі артқы
етек болып беске бөлінеді. Екі алдынғы құлақтың сырт жағынан бастырылған
екі бауыр бар.
Аса әшекейлі тымақтардың төбе аралықтарын, милығын алтын, күміс
оқамен жолақтап әдемілейді.
Ерлер киетін тақияда теңге, моншақ болмайды.Оның есесіне олар мүйіз,
әтерін, шырмауық сияқты өрнектер мен кестеленеді. Кейде тақия төбесіне
бозбалалар , шалдар, түйе шашақ, үкі, күлте, шоқ тағып сәндеп киеді.
Әйелдердің бас киімдері де бірнеше түрге бөлінеді. Олар: тақия, бөрік,
орамал, жаулық, кимешек, күнделік сәукеле, желек, шәлі, берген, қарқара...
Қазақ ғүрпына ердің де , әйелдің де бас киімсіз жалаңбас жүруі ерсіз
саналған. Әсіресе әйелдер жалаңбас жүрмейтін.
Жалаң бас жүрмеудің эстетикалық , экологиялық негіздері бар. Мың
жылдық тарихында аттан түспеген халық үшін денсаулық аса қажет.
Оның үстіне ұлттың этикалық нормаларында бас киімге өзіндік орын
берілген. Мәселең , қыздар мен келіншектердің бас киімі немесе олармен
салыстырғанда әжелердің бас киімі арасында айтарлықтай айырма бар.
Табиғатпен етене өскен халық бас киімге де өзінің ежелгі
материалдарын пайдаланған. Оған түрлі мал мен аң терісін , елтіріні
пайдалану үрдүсі үзілместен , осы күнге дейін жетті.
Бас киімге қарап, сол кездегі адамдардың қоғамдағы орының таныған.
Адамның қоғамдағы рөліне қарай оның бас киімі де қымбат терілерден немесе
маталардан тігілген.
Сәукеле -әйелдің бас киімдерінің ішіндегі ең әшекейлісі де,
көріктісі және ең ежелгілерінің бірі. Ол қалыңдық киімінің ішіндегі
салтанаттысы болып табылады. Қазақ қыздары тұрмысқа шыққанда ғана
өздеріне арналып алдына ала тігілген сәукелені киген.
Сәукеле екі бөліктен тұрады: басқа киетін бөлігі астар салынып
сырылған, биіктігі 25 сантиметірдей конус тәрізді, кейде оған маңдайлық
және желкелік тігіледі. Жоғарғы жағына сәукеле орнатылады. Оның ішіне
астар, сыртына (шүберек) салынып, жиі сырылады. Сырты қамқа, дүрия, торғын,
сияқты асыл маталармен қапталады.
Биік конустың артқы жағына алдыңғысынан 10 сантиметр биік болады.
Сәукеленің төменгі етегіне немесе орта түсына елтірі де салған. Оның
алдыңғы жағы түрлі зер жіптермен, асыл тастармен, күміс түреуіштермен
әшекейленеді. Екі жағына ұзындығы белге дейін жететін құлақ бау
орнатып, оларда түрлі тастармен орнатып, күміс әшекейлермен
безендендіріледі. Сәукеленің басты құрамды бөлігі- жеңіл матадан жасалған
желек. Ол сәукеленің ұшар басына бекітіледі. Ертеректе оны ақ желектен
жасап, кестемен өрнектеген. Сәукеле ұрпақтан-ұрпаққа мұра ретінде
беріліп, ол әйелдерден гөрі қалыңдықтың тойға киетін бас киімі- не
айналды.
Сәукеле бүгінде әбден мезі қылған алқа мен фатаға қарағанда
артықшылығы айқын көрінетін қалыңдық киімі екені даусыз.
Бөрік. Ұлттық бас киім ішіндегі ең әдемісі саналған бөріктің де
еркектерге арналған түрі кездеседі. Бөрікті қазақ жылдың қоңыр салқын,
аумалы-төкпелі кезеңдері-көктем мен күзде киген. Өйткені ол киіп жүруге әрі
жылы, әрі жеңіл.
Бөрік үшін міндетті түрде қымбат терілер қажет. Қазақта бөріктің
атауларын қандай аң терісінен тігілгеніне қарай атау дәстүрі бар. Сусар
бөрік, құндыз бөрік , кәмшат бөрік деген атаулар содан қалған.
Қыздар тақиясы. Егер ер адамдардың тақиясы күнделікті тұрмыстағы
маталардан тігілетін болса,қыздар киетін тақияға міндетті түрде қымбат
маталар қолданады. Оның үстіне тақия түсі сырт киімге –бешпентке немесе
қамзолға сәйкес келуі керек. Етегі де , жоғарғы бөлігі де алтын немесе
күміс паршамен оюланады. Кейде сәнді жіптермен зер төгіледі.
Қыздар тақиясының жоғарғы жағы дөнгелек конус немесе төрт қырлы
пирамида түрінде болып келеді.Төбесінде міндетті түрде үкінің немесе
тотының қауырсыны тағылады.
Қалпақ. Қалпақ, керісінше, тек ерлер киетін бас киім ретінде саналады.
Ол- киіз бас киімдердің ішіндегі ең көнесі. Қазіргі өндіріс мүмкіндігі
молайып, материалдар көбейген заманда оны қалың драптан да тіге
береді.Қазақта қалпақтың екі түрі бар. Олар ақ қалпақ және айыр қалпақ деп
аталады. Ақ қалпақтың айналасы тұтас дөнгеленіп тұрады. Оны ақ киізден
тігілуіне байланысты ақ қалпақ деп атаса керек. Айыр қалпақтың аты айтып
тұрғандай, оның етегі екі айыр болып келеді. Сонғы уақытта айыр қалпаққа
айырықша мән беріліп жүр.
Қасаба. Қасаба әйелдер киетін сәнді бас киім үлгісі. Оны желке жағы
төмен қарай ұзын етіп түсірілген тақия түрінде көзге елестетуге болар
еді.Қасабаны хас аруға лайық деп білген.
Қасабаның желкені жауып тұратын жоғарғы тұсымен бірге пішіп-тігу
керек. Егер төменгі жалбағайының жалғанған көрініп тұрса, онда сәндік
тартымы болмайды. Оның ерекшелігі де тұтас тігілуінде. Ол да қыздар
тақиясы сияқты алтын немесе күміс паршамен әдіптеледі. Желкені жауып
тұратын жағына да сондай өрнектер түсіріледі.
Кимешек. Кимешек-қазақ әйелдерінің бас киімі. Кимешекті жас
келіншектерден бастап, егде жастағы әйелдерге дейін киген. Ол көбінесе ақ
матадан тігілген, ал жастау келіншектерге үлбіреген ақ жібектен
жасаған.Кимешек басты,мойынды, кеудені, иық пен жауырынды жауып
тұрады.Оның өңірге , жауырынға түсіп тұратын бөлігін күндік деп атайды.
Көбінесе жас келіншектерге арналған кимешек тердің бет жақтаулары алуан
түрлі ою-өрнектермен кестеленіп, оқаланып. Кей жағдайда алтын, күміс, асыл
тастармен, түрлі шытыралармен, тана, моншақтармен әшекейленеді. Қазақтың әр
өлкесінде сол өңірді мекендейтін рулардың киімдерінде орын алатын
ерекшеліктер сияқты, кимешектердің де пішімінде, түрінде, кестелеуінде,
оқалауын мен әсемдеу тәсілдерінде өзіндік өзгешеліктері бар.Қазіргі кезде
кимешек элементтері пайдаланылған әйелдердің бас киімін шығару
өндірістік жолға қойыла бастады [22, 28,12].
1.2 Қазақ әйелдерінің ұлттық киімдері
Халықтың ою-өрнек әшекейінің ең бір көп кездесетіні
ұлттық кйімдер. Сондықтан қазақ өрнек әшекейлерін зерттеушілер
С.Дунин, Е.Шнейдер, Р.Карутц тағы басқалары қазақ халқының киім
үлгілері мен оны әшекейлеген өрнек мәнеріне үлкен мән берген.
Қазақ киімдерінің түрлерін жинау үлгі, өрнек мәнерлерін ғылыми
тұрғыдан зерттеу Ұлы Октябрь революциясы жеңісінен кейін, қазақ
халқының өз алдына мемлекет құрған совет дәуірін де ғана
қеңінен өріс алып отыр.
1922-1926 жылдары қазақ республикасының аспаны болғанОрынбордың
музейі жер-жерлерге өкілдер жіберіп, қазақ киімдерінің түрлерін,
үлгілерін жинай бастады. Бұл істе музейдің қызметкерлері біраз
еңбек сіңірді. Олар А.Чепыркин. мен А.Мелков орасан үлкен еңбек
сіңірді.Олар неше түрлі жол азаптарын көре жүріп Ақтобе,
Павлодар, Семей, Атырау, Орал, Торғай, Қостанай, аймақтарының көп
жерлерін аралап шықты, көптеген ұлт киімдері мен өрнектерін,
алтын-күміс әшекейлердің экспонаттарын жинады, орташа, дәулетті
қазақтардың киімінің түрлі болатынын жазды.Атап айтқанда, әр
адамда көйлек, дамбал, шалбар, камзол (не бешпет), шапан (не бешпет),
шапан (не ішік), күпі (не тон), бас киім, аяқ киім болатынын
анықтап,зерттеушілер әр обылыстағы, әр түрлі үлгі түрлерін,
атауларын қағаз бетіне түсіреді.
Қазақ киімдерінің ұлттық түрлерін жинап, оның әр алуан
әсем үлгілерін жасауда советтік дәуірде өркен жайған қазақ
театырлары мен көркем өнерпаздар коллективтері үлкен еңбек
сіңірді.Мысалы қазақтың Абай атындағы Ленин орденді мемлекеттік
опера және балет театры,М.Әуезов атындағы академиялық қазақ
драма театрының колликтивтері көптеген игі жұмыстар істеді. Олар
Қыз Жібек, Ер Торғын, Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қобыланды
батыр, сияқты тарихи эпостық дүніелерді сахнаға шығарумен бірге
қазақ киімдерінің неше алуан әшекейлі түрлерін де қалпына
келтіргді.Бұл коллективтердің өнерпаздары, әріне, соның барлығын
өз жандарынан шығарған жоқ, олар ізденді, тапты, көрді, архив
пен музей қазыналарының деректеріне сүйенеді. 1930 жылдар Қазақ
ССР Орталық музейінің қызметкерлері Ә.Омаров пен В.Куж бірлесіп
Алматы қаласынан және Енбекшіқазақ ауданынынан қазақтың
ұлттық киімдерін жинады. Бұл жылдары Қазақстан суретшісі Е.Клодт
қазақ киімдерінің, киім шең тұрхан қазақтардың бейнелерін суретке
түсірді.Сол сияқты қазақ киімдерінің түрлері мен атаулары, үй
жиһазы мен өрнек-әшекейлері туралы республикамыздың әйгілі ғылым
академик Ә.Марғұлан мен архитектура ғылымының кандидаты
Т.Бәсенов,Ә.Масан. Х.Арғынбаева жолдастардың еңбектерін баса айтуға
болады [12,22].
Қазақтың ұлт киімдерінің түрлері мен атаулары көп: кейде
ұлы жүз үлгілері деп, кейде әлгі жүздер ішіндегі рулардың
аттарымен де айырып айтылады. Мысалы, арғын тымақ, адай бөрік,
қызай бөрік, ноғай бөрік.
Әйел киімдерінің де әр аймақта әр түрлі үлгілері мен
алуан атаулары бар. Солардың ішінде қазақ елінің бәріне
тән:көйлек, кймешек, жаулық сәукеле, желек, тақия, қамзол, кебіс-
мәсі, көкірекше сияқты заттар. Әйел киімдері әшекей, ажар
жағынан, ел салты бойынша төрт топкпқа арналып тігілген. Олар
қыз киімдері, келіншек киімдері, орта жастағы әйелдер мен қарт
бәйбішелерінің киімдері. Бұлардың әрқайсысының тігілу мәнері де
әшекейі де әр қилы. Қыз киімдерінің кеуделері тар, қималы,
омырауы мен жаға-жендері кестелі, көйлектері қосетекті, бас
киімдері үкілі, моншақты,аяқ киімдері биік өкшелі, жеңіл және
қай киімі болса да алтын, күміс,мерует моншақтарымен
әшекейленді. Қыздар көбінесе құндыз бөрік, қатипа тақия киіп,
шолпы тағып жүреді.Қыздар төсін жасыру үшін кеудесін
кокірекшемен қатты тартып тастап жүрген [12].
Келіншектер бір құрсақ көтергенше қыз киімдерін кие
береді, бірақ олар бөрік, тақия кимейді,үкі тақпайды және
жалаңбас жүрмейді.Құрсақ көтерген келіншектер киімдерін мол
етіп тігеді. Олардың бас киімдері шаршы, сарала,жақ, торғын
шәлі, қызға қарағанда әшекей затткары аздау болып келеді. Орта
жастағы әйелдер құба төбел киінеді, олардың көйлектнрі қос
етексіз, белі мен жеңі қең болып бұріледі.Бұл жастағы әйелдер
шаршыны орап тартады. Жақтарын оқаламайды, жәй кестелейді.
Қарт әйелдердің киімі неғұрлым етекті, мол қаусырмалы, қалталы,
әшекейлерінің көбі тана, түйме, тіс шұкыш, қап сырма, оқалы
оңір сияқты заттар болған.Олар шолпы тақпаған, алқа салмаған.
Ал оқалы жақ, кок сауыр кебіс, кестелі мәсі, білезік, сырға,
сақина, күміс түйме, тенге сияқты әшекейлі заттарды қай
жастағы әйелдер болсын тағына берген.
Әйел киімдерінің ең бастысы көйлек, одан кейін сауңкеле,
бөрік, тақия, кимешек- жаулық сияқты бас киімдер мен қамзол,
кәзекей, желетке. Әйел көйлегінің кеудесі мен етегі екі бөлік
тігіліп соңынан етекті кеудеге бүріп қосатын.
Кеуденің етекке қосылған жерін көйлектің белгілі немесе
бүрмесі деп атайды. Әйел көйлегінің кеудесі тар, етегі
болады . Өңірі бүрмеге дейін ашық, оның асты-үсті әдіптеліп
сырып өрнектеледі, мұны қақпа деп атайды. Ана болған әйел
осы какпа арқылы бала емізеді.Көйлектің жағасы тік шығарылып
ол артынан, кейде бір жақ иық үстінен түмеленеді. Ал қыз-
келіншектердің көйлегінің жағасы кестеленеді немесе қол инемен
көркем деп қайып тігіледі. Кейде жағаның үстіңгі шетін
бүрмелеп, жербірлеп қояды. Қыз-келіншек көйлегінің жағасының
өңіріне бірнеше түймені тізіп қадайды.
Он түйме омыраудың қатар-қатар, түймені ағытқанша таң
да атар..., - деп келетін қазақ өлеңі шыққан ғой.
Қыздар мен жас әйелдердің ең бір сәнді киім қос
етек еөйлек.
Қос етек, бұран бел,
Қуалай соғар самал жел...-
Деген де осы көйлек атынын шыққанға ұқсайды.
Қосетек көйлек әдетте түсті қымбат жібектен, асыл матадан
тігіліп таза жүннен тоқылады. Мысалы, ақ шәйі, ақ жібек, ақ
кәлүнгір( каленкор), ақ торғын, ақ файы, ақ шағи, дүрия, бәтес,
ләйлек, сусыма, сұпы, кәріс сияқты іштік матадан желбіреген
көйлек түрлері жиі кездеседі.Сонымен катар қызыл, жасыл, сары,
көк,қара, жолақ түсті шыттармен қырмызы, манат, барқыт, пүліш,
шұга, атылас . тыстық маталардан да қос етек көйлек әдетте
ұзын, кең, оның жеңінің ұшы мен жағасы, белі бүрмеленіп, қатпарлы
желбір салынады. Қәзіргі өлшеммен алғанда бір қос етек көйлекке
6-7 метірдей мата жұмсалады. Мұндайда сараң күйеудің,, қос етек,
қойды құртқан осы етек,, деп тарылатын да болған.
Қос етектің негізгі етегінің кеңдігі 3,5-4 ен, кейде ен
жарамға дейін, бтігін әркім өз бойына( беліне дейін) өлшем бөлек
қусырып алады. Оның етегін әдіптеп, кестелеп немесе оқа жапсырып
әшекейлейді. Содан кейін етектің үстінен биіктігі 25-30 см
мөлшерінде бірнеше қосымша етек бастырады. Етектің төменгі шетін
әдіптеп, әшекелеп бос қалдырады да, жөғары шетін не ізгі етекке
бүріп бастырады. Бүріп бастырған тігіс үстіне де зер, кесте
немесе басқа түсті асыл мата жапсырып әшекей жасайды. Қос етек
көйлектің жеңінің ұшы да қос-қос бүрмеленеді. Әйел киіміне сән
беретін өнер деген зат болады. Ол жағының алдынғы жақ түбірінен
бел бүрмесіне ені жақ қолтық тігісіне жетеді өңірді асыл
матадан бөлек тігеді. Шаш шетінкестелеп, зерлеп салып, шашақтап,
бетіне неше түрлі асыл тас, меруерт моншақ, алтын не күміс
алқа теңге, бастырма, жылтыраған тізбелі салпыншақтар қадайды.
Өңерді кеудеше, көкірекше , төстік, алқа деп те атай береді.
Қамзол. Иық бұымдарға жататын қазақтың ұлттық киімдерінің бір түрі-
қамзолға төқталайық. Қазақ әйелдерінің киімінде қамзолдың орны ерекше.
Оләрі жылы, әрі сәндік киім болған. Сырт киім ретінде қамзол қазақ қана
емес басқа да түркі халықтарының тұрмысында кездеседі.
Әйелдердің қамзолы қысқа жеңді, иықтан сәл түсінкі, жеңді немесе
жеңсіз түрінде тігіледі. Қамзол жұмыс істеуге өте ыңғаилы, кедергі
келтірмейді. Әйелдердің күн ұзақ үй шаруасымен айналасып, кіріп-шығып
жүретінін ескерсек, қамзол суықтан қорғайды, иіліп бүгіліп жұмыс істеуге
өте қолайлы.
Қамзолдың материалдары-көбіне түкті пүліш маталар, оны барқыттан,
шұғадан да тігеді. Ол міндетті бір түсті матадан тігілген.Әйелдің жасына
қарай қамзол түрі де өзгеріп отырады. Қыздар көбінесе ала қызыл түсті
қамзол киген. Мұның өзі жасыл дала, көгілдір ауа астында көзге оттай
басылып, алыстан мен мұңдалап тұрған.
Қамзолда жең болмағандықтан, жаға да жасалмаған, тек омырауға дейін
ойық қалдырылған, өйткені қамзолды тек көйлектің сыртынан киген. Қазақ
әйелдері мойынға дейін жауып түратын тұйық жағалы көйлек кигенін ескерсек,
енді оларды қамзолмен тұмшаланудың еш қажеті жоқ. Сол себепті қамзол
омырауға дейін ашық қалдырылған. Мойын мен омырау тұсын және қамзолдың
алдын тұтастай әдіптеу дәстүрі бар.
Қазақтың көп бөлігінде қамзолдың өңіріне, сондай-ақ етегінің екі
жағына түрлі жылтырауықтардан ою немесе өрнек жүргізу әдеті бар. Қәзіргі
шеберлер ондай өрнектерді сәнді жіптермен салуға да машықтанған.
Қамзолға ою-өнек түсірілмеген жағдайда, оны түрлі жылтырақ
әшекейлермен, таналармен безендіруге болады. Мұндай қамзол өте салтанатты
көрінеді. Оларды көбінесе мереке кезінде, той-томалақта және басқа
салтанатты думандарда киеді. Оның есіне қамзол түймеленбеген. Көп жағдайда
ұсталар соққан күміс ілгішектер арқылы қаусырылған. Мұның өзі онсыз да дала
гүліндей алаулап көркімен көз тартар қамзолға қосымша сәндік берген.
Қазіргі заманда осы киімдердің үлгілерін жаңартып той –думандарда
(сәукеле), күнделікті(тақия), күннің суығында киетін (бөрік)... [11, 12,
22]
1.3. Қазақтың ұлттық киімдерін өрнектермен өндеу
Біз қай қазақтың ұлттық киімін алсақта, сол киімде ою-өрнек болады.
Себебі ұлттық киім ою-өрнексіз тігілмейді. Оюды киімге тігудің бірнеше
әдісі бар: оюды жапсырмалау, оюды кестелеу, іс машинамен тігу, оюды
көктеу, биссер арқылы оюлап қадау ... Осы ою-өрнек дегеніміз не, деген
сұрақ туындайды?
Тілімізде ою-өрнек деп қосарласа айтылатын сөз бар. Ол тұрмыста бір
бұымның бетін әшекейлеу үшін қолданылатын нақыл, өрнек. Заттың бетін
өрнектеу үшін ісмерлер әр түрлі тәсілді қолданған. Әр өрнек белгілі бір
бөлшектен (элемент) құралады.
Сонымен, ою-өрнек дегеніміз әдемі ырғаққа арнаулы жүйемен құрылған
өрнек бөлшектері.Кейде осы сөзді жалпы ою деп атай береді.
Қазақ халқының ою-өнегін кезінде В.Куррер., В.Иванов, А.Н.Берштам,
Ә.Марғұлан, Б.Әлмухамедов ... ғылымдар зерттеген. Дей түрғанмен, қазақ
колөнерінің осы бір күрделі саласы ою-өрнек өнерін әліде ғылыми тұрғыдан
тереңірек зерттей түсу қажет. Өйткені ою-өрнек өнері осы уақытқа шейін
белгілі жүйеге келтірілген жоқ. Өрнектің сематикасы, даму тарихы, жасалу
әдістері, қай өрнек қай бұйымға қолданылады, көптеген сұрақтар өз жауабын
күтуде.
Қазақ қолөнерінде ою-өрнек өте кеңінен қолданылады. Халық
шеберлерінің қолынан шыққан бұйымдардың ою-өрнекпен безендендірілмегені
өте аз кездеседі.
Ою-өрнек қолданбалы қолөнер шеберлері жасаған заттардың
әрқайсысының қалай әшекейленіп, өрнектелгеніне жіті зер салған жөн. Ою-
өрнек өнері ежелгі замандарда қалыптасып, халқымыздың тарихымен,
түрмыстағы әдет-ғұрып, салт-дәстүріне сай дамып, түрленіп жетілдіріп
отырған. Қазақтың байырға ою-өрнек үлгілері тарихта Андронов мәдениеті
деген атпен белгілі дәірден басталады. Бұл біздің дәуірімізге дейінгі
екі мыңыншы жылдарға сәйкес келеді. Жер жүзіндегі барлық халықтарда
дерлік ою-өрнек өнері көне замандарда қалыптасып, дамып бұгінгі күндерге
дейін өз қасиетін жоймай, ірі рухани мәдениет ретінде сақталып келеді.
Халықтық шеберлері ою-өрнекпен, сәулетті ғимараттармен, киім-кешек,
жиһаз,қару-жарақат әбзелдерін, зергерлікәшекей заттарын т.б. тұрмыста
тұтынатын заттарын безендіріп отырған [26].
Ою-өрнек өнерінің дамуы мен қалыптасуында әрбір тарихи дәуірдің салып
кеткен үлгі-таңбасы бар. Ою-өрнек үлгілерінде әр халықтың ерекшелігі,
халықтық келбеті айқын танылды.Халық шеберлері өрнек үлгілерін негізінен
адамды қоршаған табиғат аясынан алады. Өте ерте замандарда халық ұғымында
жер жалпақ әрі дөнгелек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 I.Қазақ халқының ұлттық киімдерінің
даму тарихы және
түрлер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1.Ұлттықбаскиімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 3
1.2Қазақ әйелдерінің ұлттық
киімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3.Қазақтың ұлттық киімдерін өрнектермен
өндеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .20
II.Сәндікқолданбалы өнері арқылы технология сабағында оқушылардың
қызығушылығын арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1. Технология сабағында сәндік қолданбалы өнері бойынша қолданылытын
әдістері және
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..28
2.2.Ер адамдарға арналған ұлттық
киімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ІІІ. Шығармашылық бөлім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..33
3.1.Экономикалық
есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 51
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
КІРІСПЕ
Мектеп,соның ішінде оның мұғалімі ең алдымен қоғамның әлеуметтік, өзі
өмір сүріп отырған ортаның негізгі мақсаттарын жүзеге асыру айналасында
жұмыс істеу керек. Яғни, қоғамның алдында тұрған мақсаттарынан-білім,
тәрбие беру жүйесінің мақсаттары, одан барып, жекелеген мектептердің, бұл
мақсаттардан жекелеген пәндерді оқыту мақсаттары тундайды.
Қазіргі таңдағы әлеуметтік,экономикалық талап тілектерге сай рухани
бай,білімді, шығармашыл тұлға тәрбиелеу қажеттігі ерекше туындап тұр.
Бүгінгі ғылыми педагогикада оқу әрекетін қалыптастыру негізінде оқытудың
дамытушы және тәрбиелеуші ықпалының пәрменділігін арттыру көзделеуде, яғни
оқытудағы басымдылық жеке тұлғаны дамыту мен тәрбиелеуге беріледі.
Көкейтестілігі. Педагогикалық ізденіс барысында технология
пәнін оқытуда жаңа әдістерді қолдану арқылы оқушыларға сапалы білім мен
саналы тәрбие беруді мақсат етіп қойдық. Дипломдық жұмысқа алған тақырыбым
Технология сабағында оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту.
Сол мақсатпен технология пәнін тереңдетіп оқытуды қолға
алдық.Оқушыларға білім,білік және кәсіптік бағдар беру барысында мұғалім әр
оқушының алдында оның келешегіне шын мәнінде жауапты екендігін сезіну
қажет.
Алдыма алған мақсаттың себебі:оқушылар сабақ үстінде шет қалмауы.Сондықтан
оқушылардың қызығушылығын арттырып, сабақты түрлендіріп өткізуге ұмтыламын.
Мәселе.Технология пәніне байланысты жұмыс барысында бірнеше
мәселелер туындайды:
Ең бірінші: мектептегі технология кабинеттерінің жабдықталуы, яғни
материалдық базасы. Егер бір кабинет өз талаптарына сай болса, мұғалім және
оқушы кедергісіз жұмыс және білім алар еді.
Тағы бір мәселе,оқушы талапқа сай болуы үшін,оған ата-аналары көмек
көрсету керек. Себебі оқушылардың керек жарағын (ине, жіп, мата..т.б) сатып
алуына және сабаққа дайындалып келгенін қадағалау.
Енді бір мәселе,мектептің кітапханасында технология пәніне арналған
кітаптардың ,журналдардың тапшылығы.
Қазіргі өмір талабы-оқу процесін түбегейлі өзгерту.Оқушылардың сабаққа
қызығушылығын арттыра отырып сапалы әдепті ұрпақ тәрбиелеу.
Деректерді талдау: Дипломдық жұмыс кіріспеден және
негізгі,әдістемелік бөлімнен тұрады.
Технология сабағында оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту
бөлімінде оқушыларға ұлттық тәрбие,кәсіби бағдар беру мәселелері
қарастырылды. Осы бөлімде Қазақ халқының ұлттық киімдерінің даму тарихы
және Сәндік қолданбалы өнері арқылы технология сабағында оқушылардың
қызығушылығын арттыру, күнтізбелік және сабақ жоспарлары, шығармашылық
жұмысты баяндау жатады. Зерттеу кезінде көптеген әдебиеттер мен
педагогикалық журналдар, сабақта жүргізілген іс-тәжірибелер
пайдаланылды.
Әдістемелік бөлімде Қазақстан мектебі, Ұлағат, Бейнелеу өнері
және сызу, Мектептегі техналогия , Мектеп және өндіріс, Ерке-нұр(
сән журналы), Сынып жетекшісі, Бастауыш мектеп т.б.көптеген ғылыми-
танымдық және технологияға байланысты кітаптарды пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты. Технология сабағында іс жүзінде нақты жұмыс
жүргізілгендіктен ,оны меңгеру үшін ерінбей еңбек ететіндей төзімді және
жинақы болу керек.Ал бұған көп оқушының шамасы келе бермейді.
Осы үлкен міндетті атқару үшін технология пәнінің мұғалімінің өзі
білімді,білікті,мәдениетті,жаңашыл болуы қажет.Сол себепті мұғалім әр
сабағын жаңашылдандырып өткізізуді мақсат етіп,күрделі дайындықпен сабақты
өткізуге қалыптасқан жөн.
Сабақтың сапасы – ол оқушынын ілімділігі,біліктілігі,мәдениеттігі .Бұл
салада бірінші сәттілік мұғалім проблемасын анықтап,алдына мақсат
қояды.Екіншісі – тақырыптық календарлық бағдарламаны жан - жақты
зерттеп,мектеп ерекшелігін ескере отырып,дұрыс құруы,мұғалімнің мақсатына
жету жолының ашықтығы.
Сабаққа үлкен жауапкершілікпен қарап, жаңа техналогияларды
қолданып,түрлендіре өткізу пәннің маңыздылығын арттырады. Сабақтан соң
мұғалім өзіне есеп беріп отыру қажет:мақсатқа жеттім бе,нені ескермедім,
артық кеткен жері,оны түзету шараларын ойластыру,келесі сабақта толықтыру
т.б. сияқты мәселелерді үнемі есте ұстаған жөн.
Сапалы білім беруде білім, білік және тәрбие бір деңгейде тұруы керек.
Оқушыларға білім бере отырып,имандылыққа да баулағанымыз дұрыс.
Әр баланың ерекшелігін ескеріп,тақырыпты өмірмен байланыстырып,әр
оқушыға бағыт беріп отыру керек.Сонда біздің пәнге оқушылардын қызығушылығы
артады. Осы кезде пәнаралық байланысты жетік менгеріп,дұрыс қолдансақ
тиімділігі жоғары болмақ.
Технология пәнінде оқушы қыздардың икемділігі, түсті таңдауы,
жинақтылығы, және ілтипаты, биязы болып, өз ойын дәлдәйекті етіп, айқын
көрсетуін талап етемін.
Оқушының пәнге деген қызығушылығы болса ғана , бала оған көңіл қойып
, үйреніп, тереңдете оқып шыңдалады. Менің оқытудағы әдісім қыздарды өз
бетімен жұмыс істеуге тәрбиелеу және үйрету.
Сондықтан да әрбір сабақта кәсіпке оқыту әрбір оқушының өмірі үшін
өте қажет деп санаймын. Өйткені талаптанған бала әр қашан өз мақсатына
жетеді.
Сабақтың барысында қыздарды тігінге үйретудегі мақсатым-халқымыздың
ежелден келе жатқан ұлттық өнерлермен оқушыларды жеке таныстырып , үйрету
болатын.
Зерттеу объектісі: Технология сабағында 7-8сынып оқушыларының
қөзқарасын және сабаққа деген ынтасын қарастырдық. Жалпы оқушылардың берген
бағытты қабылдап, мұғалімнің қойылған талаптарына сай жоспарланған
күнтізбелік жоспарын іске асыру.Қазіргі кезде мектептерде оқыту мазмұнын
жаңарту жұмыстары жүргізіліп, одан әрі жетілдіруге даңғыл жол ашу.Болашақ
мамандықты таңдауға көмектесу.
Зерттеу пәні : 7-8 сынып оқушыларына технология сабағында ұлттық
киімдерді тігуге үйрету арқылы ұлттық тәрбие беру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Осы зерттеудің болжамы жас ұрпаққа
әсемдік тәрбиесін беру ісінде, халық шеберлерінің шығармаларын мұмкіндік
арқылы қолданып, әр оқушы өз талабына сай болашақ мамандығын таңдап алуына
жол көрсету.
Зерттеу әдістері. Сабақта пайдаланатын негізгі әдістерім оқушының
көңіл күйіне , ынтасына , қабылетіне қарай , топпен, жеке оқушымен жұмыс
істеу, ойын элементтерін жиі пайдалану.
Қәзіргі кезде жай білімді емес,өте білімді оқушы тәрбиелеу үшін алдыма
бірнеше мәселерді мақсат етіп, жұмас атқарып келемін.
Оқушының оқу аумағын кеңейту, білімін, көзқарасын тереңдету,
технологияны өнермен ,өмірмен байланыстыру және оқушының өзіндік ойы,
көзқарасы,шығармашылығы еркіндігіне бір шама тың қадамдар жасалған.
Қәзіргі кезенде пәндердің балалар болашағына таңдайтын мамандығына
қарай бағытталуына,яғни, мақсатты істің ең маңыздысы болып отыр.
Кәзіргі кезде жастар арасында оқуға , еңбекке деген қызығушылықтың
төмендегені , рухани жұтандықтың пайда болғандығы, қарапайым қасиеттердің
кездеспейтіндігі байқалады.Технология сабақтарындағы білім беру мен тәрбие
саласында жаңа міндеттерді қойғанда жеке адамды қалыптастыруда ерекше
маңызды бар қоғамдық орта, мектеп, отбасы байланыстыра қарастыру керек
екені айқын.
Технология сабағында сәндік қолданбалы өнері бойынша оқушылардың
қызығушылығын арттыру жұмысының мазмұны:
Сынып бөлмесін талапқа сай безендіру, көрнекілік жинақтау.
Оқушыларды технология сабағында халық педагогикасы негізінде тәрбиелеу.
Дарынды, білімді оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру.
Технология пәнінің сәндік қолданбалы өнерінің беделін көтеру үшін мына
мәселелер жүзеге асырылады.
1.Өз әдісімді күнделікті жетілдіріп отыру.
2.Шығармашылық жұмысты жүйелеу, оны белсенді түрде тұрақты жүргізу.
3.Технология пәнін өмір талабына сай, оқу жоспарына , мектеп
реформасына сай оқыту.
4.Жаңа педагогикалық технологияларды қолдану.
Оқушыларды технология сабақтарында сәндік қолданбалы өнері бойынша
оқыту мен тәрбиелеудің мақсаты мен міндеттері.
1.Оқушыларды салауаттылыққа баулу
2.Теориялық білімді практикалық жұмыспен ұштастыра білуге меңгерту.
3.Пәнге деген қызығушылығын арттыру.
4.Өз бетінше жұмыс істеу қабылетін жетілдіру.
5.Баланың білім деңгейін саралап, шығармашылық жұмысқа тарту.
6.Оқушыларды ұлттық үрдісте тәрбиелеу.
7.Оқушыны білімге ынталандыру.
8.Мұғалім мен оқушының қарым-қатынасы, өзара сенім туғызу.
9.Оқушының жұмысына бақылау жасау.
10.Әр оқушыға жеке әдіс пен амал қолдану.
Оқушыларды халық педагогикасы негізінде тәрбиелеу олардын
физиологиялық және психологиялық дамуына үлкен ықпал жасайды.
1. Халықтың салт – дәстүрлерін, әдеп – ғұрыптарын үйрету, сабақта тиімді
пайдалану.
2. Оқушылардың өз ойларын жеткізе білуге үйрету.
3. Шығармашылық ізденіс жұмыстарын жүргізу (альбом жасау, дидактикалық
материалдар құрастыру).
4. Оқушыларды адамгершілік қасиеттерге баулау.
5. Мінез – құлқын,таным – қабілетін, жеке қасиеттерін дамыту.
6. Оқушының сабаққа ынтасын, дағдысын қалыптастыру. Оқушыларды қоршаған
ортаны, табиғатты қорғауға үйрету.
7. Оқушыларды сәндік қолтанбалы өнеріне баулау және өнерді дамыту.
8. Туған жерді, Отанды сүюге баулау,тәрбиелеу.
Оқушылардың танымдық қызығуының өзіндік мазмұны, ерекшеліктері
зерттеушілер үшін қиыншылық тудырады.Өйткені, танымдық қызығудың қалыптасуы
және дамуы – жеке бастың даму барысында жүзеге асатын өте күрделі
үрдіс.Қызығудың қалыптасуы оқушының іс- әрекетке және жеке өмір тәрбиесіне
байланысты болады.
Баланың қызығуын орнықтыратын: мектеп, оқу үрдесі, тәрбие, мұғалімдер
ұжымы. Қызығудың тағы бір ерекшелігі, оның әсеріне іс-әрекет сипаты тез
өзгереді.
Сынып оқушыларына жүргізілген бақылаулар нәтижесінде танымдық
қызығуының мындай көрсеткіштері байқалды:
1.Қоршаған ортадағы құбылыстар мен объектілерге және іс-әрекет
сипатына қарай таңдамалы қатынасы;
2.Білім алуға және меңгеруге тырысу;
3.Таным үдірісі мен танымдық іс-әрекетінің эмоцианалдық көрінуі;
4.Танымдық іс-әрекетте еріктің болуы.
Еңбек тәрбиесінің мазмұнына баланың Отанға, адамдарға деген
сүйіспеншілігін тәрбиелеу жатады. Ол үшін балалардың ата-анасына , үйіне,
туған –туысқандарына, дос-құрбыларына, мектебіне деген сүйіспеншілік
сезімін тәрбиелеу қажет.Елге сүйіспеншілікті тәрбиелеудің пәрмеді құралы-
халықтың тілі,мәдениеті мен салт-дәстүрі,қол өнері және ұлттық киімдері.
Еңбек тәрбиесінің мазмұнына оқушыларды адамгершілік қасиеттерін
тәрбиелеу жатады.
Ғылыми жаңалық: Технология пәнінің оқытушысы- еңбек тәрбиесі, оқыту
және кәсіптік бағдар беру жұмысының негізгі тұлғасы. Ол оқушыларды
еңбектің әр түрімен таныстырады. Технология сабақтарында алған білімдерін
практикада қолдана білуге үйретеді, келешек мамандығын таңдауға бағыт
береді.
Практикалық маңыздылығы: Технология пәнінің мұғалімі қазақ
халқының сәндік қолданбалы өнері , олардың түрлері, халық шеберлері туралы
білімдерін кеңейтіп , өнерді зерттеу әдістерін үйретеді. Мұндай істер
өнертану және әдістемелік дайындықтарын арттыра түседі және халық
шеберлелінің шығармашылығы арқылы оқушыларға тәрбие беру мәселесі
қарастырылады.
Өйткені қоғамдық өміріміздің ертеңгі жалғасы солар дейтін
болсақ, онда оларға жақсы тәрбие және де сапалы білім беруге тиіспіз
Сапалы білім берумен қатар еңбекке де баулу аса қажет нәрсе,
жастарымыздың өнерлі болуы қоғамдық өмірімізге үлкен әсерін тигізеді
деп ойлаймын .Оқудың түрлі тәсілдерін пайдалана отырып, жеке
тапсырмаларды , әсіресе , шығармашылық жоба бойынша оқушының ойлау
қабылетін арттыруға көп көніл бөлемін .
Мұндай жағдайда қыздар өзіне тиісті жұмыстан басқа да өзінің танымдық
қызметін, ғылыми ойлау санасын, шығармашылық қабылетін жетілдіріп
отырады.
Ұстаздық педагогикалық тәжірибемде, сәндік қолданбалы өнер
бағдарламасының жобасында қолөнер түрлерінің бірнеше саласы бойынша
сабақ өткіземін.Олар: ши тоқу,гобелен тоқу, бисер тоқу, батик өнері, киім
тігу,құрақ құрау, киіз басу,тері қалдықтарымен жұмыс.
Осы қолөнерді үйренуге қызығушылығы артып, игеріп жатқан
шәкірттердің саны өсуде. Елбасының халыққа жолдауында айтылғандай, дамыған
елдер қатарына қосылуға талпыну кезеңі барысында, оқушылардың танымын
ұлғайтып, жан-жақты іскер азамат етіп шығаруда технология пәнін оқытудың
маңызының ерекше екенін атап өткім келеді.
I Қазақ халқының ұлттық киімдерінің даму тарихы және түрлері
Өресі биік, өрісі кең қолөнердің қай саласынан болсын жер жүзіндегі
басқа да халықтар сияқты қазақ халқы да өзінің көне замандардан бері
келе жатқан тамаша тарихымен бір өзіне ғана тән қайталанбастай
ерекшелігімен көзге түседі. Ал қандай болмасын өнер және талант, дарын
иелерін өмірге келтіретін де сол халық. Сондықтан да біз оларды халықтық
өнер дейміз.Сол халық таланттарының қолынан шыққан зергерлік бұй -ымдар,
киімдер үлгілері, тұрмыс жиһаздары, әсем де зәулім ғимараттары – қай
заманда болсын өз маңызын жоғалтпайтыны мәлім.
Өзге халықтар сияқты ,қазақтың да қолөнер шеберлігін үйретуде ерте
заманнан бері жиып-терген мол тәжірибелері бар.
Қазірғі кезде, сол ұлттық қолөнерді жас ұрпақтың бойына дарытатын,
үйрететін мектептерде жүргізілетін технология пәні.
Ұлттық қолөнер түрлерінің ішінен мен ұлттық киімге ерекше тоқталамын.
Қазақтардың бар өмірі көлік үстінде өткен,олардың киімдері де
құлазыған кең даланың үскірік аязы мен аптап ыстығына, салқын самалы мен
аңызғақ желіне төтеп беретіндей сай тігілген. Сарыарқа мен оған іргелес
жатқан ұлан-ғайыр кеңістікте көшіп-қонған малшы қауымының, таңның
атысынан күннің батысына дейін тізе бүкпей жер мұқалып, мал ұстап күн
кешкен Сыр бойындағы,Қазақстанның оңтүстігі мен Талас-Шу атырабындағы
жартылай отырықшы елдің ғасырлар бойы реттеуге көне қоймаған тұрмысық
шаруашылығы мен қара байыр тіршілігі қалыптастырған заттық-тұрмыстық
мәдениеттің бірден-бір көрінісі болмағандықтан,өзінің қарапайымдылығымен,
жүріп-тұруға ыңғайлы-лығымен ерекше.
Ал оның кешегі халқымыздың сезімталдығын , аса зор эстетикалық
талғамын аңғартатын қарқара, мұрақ, айыр қалпақ, қасаба сияқты зерлі –
кестелі бас киімдердің, бұрын бір ата елдің, кіші-гірім бір рудың ортақ
мұрасы ретінде, қыз ұзатып, келін түсіргенде ғана басына кигізетін,
кәдесіне лағыл, жақұт, інжу, маржан, перуза, ақық секілді бағалы тастар,
алтын-күміс жытырлар жаратылған сәкәгүлді , құйма төбелі сәукеле, тіптен
кемер белбеу, кісе белдік, қыздар буынатын ширатпалы нәзік белдік,
күмістен таптаурын кебіс, көксауыр секілді қол өнеріндегі мүлтіксіздіктің
шегінен көрінетін заттардың, алтын мен аптап , күміспен күптеген алқа,
тамақша, шолпы, бойтұмар, сырға, білезік, сақина- жүзіктердің болғаны
әсемдікке құштарлықты көрсетеді. Мұның өзі қазақты киімнің табиғатындағы
екі жақтылықты – тұрмыс қажеті мен сымбатты болу қамын аңғартатын жәйт.
Өйткені заттық өндірістің өзі, сайып келгенде , халықтың сезімталдық
талғамымен біте қайнасып жататын құбылыс. Қазақтағы киімді қусырынатын,
шалғайына, етек – жеңіне оқа тігетін,кимешектің өңіріне, жақтауына кесте
жүргізетін, сәбидін, қыз – баланың, сал – серілердің бас киіміне үкі
қадайтын дәстүр о баста табиғаттан тысқары, пайымдауға сия бермейтін
сиқырлы – сұғанақ күштердің, дәлірек айтқанда,жын,перілердің салқынын
бойына тартып, пәле – жаладан, сұқ көзден, ауру – сырқаудан сақтайды-мыс
деген көне түркі – қыпшақ заманынан туған. Бірақ кейін бірте – бірте
қазақша киінудің жөн – жобасына,киім – кешекті сәндендіру жүйесіне енген.
Мұны біз қазақы шапанның, сеңсең тонның шектен тыс айқара қаусырынылатын,
өңіржиексіз кимешектің – келіншекті, ал үкісіз тақияның қыз баланы, әсіресе
оның бұрымы жоғын ұсқынысыз етіп көрсеткенінен де аңғарамыз [11,22].
Қазақы киімге қатысты зергерлік заттарға әр түрлі кұстардың,
жыртқыштардың, бал арасының, көбелектің, ағаштың, жер – судың, тау – тастың
кескінін беретін дағдының ерте келе жатқанын және оның ежелгі сақ, үйсін
тайпаларының мәдени жетістіктерін бойына сінірген Қарғылы қоймасындағыаты
шулы тәтіге, Эрмитажда сақталған батыр дулығасындағы тау, ағаш, құс
суретіне ондағы көне шапан кестесіне, тағы да басқа белгілі ескерткіштерге
меңзейтін Қазақстанның мұражай қорындағы кісе белбеу оқшантайларынан,
қаптырмалардан,бой тұмарлардан нәзік белдіктерден көруге болады [26,7,28].
Халықтың ою – өрнек әшекейінің ең бір көп кездесетіні ұлттық
киімдерде. Сондықтан қазақ өнер әшекейлерін зерттеушілер:
С.Дудин, Е.Шнейдер, Р.Карутц тағы басқалары қазақ халдкының киім
үлгілері мен оның әшекейленген өнер мәнеріне үлкен мән берген. Қазақ
киімдерінің түрлерін жинау, үлгі өнер мәнерлерін ғылыми тұрғыдан зерттеу
Ұлы Қазан Революция жеңісінен кейін, қазақ халқының өз алдына мемлекет
құрған кеңес дәуірінде ғана кеңінен өріс алып отыр.
1922 – 1926 жылдары қазақ республикасының астанасы болған Орынбордың
мұражайлары жер – жерлерге өкілдер жіберіп, қазақ киімдерінің түрлерін,
үлгілерін жинай бастады. Бұл істе мұражайдың ғылыми қызметкерлері А.
Чатыркин мен А. Мелков орасан үлкен еңбек сіңірді. Олар неше түрлі жол
азаптарын көре жүріп, Ақтөбе,Торғай,Семей Павлодар аймақтарының көп
жерлерін аралап, мықты көптеген ұлтық киімдер мен өрнектердің, алтын –
күміс әшекейлердің экспонаттарын жинады, орташа, дәулетті қазақтардың 7
түрлі киімі болатынын жазды. Атап айтқанда, әр адамда көйлек, дамбал,
шалбар, қамзол не бештеп, шапан (ішік), күпі (тон), бас киім, аяқ киім
болатынын анықтап, зерттеушілер әр облыстағы әр түрлі үлгі түрлерін,
атауларын қағаз бетіне түсірді.
Қазақ киімдерінің ұлтық түрлерін жинап, оның әр алуан әсем үлгілерін
жасауда кеңестік дәуірді өрнек жайған қазақ театрлары мен көркемөнерпаздар
ұжымдары үлкен еңбек сіңірді. Мысалы, қазқтын Абай атындағы мемлекеттік
опера және балет театрының ұжымы көптеген игі жұмыстар істді. Олар Қыз –
Жібек, Ер – Тарғын Қозы Көрпеш – Баян сұлу, Қобыланды батыр сияқты
тарихи эпостық дүниелерді сахнаға шығарумен бірге қазақ киімдерінің неше
алуан әшекейлі түрлерін де қалпына келтірді.
1930 жылдар Қазақ ССР Орталық мұражайының қызметкерлері Ә.Омаров пен
В.Куж бірлесіп Алматы қаласынан және Еңбекшіқазақ ауданынан қазақтын ұлтық
киімдерін жинады. Бұл жылдары Қазақстан суретшісі Е. Клодт қазақ киімшең
тұрған қазақтардын бейнелерін суретке түсірді.
Сол сияқты қазақ киімдерінің түрлері мен атаулары , үй жиһазы мен
өрнек- әшекейлері туралы республикамыздың әйгілі ғалым академигі
Ә.Марғұлан мен архетиктура ғылымының кандидаты Т.Бәсенов, Ә.Масанов,
Х.Арғынов жолдастардың еңбектерін баса айтуға болады [22].
Қазақтың ұлт киімдерінің түрлері мен атаулары көп: кейде ұлы жұз,
кіші жүз үлгілері, кейде әлгі жүздер ішіндегі рулардың аттарымен де айырып
айтылады. Мысалы, арғын тымақ, найман тымақ, қыпшақ тымақ, адай бөрік,
қызай бөрік, ноғай бөрік тағы сол сияқты. Кейде географиялық мекен атына
қарай да ерекше мәнер үлгіге бөлінеді: қоңырат үлгісі, жетісу үлгісі,
арқаның үлгісі және тағы басқа.Мұндай бөлініп атау киімдерінің кеңдігі,
ықшамдылығы, бойға қонымдылығы және әшекейлеу мәнерлерінің ерекшеліктеріне
қарай да ажыраталады. Мысалға, шапан үлгісі. Ұлы жұздің шапандары көбінесе
жолақты, сырмалы, етек-жеңдері ұзын, ашық жағалы келеді. Онтүстік елі
өзбек, тәжік, ұйғыр халықтарымен көршілес, көпшілік кәсібі бақ өсіріп, егін
салу болғандықтан бұлардың киім үлгісінің тігілу мәнеріне осы
жағдайлардың ықпал еткенін көреміз.
Орта жүздің шапандары көбінесе бір беткей матадан, сырусыз , сирек
қабылып, етектері шалғайлы жеңдері кең, жағалары шолақ ойма немесе түймелі
болып келеді. Өйткені орта жүз қалаға жақын, орыс, татар халықтарымен
аралас-құралас отырады.
Кіші жүздің шапандары да шалғайлы, жеңдері ұзын және кең, жүн
тартқан, бидайлаған қалың қайырма жағалы болып келеді.
Осындай ара-тұра айырмашылықтары бола тұра, солардың бәріне бірдей
ортақ, ұлттық мәнер мен қазақша атаулары бар.Үш жүздің қайсысында болса да
шапанға шабу қояды және оны барлық жерде шабу деп атайды.Жеңтүптері кең
келеді де, оны жеңтүп, ойынды, қолтырмаш деп атайды. Үш жүздің қайсысы
болса да шалбарға ау қояды, қолтыққа қолтырмаш салады. Ертеден қалаған
киімдердің үлгі нұсқаларына қарағанда, киімді адам денесіне шақ етіп
тігу берірікте, орыс халқымен аралас, қаламен қатынас көбейе түскен кезде
қалыптаса бастаған сияқты. Қазақ киімдерінің ең ықшамды кішірек түрлі
орта жүз бен ұлы жүзде ,ал ең мол үлкен үлгілері кіші жүз жақтан кездеседі
[22].
Бір сөзбен айтқанда,етегін төсек,жеңін жастық етіп жүретін –
жорықшылық , шидем, тон, шапан қабаттап киінетін – мал бағушылық ,етек-
жеңін түрініп , ықшам киінетін –диқаншылық тағы басқа тұрмыстық
жағдайлар киімдердің түрлеріне зор ықпал жасап отырған.
Қазақ киімдері іштік, сырттық, сулық, бір киер делініп төрт топқа
бөлінеді. Іштік киімдерге –көйлек, дамбал, желетке, қамзол, кәдекей,.
Сырттық киімдерге- шапан, күпі, тон, шидем. Сулық киімдерге-шепкен,
қаптал, шапан, кебенек, кенек, сырттық жатады.
Қазақтың Орталық аймақтарында тон, ішік, тайжақы сияқты тері
киімдерді -өң киімдер деп атайды. Бір киер киім деп қымбат маталардан
әшекейлер тігілген, той-думандарға , жиын- топтарға барғанда, жат елге
сапар шеккенде киетін сәнді киімдерді атаған.
Қазақтың таныған жерде бой сыйлы , танымаған жерде тон сыйла
дейтін мәтелі де осыны аңғартады. Қазақ салтында ер жігіт егеске түсерде,
соғысқа барарда киімдерінің ең жақсы көрнектісін киетін.
Халық арасында белгілі бір топтар үйде де, түзде де, күнделікті
тұрмыста да ұдайы жақсы киініп жүрген. Олар бойжеткендер, бозбалалар,
салдар, ән-күй және күрес өнерпаздары еді. Сол сияқты келіншектер де
түңғышын тапқанша өте сәнді киініп жүрген. Кестелі, зерлі, жалтырауық
киімдерді қадырлы қарттардың да үнемі киіп жүруі ел рәсіміне тән сыймды
салт деп саналған [12].
Еркек киімдерінің ең қымбаттысы –аң терісінен істелген ішіктер.
Олар аң түрлерінің атына сәйкес бұлғын ішік, жанат ішік, түлкі ішік,
қасқыр ішік, күзен ішік болып бірнеше түрге бөлінген. Аң терісінен
тігілген ішіктердің сыртын шуға, мауыт, үштоп барқыт, атылас, көк берен,
манат, қырмызы торғын, ләмбек сияқты бағалы да ширақы маталармен тыстаған.
Кейде осы материалдарды бірнеше түсті жібек жіптермен кестелеп,
сумоншақ, маржан тізген жіптер, бастырып, етек-жеңіне алтын, күміс зер
үстап, кейде бөлек тігілген кестелермен сыртынан қаптап киген. Ішіктер
кейде әдіпті , оқалы, шет-шеті жұрындалған қайырма жағалы болып келген.
Шапан көбінесе жүн тартылып бидайланып тысталған. Кей жерде шапанды
әуелі астар мен бидайын қабып алып, тысты соның үстіне бос жабу арқылы
тыстаса, кей жерлерде тура тыстың үстінен қабыған, кейде сыритын болған.
Мұндай шапанды сырмалы шапан деп атаған. Шапандар көбінесе қайырма
жағалы, кейде тік жағалы бешпет түрінде кездескен. Қайырма жаға шапанның
бір түймесі, тік жағалы бешпент шапанның екі түймесі бар.
Қазақ шапандары үш бой, екі жең болып және жағасын ойып шығарып
пішіледі. Үш бойдың алдыңғы екі бойы алдыңғы өңірі деп, артын артқы
бойы деп атайды. Арт бойдың екі жақ шеті алдыңғы өңірге қусырыларда
оның екі жақ етегіне бел мықынға жеткенше екі үшкіл қойма қойылады. Оның
екі жағы енді, бел жағы енсіз келеді. Мұны шабу деп атайды. Шабу
шапанның шалғайын молайту үшін қойылады. Шапан жеңінің екі беті бірақ
қиылады. Орта жүзде шапанның жағасы мен жеңінің ұшы әдетте басқа түсті
барқыт , шұға тәрізді тәуір матадан салынады, оңтүстікте жаға ,жең тұтас
бой матаның өзінен (басқа түсті матадан емес) салынып кестеленеді не
әшекейленіп сырылады [22].
Қазақ мәнеріне кейде арасына жүн тартпаған жеңіл, жадағай шапандар
да кездеседі. Мұндай шапанның тысы астарына қабусыз бос тұрады. Ал
ішіктер көбінесе аң терісінен, қой, қозы, бота терілерінен құрастырып
істеледі. Бұл олардың да бөлшектері мен пішілу түрлері, бой атаулары
шапанға ұқсайды. Ішіктер көбінесе асыл және түсті матамен тысталады.
Бірөңкей түсті мата болғанда оны әр түсті жібек жіппен кестелейді,
зерлейді. Ішіктердің әдібін сыртынан келтіреді, кейде әдіп аң терісінен
жұрындалады.
Қазақтың оңтүстік аймағында шапанның да, ішіктің де ойық етек түрлері
кездеседі.Ондай ойық кейде тура арт бойдың етегінен, кейде екі жақ
шабудың үстінен жасалады да айналасы жұрындалып, кестеленіп, әдемі
оюлармен әшекейленеді.
Тон қөбінесе иленген күздік терілерінен тігіледі. Орта денелі
адамдарға 11-12 қойдың терісінен тон шығады. Олардың шап терілері мен
пұшпақ терілері, таңлықтары, мойын терілері бөлек алынады, яғни олар тон
тігісіне пайдаланылмайды.
1.1. Ұлттық бас киімдер
Қазақ қауымының әдетінде ер мен әйелдің бас киімі де әр басқа.
Ерге тән бас киімдер: тақия, тымақ, құлақты бөрік (құлақшын),
қалпақ, шалма, шыт, дудыға жыға, қалпара (башылық), жалбағай. Оларды
теріден , аң терілерінен, тыстық маталардан сырып тігеді.
Әйел бас киімдері: кимешек, жаулық, күндік, шаршы, сәукеле, желек,
шәлі бұркеніш, бергек... Бұлар көбінесе іштік жеңіл ең қымбатты аң
терілерінен тігіледі.
Қазақ ғұрпында бас киім көріктілік пен сәндікті, баршылықты
білдіретін қасиетті киім саналады. Қазақтың дос басыңа, дұшпан аяғыңа
қарайды - деген мақалы осы жағдайдан қалыптасқан. Сол сияқты сыпайлық
көрсеткенде, біреуден кешірім өтінгенде, аяққа жығылғанда, бас киімді
шешіп немесе бөрігін аяқ астына тастап аһ ұру да осы бас киімді
қастерлеуден туған.
Қысқы, жазғы бас киімдер бір бөлек, той жиындарда, жорықтарда киетін
бас киім бір бөлек болып түрліше тігілетін. Мысалы, сеңсең бөрікті,
сеңсең тымақ, құлақты бөрікті ерлер қысты күні киетін.
Тақия жазды, қысты бірдей киілетін бас киім. Ал жалбағай, жепетер,
төбе бөрік(тебетей), үшкүлдір, шыт-арзан қол жеңіл бас киімдерді күнбе-
күнге тұрмыста үнемі киіп жүре беретін.
Тымақ пен бөрікті көбінесе мәриден,елтіріден сеңсеңнен, лақ
терісінен, пұшпақтан, мал терілерінен жасап тыстайды, арасына жүн салып
сырады. Қысты күні киетін түлкі терісінен жасаған тымақты барқыт,
пүліш,атылас, шұға сияқты жылы, әрі қымбат маталармен тыстаған. Әр
обылыста (әр жүзде) әр алуан үлгіде тігіледі. Олардың әрқайсысына арғын
тымақ, үйсін тымақ, найман тымақ, ұлы жүз үлгісі, кіші жүз үлгісі
деп түр-түрге бөліп айтады. В.Плотников 1859-1862 жылдары жазған , қазақ
киімдерінің ішінде бөрік пен тымақтың 15 түрі бар екендігін жазды.
Солардың ішінде жаба салма , қайырма тымақ, төрт сай тымақ, дөнгелек
тымақ т.б.
Тымақтың бөлшектері төбе, маңдай, екі алдыңғы құлақ және екі артқы
етек болып беске бөлінеді. Екі алдынғы құлақтың сырт жағынан бастырылған
екі бауыр бар.
Аса әшекейлі тымақтардың төбе аралықтарын, милығын алтын, күміс
оқамен жолақтап әдемілейді.
Ерлер киетін тақияда теңге, моншақ болмайды.Оның есесіне олар мүйіз,
әтерін, шырмауық сияқты өрнектер мен кестеленеді. Кейде тақия төбесіне
бозбалалар , шалдар, түйе шашақ, үкі, күлте, шоқ тағып сәндеп киеді.
Әйелдердің бас киімдері де бірнеше түрге бөлінеді. Олар: тақия, бөрік,
орамал, жаулық, кимешек, күнделік сәукеле, желек, шәлі, берген, қарқара...
Қазақ ғүрпына ердің де , әйелдің де бас киімсіз жалаңбас жүруі ерсіз
саналған. Әсіресе әйелдер жалаңбас жүрмейтін.
Жалаң бас жүрмеудің эстетикалық , экологиялық негіздері бар. Мың
жылдық тарихында аттан түспеген халық үшін денсаулық аса қажет.
Оның үстіне ұлттың этикалық нормаларында бас киімге өзіндік орын
берілген. Мәселең , қыздар мен келіншектердің бас киімі немесе олармен
салыстырғанда әжелердің бас киімі арасында айтарлықтай айырма бар.
Табиғатпен етене өскен халық бас киімге де өзінің ежелгі
материалдарын пайдаланған. Оған түрлі мал мен аң терісін , елтіріні
пайдалану үрдүсі үзілместен , осы күнге дейін жетті.
Бас киімге қарап, сол кездегі адамдардың қоғамдағы орының таныған.
Адамның қоғамдағы рөліне қарай оның бас киімі де қымбат терілерден немесе
маталардан тігілген.
Сәукеле -әйелдің бас киімдерінің ішіндегі ең әшекейлісі де,
көріктісі және ең ежелгілерінің бірі. Ол қалыңдық киімінің ішіндегі
салтанаттысы болып табылады. Қазақ қыздары тұрмысқа шыққанда ғана
өздеріне арналып алдына ала тігілген сәукелені киген.
Сәукеле екі бөліктен тұрады: басқа киетін бөлігі астар салынып
сырылған, биіктігі 25 сантиметірдей конус тәрізді, кейде оған маңдайлық
және желкелік тігіледі. Жоғарғы жағына сәукеле орнатылады. Оның ішіне
астар, сыртына (шүберек) салынып, жиі сырылады. Сырты қамқа, дүрия, торғын,
сияқты асыл маталармен қапталады.
Биік конустың артқы жағына алдыңғысынан 10 сантиметр биік болады.
Сәукеленің төменгі етегіне немесе орта түсына елтірі де салған. Оның
алдыңғы жағы түрлі зер жіптермен, асыл тастармен, күміс түреуіштермен
әшекейленеді. Екі жағына ұзындығы белге дейін жететін құлақ бау
орнатып, оларда түрлі тастармен орнатып, күміс әшекейлермен
безендендіріледі. Сәукеленің басты құрамды бөлігі- жеңіл матадан жасалған
желек. Ол сәукеленің ұшар басына бекітіледі. Ертеректе оны ақ желектен
жасап, кестемен өрнектеген. Сәукеле ұрпақтан-ұрпаққа мұра ретінде
беріліп, ол әйелдерден гөрі қалыңдықтың тойға киетін бас киімі- не
айналды.
Сәукеле бүгінде әбден мезі қылған алқа мен фатаға қарағанда
артықшылығы айқын көрінетін қалыңдық киімі екені даусыз.
Бөрік. Ұлттық бас киім ішіндегі ең әдемісі саналған бөріктің де
еркектерге арналған түрі кездеседі. Бөрікті қазақ жылдың қоңыр салқын,
аумалы-төкпелі кезеңдері-көктем мен күзде киген. Өйткені ол киіп жүруге әрі
жылы, әрі жеңіл.
Бөрік үшін міндетті түрде қымбат терілер қажет. Қазақта бөріктің
атауларын қандай аң терісінен тігілгеніне қарай атау дәстүрі бар. Сусар
бөрік, құндыз бөрік , кәмшат бөрік деген атаулар содан қалған.
Қыздар тақиясы. Егер ер адамдардың тақиясы күнделікті тұрмыстағы
маталардан тігілетін болса,қыздар киетін тақияға міндетті түрде қымбат
маталар қолданады. Оның үстіне тақия түсі сырт киімге –бешпентке немесе
қамзолға сәйкес келуі керек. Етегі де , жоғарғы бөлігі де алтын немесе
күміс паршамен оюланады. Кейде сәнді жіптермен зер төгіледі.
Қыздар тақиясының жоғарғы жағы дөнгелек конус немесе төрт қырлы
пирамида түрінде болып келеді.Төбесінде міндетті түрде үкінің немесе
тотының қауырсыны тағылады.
Қалпақ. Қалпақ, керісінше, тек ерлер киетін бас киім ретінде саналады.
Ол- киіз бас киімдердің ішіндегі ең көнесі. Қазіргі өндіріс мүмкіндігі
молайып, материалдар көбейген заманда оны қалың драптан да тіге
береді.Қазақта қалпақтың екі түрі бар. Олар ақ қалпақ және айыр қалпақ деп
аталады. Ақ қалпақтың айналасы тұтас дөнгеленіп тұрады. Оны ақ киізден
тігілуіне байланысты ақ қалпақ деп атаса керек. Айыр қалпақтың аты айтып
тұрғандай, оның етегі екі айыр болып келеді. Сонғы уақытта айыр қалпаққа
айырықша мән беріліп жүр.
Қасаба. Қасаба әйелдер киетін сәнді бас киім үлгісі. Оны желке жағы
төмен қарай ұзын етіп түсірілген тақия түрінде көзге елестетуге болар
еді.Қасабаны хас аруға лайық деп білген.
Қасабаның желкені жауып тұратын жоғарғы тұсымен бірге пішіп-тігу
керек. Егер төменгі жалбағайының жалғанған көрініп тұрса, онда сәндік
тартымы болмайды. Оның ерекшелігі де тұтас тігілуінде. Ол да қыздар
тақиясы сияқты алтын немесе күміс паршамен әдіптеледі. Желкені жауып
тұратын жағына да сондай өрнектер түсіріледі.
Кимешек. Кимешек-қазақ әйелдерінің бас киімі. Кимешекті жас
келіншектерден бастап, егде жастағы әйелдерге дейін киген. Ол көбінесе ақ
матадан тігілген, ал жастау келіншектерге үлбіреген ақ жібектен
жасаған.Кимешек басты,мойынды, кеудені, иық пен жауырынды жауып
тұрады.Оның өңірге , жауырынға түсіп тұратын бөлігін күндік деп атайды.
Көбінесе жас келіншектерге арналған кимешек тердің бет жақтаулары алуан
түрлі ою-өрнектермен кестеленіп, оқаланып. Кей жағдайда алтын, күміс, асыл
тастармен, түрлі шытыралармен, тана, моншақтармен әшекейленеді. Қазақтың әр
өлкесінде сол өңірді мекендейтін рулардың киімдерінде орын алатын
ерекшеліктер сияқты, кимешектердің де пішімінде, түрінде, кестелеуінде,
оқалауын мен әсемдеу тәсілдерінде өзіндік өзгешеліктері бар.Қазіргі кезде
кимешек элементтері пайдаланылған әйелдердің бас киімін шығару
өндірістік жолға қойыла бастады [22, 28,12].
1.2 Қазақ әйелдерінің ұлттық киімдері
Халықтың ою-өрнек әшекейінің ең бір көп кездесетіні
ұлттық кйімдер. Сондықтан қазақ өрнек әшекейлерін зерттеушілер
С.Дунин, Е.Шнейдер, Р.Карутц тағы басқалары қазақ халқының киім
үлгілері мен оны әшекейлеген өрнек мәнеріне үлкен мән берген.
Қазақ киімдерінің түрлерін жинау үлгі, өрнек мәнерлерін ғылыми
тұрғыдан зерттеу Ұлы Октябрь революциясы жеңісінен кейін, қазақ
халқының өз алдына мемлекет құрған совет дәуірін де ғана
қеңінен өріс алып отыр.
1922-1926 жылдары қазақ республикасының аспаны болғанОрынбордың
музейі жер-жерлерге өкілдер жіберіп, қазақ киімдерінің түрлерін,
үлгілерін жинай бастады. Бұл істе музейдің қызметкерлері біраз
еңбек сіңірді. Олар А.Чепыркин. мен А.Мелков орасан үлкен еңбек
сіңірді.Олар неше түрлі жол азаптарын көре жүріп Ақтобе,
Павлодар, Семей, Атырау, Орал, Торғай, Қостанай, аймақтарының көп
жерлерін аралап шықты, көптеген ұлт киімдері мен өрнектерін,
алтын-күміс әшекейлердің экспонаттарын жинады, орташа, дәулетті
қазақтардың киімінің түрлі болатынын жазды.Атап айтқанда, әр
адамда көйлек, дамбал, шалбар, камзол (не бешпет), шапан (не бешпет),
шапан (не ішік), күпі (не тон), бас киім, аяқ киім болатынын
анықтап,зерттеушілер әр обылыстағы, әр түрлі үлгі түрлерін,
атауларын қағаз бетіне түсіреді.
Қазақ киімдерінің ұлттық түрлерін жинап, оның әр алуан
әсем үлгілерін жасауда советтік дәуірде өркен жайған қазақ
театырлары мен көркем өнерпаздар коллективтері үлкен еңбек
сіңірді.Мысалы қазақтың Абай атындағы Ленин орденді мемлекеттік
опера және балет театры,М.Әуезов атындағы академиялық қазақ
драма театрының колликтивтері көптеген игі жұмыстар істеді. Олар
Қыз Жібек, Ер Торғын, Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қобыланды
батыр, сияқты тарихи эпостық дүніелерді сахнаға шығарумен бірге
қазақ киімдерінің неше алуан әшекейлі түрлерін де қалпына
келтіргді.Бұл коллективтердің өнерпаздары, әріне, соның барлығын
өз жандарынан шығарған жоқ, олар ізденді, тапты, көрді, архив
пен музей қазыналарының деректеріне сүйенеді. 1930 жылдар Қазақ
ССР Орталық музейінің қызметкерлері Ә.Омаров пен В.Куж бірлесіп
Алматы қаласынан және Енбекшіқазақ ауданынынан қазақтың
ұлттық киімдерін жинады. Бұл жылдары Қазақстан суретшісі Е.Клодт
қазақ киімдерінің, киім шең тұрхан қазақтардың бейнелерін суретке
түсірді.Сол сияқты қазақ киімдерінің түрлері мен атаулары, үй
жиһазы мен өрнек-әшекейлері туралы республикамыздың әйгілі ғылым
академик Ә.Марғұлан мен архитектура ғылымының кандидаты
Т.Бәсенов,Ә.Масан. Х.Арғынбаева жолдастардың еңбектерін баса айтуға
болады [12,22].
Қазақтың ұлт киімдерінің түрлері мен атаулары көп: кейде
ұлы жүз үлгілері деп, кейде әлгі жүздер ішіндегі рулардың
аттарымен де айырып айтылады. Мысалы, арғын тымақ, адай бөрік,
қызай бөрік, ноғай бөрік.
Әйел киімдерінің де әр аймақта әр түрлі үлгілері мен
алуан атаулары бар. Солардың ішінде қазақ елінің бәріне
тән:көйлек, кймешек, жаулық сәукеле, желек, тақия, қамзол, кебіс-
мәсі, көкірекше сияқты заттар. Әйел киімдері әшекей, ажар
жағынан, ел салты бойынша төрт топкпқа арналып тігілген. Олар
қыз киімдері, келіншек киімдері, орта жастағы әйелдер мен қарт
бәйбішелерінің киімдері. Бұлардың әрқайсысының тігілу мәнері де
әшекейі де әр қилы. Қыз киімдерінің кеуделері тар, қималы,
омырауы мен жаға-жендері кестелі, көйлектері қосетекті, бас
киімдері үкілі, моншақты,аяқ киімдері биік өкшелі, жеңіл және
қай киімі болса да алтын, күміс,мерует моншақтарымен
әшекейленді. Қыздар көбінесе құндыз бөрік, қатипа тақия киіп,
шолпы тағып жүреді.Қыздар төсін жасыру үшін кеудесін
кокірекшемен қатты тартып тастап жүрген [12].
Келіншектер бір құрсақ көтергенше қыз киімдерін кие
береді, бірақ олар бөрік, тақия кимейді,үкі тақпайды және
жалаңбас жүрмейді.Құрсақ көтерген келіншектер киімдерін мол
етіп тігеді. Олардың бас киімдері шаршы, сарала,жақ, торғын
шәлі, қызға қарағанда әшекей затткары аздау болып келеді. Орта
жастағы әйелдер құба төбел киінеді, олардың көйлектнрі қос
етексіз, белі мен жеңі қең болып бұріледі.Бұл жастағы әйелдер
шаршыны орап тартады. Жақтарын оқаламайды, жәй кестелейді.
Қарт әйелдердің киімі неғұрлым етекті, мол қаусырмалы, қалталы,
әшекейлерінің көбі тана, түйме, тіс шұкыш, қап сырма, оқалы
оңір сияқты заттар болған.Олар шолпы тақпаған, алқа салмаған.
Ал оқалы жақ, кок сауыр кебіс, кестелі мәсі, білезік, сырға,
сақина, күміс түйме, тенге сияқты әшекейлі заттарды қай
жастағы әйелдер болсын тағына берген.
Әйел киімдерінің ең бастысы көйлек, одан кейін сауңкеле,
бөрік, тақия, кимешек- жаулық сияқты бас киімдер мен қамзол,
кәзекей, желетке. Әйел көйлегінің кеудесі мен етегі екі бөлік
тігіліп соңынан етекті кеудеге бүріп қосатын.
Кеуденің етекке қосылған жерін көйлектің белгілі немесе
бүрмесі деп атайды. Әйел көйлегінің кеудесі тар, етегі
болады . Өңірі бүрмеге дейін ашық, оның асты-үсті әдіптеліп
сырып өрнектеледі, мұны қақпа деп атайды. Ана болған әйел
осы какпа арқылы бала емізеді.Көйлектің жағасы тік шығарылып
ол артынан, кейде бір жақ иық үстінен түмеленеді. Ал қыз-
келіншектердің көйлегінің жағасы кестеленеді немесе қол инемен
көркем деп қайып тігіледі. Кейде жағаның үстіңгі шетін
бүрмелеп, жербірлеп қояды. Қыз-келіншек көйлегінің жағасының
өңіріне бірнеше түймені тізіп қадайды.
Он түйме омыраудың қатар-қатар, түймені ағытқанша таң
да атар..., - деп келетін қазақ өлеңі шыққан ғой.
Қыздар мен жас әйелдердің ең бір сәнді киім қос
етек еөйлек.
Қос етек, бұран бел,
Қуалай соғар самал жел...-
Деген де осы көйлек атынын шыққанға ұқсайды.
Қосетек көйлек әдетте түсті қымбат жібектен, асыл матадан
тігіліп таза жүннен тоқылады. Мысалы, ақ шәйі, ақ жібек, ақ
кәлүнгір( каленкор), ақ торғын, ақ файы, ақ шағи, дүрия, бәтес,
ләйлек, сусыма, сұпы, кәріс сияқты іштік матадан желбіреген
көйлек түрлері жиі кездеседі.Сонымен катар қызыл, жасыл, сары,
көк,қара, жолақ түсті шыттармен қырмызы, манат, барқыт, пүліш,
шұга, атылас . тыстық маталардан да қос етек көйлек әдетте
ұзын, кең, оның жеңінің ұшы мен жағасы, белі бүрмеленіп, қатпарлы
желбір салынады. Қәзіргі өлшеммен алғанда бір қос етек көйлекке
6-7 метірдей мата жұмсалады. Мұндайда сараң күйеудің,, қос етек,
қойды құртқан осы етек,, деп тарылатын да болған.
Қос етектің негізгі етегінің кеңдігі 3,5-4 ен, кейде ен
жарамға дейін, бтігін әркім өз бойына( беліне дейін) өлшем бөлек
қусырып алады. Оның етегін әдіптеп, кестелеп немесе оқа жапсырып
әшекейлейді. Содан кейін етектің үстінен биіктігі 25-30 см
мөлшерінде бірнеше қосымша етек бастырады. Етектің төменгі шетін
әдіптеп, әшекелеп бос қалдырады да, жөғары шетін не ізгі етекке
бүріп бастырады. Бүріп бастырған тігіс үстіне де зер, кесте
немесе басқа түсті асыл мата жапсырып әшекей жасайды. Қос етек
көйлектің жеңінің ұшы да қос-қос бүрмеленеді. Әйел киіміне сән
беретін өнер деген зат болады. Ол жағының алдынғы жақ түбірінен
бел бүрмесіне ені жақ қолтық тігісіне жетеді өңірді асыл
матадан бөлек тігеді. Шаш шетінкестелеп, зерлеп салып, шашақтап,
бетіне неше түрлі асыл тас, меруерт моншақ, алтын не күміс
алқа теңге, бастырма, жылтыраған тізбелі салпыншақтар қадайды.
Өңерді кеудеше, көкірекше , төстік, алқа деп те атай береді.
Қамзол. Иық бұымдарға жататын қазақтың ұлттық киімдерінің бір түрі-
қамзолға төқталайық. Қазақ әйелдерінің киімінде қамзолдың орны ерекше.
Оләрі жылы, әрі сәндік киім болған. Сырт киім ретінде қамзол қазақ қана
емес басқа да түркі халықтарының тұрмысында кездеседі.
Әйелдердің қамзолы қысқа жеңді, иықтан сәл түсінкі, жеңді немесе
жеңсіз түрінде тігіледі. Қамзол жұмыс істеуге өте ыңғаилы, кедергі
келтірмейді. Әйелдердің күн ұзақ үй шаруасымен айналасып, кіріп-шығып
жүретінін ескерсек, қамзол суықтан қорғайды, иіліп бүгіліп жұмыс істеуге
өте қолайлы.
Қамзолдың материалдары-көбіне түкті пүліш маталар, оны барқыттан,
шұғадан да тігеді. Ол міндетті бір түсті матадан тігілген.Әйелдің жасына
қарай қамзол түрі де өзгеріп отырады. Қыздар көбінесе ала қызыл түсті
қамзол киген. Мұның өзі жасыл дала, көгілдір ауа астында көзге оттай
басылып, алыстан мен мұңдалап тұрған.
Қамзолда жең болмағандықтан, жаға да жасалмаған, тек омырауға дейін
ойық қалдырылған, өйткені қамзолды тек көйлектің сыртынан киген. Қазақ
әйелдері мойынға дейін жауып түратын тұйық жағалы көйлек кигенін ескерсек,
енді оларды қамзолмен тұмшаланудың еш қажеті жоқ. Сол себепті қамзол
омырауға дейін ашық қалдырылған. Мойын мен омырау тұсын және қамзолдың
алдын тұтастай әдіптеу дәстүрі бар.
Қазақтың көп бөлігінде қамзолдың өңіріне, сондай-ақ етегінің екі
жағына түрлі жылтырауықтардан ою немесе өрнек жүргізу әдеті бар. Қәзіргі
шеберлер ондай өрнектерді сәнді жіптермен салуға да машықтанған.
Қамзолға ою-өнек түсірілмеген жағдайда, оны түрлі жылтырақ
әшекейлермен, таналармен безендіруге болады. Мұндай қамзол өте салтанатты
көрінеді. Оларды көбінесе мереке кезінде, той-томалақта және басқа
салтанатты думандарда киеді. Оның есіне қамзол түймеленбеген. Көп жағдайда
ұсталар соққан күміс ілгішектер арқылы қаусырылған. Мұның өзі онсыз да дала
гүліндей алаулап көркімен көз тартар қамзолға қосымша сәндік берген.
Қазіргі заманда осы киімдердің үлгілерін жаңартып той –думандарда
(сәукеле), күнделікті(тақия), күннің суығында киетін (бөрік)... [11, 12,
22]
1.3. Қазақтың ұлттық киімдерін өрнектермен өндеу
Біз қай қазақтың ұлттық киімін алсақта, сол киімде ою-өрнек болады.
Себебі ұлттық киім ою-өрнексіз тігілмейді. Оюды киімге тігудің бірнеше
әдісі бар: оюды жапсырмалау, оюды кестелеу, іс машинамен тігу, оюды
көктеу, биссер арқылы оюлап қадау ... Осы ою-өрнек дегеніміз не, деген
сұрақ туындайды?
Тілімізде ою-өрнек деп қосарласа айтылатын сөз бар. Ол тұрмыста бір
бұымның бетін әшекейлеу үшін қолданылатын нақыл, өрнек. Заттың бетін
өрнектеу үшін ісмерлер әр түрлі тәсілді қолданған. Әр өрнек белгілі бір
бөлшектен (элемент) құралады.
Сонымен, ою-өрнек дегеніміз әдемі ырғаққа арнаулы жүйемен құрылған
өрнек бөлшектері.Кейде осы сөзді жалпы ою деп атай береді.
Қазақ халқының ою-өнегін кезінде В.Куррер., В.Иванов, А.Н.Берштам,
Ә.Марғұлан, Б.Әлмухамедов ... ғылымдар зерттеген. Дей түрғанмен, қазақ
колөнерінің осы бір күрделі саласы ою-өрнек өнерін әліде ғылыми тұрғыдан
тереңірек зерттей түсу қажет. Өйткені ою-өрнек өнері осы уақытқа шейін
белгілі жүйеге келтірілген жоқ. Өрнектің сематикасы, даму тарихы, жасалу
әдістері, қай өрнек қай бұйымға қолданылады, көптеген сұрақтар өз жауабын
күтуде.
Қазақ қолөнерінде ою-өрнек өте кеңінен қолданылады. Халық
шеберлерінің қолынан шыққан бұйымдардың ою-өрнекпен безендендірілмегені
өте аз кездеседі.
Ою-өрнек қолданбалы қолөнер шеберлері жасаған заттардың
әрқайсысының қалай әшекейленіп, өрнектелгеніне жіті зер салған жөн. Ою-
өрнек өнері ежелгі замандарда қалыптасып, халқымыздың тарихымен,
түрмыстағы әдет-ғұрып, салт-дәстүріне сай дамып, түрленіп жетілдіріп
отырған. Қазақтың байырға ою-өрнек үлгілері тарихта Андронов мәдениеті
деген атпен белгілі дәірден басталады. Бұл біздің дәуірімізге дейінгі
екі мыңыншы жылдарға сәйкес келеді. Жер жүзіндегі барлық халықтарда
дерлік ою-өрнек өнері көне замандарда қалыптасып, дамып бұгінгі күндерге
дейін өз қасиетін жоймай, ірі рухани мәдениет ретінде сақталып келеді.
Халықтық шеберлері ою-өрнекпен, сәулетті ғимараттармен, киім-кешек,
жиһаз,қару-жарақат әбзелдерін, зергерлікәшекей заттарын т.б. тұрмыста
тұтынатын заттарын безендіріп отырған [26].
Ою-өрнек өнерінің дамуы мен қалыптасуында әрбір тарихи дәуірдің салып
кеткен үлгі-таңбасы бар. Ою-өрнек үлгілерінде әр халықтың ерекшелігі,
халықтық келбеті айқын танылды.Халық шеберлері өрнек үлгілерін негізінен
адамды қоршаған табиғат аясынан алады. Өте ерте замандарда халық ұғымында
жер жалпақ әрі дөнгелек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz