Төлеген Айбергенов поэзиясының көркемдік ерекшелігі
Кіріспе
І. Төлеген Айбергенов поэзиясының тақырыптық.идеялық өрісі
1.1. Поэзия . өмір шындығы
1.2. Ақынның асыл мұрасы.
ІІ. Ақын поэзиясының көркемдік өрісі
2.1. Өлең құрылысы
2.2. Көркем бейне, образды айшық
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
І. Төлеген Айбергенов поэзиясының тақырыптық.идеялық өрісі
1.1. Поэзия . өмір шындығы
1.2. Ақынның асыл мұрасы.
ІІ. Ақын поэзиясының көркемдік өрісі
2.1. Өлең құрылысы
2.2. Көркем бейне, образды айшық
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Дипломдық жұмыс
Төлеген Айбергенов поэзиясының көркемдік ерекшелігі
Жоспар
Кіріспе
І. Төлеген Айбергенов поэзиясының тақырыптық-идеялық өрісі
1.1. Поэзия – өмір шындығы
1.2. Ақынның асыл мұрасы.
ІІ. Ақын поэзиясының көркемдік өрісі
2.1. Өлең құрылысы
2.2. Көркем бейне, образды айшық
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырыптың зәрулігі.
Қазақ поэзиясының мазмұн жағынан тереңдеуі, пішін жағынан жетіліп,
түрленуі – әдебиетімізге әр кезде келіп қосылған талантты ақындарымыздың
танымсыз ізденісіне, әдеби табыстарына байланысты. Мұндай даму, ілгерілеу
үрдістері әр дәуірде де болып тұрған.
Алпысыншы жылдары поэзиямыздың жаңа дәуірі басталды. М.Мақатаев,
Ж.Нәжімеденов, Қ.Мырзалиев, Т.Молдағалиев, С.Жиенбаевтар өздерінің ақындық
таланттары арқылы қазақ өлеңіне үлкен серпіліс, жаңа өрлеу кезеңін ала
келді. Міне, осы буын жасаған поэзияда ерекше орны бар үлкен талант
иелерінің бірі – Төлеген Айбергенов.
Ақын Мұқағали Мақатаев Төлегенге деген өлеңінде:
Тұңғыш көрдім өлгенін шын ақынның,
Қызарып батты ертеңгі шығатын күн
Торғай – өлең шырылдап бара жатты
Аузында ажал дейтін сұрапылдың
деп жырлапты.
Әдебиет ауылына ат ізін салған немесе студенттік дәурені сол шаққа тұспа-
тұс келген буын үшін қазақ жырында дәл сол кезеңде дәл осыншалықты аяулы
есім болмаған да шығар. Мына жарық жалғанмен орда бұзар отызында қапияда
қоштасқан ақын жырларын жатқа оқу, оның өлеңдерінің өзіндік өрнегі,
көзіннің нұрын қандырып, қиялыңды қалықтар сырлы суреттері, көкейіңнен
кетпейтін қарапайым да қастерлі ойлары, құлағына құйыла қалатын образды
орамдары жайында жапа-тармағай айтып жату сол тұста жастардың сөзінің
салтына, тіпті мәдениеттіліктің, зиялылықтың бір белгісіне айналып
кеткендей еді десек те еш артықтығы жоқ. Жетпісінші жылдарда талай
адамдардың тұңғыш оқыған жыр жинағы Төлеген Айбергеновтің Мен саған ғашық
едім болған сияқты көрінеді. Қолға қаламды сол тұста алған ақындардың
арасында алғашқы жырларын Төлегенге еліктеп жазғаны, Төлегенше образды
ойлауға, Төлегенше ұқастыруға ұмтылғандары аз емес. Төлеген Айбергеновке
арналған өлеңдерді топтастыра кісі болса да бір кітап құралып қалар еді.
Оқырманның дәл мұндайлық құрметіне бөлену, өлең өнерінің бағыт-бағдарына
нақты ықпал жасау, тіпті тұтастай алғанда әдебиетке әсер ету жиырмасыншы
ғасырдағы қазақ жырында санаулы ғана дарынның үлесіне тиген сирек сыбаға
болды.
Төлегеннің өлеңді бір деммен оқытып шығармай қоймайтын аса қуатты
дарынының арғы жағында сонау жыраулар поэзиясынан тамыр тартып жатқан
серпінді стихия, сөздің суретіне ғана емес, сазына да қатар көңіл бөлетін
далалық дана дәстүр тұрғандығы. Талай ғасырлар бойы оқуға ғана емес,
тыңдауға да есептелген ұлттық поэзияның үндестік үйлесімі, яғни эвфония
жағынан мол олжасының ең жақсы жақтарын, оның өзін де орнымен, жаңа заманға
жарастырып ала білген, әр шумағын сөз саздылығының сынағына салып алып, әр
ойын образға орап, барып ұсынатын Төлеген Айбергенов жырлары былайша
қарағанда Осы да таңсық болып па? дегізуге тиіс теп-тегіс тұстардың
өзінен тәнті еткізіп, таңдай қаққызатындай сырлы сұлулықты суырып алып
шығады.
Т.Айбергенов туралы пікір айтқан ғалымдар мен сыншылар, ақындар мен
жазушылар оның қазақ әдебиетіне жаңа бетбұрыс әкелгендігін, арғы-бергі
қазақ поэзиясының ең озық үлгілерінен терең үйренгендігін, өзінің ақындық
әлемін ашу арқылы әдеби құбылысқа айналғандығын ашық айтады.
Ақынның аз ғана жылдар ішінде артына қалдырған асыл мұрасы – тек қазақ
халқының ғана емес, бүкіл түркі халқының нәр алар рухани азығы. Халық
жазушысы Әбіш Кекілбаев сөзімен айтсақ: Төлеген – сөз жоқ талант. Дара
талант, сара талант.
Төлеген мұрасы – халқымыздың баға жетпес қымбат қазынасы десек, осы асыл
мұраның сыр-сипатын терең танып, ондағы әдебиеттің дамуына зор пайдасы бар
тағылымдық қасиетке ие ойларды саралап, ақынның поэзиядағы алатын орнын
ғылыми жолмен талдап-таразылау – азаматтық парыз. Сол себептен бұл тақырып
жеке зерттеу объектісі етіп алынып отыр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Бұл еңбектің мақсаты – Төлеген Айбергеновтің шығармашылығын толық
зерттеу объектісі етіп алып, ақын туралы жазылған әдеби сын, түрлі ғылыми
мақалаларға сүйене отырып, ақынның дара қаламгерлік тұлғасын, өзгеше
ақындық шеберлігін айқындау.
Бұл мақсатты іске асыру үшін алдымызға мынадай міндеттер қойылды:
- Т.Айбергенов нәр алған бастау-бұлақтар – алдыңғы толқын ағалар
өнегесі;
- ақынның қазақ әдебиетіндегі, оның тарихынан алатын орнын айқындау;
- ақын поэзиясындағы азаматтық әуенді, философиялық тереңдікті,
лирикалық қаһарман тұлғасын талдау;
- ақын туындыларындағы дәстүр мен жаңашылдық жайында;
- Т.Айбергенов поэзиясының кейінгі толқын інілерге ықпалы;
- Т.Айбергеновтің өлең құрылысындағы көркемдік ерекшеліктерін анықтау.
І. Төлеген Айбергенов поэзиясының тақырыптық-идеялық өрісі
1.1. Поэзия – өмір шындығы
Қазіргі қазақ поэзиясының дүлділ ақыны, керемет күшті лиригі Төлеген
Айбергеновтың шығармаларына назар салсақ, оның тума дарын, ұщқыр ойлы,
ешкімге ұқсамайтын өзгеше ақын, туған жерін жалықпай жырға қосқан алып
жүректі жан екендігін байқайсың. Оған ғалым Бақыт Кәрібаеваның мына бір
сөзі айқын дәлел болады. Төлеген іздері қазір қазақ поэзиясында тіпті
көп. Өзінің поэзияға тән құштарлығымен, еріп кететін сезім жомарттығымен
ақын біткенді маңайына магнитше үйірді. Ол өлеңнің қара дауылын тұрғызып,
поэзия теңізін шайқайды. Оның асқақ та өршіл рухы лирика айдынында армансыз
жүзді.
Төлеген Айбергеновтың өлеңдерін, жақұт жырларын ұмартқа оқымайтын оқырман
жоқ шығар, сірә! Ал оның қаламынан небір алтынға бергісіз шығармалар
жаралды. Арман сапары - 1963ж., Өміргесаяхат 1965ж., Мен саған ғашық
едім -1970ж., Құмдағымұнаралар - 1968ж., Аманат - 1975ж., Бір тойым
бар -1981ж. т.б. Сияқты жарық көрген дастандары мен толықтырылған
шығармалар мен толықтырылмаған шығармалар жинағы оның нағыз дарын иесі
екендігін бүкіл әлемге паш етті.
Сонымен қатар Төлеген Айбергенов – балалар ақыны да. Ақынның балбөбек
бүлдіршіндерге арнап жазған Бақшаға саяхат, орыс тіліндегі Сад өлеңдер
жинақтары оны осы қырынан айқын көрсетіп тұр. Өз уақытында ақын Құмдағы
мұнаралар өлең жыр жинағы үшін Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығыныңиегері
болды.
Ақынның лирикасы сан-салалы, көп тақырыпты, орсан зор, ауқымды дүние.
Оның шығармашылық бетін, қалам қарымын танытатын нәрсенің бірі – азаматтық
әуен. Бұл топқа кіретін лирикаларда ақынның немесе оның лирикалық
кейіпкерінің өмірге көзқарасы, арман-мұраты, адамдарға деген ыстықы
ықыласы, шынайы махаббаты ерекше танылады. Азаматтық әуенге толы лирикалық
өлеңдерінде ақын адамдардың, туған жердің, Отанның бейнесін асқақтата
жырлайды, оларды ақынның лирикалық кейіпкері өз жүрегінің шуақты
махаббатына шомылдырады.
Төлеген Айбергеновтің азаматтық лирикаларының ішінде туған жер тақырыбына
арналған өлеңдері молырақ орын алады. Ақынның алғаш өлең жаза бастаған
кезінің өзінде оның туған жерді шабыттана, тебірене жырға қосқанын көреміз.
Аяулым менің, Түркістан,
Алқының жеткен алыстан.
Қазақтың ғана емес, бүкіл түркі дүниесінің рухани орталығы саналатын
Түркістанның басынан кешкен қасіретті кезеңдерді жырға қосқан ақын – көз
алдымызға зұлмат замандар салған небір қанды қырғындардың, зұлым шақтардың
жан түршігерлік суреттерін әкеледі.
Төлеген Айбергеновтің Семей атты өлеңі – қазақ әдебиетіне Абайдай жыр
тәңірін, Мұхтардай сөз алыбын берген өлкенің, Әмірдей аспандағы аққумен ән
қосқан саңлақ дүниеге келген топырақтың сыр-сипатын толғаған туынды.
Оның өзінің туылып-өскен күнсәулесі Қарақалпақстан өлкесін, оның еңбек
сүйгіш, мейрімді мәрт халқын, әсем табиғатын, көл дария байлықтарын өз
өлеңдеріне өшпестей арқау етіп, соған беріле, ынтыға жырлағандығын көреміз.
Ақын поэзиясындағы туған жер тақырыбына тоқталайық. Төлегеннің Бір тойым
бар толық жинағын алып көріңіз. Жинақтың бірінші мұқабасын ашудан-ақғ
туған жер турлы тебіренген жыр жолдарына көзіңіз түседі. Мәселен, оның
Кегейлі дәптерінен деген өлеңінен үзінді келтірейік:
Кегейлім жердің еркесі,
Жас жаным толқып тұр менің,
Бердақтың сүйген өлкесі,
Әжнияз айтқан жыр ма едің?!
Қаһарман мынау халықтың,
Серті де сенің бетінде,
Еңбекпен өскен алыптың,
Көркі де сенің бетінде.
Ақын Кегейлі арқылы бүкіл Қарақалпақстан өлкесін ұшқыр оймен, оның
табиғатын өзгеше бір тілмен бере алған. Қарақалпақ халқының қос ұлы Бердақ
пен Әжниязды тілге тиек ете отырып, сол арқылы терең мағыналы ұғымды беріп
отыр.
Өмірі қысқа, бірақ баршаға нұсқа ақын Төлеген Айбергенов өзінің туған
жерінің бай екендігін, бұл өлкенің байлығы тұнып тұрғандығын жырға қосып,
оның болашағына үлкен үміт күтіп былай дейді:
Жанассаң жанда жаз қалар,
Жарқырай түскен жарықтар.
Қазылмай жатқан қазбалар,
Жазылмай жатқан тарихтар.
Осы бір ғана шумақта қанша мағына, қанша тапқырлық жатыр. Ол осы өлкені
мекендейтін халық өкілдерінің қайсы бірімен сөйлессең де, көкірегіндегі ой-
пікірін жасырмай айтатын, аңқылдақ, ашық көңіл жандар екендігін алдыңа
жайып салады. Бұл өлкеде қаншама байлықтардың барлығын, жазылмай жатқан
тарихтың барлығын баса айтады.
Ақынның айтқаны осы күнде дәл келіп отырған жоқ па?! Қол жеткен
егемендігіміз арқасында өз жерімізден шыққан газ, мұнай, түрлі минералдық
тыңайтқыштар халқымыздың бүгінгі күндегі игілігіне айналауда.
Көңілге көктем кең кеуде,
Ағаймен пікір алыстым,
Жаз келбет жарқын жеңгейге,
Әзілімді айтып таныстым,-
(Бұл да сонда, 9 бет)
деп қарақалпақ халқының дос боламын деген адамға қашан да құшақ жая
қарсы алатын кең пейілдігін айтса, жаз жайдары қызғалдақтай құлпырған сұлу
жеңгейлердің әзілқой, тапқыр сөзді екендігін айтады.
Төлеген Айбергеновтың Арал жырлары атты өлеңдерінің бірінде мынадай да
өлең қатарлары бар:
Шағалаң бейне төбеден,
Әуелеп ұшқан ақ парақ,
Аумағың толы көп өлең,
Айдының фотоаппарат, -
дейді. Расында да, қарақалпақ халқы сонау ерте замандардан-ақ балық
аулап, теңіз жағалап, күн көрген. Сондықтан да олар Арал теңізі жағалауын
мекен еткен, аумағы толы көп өлең, деп айналаң ақындарға, жыршы-
жырауларға толы, Күнқожа, Бердақ, Әжнияз, Өтеш Омар сынды аты әйгілі
ақындардың бұл өлкеде өмір сүргендігін жырға қосып отыр. Осы классик
ақындар Арал теңізінің аумағында өлеңнің туын тіккен бөлеп, олардың ізін
ала Аяпберген Мусаев, Тілеуберген Жұмамұратов, Ибрайым Юсупов олардың
шығармашылық жолдарын жалғастырды. Солар қарақалпақ халқын жер жүзіне
танытқан табиғи дарын иелері, әне солар Арал аумағын өлең-жырға
толтырғандар. Міне, ойшыл, нәзік жанды құдыретті лирик ақын осыларды алдын
ала сезіп айтып отыр. Аты үрейлі, күні бүгінге дейін сыры белгісіз тылсым
болып келген Барса келмес жері ақын назарынан тыс қалмаған. Ақын Барса
келместі былайша суреттейді:
Сүйдім мен сені туған мекенім деп,
Соры бар, соры топырақ шекерім боп,-
дейді.
Атынан адам баласы шошитын үрейлі жерді ақын атамекенім деп, тұзы бетіне
шығып тұрған ащы да сор топырағын тәтті шекерім деп шекерге балап,
жырлайды. Шынында да, осы күні сол тозақ өңір – Барса келмес бейішке
айналып, онда небір алып ғимараттар бой көтеріп, жылдан-жылға өндіріс ошағы
боп барады. Төлеген Айбергеновтың ойшыл әрі сершіл жүрегі әлде қашан-ақ
білген еді. Ақынның терең ойлы сершілдігі осыдан-ақ байқалып тұрған жоқ
па?!
Ақын Төлеген Айбергенов қайда жүрсе де туған жерін әсте ұмытпаған
азамат.Ол өзінің туған жері – Қарақалпақстан жерінің мәртебесін өз
мәртебесінен биік қойды. Сондықтан болар ол Туған жер атты өлеңінде:
Жауынды кескілермін де,
Қас етпен ешкімді ешкіммен,
Бағың боп естілермін де,
Сорың боп естілмеспін мен,-
деп жырлайды.
Сондықтан да Төлеген Айбергенов тек қазақ поэзиясының алып тұлғалы
ақыны ғана болып қалмастан, ол сонымен бірге қарақалпақ халқының да сүйікті
перзенті әрі сүйікті ақыны боп саналады. Төлеген Айбергенов өзі арман етіп
жырлап өткеніндей, туған жерінің өшпес мәңгі бағы, мақтанышы боп қалды.
Төлеген Айбергеновтің туып-өскен жері – қарақалпақ топырағы, ол
өмірінде де, өлеңінде де туған жерге оралумен өтті, енді міне, елінде де
осы топырақ торқа болып, мәңгі ұйқыда жатыр...
Ақынның туған жерге арнаған өлеңдерінде оның сағынышты мұндары өте
күшті сезіммен жырланады, оқып отырып, сүйсінесің әрі іштен жылайсың...
Кегейлім жердің еркесі,
Жас жаным толқып тұр менің.
Бердақтың сүйген өлкесі,
Әжінияз айтқан жыр ма едің?!
Оның туған жерге жалынды махаббатының күшіне қарап, қарақалпақ қызына
қарап ақын не дейді:
Қалайша арман саған елтімесін,
Дауысын қазды аспанның келтіресің,
Қайтпасам болмайды енді Алматыма,
Сен мені өртей-өртей өлтіресің.
Төлегеннің Сағыныш толқындарында жүзіп жүріп жазған Бір тойым бар
деген өлеңі – ақынның өміріне де, ақындық өнеріне де – эпиграф десе болады.
Бұл құдіретті өлең – ақынның өмірге деген жалынды махаббатының жалындау,
шарықтау шегі. Мен бұндай өлең оқып көрмедім. Бұны ақын сөзсіз жылап отырып
жазған, жылауық емес, мәрт жүректі, таза ұжданды, өмірді сүю арманы
көкірегін қарс айырып кеткен ақын ғана жаза алады бұндай өлеңді. Мен
өлемін өзімнің биігімде дейді ғой бір өлеңінде. Бұл – сол биікте жазылған
өлең.
Ол сондай той болмақшы:
Жиырма бестің бәрін де сабылдыртам,
Кемпірлерге қыз күнін сағындыртам...
Төлеген өмірінің де, ақындық шабытының да жиырма бесінде қайтыс болды.
Бірақ, бұндай ақынның екінші өмірі ұзақ болады. Оның өлеңдері халқына,
ұрпақтарға рухани күш һәм ләззат беріп жасайды.
Егемендік-еркіндік алған еліне, біздің ортақ үйіміз болған Түркістанның
жақсы келешегіне оның рухы сүйсініп:
Шығысқа қара,
Қарашы, мынаушығыстың
Шұғылаға мәңгі қанатын
Малып жатысын!
деп қуанатын болды.
...Мен, өзімнің Пошша торғай деген ертеректе жазған бір өлеңімде
мынадай бір оқиға айтылар еді: зеңгір көк аспанға өз жүрегін шегелеп, туған
жерін есі кеткенше шырылдап жырлап, сайрап тұрған торғайды аспаннан
жауғанбұршақ қағып қүлатады.
Өлді ол. Бірақта, өлеңінің
Күшін
Көз жетпес биікке шығарып
өлді.-
деп бітер еді ол өлең.
Міне, туған жерін поэзияның зеңгір көгінде тұрып асқақтата жырлаған
Төлеген де, біз түсінетін түркі тілдес поэзияда дүниеге өте сирек келетін
ақын ретінде жасайды.
Төлеген Айбергенов азаматтық әуендегі лирикаларының бір парасы – оның
достық, туысқандық тақырыбына жазылған өлеңдері. Ақынның орыс жұртына,
қарақалпақ халқына, өзбек еліне, украина жеріне арналған өлеңдері – терең
интернационалдық сезіммен жазылған туындылар.
Төлеген Айбергеновтің – табиғаттың да тамаша жыршысы. Ол лириканың бұл
түрінде өнімді де өнегелі еңбектенген ақындардың бірі. Бұл жолда ақын
табиғатты жырлаудың сонау Абайдан басталып бергі Қасымға дейінгі
дәстүрлерінен толық үйреніп, сол дәстүрді одан әрі жалғастырған,
дамытушылардың бірі болды. Ол табиғатты жырлауда да өзіндік өрнегі бар
санаулы лириктердің бірінен саналады.
Төлегеннің поэзия әлеміне басқан қадамы – табиғат лирикаларынан
басталады. Қазақ баспасөзінде тұңғыш рет жарық көрген өлеңінің аты
Пейзаж, көлемі төрт-ақ жол.
Көк шықты таудың тарғыл тасын жарып,
Арықтан сулар жатыр тасып ағып.
Аямай жерге төгіп алтын нұрын,
Күн көзі күлімдейді қасып қағып.
Бүкіл дүниені жанды қозғалыста суреттеген бұл өлеңнен Төлегеннің
ізденістерін, өзіндік ерекшелігін танытуға деген талпынысын тануға болады.
Ақынның бұл тақырыпта жазған өлеңдері көп. Олардың ішінде: Көктем,
Көктем әуендері, Жаз қақпасы, Күзде, Қыс туралы.
Төлеген Айбергенов махаббатты да көп жырлаған. Адам жанының қуанышы мен
сүйініші де, шаттығы мен қайғысы да, сүйіспеншілік сырлары да ақын
жырларында алуан қырынан көрінеді. Олардың ішінде: Өтті ғой сәулем ай
талай, Қарай берші әппағым, Арал қазына, Емес еді дүние қайғы, үй
қайғы, Мені ойла, Мен сені көргем, Сені ойладым, Мені ойла,
Марфуға.
Төлеген шығармашылығын негізінен сыршыл өлеңдер құрайды. Демек,
Айбергенов өлеңдерінде көңіл-күй лирикалары көбірек. Ақынның сырласуға
шақыратын, өз мұң-шаттығын білдіретін көңіл-күй лирикаларында сезімталдық
та, ойлылық та бар. Төлеген Айбергенов лирикасы туралы Б.Кәрібаеваның
Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы атты еңбегінде: Төлеген нәзік жанды
лирик, философ тұлғаға айналды. Сезім серпілісінің үзеңгісін қаға отырып,
ой толғап, ақыл қорытады-деген пікірі – бірден-бір әділ баға.
Төлеген Айбергенов – өмір, табиғат құбылыстарының сырына сергек қарап,
оның қат-қабат, алуан сырларын ашуға сезіммен, оймен талпыныс жасаған ақын.
Төлеген уақыт сыры, табиғат болмысы. Отан құдіреті, адамның ғұмырының мәні
туралы терең тебіренгін.
Өмір ғашық, бүкіл әлем мас маған,
Көзім заңғар, күн сияқты қырағы,
Менің денем Менделеев ашпаған,
Металдардың қоспасынан тұрады,-
деп өзі айтқандай, Төлеген Айбергенов – әлі ашылған сырынан ашылмаған сыры
көп, құпиясы тереңдегі ақын. Оның шығармашылығы – әлі талай зерттеулерге
объект болатын қыр-сыры мол көл-көсір дүние.
Сөз жоқ, Төлеген жырлары – қуаныш жырлары. Бірақ, бұл гүлге елтіген ,
көбелек қуған серуеншінің қуанышы емес, қиынды көрген, қайғы мен
қасіреттің де ащы дәмін татып байқаған азамат адамның жүзеге асқан мақсаты
мен орындалған арманының қуанышы. Сондықтан, мұндай қуаныштың бояу әлемі,
әуен әлемі бір ғана гаммадан тұрмайды. Онда сонау көкірек айырар
күрсіністен бастап барша сезім түлегі бар, түгел көрінеді. Осындай сезім
байлығы оған өмір байлығын танытады. Төлеген қысқа ғұмырын тек сол көруге,
өмірді түйсіну мен түсінуге ғана арнаған тәрізді. Ол осынша аз ғұмырының
ішінде өмірдің пендені қашан ажал аузына апарғанша айтпайтын, танытпайтын
сыры мен сипаттарын қалай түсініп, қалай түйсініп үлгерген! Оның өмірді
білуі, адамды білуі, табиғатты білуі неткен терең! Бұл жерде өмірді білу,
адамды білу деп, өмір мен жайлы фактілер мен факторларды көп білуді айтып
отырған жоқпыз, кез келген жас адамның ой ауқымы, сезім қарымы жете
бермейтін адам қадірін, өмір қадірін, туған ел, туған жер қадірін қалай
тұнғиық түсінген.
Аруана жаудың қолына түссе, ботасын шайнап өлтіріп,
Қаралы мойнын қайтадан артқа бұрмастай халге келтіріп,
Жеріне тартып отырады екен моншақтап жасы боздаумен,
Омырауын шерге толтырып,
Өмірде ұзақ жасауын үшін болғаныменен қайғың қас,
Туған жер, сен деп қайғыра алмасам, тағдыр да мені бай
қылмас.
О бастан саған ынтызар туған аруана тектес ұл ем мен,
Қазығын таппай қайрылмас.
Әрқашан аңсап оралам саған тартпасын мені қай тарап,
Көгілдір көлге алқынып ұшқан аққудың даусын қайталап...
Қазір туған жер туралы толғансаң, тіліне ең алдыменосы бір жолдар оралатын
болады.
Талантты ақын – ұлттың болмысы. Оның жырлары да туған халқының өзіндік
өмір нақышымен, қаны бойында ойнаған табиғи қесиетімен қосыла өріліп
жатады. Оның жырлары қай тілде сөйлессе де ұлттық бояумен үндеседі.
Қазақтың талантты ақындарының жырларынан даланың кеңдігі сәбидің пәктігі,
ұлт бойындағы даналық пен даралық есіп жататыны да сондықтан. Сондай
ақынның бірі де бірігейі де Төлеген Айбергенов. Төлеген жырларынан
лапылдаған жастықтың жалыны, мәрттіктің мәртебесі, сыршылдық сезімі
сыңарласып, өріледі.
Сен менің өзімді көрсең,
Тұрысым осы менің.
Ал мендегі ғаламат сезімді көрсең
Шошыр едің!..
Шынында да ақын бойындағы сол ғаламат сезім тамаша жырларды дүниеге
әкелді. Сол сезімнің құдіреті арқасында Айбергенов қаламынан туған отты
өлеңдер қазақ поэзиясының алтын қорына қосылды. Осыдан кейін тек ғаламат
сезімнен ғана ғаламат жырлар туса керек деп тұжырым жасауға болады.
Айбергенов бір өлеңі арқылы ғана қазақтың бүкіл ұлттық болмысын
бейнеленген. Жыр жолдары арқылы қазақ деген халықтың қандай рухы биік ұлт
екенін оқырманға үлкен назар аударып көріңіз.
Бір тойым болатын сөзсіз менің,
Дәл қай күні екенін айта алмаймын...-
деп басталатын Төлеген Айбергеновтің Бір тойым бар өлеңі ұлттың бүкіл
игі қасиетін жырмен өрнектейді. Ал өлеңнің соңғы қос қатары:
...Кім білсін талай күнгі тілегім ед,
Мәңгілік тарқамауы да мүмкін оның,-
деп аяқталады.
Шынында да талантты ақын көрегенділікпен айтқан Төлеген-жырдың тойы
өлеңді бағалай білетін, қасиетті қара өлеңнің құдіретін, қадірін түсінетін
жұртымен бірге жалғасу үстінде. Ақынның ғана емес, ол қазақтың, қазақ
поэзиясының тойы санатында жалғасып жатыр. Қазақ халқы бар жерде поэзия
тойының мәңгілік тарқамайтыны тағы мағлұм. Айбергенов поэзиясы да елімен
бірге ертеңге, ғасырлар қойнауына қарай беттеп келеді. Бұл ақынның поэзия
әлеміндегі өзінің ешкімге ұқсамайтын жеке-дара қолтаңбасын қалдырғанының
арқасы болса керек.
Бір тойының қай күні болатынын тап басып айтпағанымен, ақынның
құдіреттілігі, оның үздіксіз жалғасатынын білгірлікпен болжағанында болар.
Осындай сағыныштар өртінен туған Төлеген Айбергеновтің жыр-қайнарынан
қаншама ұрпақ сусындады. Әлі де талай ұрпақтың мейірін қандырып, Төлеген
өлеңдеріне тұшына бас қоятын анық. Ал ақын сағыныштан ғана құдіретті дүние
туатынын замандастарына әлдеқашан мойындатып үлгерген. Бүгінде Айбергенов
есімі қазақтағы сағыныш ұғымының сыңарына айналғандай.
Ақын Айбергенов тірі болғанда бүгінде алпыстың бесеуіне келер еді. Кейде
Жасаған Иемнің кейбіреулердің ұзақ өмір сүрген уақыты ішінде айта
алмағанын таланттарға аз ғана ғұмырында айтқызатын тағдыр сыйлайтыны бар.
Ақ жаңбырлар тоздырған тау сияқты, мен өлемін өзімнің биігімде дейтіні де
сондықтан ақынның . Аз ғана өмірінде өз шыңын бағындырып өткенін, жыр
әлемінде өшпес із қалдырғанын ақын отты жыры арқылы таңбалайды. Найзағай
іспетті жарқ-жұрқ етіп, жалындап өте шығу задында ақындар болмысына ғана
тән көбінесе, Бернияз Күлеев, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Төлеген
Айбергеновтердің орда бұзар отызға орнығып үлгермей, жарқылдаған күйі
мәңгілік поэзияға айналып кетуі осының айғағы. Қысқа ғұмырында жыр
әлеміндегі ескерткішін өздері қашап кеткен таланттарға алда айтатыны көп
еді деп көңіл жұбатудың өзі асылық болар еді...
Бір жетсе менің ажалым жетеді.
Адам қолы жасаған ұяттардан.
Қалыңдығы осынау сияқты орман,
Әйтпесе, пысықтыққа пысқырмайды,
Мендегі қуатты арман.
Айбергенов әлемінің шексіз тазалығы мен кіршіксіз пәктігінің көрінісіне
осылайша тағы бір мәрте куә боласыз. Жарық дүниеде жағаласып жүріп, талай-
талай кесірліктің кескінін сомдайтын тұлғалардың тұшымсыз әрекетіне деген
жауап бұл. Ақын жүрегінің нәзіктігі сондай, адам қолы жасаған ұяттарға
төзімділік таныта алмайды.
Төлеген поэзиясы тұтас бір өзінше тұңғиық әлем іспетті. Әлем болғанда
қандай! Кібіртіктемей көңіліндегіні еркін атқаратын, өршіл рухымен
ертеңіне жалғасып жататын ғажайып әлем. Кіршіксіз жырдың құдыреті ә
дегеннен-ақ оқушысын тылсым дүниенің тұңғиығына жетелей түседі. Ұзақ-сонар
поэзия сапарына бастайды. Сол сапардағы ақынның алғашқы аяқ алысына куә
етіп, бағындырған биігіне тамсандырады. Сондықтан да Айбергеновтің алған
шыңы қазақ поэзиясында орны бөлек оқшау тұр. Отты жырдан өз күмбезін
қондырған ақынның жыр иірімдері оқырманын желпінте түседі. Ал енді бір сәт
Төлеген ақынның сол поэзия сапарындағы тірлігімен тыныстап көрелік.
Айбергенов жыр әлеміне сапар барысында алдына досы түгіл дұшпаны сын
тақпайтыдай мақсат қояды.
Қазақтың қасиеті қара өлеңіне бүкіл болмысын, ғұмырын арнаған Төлегеннің
поэзия жолындағы сапары шынында да өзі әулиелікпей айтқандай, ұзақ
сапар. Досы түгіл дұшпаны да сүйсіне оқиды ақиық ақынның жырларын.
Поэзия кеңістігідегі қиындығы мен тауқыметі мол сапарда Айбергеновтің өз
суын аптықтай алғаны баршаға белгілі. Ал әу басында ақын өзінің жыр әлеміне
деген ұмтылсын төмендегінше бастаған-ды.
...Алдымда бозала таң, батпаған ай,
Қаймағы алынбаған аппақ арай,
Мен солай ағып барам
Иә, кәдімгі
Найзағай шатырлайтын жаққа қарай.
Айбергенов әлемінің тазалығы, кіршіксіз пәктігі дегеніміз осы. Бозала
таң, батпаған ай, аппақ арай жыр кеңістігіндегі ақиық ақынның алдан
тосқан періште пейілі, таңғы шық іспетті мөлдірлігі деп бағамдауға болады.
Ақын поэзия әлеміндегі алдан ататын арайлы таңға қарай ағып өткенімен
поэзия әлемінде өміршең өлеңдерін қалдырады. Төлеген -жырдың түндігін
түрген сайын таңырқай бересің. Жыр сандағындағы жиналған жауһар жырларға
деген құштарлығың, ынтызарлығың арта түседі.
Алысты барам арман қып,
Ауырың болса, арт өмір
Жолына жырдың құрбан қып,
Басымды тіктім әйтеуір.
Поэзия әлемін жан-тәнімен сүйетін ақын ғана осылай толғанса керек. Жай
айта салу емес, соңғы қос жолда Айбергеновтің поэзия кеңістігіндегі
өзіндік тәуекелі, керек десеңіз өмірлік кредосы орныққан. Ақынның
жырларының шоқтығын басқалардан биіктеп тұратыны да осы арпалас ағыны, отты
жырдың табанды тегеуріні.
Алыс сапардағы отты жырға шөліркеген ақынның шынайы болмысы бұл.
Поэзияға деген шексіз сағынышы оның арманын асқақтата түседі.
Талантты ақын пасықтық пен пысықтықтың алдында әсте бүгежектемегінің
осыдан-ақ аңғаруға болады.
Сенгендерді мен жерге қарата алман,
Таң желі боп есемін саратаннан.
Мынау қысқа ғұмырды ғажап етіп,
Тек адамдарға сенгендер жарат алған.
Бұл жыр жауһарын іздеген жұртының, тектілікті ту еткен бабалар
дәстүрінің биігінен көрінімен деп ұмтылған ақиық ақынның өмір жолындағы
өзіндік байламы еді. Сол байламның арқасында рухы биік ақынның шынында да
өзінің қысқа ғұмырын ғажап етіп кеткендігін жыр қадірін түйсігі мол
оқырман жан-жақты бағамдайтын болар.
Оның қазақ поэзиясының кеңістігіндігі көшелі орны оқырман қауымның көңіл
түкпірінде әлдеқашан орныққан.
Ақындықтың мақсат-мұраты қандай екенін Төлеген өз өлеңінде үлкен өлшеммен
толғанады. Ғұмырын жыр жолына бағыштағандардың бұл мәңгілік ұстанымы,
ақындықтың айнымайтын серті іспетті. Абергеновтің айтуынша, ақындық
дегеніміз
Нақақтан күйіп баратса нұрлы күн үшін бір тұтқын,
Кес-кестеп барып кеуденді оғына тосу мылтықтың.
Қалдырмау үшін ұятқа күнәсізмынак дүниені,
Жамау қып басу өзіңді аузына барлық жыртықтың.
Мұнын әр жағында жаман жырдың обал-сауабы жатыр. Яки әлсіз өлеңнің
әлегіне деген әулетті жауап бар мұнда. Оның үстіне нағыз ақынның күнәсіз
дүниені ұятқа қалдырмау туралы ұлы мақсаты бар. Туған жер алдындағы ғана
емес, күллі әлем алдындағы биік азаматтық парыз бар. Қолына қалам
ұстағандағы мүддесінің өзі осындай өрелі ойлармен астасып жатқан ақынның
жыры да найзағай сияқты болуы заңдылық емес пе. Өрелі ойдан отты жыр
туатыны да заңдылық. Ендеше, Төлеген-жырдың келешегі де ертеңі ұрпақтың
қазынасымен еншілес жатыр. Таланттың тойы тарқамайды.
1.2 Ақынның асыл мұрасы.
Қазақ поэзиясы аспанынан құйрықты жұлдыздай ағып өткен Төлеген
Айбергенов шығармашылығы әдебиетіміздегі біртұтас дәуірдің жыр-шежіресіндей
оқылады. Поэзия патшалығының алтын қақпасына қайталанбасқоятанбасын қашап
қалдырған оның асқақ ақындық рухы, азаматтық пафосы бірнеше буын ұрпақтың
рухани қалыптасуына қалтқысыз қызмет етті.
Төлеген жырларын жастанып, жаттап өскен оқырманның алды бүгінде егде
тартты. Уақытпен бірге ұрпақтың ауысуы- заңдылық. Ал XXI ғасырдағы жас буын
үшін ХХ ғасырларда ең көп оқылған, ең көп арнау-өлеңдер жазылған Айбергенов
әлемі; сөз жоқ, ашылмаған тылсымдарға толы.
Сонау 60-шы жылдардың бер жағында аңызға татырлықтай бір ақын
студенттердің сәулелі санасына жарасатын сөз құдыретінің қуатты бір арқауын
ала келді. Бұл жерде тіпті соны ала келді дегеннен гөрі қанатты періштедей
жарқ етті деуге болады. Сол заман букіл Алматының жырқұмар халқы,
жүректеріне бір тосынан жылы леп соққандай серпілдеді. Біздің қазақ
әдебиетіне жыр жолына өзін құрбандыққа шалғандай ақынның маңдайына Алланың
жазған қысқа ғұмыры осындай болған. Яғни бір жағынан жібек баулы қырандай
күй кештіріп, барша әлемді бауырына сыйыстырғанша сиыстырып кеткен жас
тұлғамыздың бірі еді, тіпті бірегейі десек те жарасатын. Соған бұл ақынның
әр-бір жыры толық жауап беретіні хақ.
Теңізге мынау қарашы,
Жетпейді көздің шарасы.
Кеткендей боп тұр астасып
Аспан мен жердің арасы.
Мұнда жоқ кінә-кек деген,
Мұнда жоқ шет пен шек деген.
Сан бақыт мұнда көктеген.
Оған жайт қайғы-қасырет,
Айтар ерлік өсиет.
Теңіздің теңіз екенін
Тану да үлкен қасиет.-
дегенінің өзін де талайлаған жәйды аңғартқандай.
Осыған орай айтарымыз, біздің қайсыбір ертегілерімізде, сайрағанда
аузынан тек зүмірет тастар төгілетін құдыретті құстар болушы еді ғой. Бұл
ақын да бейне сол құстардың біріндей елестегені ақиқат.
Екінші жағынан, әдетте ән көңілді әлдилейтін талбесік, және ол жалпы
ер жеткен қыз бен жігіттің тағдырының келбеті деп жатамыз ғой. Біз де бұл
ақынның жырларын соған теңесек, кезінде бұл ақынның да әсем жырлары, сол
уақыттың жастарын табесікше тербетіп, саналарына сәуле құйып, солардың
келбетіне өзгеше ажар бергенінде де сөз жоқ еді. Олай болса бұл ақынның
жырларын да , жанға дауа шипамыздай қабылдау ләзім бізге.
Өз заманында қолы жетпей-ақ кеткен ақын арманынң орындалуы ғажап
десе болғандай, үлкен қуаныш екендігінде сөз жоқ. Сол үшін де ол барша
қазақ еліне өзінің дән ыразығын айтып, сәулелі сөз қанатымен қара бұлтты
қақ жарып, дегендей көктегі күннің әппақ нұрын жыр арқауына қондырып, сол
кездегі астанамыз Алматыға келген еді. Ол өзінің ата-бабаларының мәңгілік
ірге тепкен Атамекен және бұған қоса Адамға деген сүйіспеншілігін
Ақындық жоралғысымен ала келгендей. Енді біз сол жырларға құлақ түрейік:
Көл дария көкірегімен бір тұнба ашып,
Мен тұрмын ата-баба жұртын басып.
Жәутаңдап кәзір менің жанарымда
Тұп-тұтас жиырма жеті жыл тұр ғашық.
Түп-түгел құбыламдытүстік етіп,
Туған жер, мен сен салған құс түлетіп,
Дүние-ай, қандай жақсы ед табаныңа
Тұрғаны өз топырағыңның ыстығы өтіп.
О, Менің мәңгі басар нық тұрағым,
Қалайша махаббатымды ұқтырамын?
Мен сенің ақ төсіне шаңқай түсте
Көлеңкем түспесін деп тік тұрамын!
Мен сендік азаматтық сертімменен
Даусыңа дауыс қосам шертілмеген.
Мен сенің серпілмеген күніңе де
Қараймын кереметтей серпінменен... – дей келіп, ақын өз ойын былай
тұжырымдайды.
...Қайғы да, мұң да менен көп табылар,
Бәрі де жалғыз сен деп ақтарылыр.
Баурайы мәңгі көктем заңғарлардың
Басында әңгі жатқан ақ қары бар.
Бұл жерде ақынның айтпағы көсегені көгертер көктемнің ұшар биік басында
да салқындық барын меңзеп отырса керек. Сонда да болса атамекеннің
топырағының ыстық табы мен сабат ауасына шертер өзіндік сырыбар екендігін
паш етіп отыр. Олай болса ол қасиетті топырақтың құнарындай адамдарының өзі
да қандай ардақты десеңші. Және одан ақын өзін бөліп алып кете алмайды.
Болмаса ақын лебізіне құлақ қояйық:
О, адамдар, біргемін мен сендермен,
Ықыласына ешнәрсені теңгермен.
Сендер менің бақытымның бұлағы
Сендер мені дарыныма жел берген.
Өздеріңмен өмір шыңын бірге астым,
Жарты құртты бөліп жедім, сырластым.
Дүниеге келгенім жоқ шет жүріп,
Рахатын ойлау үшін бір бастық.
Гүлстанға айналдырған тақырды,
Болат қолдар, алғыр милар ақылды.
Сүйемін мен, сүйемін мен сендерді
Алар демім қалғанынша ақырғы.
Менің үшін бірдей тілің, жынысың,
Көбің ана, көбің аға-інісің.
Достық өскен, ерлік өскен ортаңа
Енген сайын кеңи түсет тынысым.
Не кездессе өздеріңмен көрмекпін,
Қарапайым адамдары еңбектің!
Барлығын да бағыштар ем сендерге,
Махаббатын маған берсе жер-көктің.
Ғажап емес пе. Нағыз ақындық құдырет. Барша әлеиді бауырына басып, өзінің
көл-көсір мейіріміне бөлемек. Мұндай мәрттік, мұндай ықылас пейіл ақынның
басына қалай келіп қонақтағанына қайран қаласың.Егерде әлемдегі барша
халықтың бір-біріне деген мейірімі дәл осындай болса, жалпы адамзат
баласына деген жақсылықтың күдері жалы көтеріліп, көзбояшылықпен жүрген
көлгірліктің неше қилы тамыр-тұиырлары қиылып мәңгіге кетер еді,әрине.
Бірақ адамзат әлемі олай емес, ол өмірдің құлы десе болғандай:
Өмір деген – көк мұхиттың толқыны,
Бір-бірімен жатқан шулап жалғасып,
Бір-бірімен жатқан тулап арбасып,
О, Толқындар, арпалысып, алға шық?
Өмір деген – пәк жаралған махаббат,
Ғашықтықтан жарқылдаған көздері.
Ұғынбайтын өз ойынан өзгені.
Өз жүрегін өртетұғын өз демі.
Өмір деген – мәңгі гүлдеп жататын.
Құштарлықтың толғағы мен көктемі.
Ешкім оған қоя алмайды нүктені,
Өмір деген сөйлем емес өйткені. – деп өз ой өрнегіндегі табиғи құйылған
жан дүниесінің қуатын білдіреді. Жалпы бұл Төлеген ақынның жан дүниесінде
жанашырлық пен оған ажарландыра құйған нұрдан басқа ештене де жоқ сияқты.
Болмаса таза ақындыққа мынадай мінездеме берер ме еді.
Ақын боп өмір кешіру оңай деймісің, қарағым,
Аузында болу бұл өзі сыздаған барлық жараның.
Көкірегіңе құйып ап әлемнің асқақ бар әнін,
Қосудың арпалысы бұл – тоғыспасжолдар торабын;
Нахақтан күйіп баратса нұрлы күн үшін бір тұтқын,
Кес-кестеп барып кеудеңді оғына тосу мылтықтың,
Осындай жан-дүниесін ақтара келген ақынның қарапайым тұлғасы сол кездегі
астанамыз Алматы ға жаңа жол, соны тыныс ашқандай болғаны ақиқат. Ол кезде
ар жағына бармай-ақ бер жағынан қайтар болсақ, біздегі поэзияның
ұраншылдығы басым табиғатын, адамгаршіліктің ыстық ошағына біржолата құлату
дәуірі басталғандығын бірден білдірді.
Төлеген Жырларына баға берген , әдебиетке өзінің соңын ала келген атақты
ақын қарындасы Фариза ...әртүрлі гүлзарларымен, даланың самалымен,
жусанның иісі, таудың бұлағымен – өзімен өзі тыныш жатқан поэзиясының
қалғымалы тірлігіне кенет көтерілген мұхиттың жал-жал толқындарындай асау
ағысты екпенімен әсер еткен Айбергенов поэзиясы қазақ өлеңінің өресін
биікке көтерді десе, ал бүгінгі таңдағы заманымыздың заңғар жазушысы
дәрежесіне көтерілген Әбіш Кекілбаев ...Төлеген, сөз жоқ, талант. Дара
талант, сара талант...Т.Айбергенов творчествосы – өлімді жеңіп шыққан
өміршаттығының жыры. - депті. Міне нағыз баға, оғанбұл ақынның қай жырын
алмайық, толық жауап бере алады. Кеше ғана яғни 60-шы жылдардың бергі
тұсында өзі аңсап келген Алматысына:
Жүрегіме жақын сенің есімің,
Әкем десем, анам десем, иесі
мін.
Жарқыраған көк тасында көшеңнің
Ізі қалған Сәкен бәтеңкесінің.
Жамбыл жыры аспанында
жаңғырып,
Әуеніне кетті әлемді таң қылып.
Алатаудың ақ шындары Күләшша
Күләш әнін қайталайды мәңгілік.
Жасыл барқыт жапырағы
бақтардың,
Саяңда жүр құрбылары Саттардың.
Осындағы талай залдар куәсі
Иса еліне жыр тыңдатқан
шақтардың.
Беу, Алматым, тұра алам ба сүйе
алмай,
Келемін мен, келемін мен
қиялдай.
Жас қаламым дірілдейді қиналып,
Сен жайлы жыр аққағазға құя алмай...- деп өзінің өр қиялын өзге де жоқ
тұңғиық тәңірісіненіздейтіндігіне таң қаласың. Біз осы ақынның ойдағыдай
құя алмағанжырының өзінен қанщама шежірелі қасиет тауып жатқанымызда есебі
жоқ. Ақын жүрегіндегі тылсым Алматының тыныш-тіршілігін білдіретін
құдыретін әлі іздеп жүрген сияқты. Ал ақынның жоғарғы айтқан
қиыншылықтарына қарамастан, барша елге деген жүрегінің кеңдігі һәм мәрттігі
сонша,және барша халқының аңқылдаған азаматтарының мінезіндей тұлғалы
жырының бірегейіне жататын Бір тойым бардың ауқымында не құдырет бар
десеңізші. Былай алып қарағанда бұл өлең әлемдегі мәрттіктің баға жетпес ән
ұранындай десек, оған таласар жан да бола қоймас.
Бір тойым болатыны сөзсіз менің,
Дәл қай күні екенін айта алмаймын.
Бірақ, бірақ сол күні...
Ешкімді де билетпей қайтармаймын.
Онда ортаға тасталар ұран сондай:
Қайта алмайды қартың да бір ән
салмай.
Жиырма бестің бәрін де сабылдыртам,
Кемпірлерге қыз күнін сағындыртам...
Сәбилерге ағаны үлгі етемін,
Жеңгейлердің толтырам гүлге етегін.
Менің жарым бұл күні кірпік ілмей,
Ақ көңілмен ақ қайың бүртігіндей.
Омырауынан бір сәуір шайқап есіп,
Ажырасқанды жүреді қайта қосып.
Мен өзім де ән салам түн ауғанша,
Менің жаным бұл күнге құмар қанша!
Бәйге берем жығылған налуанға да,
Адалдығы сезіліп тұрар болса.
Қыз қуатын жігітке ат беремін,
Жанам деген жігітке от беремін.
Мен әйтеуір бар жиған-тергенімді
Бір тамаша той қылып өткеремін.
Біздің үйді сол күні бетке ал, қауым,
Нысанаға ап құаныш тоқталмауын.
Мен бұл тойдан тілеймін жылап тұрып,
Қазанымда бір асым ет қалмауын.
Мен сүйтіп бар шаңнан бір сілкінемін,
Мен сүйтіп рахаттанып бір күлемін.
Кім білсін талай түнгі тілегім ед,
Мәңгілік тарқамауы да мүмкін оның.
Ақынның осы бір ғажап жыры, қандай бір той болмасын, оның ажарын
келтірмеген кезі болған емес. Және бүкіл тойда айтар қағидалар да осы
ақынның сөзінен мәңгілік нәр алып жататындай. Яғни әр-бір мен қазақпын
деген жаннын аузынан жатқа айтылып шыққанда, олардын жан-дүниесін
тебірентіп, бір сәтке болса да өзінің кедейлігінен серпілтіп, сезімнің
тәтті қиялына еріксіз шомылдыратындай да бір ғажап қаситеті бар сияқты.
Және бұл өлеңнің тұла бойында жаңғырған жаңа дүние мен әділдіктің ақ таңын
қабылдатар ешкімге ұқсамас құдыреті қуат та жетерліктей. Той болған соң
дәл осындай той болмаған соң бәрі бекер қағидасы әр-бір жолдың күдері
жалына айналып, жатып қалған көңілдің көк жиегіне от тигізгендей оятып,
селкеулі сезімнің нәзік тініне жан бітіріп, жанарларына шрқтың ұшқының
ойнатқандай сиқырлы әлемнәң ғаламат алауына оранғандай боларын ақиқат.
Жалпы бұл тойдың мағынасы от басылық қуаныштың айналасында ғана қалатын
шаттық емес, Бұл барша қоғамның кері жағындағы бағасын лаулаған бояумен
беру боп табылады. Ал екінші жағынан ақын өзінің жан дүниесіндегі
кеңістіктің барша қызығын адамзат баласы тамашаласа деген құдыретті үн
жатқандай әсерге бөлейді. Ақынның тұла бой жаратылысына біткен біріншіден
үш тағандай атамекен-адам-ақынның мінездемесін бере келіп, содан кейінгі
көл-көсір тойы жарасып-ақ тұрған қандай. Екіншіден, өз ата-бабасының мекен
еткен киелі жерін сағына келіп яғни сағынғанда да бұл Төлеген сағынышының
ауқымы елден ерек бөлектігі айқындалады. Өйткені бұған дәлел өзінің тағдыр
айдап барған елінде жүріп, небір жыр қазанын қайнатқан ағалары мен
алыпақындарының, қала берді, сонау жырауларынан бастап, кейінгі толқын
інілерінің жырларына дейін жатқа біліп келген жан жазиралығ тағы
бар.Үшіншіден, осы ортаның ия қабылдауға жатпайтын, ия қабылдамауға
жатпайтын ортада оның кемістігін білдіртпей жіберетін,өз қандастарыныңжыр
құмар қауымындағы ықыласниетінің, елден ерек әлдилеп алып кетуі десек оған
ешкім де таласа қоймас. Осындай сағынышы да бөлек, ол туралы толғанысы.
Осыншалық ерек жанның жаратылыс табиғатының асау мінезі Төлеген ақынды
пыраққа мінгізіп, тым биіктетіп көрсеткені оның қуаныш құдыретін ауыздықтап
ұстай алмағанын білдірсе керек.
Екінші жағынан айтар болсақ, ақын жарының оңтүстік өңірден болуының өзі,
Аллатағаланың әдейі әлдилеп әкелгеніндей әсер тастайды. Болмаса, тап кеше
ғана Ташкент педагогикалық институтын бітірген жанға, бұдан артық орта
болмауы мүмкін. Әсіресе жыр туындату жолындағы қасиетті сапарына іліккен
жүргем десе де болғандай. Бұл жерде біз дәл Төлегендей құдыреті ақынға
үлгі-өнегелі жасап, өзіне берік сүрлеу салып беріп, қолтығынан демеп,
ұстаздық дәрежеге дейін қанаттандырған Өмірзақ Қожабергенов сияқты асыл
ағасынынң жыр өлксіндегі кеңістігі, сол өлкедегі кімге болса да мәңгілік
қағида болып қалғаны айдан анық. Олай болса бір өңірді бір өзі жыр
алқабына айналдыра білген, үлкен тәлім-тәрбие ошағы дәрежесіне дейін
көтерген Өмірзақ ақынның өз құдыреті өзінде екендігі тағы ақиқат.
Институттан кейін еңбек еткен өлкесі Оңтүстік аймақ, мұндай асқақ ақынды
ыстық құшағына бірден алып, қайта түлеткені ақиқат. Бұған себепші болған
өзімен бірге оқып һәм өлең өрнегіне де шын берілген Зәкір Асабаев, одан
келе-келе Сабырхан Асанов сияқты құрдас достары, Шәмші сияқты аға-достары
мен соңынан ерегн Мұхтар Шахановтар бұл Төлеген ақынның тасуына басу
болмай қайта жасындыққа көтергендей қалып танытады. Сол достары өле-өлгенше
қасында болып, қасында бола алмаса сырттай жанашыр болып, небір жүрекке
қадалатын қаңқу сөздердің уытын заматында жуып-шайып ыдыратып жүрген жандар
болды.
Тіпті әр-бірден соң шәкірт – досы болған Мұхтар ақын Төлеген ағасының не
қиыншылық тартқан кезінде болмасын, үнемі қасынан табылып, қолдан келген
жақсылығын аямаған жан біреу болса өзі, екеу болса бірі деуге әбден
болады. Ал екінші қанатында үнемі өзінің сүйген жары – жеңгеміз Үрниса
жүретіндігі айдан анық. Мұхтардың ақын көз жұмғаннан кейінде қасынан
табылып отырғандығы елге аңыз. Ақын көз жұмғаннан кейін кей сәттерде
Үрнисаның өжеттігі жетпей жатқан жерде Мұхтарға жүгінуі, және сол
жүгінгенін қабыл алып сол замат, қандай бір жағдайда болмасын жанашырының
жанынан табылуы шынымен де нағыздостың биік өресін көрсетсе керек. Болмаса
осы Мұхтар інісіне көзі тірісінде-ақ танып өзінің ыризалық пейілімен жазған
жырлары да ақынның өз үмітін ақтағандай болып шығуы да көп жайдан хабар
бергендей десек артық болмас. Бұған куә Сағыныш жыры еді.
Сағындым, жаным, мен сені!
Көркіңді жүрген қуаныш қылып,
Мендей ме екен бар аған,
Шын інім болсаң, бас бұрма жаным
Өсек-ғайбатқа бораған.
Қажет жерінде қатыгездік пен қаталды
Керек десек те,
Адамның заңғар ұлылығын сен
Сағынышымен есепте...
дей келіп ақын өз ықыласын әрі қарай жалпы адамзатқа қажетті пәлсапаға
ұластырып жібереді.
Үмітке толы,арманға толы әр жерде бір түп қарағай,
Сағынбай жүрсе, қалуы мүмкін жамырасуға жарамай,
Биікте тұрған таулар да мвнау нұрына таңның боялған
Сені мен менің ғасырлап күткен сағынышымнан оянған,
Бабалар бізді сағынған, жаным, арманның аңсап биігін,
Әжелер бізді сағынған, жаным, талдырып асқар иығын.
Көкірегінде сағыныш барда мұрат та сенде бар, жаным.
Алдыңда тұрған қыраттың сағын көрінбей жатқан ар жағын.
Жазира белдер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Төлеген Айбергенов поэзиясының көркемдік ерекшелігі
Жоспар
Кіріспе
І. Төлеген Айбергенов поэзиясының тақырыптық-идеялық өрісі
1.1. Поэзия – өмір шындығы
1.2. Ақынның асыл мұрасы.
ІІ. Ақын поэзиясының көркемдік өрісі
2.1. Өлең құрылысы
2.2. Көркем бейне, образды айшық
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырыптың зәрулігі.
Қазақ поэзиясының мазмұн жағынан тереңдеуі, пішін жағынан жетіліп,
түрленуі – әдебиетімізге әр кезде келіп қосылған талантты ақындарымыздың
танымсыз ізденісіне, әдеби табыстарына байланысты. Мұндай даму, ілгерілеу
үрдістері әр дәуірде де болып тұрған.
Алпысыншы жылдары поэзиямыздың жаңа дәуірі басталды. М.Мақатаев,
Ж.Нәжімеденов, Қ.Мырзалиев, Т.Молдағалиев, С.Жиенбаевтар өздерінің ақындық
таланттары арқылы қазақ өлеңіне үлкен серпіліс, жаңа өрлеу кезеңін ала
келді. Міне, осы буын жасаған поэзияда ерекше орны бар үлкен талант
иелерінің бірі – Төлеген Айбергенов.
Ақын Мұқағали Мақатаев Төлегенге деген өлеңінде:
Тұңғыш көрдім өлгенін шын ақынның,
Қызарып батты ертеңгі шығатын күн
Торғай – өлең шырылдап бара жатты
Аузында ажал дейтін сұрапылдың
деп жырлапты.
Әдебиет ауылына ат ізін салған немесе студенттік дәурені сол шаққа тұспа-
тұс келген буын үшін қазақ жырында дәл сол кезеңде дәл осыншалықты аяулы
есім болмаған да шығар. Мына жарық жалғанмен орда бұзар отызында қапияда
қоштасқан ақын жырларын жатқа оқу, оның өлеңдерінің өзіндік өрнегі,
көзіннің нұрын қандырып, қиялыңды қалықтар сырлы суреттері, көкейіңнен
кетпейтін қарапайым да қастерлі ойлары, құлағына құйыла қалатын образды
орамдары жайында жапа-тармағай айтып жату сол тұста жастардың сөзінің
салтына, тіпті мәдениеттіліктің, зиялылықтың бір белгісіне айналып
кеткендей еді десек те еш артықтығы жоқ. Жетпісінші жылдарда талай
адамдардың тұңғыш оқыған жыр жинағы Төлеген Айбергеновтің Мен саған ғашық
едім болған сияқты көрінеді. Қолға қаламды сол тұста алған ақындардың
арасында алғашқы жырларын Төлегенге еліктеп жазғаны, Төлегенше образды
ойлауға, Төлегенше ұқастыруға ұмтылғандары аз емес. Төлеген Айбергеновке
арналған өлеңдерді топтастыра кісі болса да бір кітап құралып қалар еді.
Оқырманның дәл мұндайлық құрметіне бөлену, өлең өнерінің бағыт-бағдарына
нақты ықпал жасау, тіпті тұтастай алғанда әдебиетке әсер ету жиырмасыншы
ғасырдағы қазақ жырында санаулы ғана дарынның үлесіне тиген сирек сыбаға
болды.
Төлегеннің өлеңді бір деммен оқытып шығармай қоймайтын аса қуатты
дарынының арғы жағында сонау жыраулар поэзиясынан тамыр тартып жатқан
серпінді стихия, сөздің суретіне ғана емес, сазына да қатар көңіл бөлетін
далалық дана дәстүр тұрғандығы. Талай ғасырлар бойы оқуға ғана емес,
тыңдауға да есептелген ұлттық поэзияның үндестік үйлесімі, яғни эвфония
жағынан мол олжасының ең жақсы жақтарын, оның өзін де орнымен, жаңа заманға
жарастырып ала білген, әр шумағын сөз саздылығының сынағына салып алып, әр
ойын образға орап, барып ұсынатын Төлеген Айбергенов жырлары былайша
қарағанда Осы да таңсық болып па? дегізуге тиіс теп-тегіс тұстардың
өзінен тәнті еткізіп, таңдай қаққызатындай сырлы сұлулықты суырып алып
шығады.
Т.Айбергенов туралы пікір айтқан ғалымдар мен сыншылар, ақындар мен
жазушылар оның қазақ әдебиетіне жаңа бетбұрыс әкелгендігін, арғы-бергі
қазақ поэзиясының ең озық үлгілерінен терең үйренгендігін, өзінің ақындық
әлемін ашу арқылы әдеби құбылысқа айналғандығын ашық айтады.
Ақынның аз ғана жылдар ішінде артына қалдырған асыл мұрасы – тек қазақ
халқының ғана емес, бүкіл түркі халқының нәр алар рухани азығы. Халық
жазушысы Әбіш Кекілбаев сөзімен айтсақ: Төлеген – сөз жоқ талант. Дара
талант, сара талант.
Төлеген мұрасы – халқымыздың баға жетпес қымбат қазынасы десек, осы асыл
мұраның сыр-сипатын терең танып, ондағы әдебиеттің дамуына зор пайдасы бар
тағылымдық қасиетке ие ойларды саралап, ақынның поэзиядағы алатын орнын
ғылыми жолмен талдап-таразылау – азаматтық парыз. Сол себептен бұл тақырып
жеке зерттеу объектісі етіп алынып отыр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Бұл еңбектің мақсаты – Төлеген Айбергеновтің шығармашылығын толық
зерттеу объектісі етіп алып, ақын туралы жазылған әдеби сын, түрлі ғылыми
мақалаларға сүйене отырып, ақынның дара қаламгерлік тұлғасын, өзгеше
ақындық шеберлігін айқындау.
Бұл мақсатты іске асыру үшін алдымызға мынадай міндеттер қойылды:
- Т.Айбергенов нәр алған бастау-бұлақтар – алдыңғы толқын ағалар
өнегесі;
- ақынның қазақ әдебиетіндегі, оның тарихынан алатын орнын айқындау;
- ақын поэзиясындағы азаматтық әуенді, философиялық тереңдікті,
лирикалық қаһарман тұлғасын талдау;
- ақын туындыларындағы дәстүр мен жаңашылдық жайында;
- Т.Айбергенов поэзиясының кейінгі толқын інілерге ықпалы;
- Т.Айбергеновтің өлең құрылысындағы көркемдік ерекшеліктерін анықтау.
І. Төлеген Айбергенов поэзиясының тақырыптық-идеялық өрісі
1.1. Поэзия – өмір шындығы
Қазіргі қазақ поэзиясының дүлділ ақыны, керемет күшті лиригі Төлеген
Айбергеновтың шығармаларына назар салсақ, оның тума дарын, ұщқыр ойлы,
ешкімге ұқсамайтын өзгеше ақын, туған жерін жалықпай жырға қосқан алып
жүректі жан екендігін байқайсың. Оған ғалым Бақыт Кәрібаеваның мына бір
сөзі айқын дәлел болады. Төлеген іздері қазір қазақ поэзиясында тіпті
көп. Өзінің поэзияға тән құштарлығымен, еріп кететін сезім жомарттығымен
ақын біткенді маңайына магнитше үйірді. Ол өлеңнің қара дауылын тұрғызып,
поэзия теңізін шайқайды. Оның асқақ та өршіл рухы лирика айдынында армансыз
жүзді.
Төлеген Айбергеновтың өлеңдерін, жақұт жырларын ұмартқа оқымайтын оқырман
жоқ шығар, сірә! Ал оның қаламынан небір алтынға бергісіз шығармалар
жаралды. Арман сапары - 1963ж., Өміргесаяхат 1965ж., Мен саған ғашық
едім -1970ж., Құмдағымұнаралар - 1968ж., Аманат - 1975ж., Бір тойым
бар -1981ж. т.б. Сияқты жарық көрген дастандары мен толықтырылған
шығармалар мен толықтырылмаған шығармалар жинағы оның нағыз дарын иесі
екендігін бүкіл әлемге паш етті.
Сонымен қатар Төлеген Айбергенов – балалар ақыны да. Ақынның балбөбек
бүлдіршіндерге арнап жазған Бақшаға саяхат, орыс тіліндегі Сад өлеңдер
жинақтары оны осы қырынан айқын көрсетіп тұр. Өз уақытында ақын Құмдағы
мұнаралар өлең жыр жинағы үшін Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығыныңиегері
болды.
Ақынның лирикасы сан-салалы, көп тақырыпты, орсан зор, ауқымды дүние.
Оның шығармашылық бетін, қалам қарымын танытатын нәрсенің бірі – азаматтық
әуен. Бұл топқа кіретін лирикаларда ақынның немесе оның лирикалық
кейіпкерінің өмірге көзқарасы, арман-мұраты, адамдарға деген ыстықы
ықыласы, шынайы махаббаты ерекше танылады. Азаматтық әуенге толы лирикалық
өлеңдерінде ақын адамдардың, туған жердің, Отанның бейнесін асқақтата
жырлайды, оларды ақынның лирикалық кейіпкері өз жүрегінің шуақты
махаббатына шомылдырады.
Төлеген Айбергеновтің азаматтық лирикаларының ішінде туған жер тақырыбына
арналған өлеңдері молырақ орын алады. Ақынның алғаш өлең жаза бастаған
кезінің өзінде оның туған жерді шабыттана, тебірене жырға қосқанын көреміз.
Аяулым менің, Түркістан,
Алқының жеткен алыстан.
Қазақтың ғана емес, бүкіл түркі дүниесінің рухани орталығы саналатын
Түркістанның басынан кешкен қасіретті кезеңдерді жырға қосқан ақын – көз
алдымызға зұлмат замандар салған небір қанды қырғындардың, зұлым шақтардың
жан түршігерлік суреттерін әкеледі.
Төлеген Айбергеновтің Семей атты өлеңі – қазақ әдебиетіне Абайдай жыр
тәңірін, Мұхтардай сөз алыбын берген өлкенің, Әмірдей аспандағы аққумен ән
қосқан саңлақ дүниеге келген топырақтың сыр-сипатын толғаған туынды.
Оның өзінің туылып-өскен күнсәулесі Қарақалпақстан өлкесін, оның еңбек
сүйгіш, мейрімді мәрт халқын, әсем табиғатын, көл дария байлықтарын өз
өлеңдеріне өшпестей арқау етіп, соған беріле, ынтыға жырлағандығын көреміз.
Ақын поэзиясындағы туған жер тақырыбына тоқталайық. Төлегеннің Бір тойым
бар толық жинағын алып көріңіз. Жинақтың бірінші мұқабасын ашудан-ақғ
туған жер турлы тебіренген жыр жолдарына көзіңіз түседі. Мәселен, оның
Кегейлі дәптерінен деген өлеңінен үзінді келтірейік:
Кегейлім жердің еркесі,
Жас жаным толқып тұр менің,
Бердақтың сүйген өлкесі,
Әжнияз айтқан жыр ма едің?!
Қаһарман мынау халықтың,
Серті де сенің бетінде,
Еңбекпен өскен алыптың,
Көркі де сенің бетінде.
Ақын Кегейлі арқылы бүкіл Қарақалпақстан өлкесін ұшқыр оймен, оның
табиғатын өзгеше бір тілмен бере алған. Қарақалпақ халқының қос ұлы Бердақ
пен Әжниязды тілге тиек ете отырып, сол арқылы терең мағыналы ұғымды беріп
отыр.
Өмірі қысқа, бірақ баршаға нұсқа ақын Төлеген Айбергенов өзінің туған
жерінің бай екендігін, бұл өлкенің байлығы тұнып тұрғандығын жырға қосып,
оның болашағына үлкен үміт күтіп былай дейді:
Жанассаң жанда жаз қалар,
Жарқырай түскен жарықтар.
Қазылмай жатқан қазбалар,
Жазылмай жатқан тарихтар.
Осы бір ғана шумақта қанша мағына, қанша тапқырлық жатыр. Ол осы өлкені
мекендейтін халық өкілдерінің қайсы бірімен сөйлессең де, көкірегіндегі ой-
пікірін жасырмай айтатын, аңқылдақ, ашық көңіл жандар екендігін алдыңа
жайып салады. Бұл өлкеде қаншама байлықтардың барлығын, жазылмай жатқан
тарихтың барлығын баса айтады.
Ақынның айтқаны осы күнде дәл келіп отырған жоқ па?! Қол жеткен
егемендігіміз арқасында өз жерімізден шыққан газ, мұнай, түрлі минералдық
тыңайтқыштар халқымыздың бүгінгі күндегі игілігіне айналауда.
Көңілге көктем кең кеуде,
Ағаймен пікір алыстым,
Жаз келбет жарқын жеңгейге,
Әзілімді айтып таныстым,-
(Бұл да сонда, 9 бет)
деп қарақалпақ халқының дос боламын деген адамға қашан да құшақ жая
қарсы алатын кең пейілдігін айтса, жаз жайдары қызғалдақтай құлпырған сұлу
жеңгейлердің әзілқой, тапқыр сөзді екендігін айтады.
Төлеген Айбергеновтың Арал жырлары атты өлеңдерінің бірінде мынадай да
өлең қатарлары бар:
Шағалаң бейне төбеден,
Әуелеп ұшқан ақ парақ,
Аумағың толы көп өлең,
Айдының фотоаппарат, -
дейді. Расында да, қарақалпақ халқы сонау ерте замандардан-ақ балық
аулап, теңіз жағалап, күн көрген. Сондықтан да олар Арал теңізі жағалауын
мекен еткен, аумағы толы көп өлең, деп айналаң ақындарға, жыршы-
жырауларға толы, Күнқожа, Бердақ, Әжнияз, Өтеш Омар сынды аты әйгілі
ақындардың бұл өлкеде өмір сүргендігін жырға қосып отыр. Осы классик
ақындар Арал теңізінің аумағында өлеңнің туын тіккен бөлеп, олардың ізін
ала Аяпберген Мусаев, Тілеуберген Жұмамұратов, Ибрайым Юсупов олардың
шығармашылық жолдарын жалғастырды. Солар қарақалпақ халқын жер жүзіне
танытқан табиғи дарын иелері, әне солар Арал аумағын өлең-жырға
толтырғандар. Міне, ойшыл, нәзік жанды құдыретті лирик ақын осыларды алдын
ала сезіп айтып отыр. Аты үрейлі, күні бүгінге дейін сыры белгісіз тылсым
болып келген Барса келмес жері ақын назарынан тыс қалмаған. Ақын Барса
келместі былайша суреттейді:
Сүйдім мен сені туған мекенім деп,
Соры бар, соры топырақ шекерім боп,-
дейді.
Атынан адам баласы шошитын үрейлі жерді ақын атамекенім деп, тұзы бетіне
шығып тұрған ащы да сор топырағын тәтті шекерім деп шекерге балап,
жырлайды. Шынында да, осы күні сол тозақ өңір – Барса келмес бейішке
айналып, онда небір алып ғимараттар бой көтеріп, жылдан-жылға өндіріс ошағы
боп барады. Төлеген Айбергеновтың ойшыл әрі сершіл жүрегі әлде қашан-ақ
білген еді. Ақынның терең ойлы сершілдігі осыдан-ақ байқалып тұрған жоқ
па?!
Ақын Төлеген Айбергенов қайда жүрсе де туған жерін әсте ұмытпаған
азамат.Ол өзінің туған жері – Қарақалпақстан жерінің мәртебесін өз
мәртебесінен биік қойды. Сондықтан болар ол Туған жер атты өлеңінде:
Жауынды кескілермін де,
Қас етпен ешкімді ешкіммен,
Бағың боп естілермін де,
Сорың боп естілмеспін мен,-
деп жырлайды.
Сондықтан да Төлеген Айбергенов тек қазақ поэзиясының алып тұлғалы
ақыны ғана болып қалмастан, ол сонымен бірге қарақалпақ халқының да сүйікті
перзенті әрі сүйікті ақыны боп саналады. Төлеген Айбергенов өзі арман етіп
жырлап өткеніндей, туған жерінің өшпес мәңгі бағы, мақтанышы боп қалды.
Төлеген Айбергеновтің туып-өскен жері – қарақалпақ топырағы, ол
өмірінде де, өлеңінде де туған жерге оралумен өтті, енді міне, елінде де
осы топырақ торқа болып, мәңгі ұйқыда жатыр...
Ақынның туған жерге арнаған өлеңдерінде оның сағынышты мұндары өте
күшті сезіммен жырланады, оқып отырып, сүйсінесің әрі іштен жылайсың...
Кегейлім жердің еркесі,
Жас жаным толқып тұр менің.
Бердақтың сүйген өлкесі,
Әжінияз айтқан жыр ма едің?!
Оның туған жерге жалынды махаббатының күшіне қарап, қарақалпақ қызына
қарап ақын не дейді:
Қалайша арман саған елтімесін,
Дауысын қазды аспанның келтіресің,
Қайтпасам болмайды енді Алматыма,
Сен мені өртей-өртей өлтіресің.
Төлегеннің Сағыныш толқындарында жүзіп жүріп жазған Бір тойым бар
деген өлеңі – ақынның өміріне де, ақындық өнеріне де – эпиграф десе болады.
Бұл құдіретті өлең – ақынның өмірге деген жалынды махаббатының жалындау,
шарықтау шегі. Мен бұндай өлең оқып көрмедім. Бұны ақын сөзсіз жылап отырып
жазған, жылауық емес, мәрт жүректі, таза ұжданды, өмірді сүю арманы
көкірегін қарс айырып кеткен ақын ғана жаза алады бұндай өлеңді. Мен
өлемін өзімнің биігімде дейді ғой бір өлеңінде. Бұл – сол биікте жазылған
өлең.
Ол сондай той болмақшы:
Жиырма бестің бәрін де сабылдыртам,
Кемпірлерге қыз күнін сағындыртам...
Төлеген өмірінің де, ақындық шабытының да жиырма бесінде қайтыс болды.
Бірақ, бұндай ақынның екінші өмірі ұзақ болады. Оның өлеңдері халқына,
ұрпақтарға рухани күш һәм ләззат беріп жасайды.
Егемендік-еркіндік алған еліне, біздің ортақ үйіміз болған Түркістанның
жақсы келешегіне оның рухы сүйсініп:
Шығысқа қара,
Қарашы, мынаушығыстың
Шұғылаға мәңгі қанатын
Малып жатысын!
деп қуанатын болды.
...Мен, өзімнің Пошша торғай деген ертеректе жазған бір өлеңімде
мынадай бір оқиға айтылар еді: зеңгір көк аспанға өз жүрегін шегелеп, туған
жерін есі кеткенше шырылдап жырлап, сайрап тұрған торғайды аспаннан
жауғанбұршақ қағып қүлатады.
Өлді ол. Бірақта, өлеңінің
Күшін
Көз жетпес биікке шығарып
өлді.-
деп бітер еді ол өлең.
Міне, туған жерін поэзияның зеңгір көгінде тұрып асқақтата жырлаған
Төлеген де, біз түсінетін түркі тілдес поэзияда дүниеге өте сирек келетін
ақын ретінде жасайды.
Төлеген Айбергенов азаматтық әуендегі лирикаларының бір парасы – оның
достық, туысқандық тақырыбына жазылған өлеңдері. Ақынның орыс жұртына,
қарақалпақ халқына, өзбек еліне, украина жеріне арналған өлеңдері – терең
интернационалдық сезіммен жазылған туындылар.
Төлеген Айбергеновтің – табиғаттың да тамаша жыршысы. Ол лириканың бұл
түрінде өнімді де өнегелі еңбектенген ақындардың бірі. Бұл жолда ақын
табиғатты жырлаудың сонау Абайдан басталып бергі Қасымға дейінгі
дәстүрлерінен толық үйреніп, сол дәстүрді одан әрі жалғастырған,
дамытушылардың бірі болды. Ол табиғатты жырлауда да өзіндік өрнегі бар
санаулы лириктердің бірінен саналады.
Төлегеннің поэзия әлеміне басқан қадамы – табиғат лирикаларынан
басталады. Қазақ баспасөзінде тұңғыш рет жарық көрген өлеңінің аты
Пейзаж, көлемі төрт-ақ жол.
Көк шықты таудың тарғыл тасын жарып,
Арықтан сулар жатыр тасып ағып.
Аямай жерге төгіп алтын нұрын,
Күн көзі күлімдейді қасып қағып.
Бүкіл дүниені жанды қозғалыста суреттеген бұл өлеңнен Төлегеннің
ізденістерін, өзіндік ерекшелігін танытуға деген талпынысын тануға болады.
Ақынның бұл тақырыпта жазған өлеңдері көп. Олардың ішінде: Көктем,
Көктем әуендері, Жаз қақпасы, Күзде, Қыс туралы.
Төлеген Айбергенов махаббатты да көп жырлаған. Адам жанының қуанышы мен
сүйініші де, шаттығы мен қайғысы да, сүйіспеншілік сырлары да ақын
жырларында алуан қырынан көрінеді. Олардың ішінде: Өтті ғой сәулем ай
талай, Қарай берші әппағым, Арал қазына, Емес еді дүние қайғы, үй
қайғы, Мені ойла, Мен сені көргем, Сені ойладым, Мені ойла,
Марфуға.
Төлеген шығармашылығын негізінен сыршыл өлеңдер құрайды. Демек,
Айбергенов өлеңдерінде көңіл-күй лирикалары көбірек. Ақынның сырласуға
шақыратын, өз мұң-шаттығын білдіретін көңіл-күй лирикаларында сезімталдық
та, ойлылық та бар. Төлеген Айбергенов лирикасы туралы Б.Кәрібаеваның
Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы атты еңбегінде: Төлеген нәзік жанды
лирик, философ тұлғаға айналды. Сезім серпілісінің үзеңгісін қаға отырып,
ой толғап, ақыл қорытады-деген пікірі – бірден-бір әділ баға.
Төлеген Айбергенов – өмір, табиғат құбылыстарының сырына сергек қарап,
оның қат-қабат, алуан сырларын ашуға сезіммен, оймен талпыныс жасаған ақын.
Төлеген уақыт сыры, табиғат болмысы. Отан құдіреті, адамның ғұмырының мәні
туралы терең тебіренгін.
Өмір ғашық, бүкіл әлем мас маған,
Көзім заңғар, күн сияқты қырағы,
Менің денем Менделеев ашпаған,
Металдардың қоспасынан тұрады,-
деп өзі айтқандай, Төлеген Айбергенов – әлі ашылған сырынан ашылмаған сыры
көп, құпиясы тереңдегі ақын. Оның шығармашылығы – әлі талай зерттеулерге
объект болатын қыр-сыры мол көл-көсір дүние.
Сөз жоқ, Төлеген жырлары – қуаныш жырлары. Бірақ, бұл гүлге елтіген ,
көбелек қуған серуеншінің қуанышы емес, қиынды көрген, қайғы мен
қасіреттің де ащы дәмін татып байқаған азамат адамның жүзеге асқан мақсаты
мен орындалған арманының қуанышы. Сондықтан, мұндай қуаныштың бояу әлемі,
әуен әлемі бір ғана гаммадан тұрмайды. Онда сонау көкірек айырар
күрсіністен бастап барша сезім түлегі бар, түгел көрінеді. Осындай сезім
байлығы оған өмір байлығын танытады. Төлеген қысқа ғұмырын тек сол көруге,
өмірді түйсіну мен түсінуге ғана арнаған тәрізді. Ол осынша аз ғұмырының
ішінде өмірдің пендені қашан ажал аузына апарғанша айтпайтын, танытпайтын
сыры мен сипаттарын қалай түсініп, қалай түйсініп үлгерген! Оның өмірді
білуі, адамды білуі, табиғатты білуі неткен терең! Бұл жерде өмірді білу,
адамды білу деп, өмір мен жайлы фактілер мен факторларды көп білуді айтып
отырған жоқпыз, кез келген жас адамның ой ауқымы, сезім қарымы жете
бермейтін адам қадірін, өмір қадірін, туған ел, туған жер қадірін қалай
тұнғиық түсінген.
Аруана жаудың қолына түссе, ботасын шайнап өлтіріп,
Қаралы мойнын қайтадан артқа бұрмастай халге келтіріп,
Жеріне тартып отырады екен моншақтап жасы боздаумен,
Омырауын шерге толтырып,
Өмірде ұзақ жасауын үшін болғаныменен қайғың қас,
Туған жер, сен деп қайғыра алмасам, тағдыр да мені бай
қылмас.
О бастан саған ынтызар туған аруана тектес ұл ем мен,
Қазығын таппай қайрылмас.
Әрқашан аңсап оралам саған тартпасын мені қай тарап,
Көгілдір көлге алқынып ұшқан аққудың даусын қайталап...
Қазір туған жер туралы толғансаң, тіліне ең алдыменосы бір жолдар оралатын
болады.
Талантты ақын – ұлттың болмысы. Оның жырлары да туған халқының өзіндік
өмір нақышымен, қаны бойында ойнаған табиғи қесиетімен қосыла өріліп
жатады. Оның жырлары қай тілде сөйлессе де ұлттық бояумен үндеседі.
Қазақтың талантты ақындарының жырларынан даланың кеңдігі сәбидің пәктігі,
ұлт бойындағы даналық пен даралық есіп жататыны да сондықтан. Сондай
ақынның бірі де бірігейі де Төлеген Айбергенов. Төлеген жырларынан
лапылдаған жастықтың жалыны, мәрттіктің мәртебесі, сыршылдық сезімі
сыңарласып, өріледі.
Сен менің өзімді көрсең,
Тұрысым осы менің.
Ал мендегі ғаламат сезімді көрсең
Шошыр едің!..
Шынында да ақын бойындағы сол ғаламат сезім тамаша жырларды дүниеге
әкелді. Сол сезімнің құдіреті арқасында Айбергенов қаламынан туған отты
өлеңдер қазақ поэзиясының алтын қорына қосылды. Осыдан кейін тек ғаламат
сезімнен ғана ғаламат жырлар туса керек деп тұжырым жасауға болады.
Айбергенов бір өлеңі арқылы ғана қазақтың бүкіл ұлттық болмысын
бейнеленген. Жыр жолдары арқылы қазақ деген халықтың қандай рухы биік ұлт
екенін оқырманға үлкен назар аударып көріңіз.
Бір тойым болатын сөзсіз менің,
Дәл қай күні екенін айта алмаймын...-
деп басталатын Төлеген Айбергеновтің Бір тойым бар өлеңі ұлттың бүкіл
игі қасиетін жырмен өрнектейді. Ал өлеңнің соңғы қос қатары:
...Кім білсін талай күнгі тілегім ед,
Мәңгілік тарқамауы да мүмкін оның,-
деп аяқталады.
Шынында да талантты ақын көрегенділікпен айтқан Төлеген-жырдың тойы
өлеңді бағалай білетін, қасиетті қара өлеңнің құдіретін, қадірін түсінетін
жұртымен бірге жалғасу үстінде. Ақынның ғана емес, ол қазақтың, қазақ
поэзиясының тойы санатында жалғасып жатыр. Қазақ халқы бар жерде поэзия
тойының мәңгілік тарқамайтыны тағы мағлұм. Айбергенов поэзиясы да елімен
бірге ертеңге, ғасырлар қойнауына қарай беттеп келеді. Бұл ақынның поэзия
әлеміндегі өзінің ешкімге ұқсамайтын жеке-дара қолтаңбасын қалдырғанының
арқасы болса керек.
Бір тойының қай күні болатынын тап басып айтпағанымен, ақынның
құдіреттілігі, оның үздіксіз жалғасатынын білгірлікпен болжағанында болар.
Осындай сағыныштар өртінен туған Төлеген Айбергеновтің жыр-қайнарынан
қаншама ұрпақ сусындады. Әлі де талай ұрпақтың мейірін қандырып, Төлеген
өлеңдеріне тұшына бас қоятын анық. Ал ақын сағыныштан ғана құдіретті дүние
туатынын замандастарына әлдеқашан мойындатып үлгерген. Бүгінде Айбергенов
есімі қазақтағы сағыныш ұғымының сыңарына айналғандай.
Ақын Айбергенов тірі болғанда бүгінде алпыстың бесеуіне келер еді. Кейде
Жасаған Иемнің кейбіреулердің ұзақ өмір сүрген уақыты ішінде айта
алмағанын таланттарға аз ғана ғұмырында айтқызатын тағдыр сыйлайтыны бар.
Ақ жаңбырлар тоздырған тау сияқты, мен өлемін өзімнің биігімде дейтіні де
сондықтан ақынның . Аз ғана өмірінде өз шыңын бағындырып өткенін, жыр
әлемінде өшпес із қалдырғанын ақын отты жыры арқылы таңбалайды. Найзағай
іспетті жарқ-жұрқ етіп, жалындап өте шығу задында ақындар болмысына ғана
тән көбінесе, Бернияз Күлеев, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Төлеген
Айбергеновтердің орда бұзар отызға орнығып үлгермей, жарқылдаған күйі
мәңгілік поэзияға айналып кетуі осының айғағы. Қысқа ғұмырында жыр
әлеміндегі ескерткішін өздері қашап кеткен таланттарға алда айтатыны көп
еді деп көңіл жұбатудың өзі асылық болар еді...
Бір жетсе менің ажалым жетеді.
Адам қолы жасаған ұяттардан.
Қалыңдығы осынау сияқты орман,
Әйтпесе, пысықтыққа пысқырмайды,
Мендегі қуатты арман.
Айбергенов әлемінің шексіз тазалығы мен кіршіксіз пәктігінің көрінісіне
осылайша тағы бір мәрте куә боласыз. Жарық дүниеде жағаласып жүріп, талай-
талай кесірліктің кескінін сомдайтын тұлғалардың тұшымсыз әрекетіне деген
жауап бұл. Ақын жүрегінің нәзіктігі сондай, адам қолы жасаған ұяттарға
төзімділік таныта алмайды.
Төлеген поэзиясы тұтас бір өзінше тұңғиық әлем іспетті. Әлем болғанда
қандай! Кібіртіктемей көңіліндегіні еркін атқаратын, өршіл рухымен
ертеңіне жалғасып жататын ғажайып әлем. Кіршіксіз жырдың құдыреті ә
дегеннен-ақ оқушысын тылсым дүниенің тұңғиығына жетелей түседі. Ұзақ-сонар
поэзия сапарына бастайды. Сол сапардағы ақынның алғашқы аяқ алысына куә
етіп, бағындырған биігіне тамсандырады. Сондықтан да Айбергеновтің алған
шыңы қазақ поэзиясында орны бөлек оқшау тұр. Отты жырдан өз күмбезін
қондырған ақынның жыр иірімдері оқырманын желпінте түседі. Ал енді бір сәт
Төлеген ақынның сол поэзия сапарындағы тірлігімен тыныстап көрелік.
Айбергенов жыр әлеміне сапар барысында алдына досы түгіл дұшпаны сын
тақпайтыдай мақсат қояды.
Қазақтың қасиеті қара өлеңіне бүкіл болмысын, ғұмырын арнаған Төлегеннің
поэзия жолындағы сапары шынында да өзі әулиелікпей айтқандай, ұзақ
сапар. Досы түгіл дұшпаны да сүйсіне оқиды ақиық ақынның жырларын.
Поэзия кеңістігідегі қиындығы мен тауқыметі мол сапарда Айбергеновтің өз
суын аптықтай алғаны баршаға белгілі. Ал әу басында ақын өзінің жыр әлеміне
деген ұмтылсын төмендегінше бастаған-ды.
...Алдымда бозала таң, батпаған ай,
Қаймағы алынбаған аппақ арай,
Мен солай ағып барам
Иә, кәдімгі
Найзағай шатырлайтын жаққа қарай.
Айбергенов әлемінің тазалығы, кіршіксіз пәктігі дегеніміз осы. Бозала
таң, батпаған ай, аппақ арай жыр кеңістігіндегі ақиық ақынның алдан
тосқан періште пейілі, таңғы шық іспетті мөлдірлігі деп бағамдауға болады.
Ақын поэзия әлеміндегі алдан ататын арайлы таңға қарай ағып өткенімен
поэзия әлемінде өміршең өлеңдерін қалдырады. Төлеген -жырдың түндігін
түрген сайын таңырқай бересің. Жыр сандағындағы жиналған жауһар жырларға
деген құштарлығың, ынтызарлығың арта түседі.
Алысты барам арман қып,
Ауырың болса, арт өмір
Жолына жырдың құрбан қып,
Басымды тіктім әйтеуір.
Поэзия әлемін жан-тәнімен сүйетін ақын ғана осылай толғанса керек. Жай
айта салу емес, соңғы қос жолда Айбергеновтің поэзия кеңістігіндегі
өзіндік тәуекелі, керек десеңіз өмірлік кредосы орныққан. Ақынның
жырларының шоқтығын басқалардан биіктеп тұратыны да осы арпалас ағыны, отты
жырдың табанды тегеуріні.
Алыс сапардағы отты жырға шөліркеген ақынның шынайы болмысы бұл.
Поэзияға деген шексіз сағынышы оның арманын асқақтата түседі.
Талантты ақын пасықтық пен пысықтықтың алдында әсте бүгежектемегінің
осыдан-ақ аңғаруға болады.
Сенгендерді мен жерге қарата алман,
Таң желі боп есемін саратаннан.
Мынау қысқа ғұмырды ғажап етіп,
Тек адамдарға сенгендер жарат алған.
Бұл жыр жауһарын іздеген жұртының, тектілікті ту еткен бабалар
дәстүрінің биігінен көрінімен деп ұмтылған ақиық ақынның өмір жолындағы
өзіндік байламы еді. Сол байламның арқасында рухы биік ақынның шынында да
өзінің қысқа ғұмырын ғажап етіп кеткендігін жыр қадірін түйсігі мол
оқырман жан-жақты бағамдайтын болар.
Оның қазақ поэзиясының кеңістігіндігі көшелі орны оқырман қауымның көңіл
түкпірінде әлдеқашан орныққан.
Ақындықтың мақсат-мұраты қандай екенін Төлеген өз өлеңінде үлкен өлшеммен
толғанады. Ғұмырын жыр жолына бағыштағандардың бұл мәңгілік ұстанымы,
ақындықтың айнымайтын серті іспетті. Абергеновтің айтуынша, ақындық
дегеніміз
Нақақтан күйіп баратса нұрлы күн үшін бір тұтқын,
Кес-кестеп барып кеуденді оғына тосу мылтықтың.
Қалдырмау үшін ұятқа күнәсізмынак дүниені,
Жамау қып басу өзіңді аузына барлық жыртықтың.
Мұнын әр жағында жаман жырдың обал-сауабы жатыр. Яки әлсіз өлеңнің
әлегіне деген әулетті жауап бар мұнда. Оның үстіне нағыз ақынның күнәсіз
дүниені ұятқа қалдырмау туралы ұлы мақсаты бар. Туған жер алдындағы ғана
емес, күллі әлем алдындағы биік азаматтық парыз бар. Қолына қалам
ұстағандағы мүддесінің өзі осындай өрелі ойлармен астасып жатқан ақынның
жыры да найзағай сияқты болуы заңдылық емес пе. Өрелі ойдан отты жыр
туатыны да заңдылық. Ендеше, Төлеген-жырдың келешегі де ертеңі ұрпақтың
қазынасымен еншілес жатыр. Таланттың тойы тарқамайды.
1.2 Ақынның асыл мұрасы.
Қазақ поэзиясы аспанынан құйрықты жұлдыздай ағып өткен Төлеген
Айбергенов шығармашылығы әдебиетіміздегі біртұтас дәуірдің жыр-шежіресіндей
оқылады. Поэзия патшалығының алтын қақпасына қайталанбасқоятанбасын қашап
қалдырған оның асқақ ақындық рухы, азаматтық пафосы бірнеше буын ұрпақтың
рухани қалыптасуына қалтқысыз қызмет етті.
Төлеген жырларын жастанып, жаттап өскен оқырманның алды бүгінде егде
тартты. Уақытпен бірге ұрпақтың ауысуы- заңдылық. Ал XXI ғасырдағы жас буын
үшін ХХ ғасырларда ең көп оқылған, ең көп арнау-өлеңдер жазылған Айбергенов
әлемі; сөз жоқ, ашылмаған тылсымдарға толы.
Сонау 60-шы жылдардың бер жағында аңызға татырлықтай бір ақын
студенттердің сәулелі санасына жарасатын сөз құдыретінің қуатты бір арқауын
ала келді. Бұл жерде тіпті соны ала келді дегеннен гөрі қанатты періштедей
жарқ етті деуге болады. Сол заман букіл Алматының жырқұмар халқы,
жүректеріне бір тосынан жылы леп соққандай серпілдеді. Біздің қазақ
әдебиетіне жыр жолына өзін құрбандыққа шалғандай ақынның маңдайына Алланың
жазған қысқа ғұмыры осындай болған. Яғни бір жағынан жібек баулы қырандай
күй кештіріп, барша әлемді бауырына сыйыстырғанша сиыстырып кеткен жас
тұлғамыздың бірі еді, тіпті бірегейі десек те жарасатын. Соған бұл ақынның
әр-бір жыры толық жауап беретіні хақ.
Теңізге мынау қарашы,
Жетпейді көздің шарасы.
Кеткендей боп тұр астасып
Аспан мен жердің арасы.
Мұнда жоқ кінә-кек деген,
Мұнда жоқ шет пен шек деген.
Сан бақыт мұнда көктеген.
Оған жайт қайғы-қасырет,
Айтар ерлік өсиет.
Теңіздің теңіз екенін
Тану да үлкен қасиет.-
дегенінің өзін де талайлаған жәйды аңғартқандай.
Осыған орай айтарымыз, біздің қайсыбір ертегілерімізде, сайрағанда
аузынан тек зүмірет тастар төгілетін құдыретті құстар болушы еді ғой. Бұл
ақын да бейне сол құстардың біріндей елестегені ақиқат.
Екінші жағынан, әдетте ән көңілді әлдилейтін талбесік, және ол жалпы
ер жеткен қыз бен жігіттің тағдырының келбеті деп жатамыз ғой. Біз де бұл
ақынның жырларын соған теңесек, кезінде бұл ақынның да әсем жырлары, сол
уақыттың жастарын табесікше тербетіп, саналарына сәуле құйып, солардың
келбетіне өзгеше ажар бергенінде де сөз жоқ еді. Олай болса бұл ақынның
жырларын да , жанға дауа шипамыздай қабылдау ләзім бізге.
Өз заманында қолы жетпей-ақ кеткен ақын арманынң орындалуы ғажап
десе болғандай, үлкен қуаныш екендігінде сөз жоқ. Сол үшін де ол барша
қазақ еліне өзінің дән ыразығын айтып, сәулелі сөз қанатымен қара бұлтты
қақ жарып, дегендей көктегі күннің әппақ нұрын жыр арқауына қондырып, сол
кездегі астанамыз Алматыға келген еді. Ол өзінің ата-бабаларының мәңгілік
ірге тепкен Атамекен және бұған қоса Адамға деген сүйіспеншілігін
Ақындық жоралғысымен ала келгендей. Енді біз сол жырларға құлақ түрейік:
Көл дария көкірегімен бір тұнба ашып,
Мен тұрмын ата-баба жұртын басып.
Жәутаңдап кәзір менің жанарымда
Тұп-тұтас жиырма жеті жыл тұр ғашық.
Түп-түгел құбыламдытүстік етіп,
Туған жер, мен сен салған құс түлетіп,
Дүние-ай, қандай жақсы ед табаныңа
Тұрғаны өз топырағыңның ыстығы өтіп.
О, Менің мәңгі басар нық тұрағым,
Қалайша махаббатымды ұқтырамын?
Мен сенің ақ төсіне шаңқай түсте
Көлеңкем түспесін деп тік тұрамын!
Мен сендік азаматтық сертімменен
Даусыңа дауыс қосам шертілмеген.
Мен сенің серпілмеген күніңе де
Қараймын кереметтей серпінменен... – дей келіп, ақын өз ойын былай
тұжырымдайды.
...Қайғы да, мұң да менен көп табылар,
Бәрі де жалғыз сен деп ақтарылыр.
Баурайы мәңгі көктем заңғарлардың
Басында әңгі жатқан ақ қары бар.
Бұл жерде ақынның айтпағы көсегені көгертер көктемнің ұшар биік басында
да салқындық барын меңзеп отырса керек. Сонда да болса атамекеннің
топырағының ыстық табы мен сабат ауасына шертер өзіндік сырыбар екендігін
паш етіп отыр. Олай болса ол қасиетті топырақтың құнарындай адамдарының өзі
да қандай ардақты десеңші. Және одан ақын өзін бөліп алып кете алмайды.
Болмаса ақын лебізіне құлақ қояйық:
О, адамдар, біргемін мен сендермен,
Ықыласына ешнәрсені теңгермен.
Сендер менің бақытымның бұлағы
Сендер мені дарыныма жел берген.
Өздеріңмен өмір шыңын бірге астым,
Жарты құртты бөліп жедім, сырластым.
Дүниеге келгенім жоқ шет жүріп,
Рахатын ойлау үшін бір бастық.
Гүлстанға айналдырған тақырды,
Болат қолдар, алғыр милар ақылды.
Сүйемін мен, сүйемін мен сендерді
Алар демім қалғанынша ақырғы.
Менің үшін бірдей тілің, жынысың,
Көбің ана, көбің аға-інісің.
Достық өскен, ерлік өскен ортаңа
Енген сайын кеңи түсет тынысым.
Не кездессе өздеріңмен көрмекпін,
Қарапайым адамдары еңбектің!
Барлығын да бағыштар ем сендерге,
Махаббатын маған берсе жер-көктің.
Ғажап емес пе. Нағыз ақындық құдырет. Барша әлеиді бауырына басып, өзінің
көл-көсір мейіріміне бөлемек. Мұндай мәрттік, мұндай ықылас пейіл ақынның
басына қалай келіп қонақтағанына қайран қаласың.Егерде әлемдегі барша
халықтың бір-біріне деген мейірімі дәл осындай болса, жалпы адамзат
баласына деген жақсылықтың күдері жалы көтеріліп, көзбояшылықпен жүрген
көлгірліктің неше қилы тамыр-тұиырлары қиылып мәңгіге кетер еді,әрине.
Бірақ адамзат әлемі олай емес, ол өмірдің құлы десе болғандай:
Өмір деген – көк мұхиттың толқыны,
Бір-бірімен жатқан шулап жалғасып,
Бір-бірімен жатқан тулап арбасып,
О, Толқындар, арпалысып, алға шық?
Өмір деген – пәк жаралған махаббат,
Ғашықтықтан жарқылдаған көздері.
Ұғынбайтын өз ойынан өзгені.
Өз жүрегін өртетұғын өз демі.
Өмір деген – мәңгі гүлдеп жататын.
Құштарлықтың толғағы мен көктемі.
Ешкім оған қоя алмайды нүктені,
Өмір деген сөйлем емес өйткені. – деп өз ой өрнегіндегі табиғи құйылған
жан дүниесінің қуатын білдіреді. Жалпы бұл Төлеген ақынның жан дүниесінде
жанашырлық пен оған ажарландыра құйған нұрдан басқа ештене де жоқ сияқты.
Болмаса таза ақындыққа мынадай мінездеме берер ме еді.
Ақын боп өмір кешіру оңай деймісің, қарағым,
Аузында болу бұл өзі сыздаған барлық жараның.
Көкірегіңе құйып ап әлемнің асқақ бар әнін,
Қосудың арпалысы бұл – тоғыспасжолдар торабын;
Нахақтан күйіп баратса нұрлы күн үшін бір тұтқын,
Кес-кестеп барып кеудеңді оғына тосу мылтықтың,
Осындай жан-дүниесін ақтара келген ақынның қарапайым тұлғасы сол кездегі
астанамыз Алматы ға жаңа жол, соны тыныс ашқандай болғаны ақиқат. Ол кезде
ар жағына бармай-ақ бер жағынан қайтар болсақ, біздегі поэзияның
ұраншылдығы басым табиғатын, адамгаршіліктің ыстық ошағына біржолата құлату
дәуірі басталғандығын бірден білдірді.
Төлеген Жырларына баға берген , әдебиетке өзінің соңын ала келген атақты
ақын қарындасы Фариза ...әртүрлі гүлзарларымен, даланың самалымен,
жусанның иісі, таудың бұлағымен – өзімен өзі тыныш жатқан поэзиясының
қалғымалы тірлігіне кенет көтерілген мұхиттың жал-жал толқындарындай асау
ағысты екпенімен әсер еткен Айбергенов поэзиясы қазақ өлеңінің өресін
биікке көтерді десе, ал бүгінгі таңдағы заманымыздың заңғар жазушысы
дәрежесіне көтерілген Әбіш Кекілбаев ...Төлеген, сөз жоқ, талант. Дара
талант, сара талант...Т.Айбергенов творчествосы – өлімді жеңіп шыққан
өміршаттығының жыры. - депті. Міне нағыз баға, оғанбұл ақынның қай жырын
алмайық, толық жауап бере алады. Кеше ғана яғни 60-шы жылдардың бергі
тұсында өзі аңсап келген Алматысына:
Жүрегіме жақын сенің есімің,
Әкем десем, анам десем, иесі
мін.
Жарқыраған көк тасында көшеңнің
Ізі қалған Сәкен бәтеңкесінің.
Жамбыл жыры аспанында
жаңғырып,
Әуеніне кетті әлемді таң қылып.
Алатаудың ақ шындары Күләшша
Күләш әнін қайталайды мәңгілік.
Жасыл барқыт жапырағы
бақтардың,
Саяңда жүр құрбылары Саттардың.
Осындағы талай залдар куәсі
Иса еліне жыр тыңдатқан
шақтардың.
Беу, Алматым, тұра алам ба сүйе
алмай,
Келемін мен, келемін мен
қиялдай.
Жас қаламым дірілдейді қиналып,
Сен жайлы жыр аққағазға құя алмай...- деп өзінің өр қиялын өзге де жоқ
тұңғиық тәңірісіненіздейтіндігіне таң қаласың. Біз осы ақынның ойдағыдай
құя алмағанжырының өзінен қанщама шежірелі қасиет тауып жатқанымызда есебі
жоқ. Ақын жүрегіндегі тылсым Алматының тыныш-тіршілігін білдіретін
құдыретін әлі іздеп жүрген сияқты. Ал ақынның жоғарғы айтқан
қиыншылықтарына қарамастан, барша елге деген жүрегінің кеңдігі һәм мәрттігі
сонша,және барша халқының аңқылдаған азаматтарының мінезіндей тұлғалы
жырының бірегейіне жататын Бір тойым бардың ауқымында не құдырет бар
десеңізші. Былай алып қарағанда бұл өлең әлемдегі мәрттіктің баға жетпес ән
ұранындай десек, оған таласар жан да бола қоймас.
Бір тойым болатыны сөзсіз менің,
Дәл қай күні екенін айта алмаймын.
Бірақ, бірақ сол күні...
Ешкімді де билетпей қайтармаймын.
Онда ортаға тасталар ұран сондай:
Қайта алмайды қартың да бір ән
салмай.
Жиырма бестің бәрін де сабылдыртам,
Кемпірлерге қыз күнін сағындыртам...
Сәбилерге ағаны үлгі етемін,
Жеңгейлердің толтырам гүлге етегін.
Менің жарым бұл күні кірпік ілмей,
Ақ көңілмен ақ қайың бүртігіндей.
Омырауынан бір сәуір шайқап есіп,
Ажырасқанды жүреді қайта қосып.
Мен өзім де ән салам түн ауғанша,
Менің жаным бұл күнге құмар қанша!
Бәйге берем жығылған налуанға да,
Адалдығы сезіліп тұрар болса.
Қыз қуатын жігітке ат беремін,
Жанам деген жігітке от беремін.
Мен әйтеуір бар жиған-тергенімді
Бір тамаша той қылып өткеремін.
Біздің үйді сол күні бетке ал, қауым,
Нысанаға ап құаныш тоқталмауын.
Мен бұл тойдан тілеймін жылап тұрып,
Қазанымда бір асым ет қалмауын.
Мен сүйтіп бар шаңнан бір сілкінемін,
Мен сүйтіп рахаттанып бір күлемін.
Кім білсін талай түнгі тілегім ед,
Мәңгілік тарқамауы да мүмкін оның.
Ақынның осы бір ғажап жыры, қандай бір той болмасын, оның ажарын
келтірмеген кезі болған емес. Және бүкіл тойда айтар қағидалар да осы
ақынның сөзінен мәңгілік нәр алып жататындай. Яғни әр-бір мен қазақпын
деген жаннын аузынан жатқа айтылып шыққанда, олардын жан-дүниесін
тебірентіп, бір сәтке болса да өзінің кедейлігінен серпілтіп, сезімнің
тәтті қиялына еріксіз шомылдыратындай да бір ғажап қаситеті бар сияқты.
Және бұл өлеңнің тұла бойында жаңғырған жаңа дүние мен әділдіктің ақ таңын
қабылдатар ешкімге ұқсамас құдыреті қуат та жетерліктей. Той болған соң
дәл осындай той болмаған соң бәрі бекер қағидасы әр-бір жолдың күдері
жалына айналып, жатып қалған көңілдің көк жиегіне от тигізгендей оятып,
селкеулі сезімнің нәзік тініне жан бітіріп, жанарларына шрқтың ұшқының
ойнатқандай сиқырлы әлемнәң ғаламат алауына оранғандай боларын ақиқат.
Жалпы бұл тойдың мағынасы от басылық қуаныштың айналасында ғана қалатын
шаттық емес, Бұл барша қоғамның кері жағындағы бағасын лаулаған бояумен
беру боп табылады. Ал екінші жағынан ақын өзінің жан дүниесіндегі
кеңістіктің барша қызығын адамзат баласы тамашаласа деген құдыретті үн
жатқандай әсерге бөлейді. Ақынның тұла бой жаратылысына біткен біріншіден
үш тағандай атамекен-адам-ақынның мінездемесін бере келіп, содан кейінгі
көл-көсір тойы жарасып-ақ тұрған қандай. Екіншіден, өз ата-бабасының мекен
еткен киелі жерін сағына келіп яғни сағынғанда да бұл Төлеген сағынышының
ауқымы елден ерек бөлектігі айқындалады. Өйткені бұған дәлел өзінің тағдыр
айдап барған елінде жүріп, небір жыр қазанын қайнатқан ағалары мен
алыпақындарының, қала берді, сонау жырауларынан бастап, кейінгі толқын
інілерінің жырларына дейін жатқа біліп келген жан жазиралығ тағы
бар.Үшіншіден, осы ортаның ия қабылдауға жатпайтын, ия қабылдамауға
жатпайтын ортада оның кемістігін білдіртпей жіберетін,өз қандастарыныңжыр
құмар қауымындағы ықыласниетінің, елден ерек әлдилеп алып кетуі десек оған
ешкім де таласа қоймас. Осындай сағынышы да бөлек, ол туралы толғанысы.
Осыншалық ерек жанның жаратылыс табиғатының асау мінезі Төлеген ақынды
пыраққа мінгізіп, тым биіктетіп көрсеткені оның қуаныш құдыретін ауыздықтап
ұстай алмағанын білдірсе керек.
Екінші жағынан айтар болсақ, ақын жарының оңтүстік өңірден болуының өзі,
Аллатағаланың әдейі әлдилеп әкелгеніндей әсер тастайды. Болмаса, тап кеше
ғана Ташкент педагогикалық институтын бітірген жанға, бұдан артық орта
болмауы мүмкін. Әсіресе жыр туындату жолындағы қасиетті сапарына іліккен
жүргем десе де болғандай. Бұл жерде біз дәл Төлегендей құдыреті ақынға
үлгі-өнегелі жасап, өзіне берік сүрлеу салып беріп, қолтығынан демеп,
ұстаздық дәрежеге дейін қанаттандырған Өмірзақ Қожабергенов сияқты асыл
ағасынынң жыр өлксіндегі кеңістігі, сол өлкедегі кімге болса да мәңгілік
қағида болып қалғаны айдан анық. Олай болса бір өңірді бір өзі жыр
алқабына айналдыра білген, үлкен тәлім-тәрбие ошағы дәрежесіне дейін
көтерген Өмірзақ ақынның өз құдыреті өзінде екендігі тағы ақиқат.
Институттан кейін еңбек еткен өлкесі Оңтүстік аймақ, мұндай асқақ ақынды
ыстық құшағына бірден алып, қайта түлеткені ақиқат. Бұған себепші болған
өзімен бірге оқып һәм өлең өрнегіне де шын берілген Зәкір Асабаев, одан
келе-келе Сабырхан Асанов сияқты құрдас достары, Шәмші сияқты аға-достары
мен соңынан ерегн Мұхтар Шахановтар бұл Төлеген ақынның тасуына басу
болмай қайта жасындыққа көтергендей қалып танытады. Сол достары өле-өлгенше
қасында болып, қасында бола алмаса сырттай жанашыр болып, небір жүрекке
қадалатын қаңқу сөздердің уытын заматында жуып-шайып ыдыратып жүрген жандар
болды.
Тіпті әр-бірден соң шәкірт – досы болған Мұхтар ақын Төлеген ағасының не
қиыншылық тартқан кезінде болмасын, үнемі қасынан табылып, қолдан келген
жақсылығын аямаған жан біреу болса өзі, екеу болса бірі деуге әбден
болады. Ал екінші қанатында үнемі өзінің сүйген жары – жеңгеміз Үрниса
жүретіндігі айдан анық. Мұхтардың ақын көз жұмғаннан кейінде қасынан
табылып отырғандығы елге аңыз. Ақын көз жұмғаннан кейін кей сәттерде
Үрнисаның өжеттігі жетпей жатқан жерде Мұхтарға жүгінуі, және сол
жүгінгенін қабыл алып сол замат, қандай бір жағдайда болмасын жанашырының
жанынан табылуы шынымен де нағыздостың биік өресін көрсетсе керек. Болмаса
осы Мұхтар інісіне көзі тірісінде-ақ танып өзінің ыризалық пейілімен жазған
жырлары да ақынның өз үмітін ақтағандай болып шығуы да көп жайдан хабар
бергендей десек артық болмас. Бұған куә Сағыныш жыры еді.
Сағындым, жаным, мен сені!
Көркіңді жүрген қуаныш қылып,
Мендей ме екен бар аған,
Шын інім болсаң, бас бұрма жаным
Өсек-ғайбатқа бораған.
Қажет жерінде қатыгездік пен қаталды
Керек десек те,
Адамның заңғар ұлылығын сен
Сағынышымен есепте...
дей келіп ақын өз ықыласын әрі қарай жалпы адамзатқа қажетті пәлсапаға
ұластырып жібереді.
Үмітке толы,арманға толы әр жерде бір түп қарағай,
Сағынбай жүрсе, қалуы мүмкін жамырасуға жарамай,
Биікте тұрған таулар да мвнау нұрына таңның боялған
Сені мен менің ғасырлап күткен сағынышымнан оянған,
Бабалар бізді сағынған, жаным, арманның аңсап биігін,
Әжелер бізді сағынған, жаным, талдырып асқар иығын.
Көкірегінде сағыныш барда мұрат та сенде бар, жаным.
Алдыңда тұрған қыраттың сағын көрінбей жатқан ар жағын.
Жазира белдер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz