Әлима Қабылқызы

Жоспар

ӘЛИМА ҚАБЫЛҚЫЗЫ
(1879.1897)
Жұбаназар Асанов,
Филология ғылымдарының докторы.
Ақтөбе облысы.

Ақын қыздың есімі көпшілік ішіне «Әлиманың сағынышы» деген ән арқылы кең тараған.
Аспанда бір жұлдыз бар Темірқазық,
Бәйгеден ат келеді баурын жазып.
Кешегі елден кеткен Әлима апаң,
Жіберді туған елге өлең жазып, . деп басталатын, орта биіктікте созып орындалатын мұңлы ән әлі күнге шейін ойын.тойда, бас қосуларда айтылып жүр. Әннің кеңес үкіметі кезінде кең тарауына, Әлиманың Қабыл байдың қызы екендігі бөгесін жасады. Ол кездегі таным.түсінік бойынша Әлима . үстем тап өкілі.
Жоғарыда айтылған Қабақтың бір баласы Қангелдіден Пұсырман туады. Пұсырманнан бес бала туып, олар «бес Пұсырман» атанады. Соның бірі Жарас. Жарастан Төлек, одан Сары, Сарыдан Қабыл туған. Қабылдан үш бала . Әбді, Әлима, Жапар. Қазір Әлимадан із жоқ, Әбді мен Жапардан ұрпақ бар. Сексен жетідегі Әбдіқызы Мәрзияның айтуынша, Әлима 1879 жылы дүниеге келген.
Қабыл байда Әлимадан соң он жылға шейін бала болмайды. Ақкудың көгілдіріндей сұлу Әлиманы ерке.тотай етіп өсіреді. Қымбат киініп, асыл тағынып, жорға мінеді. Әрі ақын, әрі әнші қыз ойын.тойдың көркіне айналады. Кейін басына арылмас қайғы түскенде ол күндерді:
Ақ қандай, жерім қандай, елім қандай,
Керме қас, болып тудың жазық маңдай.
Салқын үй, сапырулы қымыз ішіп .
Ішінде жатушы едік ұйқы қанбай.
Сары ойдың қамшым қалды қабағында,
Сұлудың бір белгісі тамағында.
Аққудай көл шайқаған Әлима едім,
Қор болдым Қоңыраттың шабағына, . /1/
деп еске алады.
«Жіберді туған елге өлең жазып», . деуіне қарағанда Әлима . сауатты адам.
Ақын қыздың той.томалақта жүргенде күйші Шора деген жігітке көңілі ауады. Екеуі бір.бірін ұнатады. Бірақ тап осы тұста Қоңыраттың Отарқұл деген қазағы құда түсіп, Қабыл қызын соған шұғыл түрде қосуға талап қылады.
Қысылған қыз:
Ішінде көп түйенің қызыл нарша,
Бауы бар бешпетімнің қиған барша.
Есіме сен түскенде, беу сүйгенім,

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ӘЛИМА ҚАБЫЛҚЫЗЫ
(1879-1897)
Жұбаназар Асанов,
Филология ғылымдарының докторы.
Ақтөбе облысы.

Ақын қыздың есімі көпшілік ішіне Әлиманың сағынышы деген ән арқылы
кең тараған.
Аспанда бір жұлдыз бар Темірқазық,
Бәйгеден ат келеді баурын жазып.
Кешегі елден кеткен Әлима апаң,
Жіберді туған елге өлең жазып, - деп басталатын, орта биіктікте созып
орындалатын мұңлы ән әлі күнге шейін ойын-тойда, бас қосуларда айтылып жүр.
Әннің кеңес үкіметі кезінде кең тарауына, Әлиманың Қабыл байдың қызы
екендігі бөгесін жасады. Ол кездегі таным-түсінік бойынша Әлима – үстем
тап өкілі.
Жоғарыда айтылған Қабақтың бір баласы Қангелдіден Пұсырман туады.
Пұсырманнан бес бала туып, олар бес Пұсырман атанады. Соның бірі Жарас.
Жарастан Төлек, одан Сары, Сарыдан Қабыл туған. Қабылдан үш бала – Әбді,
Әлима, Жапар. Қазір Әлимадан із жоқ, Әбді мен Жапардан ұрпақ бар. Сексен
жетідегі Әбдіқызы Мәрзияның айтуынша, Әлима 1879 жылы дүниеге келген.
Қабыл байда Әлимадан соң он жылға шейін бала болмайды. Ақкудың
көгілдіріндей сұлу Әлиманы ерке-тотай етіп өсіреді. Қымбат киініп, асыл
тағынып, жорға мінеді. Әрі ақын, әрі әнші қыз ойын-тойдың көркіне айналады.
Кейін басына арылмас қайғы түскенде ол күндерді:
Ақ қандай, жерім қандай, елім қандай,
Керме қас, болып тудың жазық маңдай.
Салқын үй, сапырулы қымыз ішіп –
Ішінде жатушы едік ұйқы қанбай.
Сары ойдың қамшым қалды қабағында,
Сұлудың бір белгісі тамағында.
Аққудай көл шайқаған Әлима едім,
Қор болдым Қоңыраттың шабағына, - 1
деп еске алады.
Жіберді туған елге өлең жазып, – деуіне қарағанда Әлима – сауатты
адам.
Ақын қыздың той-томалақта жүргенде күйші Шора деген жігітке көңілі
ауады. Екеуі бір-бірін ұнатады. Бірақ тап осы тұста Қоңыраттың Отарқұл
деген қазағы құда түсіп, Қабыл қызын соған шұғыл түрде қосуға талап қылады.

Қысылған қыз:
Ішінде көп түйенің қызыл нарша,
Бауы бар бешпетімнің қиған барша.
Есіме сен түскенде, беу сүйгенім,
Жылаймын егіліп мен жас балаша.

Құдықтан екі шелек су аламын,
Екеуін бір-бірінен кем аламын.
Есіме сен түскенде, беу қарағым,
Уһілеп екі иықтан дем аламын.

Сені ойлап Әлимаға қайғы батқан,
Қу тағдыр жазғанынан айнымақ па?
Басқаның айрылғаны қосылады,
Екеуміз қосыламыз қай уақытта? - 2.200
деп сәлем жолдаса, кедей Шора:
Өмірден қалап сүйген, қалқам менің,
Көз тартқан нұр дидарлы Шолпан едің!
Сен барда көңіл күйім жарасатын,
Сен барда қиял көкпен таласатын.

Күннің де шапағымен қабаттаса,
Көрінген Шолпанға мен қарап қалсам.
Бейнеңді, сәулем, содан табатынмын,
Жаныма зор ләззатты алатынмын.

Енді сен көз алдымнан кетер болсаң,
Енді сен - арман болып өтер болсаң,
Қуарған қу тірліктің мәні бар ма,
Көңілдің шад - шадыман әні бар ма?

Сен жоқта балқып күйге, теңселем бе?
Енді мен зар төгермін шер - шеменде.
Енді мен - тірі өлікпін, сенсіз сәулем,
Дүние енді маған - сәнсіз дәурен, - 2.202
деп бармағын шайнап, шарасыз күй кешеді.
Әлима басына бостандық сұрайды. Қабыл көнбейді. Ұзамай, 1896 жылы
жазда Жыланды деген жерде отырған Қабыл аулына қызды алып кетуге артынып-
тартынып құдалар тобы келеді.
Қабыл бай жалғыз қызына айтудай-ақ той істейді, ат жетер жерді тегіс
шақырады. Халық қара құрымдай қаптай төгіледі. Жан-жақтан өнерпаздар
ағылады, ән мен күй ертелі-кеш бір толастамайды.
Өнер сайысы қызған тұста Әлима жаңадан бір ән бастайды:
Бітсе де жүзіме нұр атқан таңдай,
Нәркес көз, керме қасты, жазық маңдай,
Билігім бір басыма болмаған соң,
Алғаның жақсы еді ғой жалғыз Алла-ай.

Батырған шығармастай азабына,
Тағдырдың бұл көрсеткен мазағы ма?
Өзіне бақ-дәулеті жетуші еді,
Сатты әкем Қоңыраттың қазағына.

Ауылым Жыландының қабағында,
Жарқылдар жаһұт түйме тамағымда,
Ақкудай шалықтаған Әлима едім,
Қор болып күйкентайға барамын ба?!

Жасымнан әсем ән ед - жан сыйласым,
Бұл шақта жер құшты ма сол қимасым?
Қосақтап қаламаған адамыма,
Шынымен қиды ма әкем Әлимасын? 2.203
Дуылдасқан жүрт сілтідей тынады. Бұл ән Шалқар өңірінде әлі күнге
шейін айтылып келеді.
Ақын қыздың ұзатылып бара жатқанда шығарған ел-жұртпен қоштасу әнінің
мәтіні де сақталған:
Тебетей қызыл мақпал қырын кидім,
Әкемнің қырын тұрып жүгін жидым.
Әкеме қыз да болсам - ұлдай едім,
Жылатып ұзатарын биыл білдім!

Малға жай айналасы Көкжиденің,
Ата-анам жасымнан-ақ көп биледің.
Еңді-еңді қыршын жасқа келгенімде,
Баяны болмады ғой дүниенің.

О, халқым, көзінен жас бұлауменен,
Әлимаң күні өтер жылауменен.
Соңыма ерген - жалғыз Жапақжаным,
Апанды өзің тапшы сұрауменен. 2.203
Бәкір Тәжібаевтың 1985 жылы Жұлдыз журналында жария көрген көлемі
алты беттік Ару Әлима атты деректі әңгімесінде біраз нәрсе қамтылған.
Бірақ бұл көркем дүниеге жақын, әрі кеңес үкіметі кезі себепті кейбір
шумақтарды, жолдарды тастап кетуге, немесе амалсыздан өзгертуіне тура
келген. Таптық көзқарас тұрғысынан қаралған. Бұл жағдаяттарды қазбалап
жатпаймыз, кейбір жаңсақ кеткен тұстарын ескерте кетпекпіз.
Біз Әлима өлеңдерін жас кезден тыңдап өстік деп жоғарыда айттық. Осы
еңбекті жазарда Шалқар өңіріндегі Әлима мұрасын білетіндерге қайта
жолықтық, зейнеткерлер Ахмедиев Тіркесті, Оразбай Әділбаевты,
Қаракесек Әбуді және Әбдіқызы Мәрзияны қайыра тыңдадық. Бұлардың айтуынша:
Есіме сен түскенде беу сүйгенім емес, беу ағеке. Біздіңше де ол
замандағы қыздың осылай деп айтуының ықтималдығы көп. Б.Тәжібаевта:
Құдықтан екі шелек су аламын,
Екеуін бір-бірімен тең аламын, -
делінген. Сексендегі Әбу ақсақал: Екеуін бір-бірінен кем аламын, - дейді.
Осы түрі дұрыс деген байламға келдік, себебі ғашығына қосыла алмай қайғы
шеккен, ойы он тарапқа бөлінген адамның алдындағы ісінен жаңылысуы заңды
құбылыс. Әлима өзінің жаңылысуы арқылы тартқан азабының ауырлығын
көрсетіп отыр.
Б.Тәжібаев ұсынған түрдегі:
Малға жай айналасы Көк жиденің,
Ата-анам жасымнан-ақ көп биледің.
Енді-енді қыршын, жасқа келгенімде,
Баяны болмады ғой дүниенің, -
деген шумақ Шалқар ауданының Шалқар газетінде:
Малға жай айналасы Көкжиденің,
Ата-анам жастайымнан көп биледің.
Қыз болып азғана күн көрген дәурен,
Баяны болғаны жоқ боқ дүниенің, - 1
деп берілген. Бұл нұсқаны марқұм Шойғарин Тілеужан деген журналист
1970 жылы ақпан айында Қоңыратқа барған сапарында ел жыршысы Емберген деген
қарттан жазып алған екен.
Шойғарин нұсқасы ақылға қонымды. Сірә, Б.Тәжібаев өзі ақын болған соң
боқ деген сөзден қашып, аз-маз өзгеріске ұшыратып, жөндеп жіберген.
Дегенмен Шойғарин ұсынған нұсқада да біраз кемшіліктер бар, Әлиманың әр
түрлі уақытта шығарған өлеңдері ретсіз араласып кеткен. Бұл кемшіліктер
Тәжібаев нұсқасында жоқ.
Ұлы құм бойындағы Көкжиде, Жыланды елді мекендері мен Қоңыраттың
арасы атты адамға біраз жер. Көшке кемі апталық жол. Құм бойы Әлиманы
қадірлесе, әрі өткен соң Отарқұл сыйлы, қыз көшіне түскен, қонған жерлері
үлкен құрмет көрсетеді. Осыған шейін қағу көрмеген, ерке өскен Әлима сол
жерлерде өлең сөзден тапжылмайды:
Өтерін жастығымның біле алмадым,
Білгендер айтып еді-ау тіл алмадым.
Көңілі ата-анамның қалар-ау деп,
Құрбымен емін-еркін күле алмадым.

Керуен кіре айдайды қатар-қатар,
Еріксіз Қоңыратқа шектім сапар.
Адамға асылық сөз бекер екен,
Әр жердің құдай айдаса дәмін татар.

Басында керегемнің бөркім қалды,
Бетімнен гүл жайнаған көркім қалды.
Бұл күнде мен - боздаған жалғыз бота,
Жерімде жастығым мен еркім қалды.

Жүк артып көшкенменен қара ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.