Қазiргi дүние жүзiнiң этникалық мiнездемесi
Дүние жүзi халықтары тiлiнiң жалпы санын лингвистер 4-5 мың деп анықтады. Дүние жүзi кең байтақ региондарының кейбiреулерiнiң (оңтүстiк Америка, Австралия, Жаңа Гвинея т.б.) аз зерттелуiне және әр түрлi тiлдер аралығындағы айырмашылықтар мен бiр тiлдiң диалектiлiгiнiң әртүрлiлiгiне байланысты толық зерттелмеген .Әр халық бiр тiлде сөйлейдi, кейде тiл iшiндегi диалектi-айырмашылығы үлкен болып, халықтың әр топтарының аралығындағы сөйлесу әдеби тiлдi бiлмегендер үшiн мүмкiн емес. Бiрақ мұндай кезде екi тiл-билингвизм-кең таралады. Мысалы, францияның шығысында тұратын-эльзастар екi тiлдi (немiс және француз тiлi), Бельгия мен Швейцария сияқты көп ұлтты мемлекеттер халқының көп бөлiгi-екi тiлдi және үш тiлдi. Екi тiлдiң қосарланып жүруi – көп ұлтты мемлекеттердегi жиi жағдай, мұнда – ұлттық аздықтардағы халықтар - өздерiнiң ана тiлiнен басқа саны жағынан көп және басшылық ететiн ұлттық тiлiн пайдаланады. Екi тiлдi тұрғындар – жас мемлекеттерде –Азия және Африка елдерiнде қалыптасады. Мұнда жергiлiктi тiлмен қоса ресми-мемлекеттiк тiлдер кең өрiс алады. Мысалы, Үндiстанда-хинди, Пакистанда-урду, Индонезияда-бахаса инденисиа немеесе индонезиялық, Филиппинде пилипино немесе тагалог, ал Африканың кей елдерiнде –ағылшын және француз тiлдерi.
Кей жағдайда – бiрнеше халық бiр тiлде сөйлейдi. Мысалы, ағылшын тiлiнде және оның жергiлiктi нұсқауларында ағылшындықтар, ағылшын австралиялықтар, ағылшын жаңа зеландықтар, ағылшын канадалықтар, АҚШ американдықтарды, Кариб бассейнi елдерiнiң көп халықтары және тағы басқа этностар. Испан тiлi – испандықтар үшiн ғана ана тiл емес, сонымен қатар Латын Америка халықтарының көп бөлiгi үшiн ана тiлi болып табылады.
Бiр әдеби тiлдi немiстер, австралиялықтар, герман-швейцариялықтар және тағы басқа халықтар пайдаланады. Жеке тiлде сөйлейтiндер саны мен ана
Кей жағдайда – бiрнеше халық бiр тiлде сөйлейдi. Мысалы, ағылшын тiлiнде және оның жергiлiктi нұсқауларында ағылшындықтар, ағылшын австралиялықтар, ағылшын жаңа зеландықтар, ағылшын канадалықтар, АҚШ американдықтарды, Кариб бассейнi елдерiнiң көп халықтары және тағы басқа этностар. Испан тiлi – испандықтар үшiн ғана ана тiл емес, сонымен қатар Латын Америка халықтарының көп бөлiгi үшiн ана тiлi болып табылады.
Бiр әдеби тiлдi немiстер, австралиялықтар, герман-швейцариялықтар және тағы басқа халықтар пайдаланады. Жеке тiлде сөйлейтiндер саны мен ана
Қазiргi дүние жүзiнiң этникалық мiнездемесi.
Тiл құрамы. Этноcтардың классификациялануы.
Дүние жүзi халықтары тiлiнiң жалпы санын лингвистер 4-5 мың деп
анықтады. Дүние жүзi кең байтақ региондарының кейбiреулерiнiң (оңтүстiк
Америка, Австралия, Жаңа Гвинея т.б.) аз зерттелуiне және әр түрлi тiлдер
аралығындағы айырмашылықтар мен бiр тiлдiң диалектiлiгiнiң әртүрлiлiгiне
байланысты толық зерттелмеген .Әр халық бiр тiлде сөйлейдi, кейде тiл
iшiндегi диалектi-айырмашылығы үлкен болып, халықтың әр топтарының
аралығындағы сөйлесу әдеби тiлдi бiлмегендер үшiн мүмкiн емес. Бiрақ мұндай
кезде екi тiл-билингвизм-кең таралады. Мысалы, францияның шығысында тұратын-
эльзастар екi тiлдi (немiс және француз тiлi), Бельгия мен Швейцария
сияқты көп ұлтты мемлекеттер халқының көп бөлiгi-екi тiлдi және үш тiлдi.
Екi тiлдiң қосарланып жүруi – көп ұлтты мемлекеттердегi жиi жағдай, мұнда –
ұлттық аздықтардағы халықтар - өздерiнiң ана тiлiнен басқа саны жағынан көп
және басшылық ететiн ұлттық тiлiн пайдаланады. Екi тiлдi тұрғындар – жас
мемлекеттерде –Азия және Африка елдерiнде қалыптасады. Мұнда жергiлiктi
тiлмен қоса ресми-мемлекеттiк тiлдер кең өрiс алады. Мысалы, Үндiстанда-
хинди, Пакистанда-урду, Индонезияда-бахаса инденисиа немеесе индонезиялық,
Филиппинде пилипино немесе тагалог, ал Африканың кей елдерiнде –ағылшын
және француз тiлдерi.
Кей жағдайда – бiрнеше халық бiр тiлде сөйлейдi. Мысалы, ағылшын тiлiнде
және оның жергiлiктi нұсқауларында ағылшындықтар, ағылшын австралиялықтар,
ағылшын жаңа зеландықтар, ағылшын канадалықтар, АҚШ американдықтарды, Кариб
бассейнi елдерiнiң көп халықтары және тағы басқа этностар. Испан тiлi –
испандықтар үшiн ғана ана тiл емес, сонымен қатар Латын Америка
халықтарының көп бөлiгi үшiн ана тiлi болып табылады.
Бiр әдеби тiлдi немiстер, австралиялықтар, герман-швейцариялықтар және тағы
басқа халықтар пайдаланады. Жеке тiлде сөйлейтiндер саны мен ана тiлiнде
сөйлейтiндер саны бiрдей емес. Әсiресе бұл жағдайдың –ұлтаралық және
халықаралық қарым-қатынас үшiн пайдаланатын тiлдерге қатысы бар. Дүние
жүзiнiң ең көп таралған тiлдерiне (1087 ж ортасында млн. адам )-қытай
тiлi(1085), ағылшын (425), хинди және оған жақын урду (320), испан(290),
орыс (220), бенгаль индонезиялық және араб (170 әрқайсысы), португал(150),
жапон(120), немiс және француз(95 әрқайсысы). Бұл аталған 13 тiлде-бүкiл
адамзаттың 243 бөләгә сөйлейдi. Олардың 6(ағылшын, француз, орыс, испан,
араб, қытай)-ООН ресми және жұмысшы тiлдерi болып саналады. Ресми немесе
мемлекеттiк тiлдердiң өсiп келе жатқан маңызын айта кету керек. Өткенде
отарланған елдер статусындағы елдер бұрынғы метрополиялардың ресми тiлдi
қабылдады. Мысалы, Африканың 55 елiнiң 21 елiнде ресми тiл –француз
(сонымен қатар ағылшын және бiр жергiлiктi тiл), 19 елде – ағылшын (9-басқа
тiлмен қоса), 5 елде – португал тiлi. Осындай жағдайда – креольдi
тiлдердiң таралуы сипат алады. Олар африкандықтардың, үндiстердiң, Азия
және океания мемлекеттерiнiң тұрғындарының – Европалық отаршылдарымен қарым-
қатынаста европалық тiлдердiң толық меңгермеуi негiзiнде таралған. Ең көп
таралған мынадай креольдық тiлдер –португалдық тiлдер негiздегi –Африканың
атлантикалық жағалауындағы абовердиялық және сантомийлiк тiл; испан және
португал негiздегi – Кюросао мен Венесуэлламаңындағы аруба аралындағы
папьяменто тiлi; француз тiлi негiдегi – Ганти халқының, мартиники
Гваделуга, Доминика Республикасы халқының бiр бөлiгi, Тринидада Маврикия,
Француздық Гвиана тұрғындары ағылшын тiлi негiздегi – Гайана, Ямайка,
Барбадос, Багам аралдары, Суринама, тринидао тұрғындарының бөлiгi крио
тiлi – Сьерра-Леонда және тағы басқа елдердегi тiлдер. Меланезия мен
ағылшын тiлi негiзiнде пайда болған –токи-писин тiлiн (меланезиялық пиджин,
неомеланизия тiлi), креольдық тiл деп санауға болады. Олар Папуа-Жаңа
Гвинея кң таралған (1,5 млн адам).
Тiлдердiң классификациялануы – топтасуының типологиялық және генеологиялық
түрi бар.
Типологиялық – морфология негiзiнде, тiл құрылымының қасиеттерiнiңзерттеуi
негiзiнде пайда болды. Генеологиялық топтасу – тiлдердi семьяларға
бiрiктiредi, мұнда олардың туыстығына, сөз қорына және грамматикасына көңiл
бөлiнедi. Семьялар топтарға, ал топтардың кейбiреулерi-топшаларға бөлiнедi.
Жоғарғы таксономиялық бiрлiк болып – халық бiрiгулерi (мұнда олардың
тiлдерi-семья құрады) және семьяға кiрмейтiн шектеулi (изолированный)
тiлде сөйлейтiн жеке халықтар (корейлiктер, жапондықтар) саналады. Мұнда
сонымен қатар кейбiр халық топтары да жатады. Олар географиялық және мәдени-
тарихи белгiлерi негiзiне қарап жатқызылған. Мұндай топтарға папуастық және
индеецтiк халықтар жатады; олардың әрқайсысы бiрнеше семьяларды немесе
халықтарды бiрiктiредi. Үш африкалық “семьялар” (нигеркордрафрикалық; нiл-
сахаралық және қойсандық) над семьялар болып табылып, бiрнеше семьялардан
құралады.
Екiншi таксономиялық бiрлiктi – семья iшiндегi туыстық тiлдi халықтар мен
ұқсас тiлдерде сөйлейтiн кейбiр халықтар құрайды. Мысалы, үндiевропалық
семьяға – славяндық, германдық, романдық және тағы басқа топтар және ешбiр
топқа енбейтiн албандықтар мен армяндықтар жатады.
Төменгi таксономиялық бiрлiкке – жеке халықтар жатады. Тiлдiк семьялардың
құлылу процесi – адамзаттың жер шарындағы орналасуымен тығыз байланысты.
Жақын тiлдер көршiлес халықтарда кездеседi. Олар пайда болуы жағынан
байланысты болады неесе бiр регионда мекен етуi себепкер болады. Кей
жағдайда бiр-бiрiнен алыс тұратын халықтарда да тiлдерi ұқсас болады.
Мысалы, явандықтар мен малагасийлықтарда, венглер мен мансилар, якуттар мен
азербайжандықтар. Олар ұқсас генетикалық тамыр негiзiнде, немесе өткенде
көршiлес территорияларды мекендеген .
Тiлдiк семьялар мен топтардың географиялық бiрлiктерiнiң адамзат тарихында
үздiксiз ауысып отырған. Мысалы, б.э.д. VII ғ. Араб тiлi аравия түбегiнде
ғана қолданылса, қазiргi кезде бұл тiл – оңтүстiк батыс Азия мен Солтүстiк
Африканың кең территориясында таралып, құрлықтың 110 бөлiгiн алып жатыр.
Түрiк тобындағы тiлдер де өз территориясын кеңейттi. Түрiк тiлiнде Балқан
түбегi мен Солтүстiк-Шығыс Сiбiрге дейiнгi территориядағы халықтар
сөйлейдi.
Ағылшын тiлi – XV ғасырға дейiн тек Британ аралдарында басшылық етсе, кейiн
барлық континенттердегi көптеген региондарға ендi; испан тiлi кең таралды,
қазiргi кезде ол Лтын Америкасында басшылық етедi. Европада халықтың 15%-i
ағылшын және испан тiлiнде сөйлейдi. Соның нәтижесiнде басқа тiлде –
халықтың әртүрлi расадағылар да сөйлейдi.
Дүние жүзiндегi халықтардың тiлдерiн –лингвистар келесi тiлдiк сембяларға
жатқызады; Үдi Еропалық, афразиялық картвельдiк, Слтүстiк Каказдың, Орадық,
нкамос-әлеуметтiк, көпсандық сиатибеттiк, алтайлық, чукот-камчаттiк, нигер-
кордофандық, нiл-сахаралық, австро-азиялық, паратайлық австронезшiлдiк
андамандық, папуастық семьялар тобы, австралиялық және индеецтiк семьялар
тобы.
Ешқандай лингвистикалық семьяға енбейтiн шектеулi семья болып Юкагирлiк,
корейлiк, жапондық, нивхс, кетт, баск, бурушакс, айнс және тағы басқа
тiлдер жатады.
Дұние тұрғындарының жартысы сөйлейтiн тiл-үндi европалық семьяда және ол ең
жақсы зерттелген. Олар саны жағынан ТМД-а, Шетелдiк Европаның көп
бөлiгiнде, Иран, Афганистан, Үндiстанның солтүстiгiнде, Америка елдерiнiң
көбiнде, Австралия және жаңа зеландияда басым. Үндi европалық тiлдер-
туыстық жағынан жақын диалектi тобынан пайда болған, оларды таратушылар
б.э.д. 3 мың жылдықта оңтүстiк Батыс Азия мен Солтүстiк Жерорта теңiзi
Каспий маңы ойпатына дейiн жеттi.
Үндi европалық тiлдiң шығыс бұтағына –үндi арийлiк тiл (санскрит, хинди,
урду, бенгаль, маратхи, пандтаби, раджастхани, арий, уткали) және иран
тобының тiлдерi (батыс парсы немесе фарси, тәджiк, курд, белуджия, таттық,
талыш т.б. ; шығысы – дари, пушту, немесе афгандық , осетиндiк, ягнобиндiк;
памирлiк тiлдер – вахандық, шугнан, шикашим тағы басқалар); олардың
арасында – нуристандық тiлдер (кати, вайгали, ашкуни, паруни), сонымен
қатар грек және армяндық тiлдер жатады.
Үндi европалық семьяның батыс бұтағына – романдық, кельттiк және германдық
тiлдер жатады. Романдық тiлдер – Рим империясы құлағаннан кейiн латын
тiлiнiң диалектiсiнен таралды, оларға испан катальон, оксит
(провансальдық), француз, ректоромандық, итальян, сардини, румын және оған
жақын балқан румындық тiлдер мен диалектiлер жатады. Кельттiк тiлдерге
гойдель (ирланд,гэльс және мэннс) мен бриттiк топшасы (бретон, уэльстi,
немесе валлийлiк және өз өмiрiн тоқтатуға жақын қалған коннуэлдiк тiл)
жатады. Германдық тiлдер 3 топшаға бөлiнедi: шығыс германдық(өлi гот тiлi),
солтүстiк германдық немесе скандинавиялық(швед, дат, норвеж, фарер, исланд
тiлдерi); батыс германдық (ағылшын , фриз, фламанд, голланд, африкаанс,
немiс, идиш тiлi);
Шығыс және батыс үндi европалық тiлдер арасындағы кезеңдiк тiлдi – бальто-
славяндық топтар алады- олар балтылық (батыс балтылық -өлi прусс тiлi шығыс
балтылық –литважәне латыш тiлi) және славяндық болып бөлiнедi. Славяндық
топқа –Шығыс славяндық (орыс,украин, беларусь), батыс славяндық (чеш,
словакия, польшалық және оған жақын кашут , лужицк), оңтүстiк славяндық
(ескi славяндық, болгар, македония, серб-харват, словения тiлдерi) тiлдер
жатады. Афразшiлiк тiлдер семьясы – солтүстiк және солтүстiк шығыс Африка
мен оңтүстiк Батыс Азияда таралып, 5 топтан құралған – семиттiк, египеттiк,
берберливейлiк, кушиттiк, чадтық. Афроазиялық топптрдың жеке топтары ежелгi
заманда таралып, олардың туыстық жағы Үндi европалық семьяға қарағанда аз.
Египеттiк топтар тiлi XVII ғ. өмiрiн жойған; египеттiк тiлдiң ең ақырғы
формасы –копттiк египеттiк христиандардың дiни жұмыстарында қолданылған.
Семиттiк топ –екi негiзгi бұтақтан тұрады – шығыс және батыс; Батыс-
солтүстiк және оңтүстiк топшаларға бөлiнедi. Шығыс семиттiк тiлдер –
Ассирия мен Вавилондағы өлi аккад тiлдер негiзiнде құралған. Солтүстiк
топшаға ханаандық (өлi ескi ханаандық финикиялық, моавиттiк және ежелгi
еврейлiк және оның қазiргi кездегi формасы кврит жатады) және арамейлiк
жатады. Арамейлiк тiл кейiннен араб тiлiмен ығыстырылды; Шығыс арамейлiк
диалектiмен жаңа ассириялық тiл тарихи байланысты. Батыс семиттiк
тiлдердiң оңтүстiк топшасына араб тiлi (Азия мен Африканың 20 елiнде
- ресми немесе кең таралған ) оңтүстiк прифелдiк тiл ( мехри ,
харсуси , сокотуги ) - ежелгi оңтүстiк - арашiлiк және ақырғы
эфисамиттiк тiлдер (амаринья немесе амхара –Эфиопияның мемлекеттiк тiлi,
тигринья, немесе тиграи, тигре, гураге тағы басқалар) жатады.
Берберлiк, кушиттңк және чадтық тiлдер – Африканың солтүстiгi мен
сролтүстiк шығысында таралған.
Берберлiк – сахараның оазистерiнде және одан солтүстiкте. Кушиттiк –
шығысында, чадтық – оңтүстiгiнде таралған. Берберлiк тiл немесе
диалектiлер(кабиль, шильх, тамазигхт, шауйя т.б.) – магрибтiң тауы
аудандарында, сахара оазистерiнде сақталынған, бiрақ олардың көбi арабша
сөйлейдi. Кұшейттiк тiлдер арасында – орамо немесе гала, бедауие, афар,
сахо, сомали, сидамо, омето тiлдерi ерекшеленедi. Чад тiлiнiң арасында
хауса тiлi мен оған жақын бәде, бура, котоко т.б. тiлдер кең таралған. Хауа
тiлi солтүстiк Африканың басқа халықтары арасында кең таралған( 30млн
адамға жуық) картвельдiк семьяға( батыс закавказе) – грузин, мегрель және
оған жақын чан(лаз) тiлi, сонымен қатар сван тiлi жатады. Бұл тiлдердiң
барлығында да – грузиндар сөйлейдi, олардың құрамына – мегерель, лаз және
сван субэтникалық топ ретiнде кiредi.
Солтүстiк кавказдың семьяға абхаз-ады және наждагестанның топ жатады.
Бiрiншiсiне – абхазияның атазимдiк кабардино чериесстiк және убыхтiк тiлдер
кiредi. Екiншi топқа кахстiк (чечен, ингуш, баубили тiлдерi) дагестандық
(Дагестанның 30 горстiк тiлдерi) топшалар болып бөлiнедi. Дагестандық
топшаға – авар андышiлiк тiлдер ( авр тiлi кең тараған), кезстiк (кезс және
т.б.), лакс – даргиндiк (лакс және дарган тiлдерi) және лезгиндiк тiлдер
(лезгин және табасарган , цахур т.б.) жатады.
Оңтүсстiк Үндiстанда басшылық ететiн дравильлiк семья 7 топтан құралады;
оңтүстiк; оңтүстiк- батыс, орталық, лондвандық, солтүстiк – шығыс,
солтүстiк – батыс. Ең көбi – саны жағынан оңтүстiк төп, оған Үндiстанның
көп миллионды халық тiлдерi – тамиль, малаялам, канада жатады. Тағы бiр кең
таралған тiл – телугу- оңтсүтiк – шығыс топқа жатады. Брагуй тiлi
(солтүстiк – батыс топ) дравильшiлiк семьяның негiзгi территориясынан
алыста таралған-пакистанның батысы мен авганистан мен иранның оңтүстiк
бөлiктерiнде.
Олардық тiл семьясы – географиялық жағынан Ресейдiң европалық бөлiгiнде
Европаның орталық бөлiгiнде( Венгрия, Повалжьеде, Прибалтика, Финляндия мен
Скандинавияның солтүстiгiне) таралған. Ол екi топтан тұрады- фин-угорлық
немесе (угрофиндiк ) және сомалиндiк; фин угорлық топ келесi топшаларды
қосады(финдiк, карельдiк, эстондық, саамдық), вольжестiк(эрзия-мордовия,
макша-мардавия, марий луговой және марий таулы), пермдiк(кеми немесе коми-
зирияндық, коми-пермяцетiк және удмурттiк) және угорлық (венрглiк ханты,
маншiлiк), сомадильдiк топқа неция, энеция, наганасан,селькупстiк тiлдер
жатады.
Эскимос – алеуеттiк семьяға – эскимостық тiлдерсмен жақын туыстық тiл –
алеуеттiк тiл жатады. Олардың келерi – Американың (Греландияны қосқанда)
кең байтақ арктикалық территориясында және Азияның қиыр солтүстiк шығысында
орналасқан.
Алтай тiлi семьясына батыста Туркия мен шығыста сiбiрдiң солтүстiк шығысына
дейiнгi түрiк, монғол, тунгус, маньчжурлiк тiлдер жатады. Түрiк тiлдерi
келесi топшаларды қамтиды: чуваш немесе булгар (чуваш тiлi ) огуз немесе
оңтүстiк батыс(түрiк, азербайжан, түркiмен, самар, т.б.), қыпшақ немесе
солтүсттiк батыс(татар,башкир, қазақ, қырғыз,қарақалпақ, карачаево-
балкар,құмық, ноғай және қаралым), қарлұқ немесе оңтүстiк шығыс(өзбек-
ұйғыр)якуттiк(якут және домандық, оңтүстiк сiбiрлiк алтай хакас, тувин
т.б.).
Қазiргi кездегi монғол тiлдерiне – орталық Азиялық аудандарда таралған-
монғол, бурят, қалмақ және оған жақын ойрат т.б. тiлдер жатады. Тунгуз –
маньчжурлық тiлдерге – қолданыстан шыға бастаған Қытайдағы мканьчжурлық
тiл, эвенгейлiк пен оған жақын эвендiк және шығыс сiбiр мен қиыр шығыстың
халықтары тiлдерi жатады.
Чукот – камчат семьясына – Ресейдiң қиыр солтүстiк шығысындағы – чукот
корак ителмен және т.б. тiлдер жатады.
Сахараның оңтүстiгiндегi Африка тұрғындары негiiзiнен үш семья тiлдерiнде
сөйлейдi. Негр-кордофан(конго кордофан) нiл сахаралық және қойсандық .
бiрiншi семья ең көп саны және екi топқа бөлiнедi: негр-конго және
кордофандық.
Негр-конго тобының құраына мынадай топша бөлiнiп шығады- бенуэконго -оның
құрамына банту тiлi(маңыздылары-суахили(40 млн адам), киньяруанда, кинунди,
киконго килуба, луганда, лингала,сесото, амалулу т.б.), және банту тiлiне
туыстас тiлдер(тив, экон, тикар, бимимке т.б.), сонымен қатар топшалар-
батыс атлантикалық (фуль тiлi батыс және орталық елдердiң көбiнде, вольф
кисси, серер т.б.), манде (мандинка, баман, менде, сонинке, сусу, кпелле
т.б.), гур немесе волтий (моси немесе море тiлi, груси сенуфогурма, кабре
т.б. ), ква (йоруба, игбо,акан , жве, бете т.б. тiлдер) және адамауа –
шығыс(азанде, банда, мбум т.б.). кортумтум, тегали талоди, катла.
Нiл – сахаралық семья тiлдерi – негр-кордофандық семьяның тiлдерi нiл
солтүстiгiнде орналасып, 6 топтан тұрады; сонган, сахара, маба, фур, шари-
нiл...және кома. Ең iрiлерi – Шари-нiлдiк 4 топшаға бөлiнедi. Шығыс
судандық (джолуо тiлi, динка, нубин, тесо, ланго, ачали, т.б.), орталық
судандық (сара, багирми, банго т.б.) және кунама (кунама тiлi т.б.),
берта(берта тiлi т.б.). сахара тобының құрамына – канури, тубу, загава
тiлдерi енедi, ал үш ақырғы топтар –бiр тiлден және оған жақын тiлдер мен
диалектерден құралған.
Африканың солтүстiк – батыс бөлiгiнде – койсандық тiлдiк семья таралған. Ол
бушмендiк және готтентоттық тiлдердi бiрiктiредi және мұнда сандаве және
кадза тiлдерi кiредi. Бұл тiлдер Шығыс Африкада таралған Шығыс Африкаға
сино-тибеттiк тiлдiк семьясына – 3 топ кiредi: қытай, орталық және батыс
гималайлық. Қытай тобына – бiр қытай тiлi кiредi, бiрақ оның диалектiсi 7
топқа бөлiнедi, бұл диалектiлер арасындағы айырмашылықтар фонетика, лексика
және грамматика жағынан әртүрлi болып, олардың көбi бiрiн-бiрi ұқпайды.
Орталық немесе тибеттiк топқа – тибет, бирма, качин, карен, т.б. тiлдер
кiредi, ал батыс гималайлыққа – кандури т.б. тiлдер жатады.
Австроазиялық семьяға (оңтүстiк шығыс және оңтүстiк Азия)- вьет-Мыонгстiк,
оңтүстiк шығыс монкхмерлiк), солтүстiк (палаунгва), малактык(аллийск).
Мұнда және мяо-яо тiлдер топтарын жатқызады. Бұл семьяның ең iрi тiлдерi –
вьеттiк, кхмерлiк, санталь, мяо-яо, мұнда т.б..
Паратай тiлдiк семьясы (Үндiқытай және Қытайдың оңтүстiгi) – мынадай
топтардан тұрады – тай, кам-суй(дун-шуй), ли гэлао. Бiрiншi топтың құрамына
– осы топтардың iрi тiлдерi (кхонтан, лаос, чжуан)кiредi, оларға қаратай
семьясына жататын тiлдерде сөйлейтiндердiң 45 бөлiгi кiредi. Кең байтақ
территорияны (солтүстiк шығыс Азия, океания Мадагаскар) алып жатқан –
австронегиялық тiл (малай полинезия) семьясна 4 топ немесе бұтақ жатады.
Батыс австронегиялық, шығыс австронегиялық және тайваньдық. Батыс
австронегиялық тобына (барлық австронегиялық тiлде сөйлейтiндердiң 97%) көп
миллиондық тiлдер жатады. Мысалы: яван, сунд, тагалог, малай, мадур.
Жеке сеемьяны – саны жағынан аз - андаман тiлi құрайды. Оларға солтүстiк
андаман, джерава, они тiлдерi жатады да, бұл тiл Андаман аралдарында және
үндi мұхитының солтүстiк шығыс бөлiгiнде таралған.
Папуас тiлдерi (Жаңа Гвинея және оған жақын аралдар) – дүние жүзi тiлдерi
арасында шектеулi жағдайлар олар мыңнан аса ғана және олар бiр-бiрiмен
туыспайтын топтар құрайды. Жалпы 11 семья және 7 шектеулi папуастық тiл
бар. Олардың ең iрiлерi: транс жаңа гвинеялық(34), батыс-папуастық сепик-
раму, торричелли, шығыс-папуастық.
Австралия аборигендерiнiң тiлi – дүние жүзiндегi ешбiр тiлдiк семьямен
туыстас болмай жеке лингвистикалық австралиялық семьяға бiрiктiрiлдi.
Америка индеецтерi тiлi – бiрнеше оңдаған тiлдiк семьяға бөлiнедi.
О.Х.Гринберг өзiнiң классификациясында барлық индеецтiк тiлдердi 7 семьяға
жатқызады (оның 6-на дене семьясынан басқасын –американдық макросемьяға
бiрiктредi), және олар 21 топтан тұрады. Солтүстiк және орталық американың
индеецтiк тiлдерi – келесi негiзгi семьяларға бiрiктiрiледi. На-дене-хайда
тобымен қоса және континентальды на-де (хайда атапас тiлдерi),
солтүстiкамерикандық –алмасон-кереску, пенужи, хока, (алгонский, кри,
монтанье,иронез, дакота, пенути, крик, майя, т.б.) топтарымен қоса.
Төртiншi семья өкiлдерi (чибча-пах) – Орталық Америка мен Оңтүстiк
Американың солтүстiк аудандарында (чабча, куна, пайя, итарска, итонама,т.б.
тiлдер) мекен етедi. Қалған үш семья толық Оңтүстiк Америкада орналасқан:
анд – солтүстiк кахуапана сапаро,итухале – сабела, кечуа, аймара,
оңтүстiк(сапаро, кечуа, аймаро, арауан, ямано, т.б. тiлдер) топтарымен
қоса; экваториятукан оандық экваторлық және макротукандық (парагвай-
гуарани тукани, мику т.б. тiлдер) топтармен қоса және же-панокариб-
макрокариб, макро-пана және макро-же (кариб, пано т.б. тiлдер) топтарымен
қосқандағы тiлдер.
Индеецтiк тiлдердiң арасындағы ең iрiлерi – кечуа (перу,эквадор,Боливия
және оған жақын Аргентина мен Чили аудандары), гуарани(Парагвай, Бразилия,
Боливия, Аргентинада қолданылады). Аймара (Боливия,Перу, Чили),
ацтек(Мексика).
Жер шарының әр аудандарында ешқандай семьяға кiрмейтiн шектеулi тiлдер
кездеседi. Оларға Испания мен Франциядағы баск тiлi; Үндiстанның солтүстiк
батысында –бурумаски тiлi; Сiбiр мен Қиыр Шығыстағы –нивх пен кет тiлi;
Жапонияның солтүстiгiнде –айн тiлi жатады. Көп лингвистер корей, жапон,
юкагир тiлдерiн осы топқа жатқызады.
Корей және жапон тiлдерiн кейбiр лингвистер –корей жапон тобына енгiзiп –
туыстас алтай семьясы деп есептейдi. Жапон тiлiн және оған жақын рюкюсу
тiлiн-австралиялық тiлдерге жатқызуды.
Кейде алтай семьясынадағы тiлдер ұқсастығы алынып, түрiк, монғол, тунис-
манчжурлық тiлдер-жеке семья болып ерекшеленедi, бөлiп шығарылады.
1987 ж(мың адам) ортасындағы тiлдiк семьялар мен топтар
Тiлдiк семьялар мен Жалпы дүние Тiлдiк семьялар мен Жалпы дүние
топтар жүзi топтар жүзi
Барлық тұрғындар 4994209 Солтүстiк кавказ семьясы 3630
Үндi европалық 2442585 Абхаз-адык тобы 895
сеемья 294045 Нахс-дагестан 2735
Славян тобы 4900 Оравидий семьясы 195680
Балтық тобы 430910 Оңтүстiк топ 120885
Герман тобы 9505 Оңтүстiк шығыс топ 66000
Кельт тобы 593810 Оңтүстiк батыс топ 1670
Роман тобы 12350 Орталық топ 190
Грек тобы 5190 Гондван топ 4220
Албан тобы 85110 Солтүстiк шығыс топ 1880
Иран тобы 150 Солтүстiк батыс топ 835
Нуристан тобы 800175 Орал семьясы 24080
Үндi арий тобы 6540 Фин-угор тобы 24045
Армян тобы 277330 Самодий тобы 35
Афроазиялық семья 205500 Юкагирлар 1
Семит тобы 11095 Эскимос-алеуттiк семья 112
Бербер тобы 29995 Сандаве 40
Кушит тобы 30740 Хадза 1
Чад тобы 4030 Сино-тибеттiк семья 1120623
Картвель семьясы 126037 Қытай тобы 1055813
Алтай семьясы 11466181 Орталық топ 64750
Түрiк тобы 6605 Батыс гиммалайлық 60
Монғол тобы 4820 Кеттер 1
Тунгус маньстур тобы66745 Баскiлер 1090
Кәрiстер 122960 Буриштер 50
Жапондар 23 Паратай семьясы 71760
Чукот-каличатка 4 Тай тобы 68990
семьясы 325315 Ком-суй тобы 1850
Нивки 324715 Ли тобы 860
Негр-кордофан 28495 Гэлао тобы 60
семьясы 14670 Австронезия семьясы
Негр конго тобы 15725 Батыс австронезия тобы 235690
Батыс-атлантика 72300 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тiл құрамы. Этноcтардың классификациялануы.
Дүние жүзi халықтары тiлiнiң жалпы санын лингвистер 4-5 мың деп
анықтады. Дүние жүзi кең байтақ региондарының кейбiреулерiнiң (оңтүстiк
Америка, Австралия, Жаңа Гвинея т.б.) аз зерттелуiне және әр түрлi тiлдер
аралығындағы айырмашылықтар мен бiр тiлдiң диалектiлiгiнiң әртүрлiлiгiне
байланысты толық зерттелмеген .Әр халық бiр тiлде сөйлейдi, кейде тiл
iшiндегi диалектi-айырмашылығы үлкен болып, халықтың әр топтарының
аралығындағы сөйлесу әдеби тiлдi бiлмегендер үшiн мүмкiн емес. Бiрақ мұндай
кезде екi тiл-билингвизм-кең таралады. Мысалы, францияның шығысында тұратын-
эльзастар екi тiлдi (немiс және француз тiлi), Бельгия мен Швейцария
сияқты көп ұлтты мемлекеттер халқының көп бөлiгi-екi тiлдi және үш тiлдi.
Екi тiлдiң қосарланып жүруi – көп ұлтты мемлекеттердегi жиi жағдай, мұнда –
ұлттық аздықтардағы халықтар - өздерiнiң ана тiлiнен басқа саны жағынан көп
және басшылық ететiн ұлттық тiлiн пайдаланады. Екi тiлдi тұрғындар – жас
мемлекеттерде –Азия және Африка елдерiнде қалыптасады. Мұнда жергiлiктi
тiлмен қоса ресми-мемлекеттiк тiлдер кең өрiс алады. Мысалы, Үндiстанда-
хинди, Пакистанда-урду, Индонезияда-бахаса инденисиа немеесе индонезиялық,
Филиппинде пилипино немесе тагалог, ал Африканың кей елдерiнде –ағылшын
және француз тiлдерi.
Кей жағдайда – бiрнеше халық бiр тiлде сөйлейдi. Мысалы, ағылшын тiлiнде
және оның жергiлiктi нұсқауларында ағылшындықтар, ағылшын австралиялықтар,
ағылшын жаңа зеландықтар, ағылшын канадалықтар, АҚШ американдықтарды, Кариб
бассейнi елдерiнiң көп халықтары және тағы басқа этностар. Испан тiлi –
испандықтар үшiн ғана ана тiл емес, сонымен қатар Латын Америка
халықтарының көп бөлiгi үшiн ана тiлi болып табылады.
Бiр әдеби тiлдi немiстер, австралиялықтар, герман-швейцариялықтар және тағы
басқа халықтар пайдаланады. Жеке тiлде сөйлейтiндер саны мен ана тiлiнде
сөйлейтiндер саны бiрдей емес. Әсiресе бұл жағдайдың –ұлтаралық және
халықаралық қарым-қатынас үшiн пайдаланатын тiлдерге қатысы бар. Дүние
жүзiнiң ең көп таралған тiлдерiне (1087 ж ортасында млн. адам )-қытай
тiлi(1085), ағылшын (425), хинди және оған жақын урду (320), испан(290),
орыс (220), бенгаль индонезиялық және араб (170 әрқайсысы), португал(150),
жапон(120), немiс және француз(95 әрқайсысы). Бұл аталған 13 тiлде-бүкiл
адамзаттың 243 бөләгә сөйлейдi. Олардың 6(ағылшын, француз, орыс, испан,
араб, қытай)-ООН ресми және жұмысшы тiлдерi болып саналады. Ресми немесе
мемлекеттiк тiлдердiң өсiп келе жатқан маңызын айта кету керек. Өткенде
отарланған елдер статусындағы елдер бұрынғы метрополиялардың ресми тiлдi
қабылдады. Мысалы, Африканың 55 елiнiң 21 елiнде ресми тiл –француз
(сонымен қатар ағылшын және бiр жергiлiктi тiл), 19 елде – ағылшын (9-басқа
тiлмен қоса), 5 елде – португал тiлi. Осындай жағдайда – креольдi
тiлдердiң таралуы сипат алады. Олар африкандықтардың, үндiстердiң, Азия
және океания мемлекеттерiнiң тұрғындарының – Европалық отаршылдарымен қарым-
қатынаста европалық тiлдердiң толық меңгермеуi негiзiнде таралған. Ең көп
таралған мынадай креольдық тiлдер –португалдық тiлдер негiздегi –Африканың
атлантикалық жағалауындағы абовердиялық және сантомийлiк тiл; испан және
португал негiздегi – Кюросао мен Венесуэлламаңындағы аруба аралындағы
папьяменто тiлi; француз тiлi негiдегi – Ганти халқының, мартиники
Гваделуга, Доминика Республикасы халқының бiр бөлiгi, Тринидада Маврикия,
Француздық Гвиана тұрғындары ағылшын тiлi негiздегi – Гайана, Ямайка,
Барбадос, Багам аралдары, Суринама, тринидао тұрғындарының бөлiгi крио
тiлi – Сьерра-Леонда және тағы басқа елдердегi тiлдер. Меланезия мен
ағылшын тiлi негiзiнде пайда болған –токи-писин тiлiн (меланезиялық пиджин,
неомеланизия тiлi), креольдық тiл деп санауға болады. Олар Папуа-Жаңа
Гвинея кң таралған (1,5 млн адам).
Тiлдердiң классификациялануы – топтасуының типологиялық және генеологиялық
түрi бар.
Типологиялық – морфология негiзiнде, тiл құрылымының қасиеттерiнiңзерттеуi
негiзiнде пайда болды. Генеологиялық топтасу – тiлдердi семьяларға
бiрiктiредi, мұнда олардың туыстығына, сөз қорына және грамматикасына көңiл
бөлiнедi. Семьялар топтарға, ал топтардың кейбiреулерi-топшаларға бөлiнедi.
Жоғарғы таксономиялық бiрлiк болып – халық бiрiгулерi (мұнда олардың
тiлдерi-семья құрады) және семьяға кiрмейтiн шектеулi (изолированный)
тiлде сөйлейтiн жеке халықтар (корейлiктер, жапондықтар) саналады. Мұнда
сонымен қатар кейбiр халық топтары да жатады. Олар географиялық және мәдени-
тарихи белгiлерi негiзiне қарап жатқызылған. Мұндай топтарға папуастық және
индеецтiк халықтар жатады; олардың әрқайсысы бiрнеше семьяларды немесе
халықтарды бiрiктiредi. Үш африкалық “семьялар” (нигеркордрафрикалық; нiл-
сахаралық және қойсандық) над семьялар болып табылып, бiрнеше семьялардан
құралады.
Екiншi таксономиялық бiрлiктi – семья iшiндегi туыстық тiлдi халықтар мен
ұқсас тiлдерде сөйлейтiн кейбiр халықтар құрайды. Мысалы, үндiевропалық
семьяға – славяндық, германдық, романдық және тағы басқа топтар және ешбiр
топқа енбейтiн албандықтар мен армяндықтар жатады.
Төменгi таксономиялық бiрлiкке – жеке халықтар жатады. Тiлдiк семьялардың
құлылу процесi – адамзаттың жер шарындағы орналасуымен тығыз байланысты.
Жақын тiлдер көршiлес халықтарда кездеседi. Олар пайда болуы жағынан
байланысты болады неесе бiр регионда мекен етуi себепкер болады. Кей
жағдайда бiр-бiрiнен алыс тұратын халықтарда да тiлдерi ұқсас болады.
Мысалы, явандықтар мен малагасийлықтарда, венглер мен мансилар, якуттар мен
азербайжандықтар. Олар ұқсас генетикалық тамыр негiзiнде, немесе өткенде
көршiлес территорияларды мекендеген .
Тiлдiк семьялар мен топтардың географиялық бiрлiктерiнiң адамзат тарихында
үздiксiз ауысып отырған. Мысалы, б.э.д. VII ғ. Араб тiлi аравия түбегiнде
ғана қолданылса, қазiргi кезде бұл тiл – оңтүстiк батыс Азия мен Солтүстiк
Африканың кең территориясында таралып, құрлықтың 110 бөлiгiн алып жатыр.
Түрiк тобындағы тiлдер де өз территориясын кеңейттi. Түрiк тiлiнде Балқан
түбегi мен Солтүстiк-Шығыс Сiбiрге дейiнгi территориядағы халықтар
сөйлейдi.
Ағылшын тiлi – XV ғасырға дейiн тек Британ аралдарында басшылық етсе, кейiн
барлық континенттердегi көптеген региондарға ендi; испан тiлi кең таралды,
қазiргi кезде ол Лтын Америкасында басшылық етедi. Европада халықтың 15%-i
ағылшын және испан тiлiнде сөйлейдi. Соның нәтижесiнде басқа тiлде –
халықтың әртүрлi расадағылар да сөйлейдi.
Дүние жүзiндегi халықтардың тiлдерiн –лингвистар келесi тiлдiк сембяларға
жатқызады; Үдi Еропалық, афразиялық картвельдiк, Слтүстiк Каказдың, Орадық,
нкамос-әлеуметтiк, көпсандық сиатибеттiк, алтайлық, чукот-камчаттiк, нигер-
кордофандық, нiл-сахаралық, австро-азиялық, паратайлық австронезшiлдiк
андамандық, папуастық семьялар тобы, австралиялық және индеецтiк семьялар
тобы.
Ешқандай лингвистикалық семьяға енбейтiн шектеулi семья болып Юкагирлiк,
корейлiк, жапондық, нивхс, кетт, баск, бурушакс, айнс және тағы басқа
тiлдер жатады.
Дұние тұрғындарының жартысы сөйлейтiн тiл-үндi европалық семьяда және ол ең
жақсы зерттелген. Олар саны жағынан ТМД-а, Шетелдiк Европаның көп
бөлiгiнде, Иран, Афганистан, Үндiстанның солтүстiгiнде, Америка елдерiнiң
көбiнде, Австралия және жаңа зеландияда басым. Үндi европалық тiлдер-
туыстық жағынан жақын диалектi тобынан пайда болған, оларды таратушылар
б.э.д. 3 мың жылдықта оңтүстiк Батыс Азия мен Солтүстiк Жерорта теңiзi
Каспий маңы ойпатына дейiн жеттi.
Үндi европалық тiлдiң шығыс бұтағына –үндi арийлiк тiл (санскрит, хинди,
урду, бенгаль, маратхи, пандтаби, раджастхани, арий, уткали) және иран
тобының тiлдерi (батыс парсы немесе фарси, тәджiк, курд, белуджия, таттық,
талыш т.б. ; шығысы – дари, пушту, немесе афгандық , осетиндiк, ягнобиндiк;
памирлiк тiлдер – вахандық, шугнан, шикашим тағы басқалар); олардың
арасында – нуристандық тiлдер (кати, вайгали, ашкуни, паруни), сонымен
қатар грек және армяндық тiлдер жатады.
Үндi европалық семьяның батыс бұтағына – романдық, кельттiк және германдық
тiлдер жатады. Романдық тiлдер – Рим империясы құлағаннан кейiн латын
тiлiнiң диалектiсiнен таралды, оларға испан катальон, оксит
(провансальдық), француз, ректоромандық, итальян, сардини, румын және оған
жақын балқан румындық тiлдер мен диалектiлер жатады. Кельттiк тiлдерге
гойдель (ирланд,гэльс және мэннс) мен бриттiк топшасы (бретон, уэльстi,
немесе валлийлiк және өз өмiрiн тоқтатуға жақын қалған коннуэлдiк тiл)
жатады. Германдық тiлдер 3 топшаға бөлiнедi: шығыс германдық(өлi гот тiлi),
солтүстiк германдық немесе скандинавиялық(швед, дат, норвеж, фарер, исланд
тiлдерi); батыс германдық (ағылшын , фриз, фламанд, голланд, африкаанс,
немiс, идиш тiлi);
Шығыс және батыс үндi европалық тiлдер арасындағы кезеңдiк тiлдi – бальто-
славяндық топтар алады- олар балтылық (батыс балтылық -өлi прусс тiлi шығыс
балтылық –литважәне латыш тiлi) және славяндық болып бөлiнедi. Славяндық
топқа –Шығыс славяндық (орыс,украин, беларусь), батыс славяндық (чеш,
словакия, польшалық және оған жақын кашут , лужицк), оңтүстiк славяндық
(ескi славяндық, болгар, македония, серб-харват, словения тiлдерi) тiлдер
жатады. Афразшiлiк тiлдер семьясы – солтүстiк және солтүстiк шығыс Африка
мен оңтүстiк Батыс Азияда таралып, 5 топтан құралған – семиттiк, египеттiк,
берберливейлiк, кушиттiк, чадтық. Афроазиялық топптрдың жеке топтары ежелгi
заманда таралып, олардың туыстық жағы Үндi европалық семьяға қарағанда аз.
Египеттiк топтар тiлi XVII ғ. өмiрiн жойған; египеттiк тiлдiң ең ақырғы
формасы –копттiк египеттiк христиандардың дiни жұмыстарында қолданылған.
Семиттiк топ –екi негiзгi бұтақтан тұрады – шығыс және батыс; Батыс-
солтүстiк және оңтүстiк топшаларға бөлiнедi. Шығыс семиттiк тiлдер –
Ассирия мен Вавилондағы өлi аккад тiлдер негiзiнде құралған. Солтүстiк
топшаға ханаандық (өлi ескi ханаандық финикиялық, моавиттiк және ежелгi
еврейлiк және оның қазiргi кездегi формасы кврит жатады) және арамейлiк
жатады. Арамейлiк тiл кейiннен араб тiлiмен ығыстырылды; Шығыс арамейлiк
диалектiмен жаңа ассириялық тiл тарихи байланысты. Батыс семиттiк
тiлдердiң оңтүстiк топшасына араб тiлi (Азия мен Африканың 20 елiнде
- ресми немесе кең таралған ) оңтүстiк прифелдiк тiл ( мехри ,
харсуси , сокотуги ) - ежелгi оңтүстiк - арашiлiк және ақырғы
эфисамиттiк тiлдер (амаринья немесе амхара –Эфиопияның мемлекеттiк тiлi,
тигринья, немесе тиграи, тигре, гураге тағы басқалар) жатады.
Берберлiк, кушиттңк және чадтық тiлдер – Африканың солтүстiгi мен
сролтүстiк шығысында таралған.
Берберлiк – сахараның оазистерiнде және одан солтүстiкте. Кушиттiк –
шығысында, чадтық – оңтүстiгiнде таралған. Берберлiк тiл немесе
диалектiлер(кабиль, шильх, тамазигхт, шауйя т.б.) – магрибтiң тауы
аудандарында, сахара оазистерiнде сақталынған, бiрақ олардың көбi арабша
сөйлейдi. Кұшейттiк тiлдер арасында – орамо немесе гала, бедауие, афар,
сахо, сомали, сидамо, омето тiлдерi ерекшеленедi. Чад тiлiнiң арасында
хауса тiлi мен оған жақын бәде, бура, котоко т.б. тiлдер кең таралған. Хауа
тiлi солтүстiк Африканың басқа халықтары арасында кең таралған( 30млн
адамға жуық) картвельдiк семьяға( батыс закавказе) – грузин, мегрель және
оған жақын чан(лаз) тiлi, сонымен қатар сван тiлi жатады. Бұл тiлдердiң
барлығында да – грузиндар сөйлейдi, олардың құрамына – мегерель, лаз және
сван субэтникалық топ ретiнде кiредi.
Солтүстiк кавказдың семьяға абхаз-ады және наждагестанның топ жатады.
Бiрiншiсiне – абхазияның атазимдiк кабардино чериесстiк және убыхтiк тiлдер
кiредi. Екiншi топқа кахстiк (чечен, ингуш, баубили тiлдерi) дагестандық
(Дагестанның 30 горстiк тiлдерi) топшалар болып бөлiнедi. Дагестандық
топшаға – авар андышiлiк тiлдер ( авр тiлi кең тараған), кезстiк (кезс және
т.б.), лакс – даргиндiк (лакс және дарган тiлдерi) және лезгиндiк тiлдер
(лезгин және табасарган , цахур т.б.) жатады.
Оңтүсстiк Үндiстанда басшылық ететiн дравильлiк семья 7 топтан құралады;
оңтүстiк; оңтүстiк- батыс, орталық, лондвандық, солтүстiк – шығыс,
солтүстiк – батыс. Ең көбi – саны жағынан оңтүстiк төп, оған Үндiстанның
көп миллионды халық тiлдерi – тамиль, малаялам, канада жатады. Тағы бiр кең
таралған тiл – телугу- оңтсүтiк – шығыс топқа жатады. Брагуй тiлi
(солтүстiк – батыс топ) дравильшiлiк семьяның негiзгi территориясынан
алыста таралған-пакистанның батысы мен авганистан мен иранның оңтүстiк
бөлiктерiнде.
Олардық тiл семьясы – географиялық жағынан Ресейдiң европалық бөлiгiнде
Европаның орталық бөлiгiнде( Венгрия, Повалжьеде, Прибалтика, Финляндия мен
Скандинавияның солтүстiгiне) таралған. Ол екi топтан тұрады- фин-угорлық
немесе (угрофиндiк ) және сомалиндiк; фин угорлық топ келесi топшаларды
қосады(финдiк, карельдiк, эстондық, саамдық), вольжестiк(эрзия-мордовия,
макша-мардавия, марий луговой және марий таулы), пермдiк(кеми немесе коми-
зирияндық, коми-пермяцетiк және удмурттiк) және угорлық (венрглiк ханты,
маншiлiк), сомадильдiк топқа неция, энеция, наганасан,селькупстiк тiлдер
жатады.
Эскимос – алеуеттiк семьяға – эскимостық тiлдерсмен жақын туыстық тiл –
алеуеттiк тiл жатады. Олардың келерi – Американың (Греландияны қосқанда)
кең байтақ арктикалық территориясында және Азияның қиыр солтүстiк шығысында
орналасқан.
Алтай тiлi семьясына батыста Туркия мен шығыста сiбiрдiң солтүстiк шығысына
дейiнгi түрiк, монғол, тунгус, маньчжурлiк тiлдер жатады. Түрiк тiлдерi
келесi топшаларды қамтиды: чуваш немесе булгар (чуваш тiлi ) огуз немесе
оңтүстiк батыс(түрiк, азербайжан, түркiмен, самар, т.б.), қыпшақ немесе
солтүсттiк батыс(татар,башкир, қазақ, қырғыз,қарақалпақ, карачаево-
балкар,құмық, ноғай және қаралым), қарлұқ немесе оңтүстiк шығыс(өзбек-
ұйғыр)якуттiк(якут және домандық, оңтүстiк сiбiрлiк алтай хакас, тувин
т.б.).
Қазiргi кездегi монғол тiлдерiне – орталық Азиялық аудандарда таралған-
монғол, бурят, қалмақ және оған жақын ойрат т.б. тiлдер жатады. Тунгуз –
маньчжурлық тiлдерге – қолданыстан шыға бастаған Қытайдағы мканьчжурлық
тiл, эвенгейлiк пен оған жақын эвендiк және шығыс сiбiр мен қиыр шығыстың
халықтары тiлдерi жатады.
Чукот – камчат семьясына – Ресейдiң қиыр солтүстiк шығысындағы – чукот
корак ителмен және т.б. тiлдер жатады.
Сахараның оңтүстiгiндегi Африка тұрғындары негiiзiнен үш семья тiлдерiнде
сөйлейдi. Негр-кордофан(конго кордофан) нiл сахаралық және қойсандық .
бiрiншi семья ең көп саны және екi топқа бөлiнедi: негр-конго және
кордофандық.
Негр-конго тобының құраына мынадай топша бөлiнiп шығады- бенуэконго -оның
құрамына банту тiлi(маңыздылары-суахили(40 млн адам), киньяруанда, кинунди,
киконго килуба, луганда, лингала,сесото, амалулу т.б.), және банту тiлiне
туыстас тiлдер(тив, экон, тикар, бимимке т.б.), сонымен қатар топшалар-
батыс атлантикалық (фуль тiлi батыс және орталық елдердiң көбiнде, вольф
кисси, серер т.б.), манде (мандинка, баман, менде, сонинке, сусу, кпелле
т.б.), гур немесе волтий (моси немесе море тiлi, груси сенуфогурма, кабре
т.б. ), ква (йоруба, игбо,акан , жве, бете т.б. тiлдер) және адамауа –
шығыс(азанде, банда, мбум т.б.). кортумтум, тегали талоди, катла.
Нiл – сахаралық семья тiлдерi – негр-кордофандық семьяның тiлдерi нiл
солтүстiгiнде орналасып, 6 топтан тұрады; сонган, сахара, маба, фур, шари-
нiл...және кома. Ең iрiлерi – Шари-нiлдiк 4 топшаға бөлiнедi. Шығыс
судандық (джолуо тiлi, динка, нубин, тесо, ланго, ачали, т.б.), орталық
судандық (сара, багирми, банго т.б.) және кунама (кунама тiлi т.б.),
берта(берта тiлi т.б.). сахара тобының құрамына – канури, тубу, загава
тiлдерi енедi, ал үш ақырғы топтар –бiр тiлден және оған жақын тiлдер мен
диалектерден құралған.
Африканың солтүстiк – батыс бөлiгiнде – койсандық тiлдiк семья таралған. Ол
бушмендiк және готтентоттық тiлдердi бiрiктiредi және мұнда сандаве және
кадза тiлдерi кiредi. Бұл тiлдер Шығыс Африкада таралған Шығыс Африкаға
сино-тибеттiк тiлдiк семьясына – 3 топ кiредi: қытай, орталық және батыс
гималайлық. Қытай тобына – бiр қытай тiлi кiредi, бiрақ оның диалектiсi 7
топқа бөлiнедi, бұл диалектiлер арасындағы айырмашылықтар фонетика, лексика
және грамматика жағынан әртүрлi болып, олардың көбi бiрiн-бiрi ұқпайды.
Орталық немесе тибеттiк топқа – тибет, бирма, качин, карен, т.б. тiлдер
кiредi, ал батыс гималайлыққа – кандури т.б. тiлдер жатады.
Австроазиялық семьяға (оңтүстiк шығыс және оңтүстiк Азия)- вьет-Мыонгстiк,
оңтүстiк шығыс монкхмерлiк), солтүстiк (палаунгва), малактык(аллийск).
Мұнда және мяо-яо тiлдер топтарын жатқызады. Бұл семьяның ең iрi тiлдерi –
вьеттiк, кхмерлiк, санталь, мяо-яо, мұнда т.б..
Паратай тiлдiк семьясы (Үндiқытай және Қытайдың оңтүстiгi) – мынадай
топтардан тұрады – тай, кам-суй(дун-шуй), ли гэлао. Бiрiншi топтың құрамына
– осы топтардың iрi тiлдерi (кхонтан, лаос, чжуан)кiредi, оларға қаратай
семьясына жататын тiлдерде сөйлейтiндердiң 45 бөлiгi кiредi. Кең байтақ
территорияны (солтүстiк шығыс Азия, океания Мадагаскар) алып жатқан –
австронегиялық тiл (малай полинезия) семьясна 4 топ немесе бұтақ жатады.
Батыс австронегиялық, шығыс австронегиялық және тайваньдық. Батыс
австронегиялық тобына (барлық австронегиялық тiлде сөйлейтiндердiң 97%) көп
миллиондық тiлдер жатады. Мысалы: яван, сунд, тагалог, малай, мадур.
Жеке сеемьяны – саны жағынан аз - андаман тiлi құрайды. Оларға солтүстiк
андаман, джерава, они тiлдерi жатады да, бұл тiл Андаман аралдарында және
үндi мұхитының солтүстiк шығыс бөлiгiнде таралған.
Папуас тiлдерi (Жаңа Гвинея және оған жақын аралдар) – дүние жүзi тiлдерi
арасында шектеулi жағдайлар олар мыңнан аса ғана және олар бiр-бiрiмен
туыспайтын топтар құрайды. Жалпы 11 семья және 7 шектеулi папуастық тiл
бар. Олардың ең iрiлерi: транс жаңа гвинеялық(34), батыс-папуастық сепик-
раму, торричелли, шығыс-папуастық.
Австралия аборигендерiнiң тiлi – дүние жүзiндегi ешбiр тiлдiк семьямен
туыстас болмай жеке лингвистикалық австралиялық семьяға бiрiктiрiлдi.
Америка индеецтерi тiлi – бiрнеше оңдаған тiлдiк семьяға бөлiнедi.
О.Х.Гринберг өзiнiң классификациясында барлық индеецтiк тiлдердi 7 семьяға
жатқызады (оның 6-на дене семьясынан басқасын –американдық макросемьяға
бiрiктредi), және олар 21 топтан тұрады. Солтүстiк және орталық американың
индеецтiк тiлдерi – келесi негiзгi семьяларға бiрiктiрiледi. На-дене-хайда
тобымен қоса және континентальды на-де (хайда атапас тiлдерi),
солтүстiкамерикандық –алмасон-кереску, пенужи, хока, (алгонский, кри,
монтанье,иронез, дакота, пенути, крик, майя, т.б.) топтарымен қоса.
Төртiншi семья өкiлдерi (чибча-пах) – Орталық Америка мен Оңтүстiк
Американың солтүстiк аудандарында (чабча, куна, пайя, итарска, итонама,т.б.
тiлдер) мекен етедi. Қалған үш семья толық Оңтүстiк Америкада орналасқан:
анд – солтүстiк кахуапана сапаро,итухале – сабела, кечуа, аймара,
оңтүстiк(сапаро, кечуа, аймаро, арауан, ямано, т.б. тiлдер) топтарымен
қоса; экваториятукан оандық экваторлық және макротукандық (парагвай-
гуарани тукани, мику т.б. тiлдер) топтармен қоса және же-панокариб-
макрокариб, макро-пана және макро-же (кариб, пано т.б. тiлдер) топтарымен
қосқандағы тiлдер.
Индеецтiк тiлдердiң арасындағы ең iрiлерi – кечуа (перу,эквадор,Боливия
және оған жақын Аргентина мен Чили аудандары), гуарани(Парагвай, Бразилия,
Боливия, Аргентинада қолданылады). Аймара (Боливия,Перу, Чили),
ацтек(Мексика).
Жер шарының әр аудандарында ешқандай семьяға кiрмейтiн шектеулi тiлдер
кездеседi. Оларға Испания мен Франциядағы баск тiлi; Үндiстанның солтүстiк
батысында –бурумаски тiлi; Сiбiр мен Қиыр Шығыстағы –нивх пен кет тiлi;
Жапонияның солтүстiгiнде –айн тiлi жатады. Көп лингвистер корей, жапон,
юкагир тiлдерiн осы топқа жатқызады.
Корей және жапон тiлдерiн кейбiр лингвистер –корей жапон тобына енгiзiп –
туыстас алтай семьясы деп есептейдi. Жапон тiлiн және оған жақын рюкюсу
тiлiн-австралиялық тiлдерге жатқызуды.
Кейде алтай семьясынадағы тiлдер ұқсастығы алынып, түрiк, монғол, тунис-
манчжурлық тiлдер-жеке семья болып ерекшеленедi, бөлiп шығарылады.
1987 ж(мың адам) ортасындағы тiлдiк семьялар мен топтар
Тiлдiк семьялар мен Жалпы дүние Тiлдiк семьялар мен Жалпы дүние
топтар жүзi топтар жүзi
Барлық тұрғындар 4994209 Солтүстiк кавказ семьясы 3630
Үндi европалық 2442585 Абхаз-адык тобы 895
сеемья 294045 Нахс-дагестан 2735
Славян тобы 4900 Оравидий семьясы 195680
Балтық тобы 430910 Оңтүстiк топ 120885
Герман тобы 9505 Оңтүстiк шығыс топ 66000
Кельт тобы 593810 Оңтүстiк батыс топ 1670
Роман тобы 12350 Орталық топ 190
Грек тобы 5190 Гондван топ 4220
Албан тобы 85110 Солтүстiк шығыс топ 1880
Иран тобы 150 Солтүстiк батыс топ 835
Нуристан тобы 800175 Орал семьясы 24080
Үндi арий тобы 6540 Фин-угор тобы 24045
Армян тобы 277330 Самодий тобы 35
Афроазиялық семья 205500 Юкагирлар 1
Семит тобы 11095 Эскимос-алеуттiк семья 112
Бербер тобы 29995 Сандаве 40
Кушит тобы 30740 Хадза 1
Чад тобы 4030 Сино-тибеттiк семья 1120623
Картвель семьясы 126037 Қытай тобы 1055813
Алтай семьясы 11466181 Орталық топ 64750
Түрiк тобы 6605 Батыс гиммалайлық 60
Монғол тобы 4820 Кеттер 1
Тунгус маньстур тобы66745 Баскiлер 1090
Кәрiстер 122960 Буриштер 50
Жапондар 23 Паратай семьясы 71760
Чукот-каличатка 4 Тай тобы 68990
семьясы 325315 Ком-суй тобы 1850
Нивки 324715 Ли тобы 860
Негр-кордофан 28495 Гэлао тобы 60
семьясы 14670 Австронезия семьясы
Негр конго тобы 15725 Батыс австронезия тобы 235690
Батыс-атлантика 72300 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz