Айман - шолпан жырының типологиясы

Жоспар

Кіріспе

Бірінші бөлім

«Айман.Шолпан» жырының зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1.1. «Айман.Шолпан» жырының шығу тегі мен дамуы ... ... ... ... ...
1.2. Жырдың зерттелу шежіресінен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Жырдың жанрлық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Екінші бөлім

«Айман.Шолпан» жырының типологиялық және поэтикалық мәселелері ... ... ... ...

2.1. Жырдың тарихи негіздері мен қаһармандар бейнесі ... ... ... ... ...
2.2. Эпикалық шығарманың сюжеті мен композициясы ... ... ... ... ...
2.3. Тіл және стиль мәселелері.

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

АЙМАН - ШОЛПАН ЖЫРЫНЫҢ ТИПОЛОГИЯСЫ

Көкшетау - 2009

Кіріспе

Бірінші бөлім

Айман-Шолпан жырының зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1.1. Айман-Шолпан жырының шығу тегі мен дамуы ... ... ... ... ...
1.2. Жырдың зерттелу шежіресінен
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Жырдың жанрлық сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Екінші бөлім

Айман-Шолпан жырының типологиялық және
поэтикалық мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

2.1. Жырдың тарихи негіздері мен қаһармандар бейнесі ... ... ... ... ...
2.2. Эпикалық шығарманың сюжеті мен композициясы ... ... ... ... ...
2.3. Тіл және стиль мәселелері.

Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..

Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі
Қазақ халқының тарихын зерттеу кезінде аса маңызды дерек ретінде
фольклордың орны айырықша зор. Себебі қазақтың жазба әдебиеті қалыптасқанша
тарихи ірі оқиғалар ұрпақтан ұрпаққа халықтың ауызша шығармалары арқылы
жеткізіліп отырды. Осындай тарихи оқиғаны жеткізетін шығарманың бірі лиро-
эпостық шығарма. Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті қорындағы ең мол
салаларының бірі – лиро-эпос. Эпостану мәселесіне ХІХ ғасырда ізденіс,
зерттеулер жүргізген Ш.Уәлиханов, В.В. Радлов, Г.Н. Потанин, т.б. дәстүрі
кеңес заманында тез және нәтижелі дамыды. Қазақ эпикалық жырларының тегі
мен құрамы, сипаты, көркемдік өзгешеліктері С. Сейуллин, М. Әуезов, Ә.
Марғұлан, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайлов, М.Ғабдуллин, М.Қаратаев, Ә. Қоңыратбаев,
Б.Кенжебаев, Н.С. Смирнов, Ы. Дүйсенбаев т.б. еңбектерінде қаралып, эпостық
мұрамыздың жалпы мінездемесін, жанрларының өзіне белгілерін тануға
көмектесті, бұл тараптағы ғылымның негізін қалады [1].
Қазақ эпосының жеке нұсқалары, кейбір теориялық аспектілері
фольклоршылар О.Нұрмағамбетова, Т.Сыдықов, М.Ғұмарова, С.Садырбаев,
С.Қасқабасов, Е.Тұрсынов, Ш. Ибраев, Б.Абылқасымов, Б.Рахимов т.б.
зерттеулерінде тексеріліп, зерттелініп келеді [2].
Зерттеу нысанасы
Жұмыста қазақтың лиро-эпос жанрының даму барысын тереңірек
қарастыруды нысана еттік. Айман-Шолпан жырының зерттелу тарихы, шығу тегі
мен шежіресі, жанрлық сипаты, тарихи негізі мен қаһармандар бейнесі,
эпикалық шығарманың сюжеті мен композициясы, тіл және стиль мәселелеріне
үңілуді мақсат тұттық.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті
Жұмыстың негізгі мақсаты – Айман-Шолпан жырының типологиялық,
жанрлық, тілдік-көркемдік ерекшеліктерін таныту, пікір айтуға талпыныс
жасау.
Зерттеу жұмысының осы мақсатынан туындайтын мынадай негізгі міндеттер
жүйелі түрде қарастырылды:
- қазақтың лиро-эпостық жырларының зерттелу, даму барысы;
- Айман-Шолпан жырының Қозы Көрпеш, Қыз Жібек жырларымен
типологиялық, жанрлық байланысы;
- Айман - Шолпан жырының шығу тегі мен тарихы, шежіресі;
- Айман - Шолпан жырындағы қаһармандар бейнесі;
- Айман - Шолпан жырының сюжеті, композициясы, тіл және стиль
мәселелері;
Зерттеудің дерек көздері
Жұмыста негізінен Айман -Шолпан және қосымша ретінде Қозы Көрпеш
– Баян сұлу, Қыз Жібек жырларының жеке жинақтары, лиро-эпосқа қатысты
теориялық кітаптар басты назарда болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі
Қазақ лиро-эпостары, оның ішінде Айман-Шолпан жыры әдебиеттану
ғылымында біршама зерттелді. Атап айтқанда, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев,
Ы.Дүйсенбаев, Ә.Қоңыратбаев сияқты ғалымдар тарапынан жүйелі түрде ғылыми
тұрғыдан сараланды.
Соңғы жылдары фольклортану ғылымында жекелеген нақты шығармалар
бойынша түбегейлі зерттеулердің туындағаны белгілі. Осы үрдісті дамыту
мақсатында лиро-эпостық жырлардың ішінде шоқтығы биік туынды Айман-
Шолпанды жеке нысанаға ала отырып, басқа да қазақ лиро-эпостарымен
салыстыра зерттеуге талпыныс жасауға тырыстық
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері
Жұмыста шетел және қазақ фольклортанушы, әдебиеттанушылардың
монографиялық, диссертация авторефераттары, республикалық басылымдарда
жарияланған ғылыми - әдістемелік еңбектері молынан пайдаланылды, бағыт-
бағдар ретінде басшылыққа алынды.
Зерттеу әдісі
Салыстырмалы талдау, жүйелілік, жинақтау, тұжырым жасау әдістері
пайдаланылды.
Жұмыстың теориялық және практикалық мәні
Еңбектің қол жеткізген қорытындыларын орта және жоғары оқу орындары
студенттеріне Халық ауыз әдебиеті атты оқу бағдарламасына сәйкес
практикалық сабаққа қосымша, көмекші оқу-әдістемелік құрал ретінде
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сарапталуы, мақұлдануы
Жұмыстың қол жеткізген шағын нәтижелері университетішілік ғылыми-
практикалық семинарларда, кафедра құрамындағы ғылыми үйірме жұмыстарының
қорытындысында баяндалды. Сонымен қатар университеттің Қазақ әдебиеті
кафедрасының мәжілісінде алдын-ала талқылаудан өткізіліп хаттама № , 28
сәуір 2009 жыл, қорғауға рұқсат берілді.
Жұмыстың құрылымы
Еңбек кіріспеден, негізгі екі тарау және бірнеше тараушадан,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І – бөлім

Айман – Шолпан жырының зерттелу тарихы

1. Айман-Шолпан жырының шығу тегі мен дамуы

Лиро-эпос жырлары – бір дәуірдің жемісі емес. Бірнеше ғасырмен
жасасып, әртүрлі жағдайларды, таптық, қоғамдық, тілектердің ыңғайына қарай
өзгеріп отырған. Ұрпақтан-ұрпаққа ауызша айтылу түрінде, көптеген
өзгерістерге ұшырау арқылы жеткен. Халықтық ортада туған және халықтың
көзқарасын, тілегін білдіретін жырлардың өздері де таза күйінде, көптеген
өзгерістерге ұшырау арқылы жеткен.
Кейде ғашықтық жырлар, енді бірде лиро-эпос деп аталып келген
шығармалар шоғыры қазақ эпосында күрделі орынға ие. Мұндай жырларға Қозы
Көрпеш-Баян сұлу, Қыз Жібек, Айман-Шолпан, т.б. жырларын жатқызамыз.
Сонымен қатар қоғамдық, таптық өзгерістерге де байланысты халықтың
лиро-эпос жырларын таптық мүдде тұрғысынан да пайдаланып,
бұрмалаушылықтарға да жол берілгені белгілі.
Ертедегі қазақ поэзиясында сюжетті әңгімеге құрылған жырлардың бір
бөлігі лиро-эпос деп аталады. Егер батырлар жырының басты тақырыбы, күрделі
әңгімесі – ел қорғау жайы болса, лиро – эпостық жырлардың одан біраз
айырмашылығы бар. Біріншіден бұл жырлардың оқиғасы халықтың ертедегі әдет-
ғұрпына, үйлену салтына байланысты туған. Онда көбінесе бір-біріне ғашық
болған жұбайлар жайы, олардың қуанышы мен арман-мұңы, қайғы –шері
суреттеледі, - деп атап көрсетеді академик М.Ғабдуллин [3, 276].
Өткен заманда жастардың бас еркі болмағандықтан, олардың арман
мүддесіне жетуі, сүйгендеріне қосылу жолында көптеген бөгеттердің
кездескендігі, ол бөгеттерді жеңе алмай ауыр да аза, үлкен қасіретке
ұшырағандары жырға қосылады. Бұл ретте халықтық негізде туған лиро-эпос
жырлары өткен заманның жастарға жасаған озбырлық әдет-ғұрпын сынға алады.
Профессор Б.Рахымов: Ғашықтық тақырыбындағы жырларда адамның жеке
бастың мүддесі махаббат еркіндігі басты орынға шығады. Трагедияның болу
себептеріне тікелей осындай жәйттер себеп болады. Халқымыздың інжу-
маржандары деп танылған Қозы көрпеш – Баян сұлу, Қыз Жібек, Айман-
Шолпан және т.б. лиро-эпос жырларының бірі ерте дәуірдегі ғұндар кезеңінен
хабар берсе, келесілері бертіндегі болған оқиғалары әңгімелейді. Тым ерте
дәуірдегі лиро-эпостардың түркі тектес халықтардың бәріне ортақ болып,
көптеген нұсқалы болу себептерінің сыры тарихи жағдайларға тікелей қатысты
болып отырады. Қазақ фольклорында әлі де назар аударыла қоймаған Құл мен
қыз, Күлше қыз, Мақпал қыз атты дастандар да бар, - деп ой қорытуында
шындық бар [4].
Бұндағы адамдар тағдырына тереңдеу үшін қаһармандар әлеміне терең
бойлап, образдық талдаулар арқылы лиро-эпос жанрын анықтауға болады. Ондағы
идеализациялау мен индивидуализация басқа эпостардан айырмашылығын айқын
көрсете алады. Эпикалық жырлардың таза махаббат тақырыптарына
арналғандығын ашып бере алады. Бұндай тақырыптардың бір арнасын шығыс
сюжетіне құрылған қазақ дастандары немесе романдық эпостар (Таһир – Зухра,
Жүсіп-Зылиха, Сейфулмәлік т.б. көрсетеді. Аталған жырларға қатысты қисс-
дастан, романдық эпос атаулары фольклортану ғылымында қалыптасып, жанрлық
анықмалар ретінде тұжырымдалып келеді.
Қазақ халқының тұрмы-салтына байланысты туған лиро-эпостық жырдың
бірі – Айман - Шолпан. Жырдың ел арасынан жазылып алынған нұсқасы 1896
жылы Қазан қаласында басылып шыққаны тарихи еңбектерден белгілі. Бірақ оны
жырлаған ақынның аты-жөні күні бүгінге дейін белгісіз. Жырдың мазмұны 1901
жылы Торғай газетінде (№17) басылған. 1902 жылы Торғай облыстық
ведомосы (№62) жырды қазақ тілінде жариялаған. Жыр 1939 жылы Қажым
Жұмалиев құрастырған Халық поэмалары деген жинаққа енген. 1934 жылы М.
Әуезов жырдың негізгі мазмұнын негізге ала отырып Айман-Шолпан атты пьеса
жазады.
Айман-Шолпан жырының оқиғасы - өмірден алынған. Жырдың басты
кейіпкерлері – Көтібар мен Арыстан – тарихта болған адамдар. Тарихи
деректердің айтуынша, Көтібар Берсеннен, Арыстан Тінәліден туған. Берсен
мен Тінәлі бір кісінің баласы. Бұлардың руы – Шекті, оның ішінде
Тілеуқабақ, мекені – қазіргі Ақтөбе облысының Шалқар ауданы. Көтібар мен
Арыстан өткен ғасырдың ортасына дейін өмір сүрген [5, 207].
Қаламгер Т. Шойғарин: Көтібар Ақтөбе облысы, Шалқар ауданының он бірінші
аулында туған, ұрпақтары осы күнде де бар, - десе, Тыным Бірманов: Ақтөбе
облысының Ключевой ауданында Көтібардың моласы бар. Көтібардың бай-
сұлтандар, хан тұқымдары Жанқасқа дегенге ақша беріп өлтіртеді. Оның
сүйегін Арыстан мен Есет сауын айтып, әзер тауып алады, - деп жазады [6].

Академик Қ. Жұмалиев: Айман – Шолпан жырының оқиғасы Исатай мен
Махамбет бастаған халық көтерілісінен кейін туған, – дейді [7]. Ал,
профессор Ә.Қоңыратбаев Қазақ әдебиетінің тарихы еңбегінде бұл жырдың ХІХ
ғасырдың орта шенінде туғандығын айтады [8,207]. Тарихшы ғалым
М.Ақынжановтың дәлелдеуіне қарағанда, бұл жыр өткен ғасырдың екінші
жартысының бас шенінде, яғнй Қазақстанның Ресейге қосылуы аяқталған кезде
туған, - дейді [9, 27].
Салыстырмалы түрде саралайтын болсақ лиро-эпостық шығармалар ішінде
Айман - Шолпан және Қозы Көрпеш – Баян сұлу эпостарының тарихи
оқиғалық, шежірелік, жанрлық, көркемдік тұрғыдан байланысы жоғары екені
зерттеу еңбектерден белгілі. Аталған қос жырдағы дәуір және дәстүр мәселесі
қаралуы міндетті.
Қазақ эпосының негізін зерттеуші ғалымдардың бірі, белгілі әдебиеттанушы,
ғылым докторы, профессор Б.С.Рахымов өз зерттеуінде Қозы Көрпеш – Баян
сұлу және Айман - Шолпан жырлары бойынша: Көне дәуірдің ғажайып
ескерткіштерінің қай-қайсысын алсақ та, өзінің жұмбақ сырларымен, ерекше
таңқалдырарлық таусылмас сандаған қырларымен еріксіз өзіне мейлінше тартып,
терең толғаныстарға түсіретіндігімен дараланатындығы баршаға аян. Бүкіл
түркі әлемінің төрінен өзіне лайық орын тапқан сондай ғажайыптардың бірі
ғашықтық тақырыбындағы қазынаның інжу-маржаны - Қозы Көрпеш – Баян сұлу
жыры, - деп тұжырым жасап, қорытындыға келеді [10].
Айман - Шолпан жырына және жалпы лиро-эпостық жырлар ішінде Қозы
Көрпеш-Баян сұлу поэмасы - қазақ лиро-эпостарының ішіндегі ең көнесі. Бұл-
поэманың идеялық мазмұны, композициясы, тілі т.б. жақтарынан да аңғарылады.

Жырда ертегі элементтерінің кездесуі, бақташылық кәсіптің дәріптелуі
оның ерте дәуірден келе жатқандығы, көне заманның туындысы екенін
танытады. Малды қатты дәріптеуі жөнінде Қозы Көрпештің көп жерлері
ертегі, аңыз әңгімелердің ескі бір түрі саналатын Ер Төстік аңызына
ұқсайды.
Бесікте жатқанда құда түсіп, басқа жаққа әкесі көшіп кеткен қалыңдығын
іздеуі жағынан Алпамыс батыр жырына жақындайтын жерлері де бар. Бірақ
Алпамыс батырда жарын іздеу, батырлық шайқастарын көрсету, сол арқылы
оның ерлігін бірінші орынға қою негізгі мәселе болса, Қозы Көрпеш-Баян
сұлуда бірінші орынға сүйіспеншілік, ғашықтық мәселесі қойылады. Бас
қаһарманның іс-әрекеті сол сүйіспеншілікке байланысты.
Айман - Шолпан жырында ғашықтық, сүйіспеншілік мәселесі – екінші
орында тұрады. Қозы Көрпеш-Баян сұлу жырының ондаған нұсқасы бар,
солардың бәрінің тақырыбы бір болғанмен, оқиға байланысы, даму жолдары,
жалпы жағдай, шарықтау шегі, шешуі түрлі-түрлі. Бірінде Қозы Көрпеш пен
Баян сұлу өледі. Екіншісінде қосылады. Тағы біреуінде олардың баласы
болады. Біреуінде Қозы тіріліп қайта өледі. Қысқасы, жырдың аяғы әр басқа
болып бітеді.
Шындыққа дәл келетіні де, дұрысы да Баян мен Қозының бір-біріне деген
сүйіспеншілігі ұзаққа бармай, қайғылы халге душар болғанын баяндайтын
нұсқасы. Қозы Көрпеш пен Баянға соғылған ескерткіш, олар жөніндегі халық
аузындағы ән осыны растайды. Мәселен, Әсет әнінің қайырмасындағы мына
жолдар текке айтылмаған:
Сәйпіл- Мәлік, Жамалдай
Бейнетіңе көнсем-ау
Қозы көрпеш Баяндай
Бір моллада өлсем –ау!
Ал жырдың кейбір нұсқасының жақслықпен бітуіне де таңғалуға болмайды.
Халы қай кезде болса да, өзінің ұнамды, қалаулы кейіпкерлерінің бақытты
болуын тілейді. Шамасы келсе, оларға шаң жуытпай, мұратына жетуді арман
етеді. Батыр болса, жауын мұқатқызып, жеңгізеді. Ғашықтар болса, арманына
жеткізеді. Аяулы ұлы Қозы көрпеш, ардақты аруы Баян қалайда мұратына
жетіп, жақсы тұрмыс құрсын деген халық арманы екеуін де тірі қалдырып,
қызықты өмір сүргізеді.
Шығысты зерттеуші ғалымдар, әдебиетшілер ертеден бұл жырға көп көңіл
аударып оны жоғары бағалаған. Жырдың асқан көркемдігі, оқиға желісінің
нанымдылығы, кейіпкерлер тағдырының әсерлі суреттеліп, тыңдаушының жан
сезімін қозғайтындығы бұл поэманы Шекспирдің Ромео- Джулиетте
трагедиясымен барабар деп таныған, сонымен қатар қойған. Қозы көрпеш –Баян
сұлу жырын алғашқы зерттеушінің бірі- қазақтың ғалымы Шоқан Уәлиханов.
Жырды ол Атығай Арыстанбай ақынның аузынан жазып алған. Ыстықкөлге жасаған
саяхатында әдейі арнап Қозы көрпеш пен Баянның бейітіне де барған. А.С.
Пушкин де Қозы Көрпеш пен Баян сұлу әңгімесін жазып алып жыр етпекші
болғандығы біздің заманымызда анықталды. Қозы көрпешті В. Радлов неміс
тіліне аударып бастырған Г.И. Потанин оны: бұл жер жүзіндегі ең қымбат
әдебиет мұраларына жатаьтын шығарма, - деп бағалаған.
Айман - Шолпан жырын алғаш ғылыми тұрғыдан зерттеуші ғалымдар
М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Ы.Дүйсенбаевтар кең тұрғыдан зерттеді. Айман -
Шолпан жырының жанры – Қозы Көрпеш – Баян сұлу, Қыз Жібек жырларына
ұқсағандай нағыз романтикалық-ғашықтық эпос үлгісі болмаса да, басты
кейіпкер Көтібарға олжа болатын қазақтың жазықсыз қыздары Айман мен Шолпан
тағдырына байланысты лиро-эпосқа жатқызылады.
Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырының туған дәуіріне қатысты ізденіп, құнды
пікірлер қалдырған ғалымдар көп. Бұл тұрғыда орыс және басқа да халықтардың
ғалымдарының істеген істері мен зерделі зерттеулер қалдырғанын М.О.Әуезов,
Ә.Х.Марғұлан, Ы.Дүйсенбаевтар орынды бағалаған. Жырдың әр кезеңдеріндегі
түрлі нұсқаларын жазып алып, басқа халықтардың тілдеріне аударып, жарыққа
шығаруда В.В.Радлов, И.Беленицин, Г.Саблуков, И.А.Кастанье,
П.М.Мелиоранский, Г.Ф.Генс, Ю.Березин, Г.Н.Потанин, Ш.Ш.Уәлиханов,
Н.Г.Тверитин, А.Құнанбаев т.б. есімдері айрықша аталады. Сондай-ақ, шынайы
махаббатты ардақтайтын жыр оқиғасы Петерборда сенатқа мәлім болғаны,
Николай патшаның өзі жырды құмарта тыңдағаны, бұл жырдың А.С.Пушкинге де
таныс болғандығы орынды аталып келеді [11]. Қозы Көрпеш – Баян сұлу
жырын көп зерттеген Г.Н.Потанин дастанды Батыс Европаның, орыстың, шығыс
елдерінің бірнеше ғашықтық жырларымен салыстырады. Соның нәтижесінде: Бұл
жыр жер жүзіндегі ең қымбат әдебиет мұраларына жататын шығарма [12] –
десе, Б.А.Куфтин дастанды қазақтардың Ромео-Джульеттасы деп бағалайды
[13]. Бұның бәрі жырдың нұсқалары табылып, сюжеті белгілі бола бастағандағы
айтылған лебіздер еді.

Ал келесі бір жырға қатысты зерттеулер жүргізуге себеп болған мәселені
Ә.Х.Марғұлан орынды көрсетеді. Ғұлама ғалым былай дейді: Бұл жазуларды
зерттегенде олардың аса көңіл қойып, қызыға қарағаны, әсіресе, Көрпеш пен
Баян сұлудың тарихи заманнан келе жатқан ұлы мұнарасы, сәулетті етіп
жасаған биік кешені, – екендігін айғақты дәлелдермен терең талдайды [14].
Зиялы қауымға таныс Қозы Көрпеш – Баян сұлу кешені туралы алғаш пікірлер
айтып, бұған қатысты ел аңыздарын жинақтаған ғалымдар П.С.Паллас,
И.Г.Андреев, А.И.Левшин, Г.Ф.Генс, В.Федоров, А.И.Шренк, Н.А.Абрамов,
Ш.Уәлиханов, П.П.Семенов-Тяньшанский, Г.П.Потанин т.б. екендігі бүгінде
ғылымда толық бағасын алған. Ғалымдар еңбегінің басты маңызы ғашықтарға
орнатылған биік күмбездің қай жерде екендігін мәлімдеп, ондағы мүсін тастар
мен жер-су атауларының Қозы мен Баянға қатысы барлығын ел аңыздары мен
жыр нұсқаларына байланыстыра қарауы дер едік. Бұл мәселе Қозы Көрпеш –
Баян сұлу жырының пайда болған дәуірін анықтауға да бастама болды десек,
артық айтқандық емес. Бір ғажабы тексерулер нәтижесі төмендегідей
қорытындылар жасатқан:

1. Қозы Көрпеш – Баян сұлу туралы аңыздаулар іздестірудің нәтижесінде
отыздан асып кеткен. Ең көбі, қазақ халқы арасында екен. Біздегі сандық
көрсеткіші 16 вариант болып отыр. Екі ғашықтың аянышты тағдырын баяндайтын
жыр үлгілері қазақтар, алтайлықтар, телеуіттер, барабылықтар, башқұрттар,
сахалықтар, ұйғырларда сақталған [15]. Қысқасы, ғашықтықты ардақтайтын жыр
түркі тектес халықтар арасына кеңінен таралған.

2. Фолькортану ғылымын тарих, этнография, археология ғылымдарымен тығыз
ұштастырған ғұлама ғалым Ә.Марғұлан: Аягөз бойында тұрған бұл кешен (Қозы
мен Баянның күмбезін айтып отыр – Б.Р.) мен оның ішіндегі мүсін тастар –
исламнан көп бұрын жасалған өте ескі дәуірдің белгілері. Олар түрік
қағанаты кезінде (ҮІ-ҮІІІ ғ.) шыққан. Адамның суретін салған мүсін тасты
халық сол кезде ерекше қадірлеген [16], – дей отырып, жырдағы Шоқтерекке
қатысты аңыз бен Шоқтеректің түбіндегі екі жастың келбеті келтірілген
алтын бейнені өте ескі заманның ескерткіші ретінде санайды. Бұл жырдың ту
баста сақ, ғұн, түрік қағанаты кезінде айтылған жыр дегенді дәлелдей түседі
[17].

3. Қазақ арасында таралған жырдың Айтбай Дандыбайұлынан жазып алған
нұсқасында (Н.Н.Пантусов, 1888) Сарыбай түрікпен оғыздарынан, Қарабай
Жетісудағы сұлтандардан делінеді. Бұған жырдың Баян-ауыл варианты да
сәйкестенеді [18].

4. Жырдың Шөже, Жанақ, Бейсембай нұсқаларында Орманбет би есімі мен
ноғайлы дәуірі аталады [19].

5. Келесі бір нұсқаларында Ноғайлы деген ескі атаулар жойылып, оның
орнына Кіші жүздің Шеркеш руы, не орта жүздің Бағаналы (Найман) рулары
аталады. Бұл ерекшелікті кезінде М.О.Әуезов те атаған еді. Бұның
себептеріне қатысты Мұқаң: Әр дәуірдің, әр жердің ақындары өз ортасындағы
тыңдаушылардың ыңғайына тартқанымен, оның негізгі мазмұны, оқиға желісі бір
арнаға саяды, – дейді [20]. Бұл жырдың сюжетіне қатысты айтылған тұжырым.

Жырдың дәуіріне қатысты тексеруде бұндай бес түрлі деректердің кездесуі
неліктен? Бұл сауалдың жауабы – біреу. Түркі тектес халықтардың бірлігі
кезеңінде туындаған Қозы Көрпеш – Баян сұлу оқиғасы сол халықтардың
бәрінде ұмытылмас ескерткішке айналған. Ал олардың арасындағы бірліктің
бүлініп, қайтадан бөлінулерінде ғашықтық аңыз сәл көмескі тартса, ел
бірлігі қалпына келгенде сол халықтардың асыл қазынасы ретінде жаңарып,
жаңғырта жырланып отырған. Біздіңше, бұл орайда Ш.Уәлихановтан басталған
жырдың дәуіріне қатысты тексеруді тереңдеткен Ә.Қоңыратбаев еңбегінде де
жырдың исламнан көш бұрын шыққандығы айтылса, [21] академик Ә.Х.Марғұлан
дәуірлік жағынан анықтай түсіп, бастапқы варианттарындағы Сарыбайдың арғы
тегін оғыз бен қыпшақтардан таратқанына үлкен мән береді. Сөйтіп, Бұл
мотив түрік қағанаты кезінде (ҮІ-ҮІІІ ғғ.) Сыр бойы мен Арқаны бірдей
қоныстанған қыпшақ пен оғыздардың өмірін еске түсреді, – дейді [22].
Сонымен қатар, жырдың дәуіріне қатысты басты белгінің бірі – Шоқтерек.
Бұл ғашықтар жайындағы баяндалатын эпикалық жырдың барлық нұсқаларында да
ұшырасады. Бұған қатысты Ә.Марғұлан зерттеуінде былай делінген: Ең ғажайып
нәрсе – ескі дәуірде жасалған алтыннан құйылған Шоқтеректің, онда отырған
адамдардың, оның әрбір көрінісінің сюжет мотивтері қазақ халқы мен алтай
елі айтатын эпос жырында осы күнге дейін аса жарқын түрде сақталып
келгендігі, – турасында толық мәлімет берген [23].

Жалпы эпостың тарихи кезеңдерін анықтауға ондағы аталатын жер-су, тау-
тастардың септігі тиеді десек, Айман-Шолпан жырында негізінен
қазақстанның батыс өңірі сөз болса, Қозы Көрпеш пен Баян сұлуға арналған
жырда Қазақстан аймағындағы жер атауларына молынан орын берілген. Керек
десеңіз, өз алдына топонимикалық аңыздар деуге тұрарлық. Анығында, көш
өткен жерлер мен Баянның жіберген тартуларына қатысты жер атаулары пайда
болғандығы халықтық жырда ерекше тебіреніспен жырланады. Жырдағы аталатын
жер-су атаулары: Аякөз, Жорға, Жауыр, Шұбарайығыр, Тоқырауын, Жамшы, Есіл,
Домбыралы, Моншақты, Алтынсандық, Қарқаралы, Баянауыл, Шідерті, Шоқтерек,
Шу, Сыр бойы, Айтаңсық, Жауыртау, Балталы, Нұра, Бетпақтың шөлі, Мұз
теңізі, Түмен т.б. Қазақстан картасындағы бар атаулар екендігі рас.
Шындығына келсек, бұл атаулардың қайсыбірі жырға қатысты болса, жырды үнемі
қайта жаңғыртуда қазақ жыршыларының үстемелей қосқандары да болуы мүмкін.
Қозы мен Баянға қатысты жырдағы ең басты топонимнің тайға таңба басқандай
аңыздаудағы тұрақты айтылатыны Аякөз, Баян жүрек тауы, Айтаңсық өзендері.
Бұдан басқа күні бүгінге дейін Қазақстан картасына түспеген Бетпақтың
шөліне тақау орналасқан, көктемнен бастап жылы жақтан Арқаға ауатын аң мен
құстың айлық мекені болатын оңтүстігінде – Ақмешітке, батысында – Шуға,
маңдай алды – Атасу өзеніне қарай бағытталатын Тараз территориясына жақын
жатқан Қодардың қара жартасы, Қаратау, Сарыбай обасы атты атаулар
Арқа жерінде ұшырасады. Қазір бұл сахарада ешқандай елді мекен қалмаған,
бос кеңістік екендігі көпшілікке беймәлім. Дәл осы арада да Шоқтерек атты
дөңгелене өскен шағын теректер бар. Бұған қоса, Нұра өзенінің аңғарындағы
Қарт тауының ішінде Қарабай ордасы делінген ескі тас қорған барлығы
Ә.Марғұлан еңбегінде айтылған. Бұл жайлардың не жырға қатысты тууы немесе
халықтың сол жырдан ерекше ләззат алып, өзіне ұнаған кейде ұнамаған жер
атауларын солай атап кетуі де әбден мүмкін. Бұл орайда, жалпы еліміздегі
жер-су, тау-тас, өзен-көл т.б. турасындағы сандаған мекендік аңыздар ел
аузында айтылса да, көптеген үлгілері хатқа түскенімен, олардың мәтіндері
жеке жинақталып жұртшылыққа жетпеуінің өкінішті-ақ екендігін алдымен
фольклортанушылар мойындауға тиісті. Сандаған жер-су атауларының көне түркі
дәуіріне қатыстылығы да зерттеушілерге үлкен көмек болар еді. Кеңестік
дәуірдегі түркология ғылымының даму деңгейінен, тәуелсіздік туы
көтерілгендегі түркология саласының сәл бәсеңдеуі де ойландырарлық мәселе
демекпіз.

Жырдың дәуіріне қатысты зерттеуші ғалымдар арасындағы түрлі даулы
пікірлермен қатар, эпикалық шығарманы айтушылар арасында да тартыстар
болған. Жоғарыдағы жырды оғыздарға қатысты деп жырлаушы Айтбай ақын: Шөже
мен Бейсембай ақынның айтқандарына онша көңілі толмай, тарихи шындықты
неғұрлым кең қамтуға ұмтылғанын жыр соңында ескертеді.14 Әр дәуірдің арман-
аңсары, талап-тілегіне сай халық шығармасының өзгеріп, өңделіп,
отыратындығы фольклордағы заңдылық. Бұл заңдылықтың негізі жазу-сызу өнері
болмаған кезеңде жатқандығын талай ғалымдар орынды ескерткен.

Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырының алғашқы делінетін нұсқалары көшпелі
ел тағдырын айғақтайтын, рулық қарым-қатынастардан бөлек, тайпалық кезеңнің
қалыптасқан дәуірін дәлелдейтін барша түркі халықтарына ортақ ескерткіш
болатын мұра демекпіз.

Мәңгіліктер қатарынан лайықты орын алатын ғашықтық жырдың сюжеттік
түзілісінің өзі бізге ауызша сөз өнерінің жасалу дәстүрін еске түсіріп,
оның пайда болу заңдылықтарын таныта түседі.

Жырдың сюжетіндегі оқиғаның реалистік сипатымен қатар, жасалу
заңдылығында Ер Төстік, Аяз би ертегілерінен ұшырасатын мотивтер,
мифологиялық тұрғыда адамның жыртқышқа айналуы, зерлі қой, бозторғай туралы
элементтердің кездесуі түркі тектес халықтардың фольклорлық мұрасының
архаикалық кезеңдерінен хабар береді. Ал эпикалық шығармалардағы екі жастың
шынайы махаббаты заңды некенің тазалығын құрметтеуден туындап, оны барлық
халықтар үлгі-өнеге еткен. Бастауы көненің көзі мен ақ адал сөзі болған екі
жастың пәк махаббаты жолындағы күресі туралы сюжет сандаған ғажайып осы
тектес шығармалар тудырған. Сол татымды да тартымды дүние тудырған халық
өзіне жақын туыстас басқа да халықтардың Қозы мен Баян шығармасы тектес
мұраларын жатсынбай қабылдап, Жүсіп-Зылиха, Ләйлі-Мәжнүн, Мұңлық-
Зарлық, Сейфүлмәлік, Таһир-Зухра секілді шығармаларды өзінше түсініп,
өз топырағына лайықтап жырлады. Ежелден шынайы ғашықтықты дәріптейтін халық
дәстүрінің негізгі бастауы Қозы Көрпеш –Баян сұлудан басталып, Қыз
Жібек, Еңлік-Кебек, Қалқаман-Мамыр т.б. арқылы жалғасуының берік
дәстүрі Ақан сері – Ақтоқты, Естай мен Қорлан тағдырына дейін де
қаймағы бұзылмастан тұмадай таза, періштедей пәк күйінде елдің шынайы
ықыласына бөленді. Керек десеңіз, дәл осы сюжет кеңестік дәуірде де қалыс
қалмады. Ежелгі дәстүр арқылы Қамар сұлу, Шұғаның белгісі, Сұлушаш
т.б. ғашықтық тақырыбындағы кесек туындылар жазылғанымен, мұндағы Қодар,
Бекежандар бейнесін өңкей жасы ұлғайған шал-шауқандар басты. Сөйтіп, қазақ
қараңғы, обал-сауапты білмейтін имансыздар дегенге шылбыр ұстатты. Бастауын
ауыз әдебиетінен алатын, дәстүрі мызғымас елдің мұрат-мақсаттарына да сызат
түсті. Бұлайша қазақ қызының тағдырын өксітіп, өкінішке түсіру, өмірден
түңілдіре көрсету Ғ.Мүсіреповтің Ұлпан атты кесек туындысына дейін
жалғасты десек артық айтқандық емес.

Басқа халықтар секілді қазақтың шынайы махаббатын ардақтайтын асыл
қазынасын көзден таса қылмай, халқына қайта оралтудың жолын тапқандар да
болды. Ел арасындағы ойын-сауық кеміп, ұлтының мақтаны болған халық
шығармаларына дақ түскен тұста М.О.Әуезов, Ғ.Мүсіреповтер Айман-Шолпан,
Қозы Көрпеш –Баян сұлу, Қыз Жібек, Ақан сері - Ақтоқты және батырлық
жырларды драмаға айналдырып, ұлттық драматургияның інжу-маржанына
айналдырды.

Барлық эпостық туындыларға тән жағдай сияқты Айман-Шолпан жыры -
Тама Маман байдың асқан дәлетін мадақтаудан басталады. Оның сансыз малы мен
қисапсыз қазынасы бар екені айтылады. Бойындағы бар міні ол ұл баладан
кемтар болыпты...
Кіші жүз Алшын-Жаппас елінде өлген біреуге үлкен ас беру ниетімен
қазақтың ежелгі әдеті бойынша жан-жаққа кісі жіберіп, сауын айтылады. Бұл
асқа басқалармен қатар Бір тұтқа кіші жүзге бай еді деп Маман шақырылса,
Бір сүбе Қара тауда ер еді деп Шектінің батыры Көтібарға да хабар
беріледі. Сөтіп, Маман бай жақын жерде тоғыз нарға саба артып, алтындаған
масатыдан кілем жапқызып зор салтанатпен келсе, тоғыз нарға шай, қант және
тоқаш тиеп шалғайдағы Шектіден Көтібар батыр да жетеді. Асқа жиналғандарға
арналған тігілген көп киіз үйдің ішінде ерекше көзге түсетін алтындаған бір
әсем үй бар екен. Сол үйге Маман байды кіргізеді, бірақ Шектіден келген
Көтібар батыр басқа үйлердің де менсінбей: Маған берсең Маман бай түсетін
үйді бер деп жанжал шығарады. Ас берушілер сасқанынан Маман байға келіп,
Көтібарға барып түсінісуін өтінеді. Олар (Шөмекейлер) ақыр соңында Маманға
басқа бір үйге кір деп жалынады.
Даңқой батырдың өктем сөзіне Мамай бай:
Астында қамыс үйдің жатқан кедей,
Үй таңдап біздің елден не қылады? –
деп жауап қайтарады. Мұны естіген Көтібар баса-көктеп Маман отырған үйге
кіріп келеді. Екеуінің арасыныда ерегес-егес басталады, Көтібар Маманның
елін ас тарқамай шабамын, Маман байдың қызы Айман сұлуды тоқалдыққа аламын
деп серт етеді, Шайтан сөз топ ішінде неге керек? деп Арыстан ағасына
тоқтау айтады.
Еліне қайтып оралған соң Көтібар батыр: Шабамын Маман байды жиылсын
деп жар салады. Бір топ қолды басқаруды Арыстанға тапсырса да, ол тағы да
тоқтау сөзін қайталап, бас тартады. Әйтседе, ағсының лебізін бұза алмай, ол
да жұртпен бірге амалсыздан атқа мінеді.
Сонымен, қалың Шекті Маман елін шауып алады. Бүкіл малын жаулап,
жігіттеріне қуғызып жібереді де, Көтібар қорада жалғыз өзі қалады. Тез
тұрып Айман, Шолпан киінсін деп қаһарына мінген батыр айғай салады.
Екі қызды екі жігіт сүйреп шығады да, теріс қаратып жайдақ нарға
мінгізеді. Енді олар өз басының қамын жеуге кіріседі. Айман таласып жүріп,
сұр жорға атты сұрап алады. Бірақ Айман оған өзі мінбей Шолпанға береді.
Ондағысы: өзім бір ретін табармын деп сенеді. Бірақ Шектілер оған ат
мінгізбей, Айман қыз жаяу жүреді. Дегенмен Арыстан мырзаның қыздарға мейірі
түсіп, тағы бір шайқалған жорғаны ұсынады. Атқа мініп, көңілі тасыған соң
Айман тағы да ой ойлайды, қайтсе де Шолпанды өз еліне қайтармақ болады. Бұл
жолы да Арыстанның көмегі тиеді. Қысқасы Айманның арқасында Шолпан еліне
қайтып, оны Арыстан шығарып салады. Шолпанды әкесі жылап қарсы алады, ел-
жұрты жиналыпақыл қосады. Әлібек жеті жүз адам әскер жинап, Шектіні шабуға
аттанбақ болғанда, оны Айманның жолдаған сәлемі тоқтатады.
Енді Айманның жат елдегі хал-жайы, өз басы үшін белсенді күрес
басталып, бар оқиға кеңінен баяндалған. Ақыры уәдесі алпыс күн өткенде
Әлібек көп әскермен келіп, қамсыз жатқан Шектіні шауып алады, жиырма қызды
бес нарға мінгізіп, Таманың кеткен кегін қайтарады. Көп малды әскеріне
айдатып жіберіп, Әлібек он кісімен қорада тұрып қалады. Айман қыз тез
шықсын деп енді Әлібек қыр көрсетеді. Мұны білген Айман қыз: Алыстың да,
жағыстың екі батыр, сіздерді бітірейін төре беріп деп келісімге шақырады.
Екеуі де бұл сөзге қарсы тұрмай, ризалық білдіреді. Екі жақтың да қолды
болған малдарын Айман өзді өзіне қайтартқызады. Арыстанға Шолпанды
бергізбек боп, Маман байға күйеу етеді. Сөйтіп, өкіл ата ретінде Көтібар
Айман қызды Әлібекке ұзатады, үлкен той жасап сый-сияпат көрсетеді. Айман
қыздың асқан ақылы мен тапқырлығы арқасында жоқтан барып тұтанған екі елдің
арасындағы дау-жанжал осылайша бітіммен Айман - Шолпан жыры жақсы
көркемдік шабыт араласқан тарихи шындығы бар оқиғамен аяқталады.
Қазақ эпосының шоқтығы биік шығармасы Айман - Шолпан Қозы Көрпеш –
Баян сұлу жырлары дала заңына бағынған халықтың барлық лиро-эпостық
жырларына жол салған шығарма. Сол негізде Мақпал қыз, Құл мен қыз, Қыз
Жібек, Есім сері - Зылиха сияқты ғашықтық жырлары туған.

1.2. Жырдың зерттелу шежіресінен

Бүгінгі ғылымда кеңінен танымал Айман-Шолпан жырының жалғыз ғана
нұсқасы бар. Оның өзі 1917 жылғы революциядан бұрын бес рет басылып шыққан
(Қисса Айман-Шолпан. Қазан, 1896, 1898, 1901, 1906, 1910. Жазып бастырған
Жүсіпбек қожа Шайхұлисламұлы). Кейін осы нұсқа сол қалпында С.Сейфуллаұлы,
Қ. Жұмалиевтардың құрастыруымен кеңес жылдарында бірнеше рет басып
шығарылды [24].
Қазақ фольклорының байлығы жөнінде орыс тілінде жазылған зерттеу тек
М. Әуезовтың ғана емес, бүкіл қазақ фолкьлортану ғылымындағы кең өрісті,
қадам болды. Мұнда Едіге, Қобыланды, Ер Сайын, Ер Тарғын, Қыз
Жібек, Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Айман-Шолпан секілді эпикалық аңыздар
жайында толғамдар, ойлар бар.
Қазақ лиро-эпос нұсқалары ел арасында кезінде көп тараған, ерте
уақыттың өзінде қағаз бетіне түсіп үлгірген, кейде азды-көпті баспа жүзін
көрген әйгілі шығармалар. Мұның өзі екі салаға бөлінеді: а) қолжазбалар, б)
кітаптар.
Осының ішінде Айман-Шолпан жыры кітап болып Қазан – 1896, 1901, 1910
жылдары жарық көреді.
Лиро-эпос нұскалары ғылыми тұрғыдан зерттеу 1917 жылғы төңкерістен
кейін түбегейлі қолға алынғаны белгілі. Осы жылдардың бойында жалпы ауыз
әдебиетінің, оның ішінде, лиро-эпостың көптеген үлгілері жиналып қана
қоймай, баспасөз бетінде жарық көре бастады. Совет жылдарында лиро-
эпостың белгілі нұсқалары басылып шығумен қатар, олар жөнінде сан салалы
елеулі ғылыми зерттеулер, көлемді мақалалар, жеке монографиялар жазылды.
Осыған орай М.О. Әуезов, Қ. Жұмалиев, М.С. Сильченко, Н.С. Смирнова, М.
Ғабдуллин, Ы.Дүйсенбаев тағы басқа зерттеу еңбектерді атап өтуге болады
[25].
Осы тектес шығармаларды тексеру – зерттеудегі басқа туысқан елдердің,
олардың ішінде орыс халқында революцияға дейін бұл жөнінде негізгі екі
бағыт орын алғанын ашық аңарамыз. Бірін орыстың революцияшыл-демократтары
бастаса, екіншісін дворяндық-буржуазияшыл либершыл ғалымдар уағыздаған.
Орыстың революцияшыл-демократтары тұрмыс-салт былиналарынан халықтың
қайнаған өмірін, ақ пейілі мен адамгершілік қасиетін көрмек болды. Осы
тұста ұлы демократ Н.Г. Чернышевский бұл жөнінде былай деп жазған еді: тек
күш-қуаты мол, қайнаған өмірі, ар-намысы бар, таза, адал халықта ғана халық
поэзиясы дамиды... Жалпы алғанда онда өмір, күш-қуат, қарапайымдылық,
адалдық бар, оның тынысы да таза, пәк.Өзінің мазмұны қандай болса, түрі де
сондай: қарапайым, шыншыл, асыл, қуаты мол [26, 297-298].
Лиро-эпос жырларының қай мезгілде пайда болғанын кесіп айту өте қиын.
Өйткені олар кезінде қағаз бетіне түспеген және басқа да жөнінде дерек
сақталмаған, тек ұрпақтан ұрпаққа ауызша айтумен жетіп отырған. Мүмкін,
бұл нұсқалардың көпшілігі көне заманда туып тарала бастады десек те, халық
арасына жайылған аңызға қарағанда, сол жырлардың бірқатарын XVIII-XIX
ғасырларда өмір сүрген атақты ақын-жыраулардың ел аралап айтып жүргені,
өңдеп жөндегені мәлім. Қалайда олардың туып, дамып, сан түрлі өзгерістен
өтіп, бізге келіп жетеніне дейін талай замандар бастан кешірілген болу
керек. Қазіргі міндет: қосынды-құраулар мен өңдеу-өзгерістерден өткен
нұсқалардың ішіндегі нағыз халықтың үлгілерін айыра білу, жол-жөнекей
қосылған жат жамау-жасқаулардан оларды аршып, тазарта отырып, тиісті және
әділ бағасын беру.
Ш.Ш. Уәлиханов, В.В. Радлов, Г.Н. Потанин, тағы басқа ғалымдар қазақ
халқының ауыз әдебиетін, сондай-ақ лиро-эпос үлгілерінің (Қозы Көрпеш-
Баян сұлу, Қыз Жібек, Айман-Шолпан) кейбіреулерін өте жоғары бағалаған
болатын. Айман-Шолпан жыры лиро-эпос жанрында зерттеліп келген.
Шығарманың мазмұны ертедегі бұлды ескілікке емес, XIX ғасырдың бас
кезіндегі қазақ өмірінің шындығына арналғандықтан, оның қай мезгілде және
қандай жағдайда туғандығын дәлелдеп айтуға әбден болады. Өйткені, жырдағы
оқиға дамитын жер, ел аттары тура аталып отырса, сонымен бірге басты
кейіпкерлердің ішінен тарихта болған адамдардың да есімдерін ұшыратамыз.
Мысалы, Көтібар мен Арыстан XIX ғасырдың алғашқы кезеңінде өмір сүрген
адамдар, шыққан руы – Шекті, екеуі бір ағайынды кісінің балалары. Кейбір
тарихи құжаттарда Көтібарды 1833 жылы жағалбайлылықтар өлтірген [28, 108].

Мұндағы оқиғаны XIX ғасырдың бас кезі деп шамалауымызға тағы бір
себеп, жыр бойынша Көтібардың баласы Есет жеті жаста делінсе, сол Есеттің
1807 жылы туғаны мәлім (Известия Казахского филиала АН СССР, серия
истоическая, вып. 2(23), 1946 стр. 108).
Дастанның авторы тарихи фактілерді бұлжытпай, сол қалпында берді деп
кесіп айта алмаймыз, қайта керісінше, ол тарихи адамдарды әдеби персонаждар
ретінде суреттегенінен көп жерлерде өзінің алған протоптиптерінен кейде
мүлдем алшақ кетіп қалған. Осымен, айтушы ақын тарихта ұшырасқан кісілердің
бейнелерін дәл беруді мақсат етпей, солар арқылы өткендегі қайсыбір ескі
көзқарастың, салт-сананың және әдет-ғұрыптың жағымсыз жақтарын сынамақ,
шенемек тәрізді.
Айман-Шолпан жыры өмір шындығынан алынған оқиғаға арналған бастан-
аяқ реалистік мәнерде ешбір әсіреулеусіз орындалған. Жыр мазмұнының негізгі
арқауы, бір жағы, қазақ әйелдерінің бас бостандығы үшін ашықтан-ашық күресі
болса, сонымен бірге феодалдық тұрмыстың қайсібір жағымсыз сарқыншақтарын
шенеу.

1.3. Жырдың жанрлық сипаты
Қазақ эпосын тақырыбы мен сюжетіне қарай батырлық, ғашықтық және
тарихи жырлар деп үш салаға бөлініп, фольклорлық сипатына қарай эпос деп
аталынады. Бұлардың арасында жанрлық айырмашылықтар бар.
Қазақ эпосына Айман – Шолпан, Қозы Көрпеш – Баян сұлу, Қыз
Жібек, Мақпал қыз тағы басқа жырлар жатады.
М.Әуезов лиро-эпос жырларының үш түрлі жанр ерекшеліктерін көрсетті:
а) батырлық жырларының тақырыбы ерлік болса, ғашықтық жырларының тақырыбы –
сүйіспеншілік, ә) батырлық жырларының образдарында әсірелеу (гипербала)
басым болса, лиро-эпоста реалистік арна үстем, б) батырлық жырларында
көбіне сыртқы, тартыс суреттелсе, лиро-эпоста қазақ қоғамының ішкі
қайшылықтары, халық өмірінің шынайы суреттері көрсетіледі.
Айман-Шолпан оқиғасы кейінгі дуірлерден алынған, жанры жағынан лиро-
эпостық жыр.
Жырдың негізгі идеясы. Айман-Шолпан - реформа дәірінен кейін қазақ
аулындағы әлеуметтік қарым-қатынастарды, қоғам өміріне, тұрмыс-салтқа енген
өзгеріс, жаңалықтарды суреттеу идеясынан туған жыр. Ол өзінің осындай
негізгі идеясын жырдағы басты кейіпкердің мінезін, іс-әрекеттерін суреттеу
арқылы көрсетеді. Бұл ретте жырдың кейіпкерлері екі топқа бөлінеді.
Біріншісі – ескілік өмірді, бұрынғы тұрмыс-салтты жақтайтындар. Ол
әлеуметтік сахнасынан кетіп бара жатқан феодалдық құрылыстың өкілдері
Көтібар мен Маман. Екіншісі – жаңа туып келе жатқан капиталистік қарым-
қатынасты, қоғам өмірінде соған негізделген жаңалықты жақтаушы жастар.
Олар: Айман, Арыстан, Әлібек, Шолпан. Бұлар қазақ қоғамына ене бастаған
жаңа дәірдің өкілдері ретінде жырға қосылады, олар бұрынғы заманда
кездеспеген жаңашыл іс-әрекетті, мінез-қылығымен алынады. Сондықтан да олар
бұрынғы қазақ әдебиетінде болмаған, жаңа заманда туған жаңа кейіпкерлер
болып табылады. Сөтіп жырда ескі мен жаңаның тартысы бейнеленеді, оқиға
соның төңірегінде құрылады.
Айман-Шолпан жырының тарихы адамдар, бертінгі дәуір оқиғасына құрылғаны,
мұнда қаһармандардың даралық келбеті анығырақ көрінгені айтылған.
Жырдың мақсаты жаңа мен ескінің арасындағы бітіспес айқасты
баяндаумен қатар, бас бостандығына ұмтылған жастардың күресі мен кертартпа
ескіліктің ұсқынсыз жақтарын да суреттеу. Автор ел басына тыныштық орауын
көздегендіктен бұл жөнінде кімнің және қалайша қызмет еткенін саралап
жатпайды, оқиғаның соңы жақсылықпен аяқталғанын қанағат етеді.
Айман-Шолпан жырында сөз болатын әлеуметтік құбылыстар мен сомдалған
адам мінезідері қазақ халқының тарихындағы белгілі дәуірдің нақтылы
көрінісін елестетеді, сонымен қатар жырда ежелгі эпикалық дәстүр мен жазба
әдебиетке тән өрнектердің қосылуы, бір-біріне ұласуы да анық байқалады.
Бұрынғы эпостық жырлардың бірталай белгілері Айман-Шолпанда шебер
жалғастық тапқан. Мәселен, жырдың басында, аяғында Маман байдың атағын,
даңқын, салтанатын суреттеуде эпикалық әсірелеу ықпалы сезіледі.
...Сөлейді Маман батыр ауық-ауы,
Байлатты бес жүз інген түйе сауыл.
Саба артып тоғыз нарға Маман келді,
Он алты масатыдан кілем жауып...
...Он бес нарға шатырдың өзін артты,
Бос айдады қасына үш жүз атты.
Бес мың ғана жамбылық жалаң шатыр,
Бәрін де берген сыйдың алып қайтты...

Түркі моңғол халықтары эпосындағы ең көне сарынның бірі – жыр
қаһарманының перзенсіздігін, байлықтың мұрагері жоқтығын айту болатын.
Алпамыс жырында Байбөрі, Қобыландыда Тоқтарбайлар көп уақыт баласыздық
қасіретіне шалдығып, тағдырға налығанналыған жандар болып таныстырылатын.
Айман-Шолпанда осы сарын көрініс береді. Жырдың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.