Абай Құнанбаев

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Абай Құнанбаев

Абай (Ибрахим) Құнанбаев (10. 8. 1845-1904) қазақтың ұлы ақыны, композитор, философ, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы, оның алғашқы классигі. Бұрынғы Қарқаралы дуанына (округ) қарасты Шыңғыс тауының бауырында, Қасқабұлақ күзегінде туған. Руы - Арғын ішіндегі Тобықты. Әкесі Құнанбай Өскенбайұлы сол маңайдағы руларының ішіндегі бойының, биінің, беделді адамының бірі болған. Патша үкіметі оны 19 ғасырдың орта тұсындағы бір сайлауда Қарқаралы дуанының аға сұлтандығына бекіткен. Абай Құнанбайдың екінші әйелі Ұлжаннан туады. Ол Арғын ішіндегі Қаракесек руының шешендік, әзіл - ажуамен атағы шыққан манигар тобының қызы екен. Ұлжаннан Тәкежан (Тәңірберді) , Абай, Ысқақ, Оспан деген төрт ұл туады. Абайдың «Атадан алтау, Анадан төртеу, Жалғыздық көрер жерім жоқ» деуі сондықтан. Абайдың шын аты - Ибрахим ; кейінен шешесі еркелетіп «Абай» деп кеткен.

Құнанбай өте діншіл болған. Сол кезге дейін көшпелі қазақ ауылдарының арасына кең тарай қоймаған мұсылман дінінің ықпалын күшейтуге тырысқан; намаз, ораза, зекетсияқты дін шарттарын өз еліне күшпен таратпақ болған. Осы мақсатпен Орта Азияның діндар қожаларын, татардын молдаларын қарамағындағы ауылдарға таратып, олардың балаларын мұсылманша оқыттырған. Сондай қожамолдаларды өз аулында да ұстап, өз балаларын, оның ішіндегі Абайды Ғабитхан деген татар молдасына сабаққа берген. Молдадан 3-4 жыл оқыған Абайдың сабаққа зеректігі байқалған соң, әкесі оны Семей қаласындағы мұсылман имамы Ахмет Ризаның медресесіне берген. Ол ислам әлемінде «мүтәкәллимин» аталатын бағытты қолдайтын, яғни дін сабақтарына тарих, поэзия, математика, философия сияқты дүниетану пәндерін араластыра оқытуды қажет көретін ағымның өкім болады. Соның медресесінде 4 жыл оқыған Абай араб, иран және Орта Азия әдебиеті классиктерінің шығармаларымен танысып, соларға еліктеп қысқыша өлеңдер жаза бастайды. Бірақ Семейде Абай ұзақ бола алмайды. Сол кезде әкімшілік жұмысынан қол үзуге айналған, тек дінмен шұғылданып, мекеге қажылыққа баруға дайындалған Құнанбай ел басқару істеріне келешекте өзінің орнын басады деп дәмеленіп, Абайды 13 жасында оқудан шығарып, қасына алады.

Жастайынан ел басқару іске араласқан Абай қазақтың білгірлері, шешендері, ақындары, жыршылары, ертегішілері, тақпақшылары, күлдіргішілері, әнші - күйшілері сияқты өнер иелерімен жиі кездесіп, өз халқының рухани мәдениет жүйелерімен жақсы танысады. Өзі де билер үлгісінде шешен сөйлеуге төселеді. Өздері ұтымды, билік шешімдері тұжырымды болады. Ел ішінде осындай өнерімен танылған Абай 70 жылдардың бас кезінде Тобықты руындағы Қоңыр көкше дейтін елге болыс болып тағайындалады. «Заманды қой жан билемек» деп өзі айтқандай, би және болыс болған күндерінде Абай сол заманның ауқымына ұзақ шыға алмайды. Мұнысына кейінгі өкінгені «Өлсем орным қара жер сыз болмай ма» деген өлеңінен байқалады. Өмірінің ақырғы шағында, яғни 1904 жылы «Ойға түстім, толғандым» деген өлеңіндеекінішін терендетіп, өзіне сын айтады. Әкімшілік етіп тұрған тұстаАбай ауыл арасындағы борышта, ұрлық, зорлық сияқты біраз істерді қыйсық деп санап, бұларды түзетуге де талаптанған . Бірақ бұл ниетінен іс шығара алмаған да, халқына пайдалы санаған ойларын өлең тілімен үгіттеуге кіріскен. Содан кейін «Көңілдің күйі тағы да, Өмірдің улап алды ішін, Аударды өлең жағына, Нәпсінің сынған қайғысын» деп, біржола өлең жазу ісімен шұғылданған. Бұл шамасы, 80 жылдардың орта тұсы, Абайды жасықырықты алқымдаған кез.

Қазақ поэзиясының бәйтерегі саналатын ұлы ақын Абай 1880 жылдардан бастап, ақындыққа бір жола бет бұрады. Бұған дейін ол өзінің шығарған өлеңдерін туысы Көкпайдың атына жарияланған. Тек 1886 жылы шығарған «Жаз» деген өлеңін өз атынан жариялайды. Абайдың тұнғыш өлеңдер жинағы 1909 жылы, Петербург қаласында жарық көреді. Абайдың ақындық қуаты үш арнадан басталады:

1) Халық ауыз әдебиеті

2) Шығыс поэзиясы

3) Орыстың, Батыстың классикалық шығармалары

Абай өлеңдерін түрлі тақырыпта жазған:

І) Оқу, ғылым, білім тақырыбы. Идеясы: ағартушылық.

Өлеңдер: «Жасында ғылым бар деп ескермедім. » (1885ж. ) ; «Ғылым таппай мактанба» (1886ж) ; «Интернатта оқып жүр» (1886ж) .

ІІ) Табиғат тақырыбына арналған олеңдері: «Жаз» (1886ж) ; «Қыс» (1888ж) ; «Күз», «Қараша, желтоқсан мен сол бір екі ай» (1890ж) .

Абай «Қыс» өлеңінде табиғат құбылысын кәрі мал, құдасы бейнесінде суреттеген. Табиғат құбылыстарын адам образы арқылы суреттеу тәсілін кейіптеу дейміз. Бұл Абайдың қазақ поэзиясына еңгізген жаңалығы еді.

ІІІ) Абай өлендерінің бір шоғыры өлең өнері ақындық, өлеңге қойылатын талап, эстетиқалық таламға арналған.

Өлеңдер: «Өлең сөздің патшасы, сөз сарасы», «Біреудің кісісі өлсе қаралы ол», «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін».

IV) Абай өлеңдерінің көпшілігін қоғам шындығын көрсетуге, адамның бойындағы жағымсыз, келеңсіз мінездерді сынауға арналған. Бұндай өлеңдерін саяси-әлеуметтік лирикаға жатқызамыз.

Өлеңі: «Қалын елім қазағым, қайтам жұртым».

Абайдың аудармалары.

Абай орыс және батыс классиктарының көп шығармаларын аударған.

Пушкинның «Евгений Онегиннен» үзінділер аударған. Онегин мен Татьянаның хаттарын аударған. Аударманың сонында Абай Онегинге ақырғы сөз береді. Абай олеңді аударғанда, оған қазақша ұлттық бояу қосқан. Ұлттық психологияға лайықтап жазған.

Абай Лермонтовтан 28 өлең аударған: «Бородино», «Вадим», «Жартас», «Жалау», «Демон» т. б. Абайдың Лермонтовтан аударған өлеңдері бір шама нақты.

Абай Лермонтов арқылы немістің ұлы ақыны Гётенің «Горные вершины» деген шығарманы аударған. Бұл аудармада Абай Гёте өлеңін жолма-жол аудармайды, өзіндік жаңа образ қосып аударады.

Абай Крыловтан да бірнеше мысал аударған: «Есек пен бұлбұл», «Шегіртке мен құмырсқа» т. б.

Абайдың қара сөздері.

1890-1898 жыладрдың аралығында Абайдың жазған шығармалары «Қара