Қазақстанның банктік секторындағы несиенің түрлері және несиелік құрамдас бөлігінің дамуы мен несиелеу жүйесі

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алып, нарықтық экономикаға жол ашты. Еркін экономика кезінде, алғашқы жылдары әлеуметтік - экономикалық нарықтық қатынастарда әр түрлі қиындықтарды, дағдарыс кезеңін бастан өткерді. Бұл дағдарыс өндірістің құлдырауы мен сауда - экономикалық қатынастардың жаппай бұзылуының, бағалардың қарқынды өсуі мен инфляцияның өршей түскінің салдары, мұның нәтижесінде инвестициялық белсенділік күрт төмендеді.

Қазақстан экономикасының дамуының өзекті мәселерінің бірі, қаржы - қаражат саласындағы нарықтық кезеңге бейімді, тұрақты несие жүйесінің құрылуы болып табылады.

Қолда бар ақша - қаражатсыз кәсіпорындар аяқтан тұра алмайды. Сондықтан, қолма - қол ақшасыз дамып кетудің бір жолы - банктік несиелерді кеңейту . Олар арқылы шағын, орта, ірі инвестициялық жобаларға банктерден қысқа, орта және ұзақ мерзімді несиелердің қолайлы пайыздық қойылымдарымен қанағаттандыру керек.

Несие жүиесі - жалпы банктердің (ұлттық және комерциялық) және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын банктік емес мекемелердің жиынтығы.

Несие жүиесі ұғымы банк жүиесіне қарағанда кеңірек, яғни мұнда өзге де несиелік мекемелер қамтылады . Әр елдің өзіндік ерекшелігіне қарай несие немесе банк жүиесінің құрылымы қалыптасады .

Экономиканың нақты секторындағы сырттан тараған қаражат - қазіргі Қазақстан қоғамының ең бастапқы тапсырмасының бірі болып табылады. Осыдан банктік жүйенің дамуы мен тиімді жүйелерінен экономика секторының барлық салаларының дамуына ықпал етеді.

Несие айырбас сатысында пайда бола отырып, қарыз мәмілесінің формасы ретінде құн қозғалысының үздіксіздігін қамтамасыз етуге тиіс. Құн несие қозғалысының ядросы болып табылады. Айырбас процесінде мәміленің екі түрі ажыратылады: қарыз мәмілесі және сатып алу-сату мәмілесі. Несие қарыз мәмілесі ретінде тауарлар айналысы процесінде себепші болады. Қарыз мәмілесі тауар айналысының ерекше формасы және сатып алу-сату кезінде тауарларды өзара ұсыну бір мезгілде жүреді, қарыз мәмілесі кезінде эквиваленттің қайтарылуы кейінге қалдырылады

Несиенің түрі - бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісі.

Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің түрі сол күйінде сақталады

Несие құрылымында мерзім бойынша өсім ұзақ және орта мерзімде жүріп жатыр. Негізінен тез арада көңіл аударатын депозиттердің және олардың ұзақ мерзімге берілуіне байланысты өсті. Несие мерзімінің ұзаруы нақты сектор субъектілеріне айналым қорын қаржыландыруды шектемеуге және өндірістік мәселені шешу үшін несие ресурстарын қайта бағыттауына рұқсат берілуі керек.

Экономика нақты секторын несиелеудің жалпы өсімінде теңгемен орта және ұзақ мерзімді несиелердің озық өсімдері белгіленген. Экономика саласы бойынша несие өсімінің қарқыны өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында, құрылыста, транспорт пен байланыстарда басқа экономика секторындағы несие өсімінің қарқынын басып озады. Қазіргі уақытта негізгі масса банк арқылы берілген несиелерді айналым капиталын толықтыруға қарыз алушылар қолданады. Несиелеу мерзімі әр түрлі, бірақ олардың ұзақтығы негізінен үш айдан өндірісік циклдың өткізу саясатына, жеткізушінің есеп айырысу қызметінің себептеріне байланысты ұзарады.

Банктік несиенің дамуы экономикалық өсімді қаржыландырудың негізгі факторы боып қатысады. Қазіргі уақытта елімізде әлемдік тұрғыда өндірісті несиелеуге оңтайлы жағдайлар жасалуда, бірақ олар қолдануда өте шектеулі. Бұл банктік жүйе мен несиелеудің дамуына кедергі келтіретін факторлармен байланысты. Сол факторлар экономиадағы құрылымдық қайта құруды тежей отырып, банктік сектордан шығатын несиелік және валюталық тәуекелділікті күшейтеді. Осы тақырыпта банк несиесінің даму сатылары және оның айна-лыс дәрежесі, сонымен қатар олардың кеңею жолдарын қарастырады.

Мұнда, менің қорғайтын тақырыбымның мақсаты Казақстан экономикасындағы кәсіпкерліктер, шағын, орта және ірі бизнестерге банктер арқылы несиелер қандай түрде, қандай мерзімге және қалай берілетін жөнінде статистикалық мәліметтер арқылы талданып жазылған банктердің несие беруінің кеңеюін кең көлемде ашып айту.

1. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ НЕСИЕНІҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ

1. 2. Қазақстан Республикасындағы несие жүйесі

Несие жүиесі - жалпы банктердің (ұлттық және комерциялық) және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын банктік емес мекемелердің жиынтығы.

Несие жүиесі ұғымы банк жүиесіне қарағанда кеңірек, яғни мұнда өзге де несиелік мекемелер қамтылады . Әр елдің өзіндік ерекшелігіне қарай несие немесе банк жүиесінің құрылымы қалыптасады .

Қазақстан Республикасындағы несиелік жүие екі буыннан тұрады: біріншісі - банктік жүйе, ал екіншісі - парабанктік жүйе ( банктік емес мекемелер ) . Қазақстан Республикасының несиелік жүйесінің құрылымы 1-ші суретте берілген .

Сурет 1- ҚР-ның несие жүйесінің құрылымы

Жоғарыдағы сызбаға енген несие жүиесінің құрылымдық элементтерінің мазмұнын сипаттамайтын, оның иерархиялық құрылымы 1-кестеде берілген.

Кесте 1- ҚР-дағы несие жүйесінің иерархиялық құрылымы.

Қазақстан Республикасындағы соңғы жылдардағы несие жүйесі туралы мәліметтер 2-кестеде беріледі.

Кесте 2- ҚР-дағы несие жүйесі туралы мәліметтері .

2-кестеден көріп отырғанымыздай, банктеріміздің саны жылдан жылға азаюда. 90-шы жылдардың басында олардың саны 200-ден асты, сөйтіп банк жүйесін реформалау нәтижесінде олардың саны 35-ке дейін (06. 2003 ж. ) қысқарды. Жалпы банктер қатарында мемлекеттік банкттер ( мемлекеттің 100% қатысуымен құрылған) саны - 2. Қазақстанның банктік секторында шетел капиталының қатысуы кеңейе түсуде, олардың саны - 16, яғни жалпы банктер санының жартысына жуығын алады. Ал банктік емес мекемелер санының керісінше өсіп келе жатқандығын байқаймыз.

Парабанктік жүйе экономикамыздың нарықтық қатынастарға көшуі барысында жаңадан қалыптасып, енді ғана біртіндеп дамып келе жатқан жаңа құрылымды сипаттайды.

Банктік емес мекемелердің немесе парабанктік мекемелердің банктерден айырмашылығы олар біріншіден, клиенттердің белгілі бір түріне ғана қызмет етсе, екіншіден, банктік операциялардың жекелеген түрлері бойынша қызмет көрсетеді.

Кейбір экономикалық әдебиеттерде парабанктік жүйенің ішіндегі несиелік мекемелерге ломбардтырды, несиелік серіктестіктерді, несиелік қоғамдарды және одақтарды жатқызады.

Ломбардтар - бұл жылжитын мүліктерді кепілге ала отырып, қысқа мерзімге ссуда беретін несиелік мекеме.

Тарихта ломбардтар өсімқорлық несие беретін жеке меншік кәсіпорын ретінде пайда болған. Ломбардтардың мамандану саласы жылжитын мүлік, оның ішінде бағалы металдар мен асыл тастарды (бағалы қағаздардан басқа) кепілге алып, тұтыну несиесін беру болып табылады. Олардың ссудалары негізінен қысқа мерзімге ( 30 күнгі дейінгі мерзімге ) кепілге салатын мүлік құнының 50-80% мөлшерінде беріледі. Кепілге алып ссуда берумен қатар, олар клиенттердің құндылығын сақтау, сондай-ақ комиссиондық негізде кепілге салынған мүліктерді сатумен айналысады.

Несиелік операцияны ұйымдастырудың басты ерекшелігі - мұнда несиелік шарт және кепіл міндеттемелері болмайды. Ссуданы кепілге беру барысында клиент кепілге зат қойғандығын куәландыратын және ссуда алғандығын растайтын құжат немесе кепіл билетін алады. Онда қарыз алушының реквизиттері және мәміленің басты шарты көрсетіледі.

Несиелік серіктестік - өз мүшелеріне несие-есеп айырысу қызметін көрсету мақсатында құрылған несиелік мекемелер.

Несиелік серіктестіктердің жарғылық капиталы пай қосу және міндетті кіру жарнасын төлеу жолымен қалыптасады. Мұндағы қосқан үлестер мүшеліктен шығып қалған жағдайда қайтарылмайды. Несиелік серіктестіктердің мүшелеріне кооперативтер, жалгерлік кәсіпорындар, банктер, шағын және орта бизнес, жеке тұлғалар кіреді. Несиелік серіктестіктердің басты пассив операцияларына - салымдарды тарту және займдарды орналастыру; актив операцияларына - ссудалық, комиссиондық, сауда - делдалдық операциялары жатады.

Несиелік серіктестіктің бір түріне ауылшаруашылығы несиелік қоғамдары жатады. Оның құрылтайшысы: Орталық банк, коммерциялық және мамандандырылған банктер, үкімет құрылымдары, жеке және заңды тұлғалар бола алады. Олардың басты қызметі - ауылшаруашылығына несие-есеп айырысу қызметін көрсету; шаруашылық заттарын, мал, тұқым, тыңайтқыш сатып алу шығындарын және өзгеде жұмыстарды несиелеу. Ауыл шаруашылығының несиелік серіктестіктерінің клиенттеріне шаруа қожалықтары, фермерлер, сондай-ақ ауыл шаруашылық кәсіпорындары жатады. Негізгі операциялары: қысқа және орта мерзімге ссудалар беру және салымдар қабылдау, делдалдық қызметі жатады. Ауыл шаруашылық несиелік серіктестіктерді ұйымдастырудың басты ерекшелігі - олардың қызметінің бір қатар салық жеңілдіктеріне ие болуы, атап айтсақ, табыс салығынан босауы, сондай-ақ оған үлес қосушыларға да салықтық жеңілдіктер болады.

Несиелік одақтар -бұл белгілі бір жеке тұлғалардан немесе ұсақ несиелік мекемелерден ұйымдастырылған несиелік кооперативтер.

Олар негізгі екі типте болуы мүмкін: 1) қысқа мерзімді тұтыну несиесін беру мақсатында кәсіби немесе аумақтық белгілеріне қарай жеке тұлғалар тобымен ұйымдастырылған; 2) еркімен қосылған дербес несиелік серіктестік түрінде, мысалы, ссуда жинақ серіктестіктері, өзара несие қоғамдары, кооперативтер және т. б.

Несиелік одақтардың капиталдары олардың мүшелері қосатын үлесінен және пайдаларды төлеу, сондай-ақ займдарды шығару жолымен қалыптасады. Негізгі операцияларына мыналар жатады: салымдарды тарту және займдарды шығару: өзінің мүшелеріне қамтамасыз етілген ссудалар беру, векселдерді есепке алу; сауда-делдалдық және комиссиондық операциялар: кеңес беру және өз мүшелеріне аудиторлық қызмет көрсету.

Өзара несие қоғамдары - шағын және орта бизнеске қызмет көрсететін коммерциялық банктерге қызметінің сипаты жағынан ұқсас келетін несиелік мекемелер.

Бұл қоғамдар Ұлы Қазан төңкерісіне дейінгі Ресейде, соның ішінде Қазақстан аумағында жеке өнеркәсіпшілер мен саудагерлерге несие-есеп айырысу қызметін көрсететін. Өзара несие қоғамдарының қатысушыларына заңды және жеке тұлғалар жатады. Оның капиталы оған қатысушылардың қоқан жарналарынан қалыптасады.

Қазақстанда банктік емес мекемелердің мынадай түрлері дамып отыр:

• ломбардтар; несиелік серіктестіктер; микрокредиттік ұйымдар; жинақтаушы зейнетақы қорлары; пошта-жинақ мекемелері; ипотекалық компаниялары.

Соның ішінде қазіргі кезде ломбардтық мекемелер мен несиелік серітестіктер кеңінен дамып келеді.

Ломбардтардың құрылтайшылары мен қатысушыларына жеке және заңды тұлғалар жатады. Мемлекет өзінің өкілетті органдары арқылы оған құрылтайшы болуы мүмкін.

Ломбард кез келген ұйымдық-құқықтық формада (ААҚ-нан басқа) құрылып, өз қызметін жүзеге асырады.

Несиелік серіктестіктердің мынадай түрлері болады:

1. несиелік-депозиттік серіктестік - заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау мүмкіндігі бар мекеме.
2. ауыл несиелік серіктестігі - өзара несие беру үшін, оның қатысушыларының ақшаларын жинақау жолымен ерікті түрде жеке және заңды тұлғалардың өзара бірігуі нәтижесінде құрылған, банктің жекелеген операцияларының түрлерін жүзеге асыратын заңды тұлға.
3. несиелік серіктестік - коммерциялық ұйым.

Несиелік серіктестік және ауыл несиелік серіктестігі ҚР заңдылықтарындағы ерекшелігіне сәйкес мынадай ұйымдық-құқықтық формада құрыла алады:

• коммандиттік серіктестік; толық серіктестік; ЖШС; акционерлік қоғам.

Микрокредиттік ұйымдар - бұл микрокредит берумен айналысатын ұйымдар болып табылады.

Жинақтаушы зейнетақы екі түрге: мемлекеттік және жеке меншік болып бөлінеді. Қазіргі таңда 16 зейнетақы қоры болса, оның біреуі мемлекеттік, қалғандары жеке меншік зейнетақы қорлары. / 1, 92 б /

1. 2. Несие қажеттілігі, қызметтері және формалары

Өндіріс, ұдайы өндіріс процесінің бастапқы пункті, шешуші жағдайы бола отырып, басқа фазалармен тығыз байланыста. Ұдайы өндіріс процесі материалдық игіліктердің қоғамдық өндірісі процесінің үздіксіз жаңаруы ретінде, оның әр түрлі сатыларының біртіндеп ауысуын ұлғайтады. Әрбір саты - өндіріс, үлестіру, айырбас және тұтыну белгілі бір мағынаға ие.

Ұдайы өндіріс фазаларының бірлігі мен өзара әсері тауар-ақша қатынастарының, тауарлық және ақшалай формаларының бар болуымен қамтамасыз етіледі.

Ұдайы өндіріс процесі фазаларының өзара әсері тауарлық шаруашылықтағы несиенің орнын анықтауға және оның мәнін ашуда елеулі мәнге ие. Өндірісте несиелік қатынас жүргізілмейді. Өндірістік процеске несиелік қатынастардың тек бірінші жағы - алынған несиені өндірістік мақсатқа пайдаланушы қарыз алушы ғана қатыса алады. Екінші жақ - кредитор өндірістік процестің сыртында қалады. Демек, несие бірегей ұдайы өндіріс процесінің бір сатысымен ғана байланыстыруға болмайды.

Несие құнының белгіленіп үлгерген қызметіне байланысты болатын қатынастарды білдіреді. Несие тек өндірісте ғана пайда бола алмайды, өйткені мұндай өнім әлі жасалған жоқ, ал оның бөліктері ұдайы өндіріс процесінің сәйкес қатынасушыларының иелігіне түскен жоқ. Сондықтан несиеге бастаманы өндіріс сатысы емес өнім қозғалысының келесі сатылары береді. Осы мағынада несиелік қатынастар бұл өндірістегі қатынастар емес, оның сыртындағы қатынастар болып табылады.

Осылайша, өндіріс саласының айқындаушы мағынасы оны несиелік қатынастардың түпкі мәнін есептеуге негіз болмайды, демек соңғысының мағынасын толық бере алмайды. Айырбаспен өзара әрекет процесінің өндірістің белгілі бір мағынасы бар. / 2, 72 б /

Өндірілген өнім мен оның бөліктері индивидумдардың қолдарына тиместен бұрын айырбасты бастауға болмайды. Сондықтан айырбас өндіріске кіретін акт, өндірісте тікелей бар болады немесе онымен анықталады.

Өз кезегінде, үлестіру және айырбас біртұтас алғанда өндіріспен және бір-бірімен өзара әрекетте болады; өндіріс осы бөліктермен анықтала алады. Мысалы нарық ұлғайған кезде, яғни айырбас сферасы, өндіріс көлемі өседі және оның дифференциациясы тереңдей түседі. Үлестірудің өзгерісімен өндірісте өзгереді, мысалы капиталдың шоғырлануымен, қала мен ауыл арасындағы әр түрлі үлестірумен т. б. несие үлестіруімен байланысты, бірақ үлестіру қатынасын білдіреді. Үлестіруге екі маңызды жағдай тән: біріншісі - үлестіру пропорцияны белгілейді, онда әрбір индивидум өндірілген өнім қатысады; екінші - ол қоғамнан келіп шығатын көз ретінде анықталады.

Айырбастың үлестіруден айырмашылығы, біріншіден, ол индивидумға үлестіру кезінде алған бөлігін айырбастағысы келетін бір өнімдерге қол жеткізеді, екіншіден айырбас жекелеген қажеттіліктерге сәйкес бөлініп қойғанды қайта бөледі, сонымен бірге индивидуумнан шығатын кез ретінде анықталады. Үлестіру фазалары және айырбас арасындағы айтылған айырмашылықтар ұдайы өндіріс қатысушылары арасындағы айырбас процесінде қалыптасатын қатынастарды негіз деп есептеуге мүмкіндік береді. Алдағы көрсеткеніміздей үлестіру саласынды тек өнімді үлестіру ғана жүзеге асады, өнім ұдайы өндіріс процесі субъектілерінің үлесіне түседі, өндіріс сияқты үлестіру процесіне қатысты несие пассивті дегенді білдірмейді, керісінше ол олардың жылдамдатылуына көмектеседі. Несиенің ұдайы процесінде бұлай әсер етуі өнім өндіріліп және ұдайы өндіріс субъектілерінің игілігіне түскен кезде, ал айырбас фазасында субъектілерінің біреуінде қозғалысы тоқтаған уақытша босаған құн мен басқа субъектінің оны қосымша пайдалану қажеттілігі арасында қарама-қайшылық пайда болған кезде мүмкін болады. Несие өндіріс факторы бола келе, өндіріс пен үлестіруден шыға отырып қайта бөлу категориясы ретінде өзінің дербестігін жоғалтпайды, шынында тауарлар айырбасының формасы ретінде болады.

Несие айырбас сатысында пайда бола отырып, қарыз мәмілесінің формасы ретінде құн қозғалысының үздіксіздігін қамтамасыз етуге тиіс. Құн несие қозғалысының ядросы болып табылады. Айырбас процесінде мәміленің екі түрі ажыратылады: қарыз мәмілесі және сатып алу-сату мәмілесі. Несие қарыз мәмілесі ретінде тауарлар айналысы процесінде себепші болады. Қарыз мәмілесі тауар айналысының ерекше формасы және сатып алу-сату кезінде тауарларды өзара ұсыну бір мезгілде жүреді, қарыз мәмілесі кезінде эквиваленттің қайтарылуы кейінге қалдырылады. Сатушы тұтыну құны ретіндегі тауарды шеттете отырып, оның өзіндік айырбас құнымен және ақшаның тұтыну құнын жүзеге асырады. Бұған керісінше, сатып алушы айырбас құны ретінде ақшаны иелігінен шығара отырып ақшаның тұтыну құнын және тауардың бағасын өткізеді. Осыған сәйкес тауар мен ақша орындарының ауысуы жүреді. / 3, 269 б /

Осылайша екі жақты полярлы қарама-қайшылықтың жанды процесі енді қайтадан өз барысында тағы да екіге жарылады. Сатушы шын мәнінде тауарды өзінен шеттетеді, бірақ оның бағасын бастапқыда тек идеалды түрде ғана белгілейді. Ол тауарды өз бағасы бойынша сатты. Алайда ол баға тек кейінірек, белгіленген мерзімде өткізіледі. Несие ақшаның төлем құралы функциясындағы ақшаның дамуы болып табылады. Ал эквивалент қайтарылуының кейінге қайтарылуы құн қозғалысың сатып алу-сатудан дербес, сапалық жағынан ерекше қозғалыс формасын жасайды. Сондыөтан қарыз мәмілесін сатып алу-сату мәмілесінің бір түрі деп ойлауға болмайды.

Айырбастың екі контрагентінің бірегей келісі ретінде алынған сатып алу-сату мәмілесі олардың арасында кездейсоқ, өткінші байланысты жүзеге асырады. А тауарды В тауарға береді және одан ақша алады. Олардың арасында тікелей байланыс тек тауарлар мен ақшалар қозғалысы мерзімінде ғана орнатылады. Тұтастай алғандағы сатып алу-сату мәмілесі барлық қоғамда барлық тауар иелерін байланыстырушы фактор қызметін атқарады, бірақ бұл мәміле өзінің жекелеген көріністерінде кездейсоқ, өткінші байланысты жасайды. Әрбір қарыз мәмілесі, тіпті жеке алынғаны да, басқа осындай мәмілелермен немесе экономикаплық қатынастырдың басқа формаларымен байланыстан тыс мәміленің контрагенттері арасында ұзаққа созылған қатынасқа көшеді. Өзара ынтымақ, мақсаттың бірлігі пайда болады.

Сатып алу-сату мәмілесі кезінде тұтыну құнының қозғалысы жүреді, ал құн мәмілесі контрагенттерінің қолында қалады. Қарыз мәмілесі кезінде тұтыну құнының ғана қозғалысы жүріп қоймайды. Біз жай тауарлар туралы, тап осындай тауар туралы, айтқанда сатып алушы қолында бірдей құн қалады, бірақ әр түрлі формада; сауда мәмілесіне дейін де және одан кейін де олардың қолында иеліктерінен шығарған құн болады, бірақ біреуінде ол тауар формасында, басқасында ақшадай формада болады. Қарыз кезінде ақшалай капиталист бұл мәміледе құнды беретін жалғыз тұлға болып табылады; бірақ ол оны артынан оның қайтып келуі арқасында ғана сақтайды. Қарыз кезінде тек бір тарап қана құнды алады, өйткені оны бір тарап қана береді. / 3, 403 б /

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс