Алматы облысы Көксу ауданы «Үйгентас» ЖШС топырақтары және оларды ауылшаруашылығында пайдалану

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1. Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Шаруашылық туралы жалпы мағлұмат ... ... ... ... ... ... ... ... .

3.Табиғи топырақ кұралу жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Климат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3 Гидрография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.4 Геология және гидрогеология ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.5 Өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

4. Топырақ жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.1 Жеңіл құмбалшықты таулы қара топырақтар ... ... ... ... ... ... ... .
4.2 Ауыр және орта құмбалшықты таулы қара топырақтар ... ... ...
4.3 Суармалы ауыр және орта құмбалшықты таулы қара топырақтар

5. Шаруа қожалығының балл бонитетін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ..
6. Топырақтарды агроөндірістік топтастыру және оларды ауыл шаруашылығында пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7. Экономикалық тиімділік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8. Қоршаған ортаны қорғау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Пән: География
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қазақ ұлттық аграрлық университеті

Рүстемқызы Айзада

Алматы облысы Көксу ауданы Үйгентас ЖШС топырақтары және оларды
ауылшаруашылығында пайдалану

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

мамандығы 050808 – Топырақтану және агрохимия

Алматы 2011

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

___________________________________ ________________ факультеті

___________________________________ ______________________ кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ___________________________________ ______________________

___________________________________ __________________________

___________________________________ __________________________

Беттер саны _______________
Сызбалар мен көрнекі _______
материалдар саны
_________
Қосымшалар _____________

Орындаған ___________________________________ _________________
(аты-жөні)

20 ___ ж. “____” _____________ қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі _________________ ___________________________
(қолы) (аты-
жөні)
Жетекші __________________ ___________________________
(қолы)
(аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_________________________ ________________
________________________________
(тарау) (қолы)
(аты-жөні)
_________________________ ________________
________________________________
(тарау) (қолы)
(аты-жөні)
Норма бақылау ___________________
________________________________
(қолы)
(аты-жөні)

Сарапшы ___________________ ___________________________
(қолы)
(аты-жөні)

Алматы – 20__ ж.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

факультеті

мамандығы
___________________________________ _________________________________

___________________________________ ____________________________________кафед
расы

Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау

ТАПСЫРМАСЫ

Студент
(аты-жөні)

Жұмыс (жоба) тақырыбы
___________________________________ ______________________
___________________________________ ___________________________________ ______
____
___________________________________ ___________________________________ ______
____
___________________________________ ___________________________________ ______
____

Университет бойынша 20___ж __________________ № _____ бұйрығымен
бекітілген

Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 20___ж __________________

Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
____________________

Дипломдық жобада жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
____
___________________________________ ___________________________________ ______
____
___________________________________ ___________________________________ ______
____
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
________
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)
________________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
________________
___________________________________ ___________________________________ ______
____
Ұсынылатын негізгі
әдебиеттер___________________________________ __________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
____________________

Жұмыстын (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері

Тарау Кеңесші Мерзімі Қолы

Кафедра меңгерушісі____________________
___________________________________ ___
(қолы) (аты, жөні)

Жұмыс (жоба) жетекшісі____________________
___________________________________
(қолы) (аты, жөні)

Тапсырманы орындауға

қабылдадым, студент ____________________
___________________________________
қолы) (аты, жөні)
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау

ГРАФИГІ

Рет саныТараулар және қарастырылатын Жетекшіге ұсыну мерзімі
сұрақтар тізімі Ескертулер

Кафедра меңгерушісі____________________
___________________________________ ___
(қолы) (аты, жөні)
Жұмыс (жоба) жетекшісі____________________
___________________________________
(қолы) (аты, жөні)

Тапсырманы орындауға

қабылдадым, студент_____________________
___________________________________
(қолы) (аты, жөні)

Мазмұны

Бет.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1. Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
2. Шаруашылық туралы жалпы мағлұмат ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
3.Табиғи топырақ кұралу жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
3.1 20
Климат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
... ... ... ... ... ... ... ... 23
3.2 Жер 24
бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
... ... ... ... ... ... . 26
3.3 28
Гидрография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
... ... ... ... ... ... ...
3.4 Геология және гидрогеология 34
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 39
3.5 Өсімдік жамылғысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
4. Топырақ жамылғысы 51
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 54
... ... 59
4.1 Жеңіл құмбалшықты таулы қара 60
топырақтар ... ... ... ... ... ... ... . 62
4.2 Ауыр және орта құмбалшықты таулы қара топырақтар ... ... ...
4.3 Суармалы ауыр және орта құмбалшықты таулы қара
топырақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
5. Шаруа қожалығының балл бонитетін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ...
6. Топырақтарды агроөндірістік топтастыру және оларды ауыл
шаруашылығында
пайдалану ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
7. Экономикалық тиімділік
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
..
8. Қоршаған ортаны қорғау
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .

КІРІСПЕ

Қазақстан елінің ата заңына сәйкес 26-шы бабында келтірілген әрбір
азаматтың кәсіпкерлігіне айналысуына толық мүмкіндіктер жасалған. Жер
байлығына сәйкес, табиғат мүмкіндіктерін пайдалана отырып ауыл шаруашылығы
өнімдерін сұранысқа сәйкес өндіріп, пайда табуға толық мүмкіндіктер бар.
Агроөнеркәсіп комплексі халық шаруашылығының ең басты саласы болып
саналады. Сондықтан да елімізде, әсіресе біздің республикада оны әрі қарай
дамыту мәселелеріне зор назар аударылып келеді және келе де бермек .
Ауыл шаруашылығы өндірісінің алдында тұрған басты міндеттер болып
халықты жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізат
қорымен қамтамасыз ету, мал шаруашылығына тиісті азық қорын жасау болып
табылады. Осы аталған міндеттерді жүзеге асыру үшін елімізде талай – талай
ірі шаралар жүзеге асырылады.
Бүгінгі күн талабына сай алда тұрған басты міндеттердің бірі – әр
аймақтың табиғи климат – топырақ ерекшеліктерін ескере отырып, өндіріске
ауыл шаруашылық дақылдарын өсірудің интенсивті технологиясын және басқа
прогресивтік агротехникалық шараларды енгізу арқылы егіннің шығындылығын
молайту, материалдық – техникалық базасын нығайту, мамандықты жетілдіру,
қызмет ету жүйесін барынша жақсарту, әр гектар жердің берекесін арттыру.
Алдағы уақытта ауыл шаруашылығы шикізатын өндіру мен өңдеу саласында
кластерлік бастамашылықты іске асыру арқылы аграрлық өндірісті
индустрияландыруға айрықша назар аудару қажет екендігі ел басының Қазақстан
халқына жолдауында айқын көрініс тапты. Сондықтан да ауыл
шаруашылықтарының тиімді жұмыс істеуіне жан – жақты ойластыру керек.
Ауыл шаруашылығында өндірілетін өнімдердің сапасын және өнімділігін
арттыру қажеттілігі туып отыр. Алдағы уақытта Бүкіл дүниежүзілік сауда
ұйымына кіруіміз бұл мәселе жайлы талай мәрте талқылаулар жүргізілуде,
осыған сәйкес отандық ауыл шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге
қабілеттілігіне айрықша талаптар қоятын болады.
Жер – ауыл шаруашылықтарының ең басты өзгермейтін құрамы болып
табылады. Оның бірегей қасиеті – дұрыс пайдаланғанда өзінің құнарлығын
арттырады. Ауыл шаруашылығында тірі организмдер агробиологиялық ғылымның
талаптарын орындауда жоғарғы нәтижелерді қамтамасыз ете алатын мәдени
өсімдіктер мен жануарлар өндіріс құрал жабдығымен, еңбек заттарымен
құралдары ретінде жердің, өсімдіктер мен жануарлардың ерекшеліктеріне
негізделеді.
Осыған орай, өндіріс ресурстарын, резервтерін нақтылы бағалауға және
шаруашылықпен аудан табиғи–климат ерекшеліктеріне сай салаларды дамытудың
барынша тиімді жолдары анықталды.(1 сурет)

1 сурет Алматы облысының схемалық картасы
Алматы облысы ауыл шаруашылық өндірісін дамыту саласында Қазақстанда
жетекші облыстың бірі болып саналады. Мұнда егін шаруашылығы мен мал
шаруашылығының маңызды салалары тарихи қалыптасып, өркендеген.
Егіншілікте астық шаруашылығы және қант қызылшасын өсіру кең
тараған. Алматы облысы қант қызылшасының көлемі жағынан Қазақстанда бірінші
орын алады. Облыста бұл дақылдан алынатын өнім, республика бойынша
өндірілетін өнім деңгейінің жартысынан көбіне тең.

1 Әдебиетттерге шолу

Бұл территориялардың топырақ жамылғысы туралы алғашқы мағлұматтарды
біз XIX–шы ғасырда қазақтың Жоңғар Алатауының бөлігінде зерттеу
жұмыстарымен айналысқан орыстың көрнекті ғалымдарының еңбектерінен аламыз.
Оның ішінде ботаник, географ, зоолог және Томск университетінің
профессорларының еңбектерінен табамыз [1-5].
Топырақ жамылғысын ғылыми негізінде, жүйелі зерттеу бұл жерлерде
1907–ші жылдан басталды. Ол Семей – Верный темір жолын бойлап, жағалап
отырып жүргізілді. Оны орыстың топырақтану мектебінің көрнекті өкілдері
жүргізді. Осы зерттеу жұмыстары аяқталған соң, олар О почвенных условиях
вдоль проектируемой трассы железно–дорожной линий Семипалатинск–Верный
атты жұмыстарын жазды. Бұл зерттеу жұмысы одан кейін жүргізілген зерттеу
жұмыстарына үлкен ықпалын тигізді.
1908–ші жылы Переселендік басқарманың колонизацияланған Ресейлік азиат
жерінің топырақ және өсімдік зерттеу жұмыстары басталды. Осы зерттеу
жұмыстарына Докучаев мектебінің, сол кездегі ең жақсы білімді деген
өкілдері тартылды және зерттеу жұмыстарын жүргізді. Басқарушы болып
Докучаевтің ең жақын оқушысы және көмекшісі болды [6-7]. Ал 1947–ші жылғы
экспедиция қазіргі облыстың бүкіл Солтүстік–Шығыс бөлігін қамтыды. Осы
жылғы жұмыстың жекелеген аудандарын зерттеуге көптеген ғалымдар қатысты [8-
9]. 1928–ші жылы сондай–ақ Қазақстанның наркомземінің ұйымдастыруымен
бұрынғы Алматының өңіріне экспедиция басталды. Ол топырақ зерттеу
жұмыстарын жүргізді, осы зерттеу жұмыстары қазіргі Панфилов ауданының
территориясын қамтып, оның қазіргі шекарасына дейін жүргізіліп, топырақ
картасын жасады [10].
1931–1937 жыл аралығында айтарлықтай топырақ зерттеу жұмыстары
жүргізілген жоқ, бірақ аз көлемді территориялардың нақтылы
карталары
жасалды.
1941–ші жылы Солтүстік және Оңтүстік Балқаш өңірінің топырақ және
өсімдік жамылғысы туралы құрама жинағы шықты. 1944–ші жылы Алматы
облысының құрама картасы, яғни топырақ картасы жасалды.
1949–шы жылы ҚазССР–нің топырақтану институтының топырақтанушысы
солтүстік Балқаш өңірінің аз ғана бөлігіне зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Соның нәтижесінде топырақ картасы жасалынды және топырақ жамылғысына
түрлі анықтамалар берілді [11].
1953–1955-ші жылы жасаған топырақ картасы негізінен қазіргі
Талдықорған қаласының барлық жерін қамтыды. Міне, осы материалдар толық
өңделіп облыстың топырақ жамылғысы туралы кітапқа енді [12].
Алматы облысы топырақтары–облыс аумағы–11.4 млн.га төрт бөліктен
тұрады: оңтүстік‭–шығыс және шығыста Жоңғар Алатауы, солтүстікте
Балқаш–Алакөл өңірі жатыр, ал солтүстік–батысы ұсақ шоқылы болып келеді.
Оңтүстікте Іле ойпаңы жатыр. Егіндік жер 850 мың га, шабындық 350 мың га,
жайылым 7.9 млн га. Облыстың топырақ жамылғысы тік белдеулікке бағынады,
яғни Жоңғар Алатауынан Балқаш көліне қарай түскенде мына өсімдік
–топырақтық белдеулерден өтуге болады: қар, мұзарт пен тастар 4–5 мың м
теңіз деңгейінен; таулық шалғынды топырақтар 4–2,5мың м, ормандық
күңгірт түсті, күңгірт сұр топырақтар 2.5–1.5 мың м, таулы даланың аз
гумусты қара топырағы мен күңгірт және ашық қара–қоңыр топырағы 1500–750 м
т.д.. Шөлді белдеудің сұр–қоңыр, қоңыр, құба және тақырлау топырақтары
750–350 м т.д.. Егіншілікте суармалы қара–қоңыр және құба мен шабындық
құба топырақтар пайдаланылады, қант қызылшасы мен жүгері күздік бидай мен
беде өсіріледі; күңгірт, қара–қоңыр топырақта көкөніс егісі, қара топырақта
бау орналасқан. Іле, Қаратал, Тентек Балпық ата мен Қибала ана суаралығы,
Көксу т.б. өзендер жайылмаларының алювийлі–шабындық топырағы өте құнарлы
келеді, сондықтан оларға суармалы егіншілік пен сүт өндірілетін мал
шаруашылығы негізделген. 1997 жылдан бастап Талдықорған облысы, Алматы
облысына біріккен [12]. Таулы облыстардың топырақ жамылғысы, тік
белдеулікке сүйенеді. Тік аймақтық зональдық деп, тау жоталары
беткейлерінде климат пен өсімдік жамылғысы өзгеруіне сәйкес, топырақ
алмасуын айтады. Кейбір жағдайда құрлық биіктігі өскен сайын, бірден–бірге
топырақ алмасуы да бұзылады. Топырақ типтерінің дұрыс емес орналасу
құбылысын топырақ аймағы инверсиясы дейді. Көп жағдайда бір топырақ аймағы
екінші аймаққа еніп кетеді, бұл қапталдардың орналасу ретіне немесе тау
өзендерінің аңғарлары мен топырақ аймақтарының кіруіне байланысты болады.
Міне мұндай бір аймақ топырағының екінші аймаққа енуін миграция дейді.
Кейбір таулы жерлерде бір қалыпты топырақтық аймақ құрылымынан бір белдеу
түсіп қалады, яғни кездеспейді, мұндай құбылысты аймақтар интерференциясы
деп атайды.
Таулы жерде топырақ құраушы табиғи жағдайлардың көптеген ерекшеліктері
бар. Мұнда климат, жазықтыққа қарағанда, өзгеше қалыптасқан, яғни жылдық
температура төмен жауын‬–шашын мөлшері мен ауа ылғалдылығы жоғары болады,
күн радияциясы да артық. Ғылыми анықтауларша, жота беткейімен жоғары
көтерілген сайын әрбір 100 м биіктікке дейін жауын–шашын мөлшері артып,
инцоляция жарық үдейді.
Таулық климаттың жазықтыққа қарағанда тәулік және маусымдық
өзгешелігі артық күн мен түн, жыл мезгілі , сондай–ақ жыл бойындағы
ылғалдану мөлшері де біркелкі. Топырақ құралу үрдісі тауда өте тілімденген
бедерде жүреді де, топырақ жамылғысы алаланған және біркелкі құралуы және
эрозия дамуы да жер бедеріне байланысты. Таулы аудандарда топырақты су–жылу
құбылымы қапталдар экспозициясына беталысқа қарай өзгереді. Қорыта
келгенде, таулы облыстарда жер бедері–топырақ тағдырын шешуші жағдай.
Таулы жерде топырақ жамылғысы күн сәулесі мен жел экспозициялық
бағытта. Оңтүстік беткей, солтүстікке қарағанда жылы әрі құрғақ келеді.
Атмосфералық ылғал мен жылу құбылымдары айырмашылығы өсімдіктердің
өсіп–өнуіне, сол арқылы, топыраққа әсер етеді. Экспозиция әсері барлық
тауларда бірдей емес. Қапталдардағы топырақ айырмашылығы бір қалыпты немесе
ылғалы тапшы таулы аймақтарда жақсы байқалады. Ал өте ылғалды және құрғақ
таулы жерлерде, экспозицияның әсері бәсеңдейді. Топырақ жамылғысы алалығы
қапталдардың құрғақ немесе ылғалды, ыстық немесе суық жел өтінде
орналасуына да байланысты.
Таулы аймақтарда топырақ құраушы жыныстар құрылымы әртүрлі және
үгілудің жас азықтарынан тұрады. Көбінесе мұнда бор, әк, құм, тақта тас
және магма жыныстары басым кездеседі. Тау аралық жазықтар мен ойпаңдарда
негізгі жыныстар, қалыңдығы және гранулометриялық құрамы әртүрлі, төрттік
дәуірдің шөгінділерімен көмкерілген. Кейбір топырақ құраушы жыныстар
құрамында жеңіл еритін тұздар кездеседі.
Таулы облыстардың өсімдік жамылғысы атмосфералық түсім мен
температураға байланысты және белдеулік бағытта өзгереді. Әр белдеулік пен
беткейлер беталысына сәйкес биогидротермиялық жағдайлар мен топырақ түрлері
де өзгереді. Бұл топырақтардың, тау қапталдарында қалыптасуына байланысты
құралуында өздеріне тән ерекшеліктері бар.
Мұнда, ішкі ағын мен үстірттің шайылу әсерінен, бүйірден келетін
ағынды заттар мөлшері жоғары болады. Таулық топырақтар, кескіні жұқа
элювий–делювийлік шөгінділерде дамитындықтан және табиғи денудация
қырылу артық болғандықтан, ылғи жаңарып отырады. Сонымен, топырақтар
туралы білім, топырақтану ғылымының саласы; жер шары құрылығында топырақтар
таралу заңдылықтарын географиялық ортамен байланыстыра зерттейді, олардың
жіктелуі мен жаратылысы және қасиеттерімен шұғылданады. Жер қоныстары
сапасын анықтағанда, жерді мемлекеттік есептеуде, ауыл шаруашылығының
жүйелі жүргізуде оның практикалық маңызы өте зор.
Іле Алатауы биік болғандықтан мұнда табиғаттың белдеулік аймақтары
толық кездеседі. Бұл жайындағы алғашқы толық мәлімет Ленинградта шыққан
Балхаш өңірінің шөл даласынан Хан тәңірінің қарлы биіктігіне дейін деген
классикалық еңбегінде келтірілген [13].
1938–1943 жылдары Іле Алатауы топырақтары зерттелініп, осы өңірдің
топырақтық және ауылшаруашылығында пайдалану карталары жасалды [14].
1950–ші жылдан Іле Алатауы тау алды суармалы топырақтарын [15] нақтылы
зерттеді.
1953 және 1954 жылдары бұл зерттеулер Қаскелен және Жамбыл
аудандарында жүргізілді [16].
Осы жылдары, ірі масштабты Алматы облысының картасы жасалып, Алматы
облысының топырақтары атты очерк жарық көрді [17-18].
Қазіргі уақытта Іле Алатауы алды жазықтығының топырақтары нақтылы және
толық зерттелген және осы өңірдің топырақ құнарлығын көтеру мақсатында
ғылыми зерттеу жұмыстары жүргізілуде[19-20].Республикамыздын жері
қаншалықты кең болғанымен оның егіншілікке жарамдысы мен ылғалмен
қамтамассыз етілгені аса көп емес. Сондықтан жыртылған егістікке айналған
жердің әрбір гектарын тиімді пайдалану бүгінгі күннің басты мақсаты. Ғылыми
тұрғыдан жасалған тыңайтқыш қолдану жүйесі тек өнімділік пен оның сапасын
ғана жоғарылатып қоймай, топырақ құнарлығының жоғарлауына да әсерін
тигізеді. Қазіргі егіншілік жағдайында, кей жерлерде тыңайтқыштарды дұрыс
қолданбаудың әсерінен топырақ, ауа және өндірілген өнім нитраттармен
ластануда. Сондықтан, ауыл шаруашылық дақылдарының қоректендіруін
қолайландыра отырып, оларға тыңайтқыш қолдану жүйесінің экологиялық жағынан
залалсыз түрін жасау қажеттілігі туып отыр [21]. Соңғы жылдардың ғылыми
ізденістері нәтижесінде топырақтың құнарлығын сақтау, арттыру, қайта
жандандыру және ауыл шаруашылығы дақылдарының сапасын жақсарту мен
өнімділігін арттыру проблемалары қорытындыланып, көкөніс дақылдарының
ауыспалы егіс танаптарындағы өнімі мен оның сақталуы, топырақ құнарлығына
тыңайтқыштар жүйесінің әсері, тыңайтқыштардың топырақтағы айналымы олардың
түрлері мен әр түрлі формаларының тигізетін әсерлері қарастырылады [22].
Іле және Жоңғар Алатауы тау алды жазықтықтарының суармалы
топырақтарында су эрозиясы кең орын алған. Ирригациялық эрозияға байланысты
топырақтың жоғарғы құнарлы қабаты шайылып, ауыл шаруашылығы өнімінің 20-30%-
ы жоғалады [23].Топырақтың су эрозиясы суармалы егіншілік дамыған Алматы,
Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарының тау баурайындағы аймақтарда орын
алған. Оған бұл жерлердің тым еңістігі, топырақ бетінің және оның төменгі
қабаттарының су эрозиясына өте берілгіш ұнтақ жыныстардан (лөс тәріздес)
құралуы септігін тигізеді. [24] мәліметі бойынша Қазақстан Республикасының
18 млн гектарынан астамы су эрозиясына берілгіш. Олардың жартысына жуығы
егістікке жарамды жерлер. Су эрозиясы бұл аймақтарда топырақтың құнарлы
қабатын шайып қана қоймай, сонымен қатар жылына 2,5 млн тоннаға жуық азот,
фосфор, калийді ағызып әкетеді. Жоғарыда келтірілген ғылыми зерттеулерге
шолу мәліметтеріне қарағанда, топырақтың құнарлығын сақтау және ары қарай
арттыру, экологиялық жағынан сапасы таза көкөніс дақылдарының өнімін
арттыру үшін олардың минералдық қоректенуін жақсартып минералдық және
органикалық тыңайтқыштардың тиімді (рационалды) нормаларын қолдану керек,
су эрозиясынан сақтайтын агротехникалық шараларды дамыту керек. Бұл
дипломдық жұмыс Алматы облысы, Көксу ауданы Үйгентас жеке шаруашылығының
топырақтарын зерттеу нәтижелерін пайдалана отырып жазылды.

2 Шаруашылық туралы жалпы мағлұмат

Үйгентас кеңшары 1969–шы жылы 6–шы мамырда құрылған. Бұл
Шаруашылықтың облыс және аудан орталықтарымен транспорт қатынасы
асфальттанған, жақсы жол арқылы жүреді. Ал шаруашылық электр энергиясын
Алматы энерго жүйесіне қарасты Жетісу ауданының электр көзімен қамтамасыз
етілген. Шаруашылық облыс және аудан орталығымен телефон байланысы
тартылған. Шаруашылықтың өндірісі негізінен 3 бөлімшеге топталған.
Шаруашылықтың орталығы аудан орталығы Балпық биден 4 км қашықтықта
орналасқан. Кеңшар Көксу ауданының территориясында орналасқан және ол екі
басқа шаруашылықтар мен аралас бөліктен тұрады. Бірінші бөлімшенің орталығы
Қабылиса, ал екінші бөлімше орталығы Талапты. Кеңшар территориясының
формасы созылыңқы болып келеді. Ол солтүстік–батыстан оңтүстік– шығысқа
қарай созылып жатыр. Ұзындығы 29 км–ге жуық, солтүстігінде Алғабас ауылымен
шекараласады да, ал шығысында Мәмбет ауылымен шекараласады. Ал
шаруашылықтың оңтүстігінде Кербұлақ ауданымен шекараласады.
Үйгентас кеңшарының жалпы жер көлемінің 64,5 %-ы егіншілікте
қолданылады, оның ішінде 10,2 %-ы ғана суармалы. Шаруашылықтың негізгі
бағыты ет–сүт өндіру. Шаруашылық территориясы таулы–далалы
топырақты–климатты аймақта орналасқан. Шаруашылықта +10 С–тан жоғары
болатын кезеңнің ұзақтығы 162 күнге жуық болып келеді.
Ауаның жылдық орташа температурасы 0.9 С, ал ең төменгі жылдық
температурасы 0.7 С болса, ал орташа жылдық температураның ең жоғарғы
мөлшері +400С, орташа жылдық жауын–шашын мөлшері 689 мм. Шаруашылықтың жер
бедері негізінен таулы және Жоңғар Алатауының жоталы бөліктерінен тұрады.
Таулы бөлігі айқын сатылы құрылым түзеді. Жоталардың су айрықтары және тау
аралық құламалар әсерінен әлсіз төбелердің теңелуіне әкеп соғады.
Шаруашылықтың оңтүстік–шығыс бөлігін Көксу өзенінің құлама жайылмасы алып
жатыр. Теңіз деңгейінен абсолюттік биіктігі шаруашылық бойынша 690–700
м–ден 1100 м–ге дейінгі аралықта.
Шаруашылыққа ең жақын темір жол станциясы 67 км қашықтықта орналасқан
Көксу ауданына қарасты Көксу станциясын атауға болады.
1–ші бөлімше: шаруашылық орталығы Қабылиса.
2–ші бөлімше: шаруашылық орталығынан 13 км шығыста орналасқан,
Амангелді.
3–ші бөлімше: шаруашылық орталығынан 29 км қашықтықта орналасқан
Талапты. Шаруашылық орталығынан басқа бөлімшелерге қатынас жолы
асфальттанған.
Қабылиса, Амангелді, Талапты ауылдары телефон және радио
байланыстарымен және электр қуатымен қамтамасыз етілген. Ауыл шаруашылық
өнімдерін өткізетін жер аудан орталығы Балпық биден 75 км қашықтықта
орналасқан Үштөбе қаласы болып табылады. Үйгентас ауылдық округі көп
салалы ауылшаруашылық өндірісі болып табылады. Ауылдық округінің негізгі
бағыты дәнді дақылдар шаруашылығымен айналысу. Қосымша салалары: бақша
шаруашылығы, көкөніс шаруашылығы; мал шаруашылығы салаларынан – қой
шаруашылығы, жылқы шаруашылығы.
1-қараша 2009 жылғы көрсеткіш бойынша жер эпликациясы мына
төмендегідей:(1 кесте)

1 кесте Үйгентас ауылдық округінің жер экспликациясы (га)
№ Пайдаланатын жер атаулары Көлемі, га %
1 Жыртылған жерлер 2844,1 61,4
2 Оның ішінде суармалы 449,3 8,2
3 Көпжылдық шөптер 717,2 14,2
4 Жайылым 847,7 16,2
Жалпы пайдаланатын жер 4409 100

2 кесте Егілетін дақылдардың құрылымы
№ Егілетін дақылдардың аталуы Көлемі , га Үлесі, %
1 Дәнді дақылдар 1038,3 36,5
2 Көкөністер 401,6 14,1
3 Бақша 10,3 0,99
4 Картоп 60,1 2,1
5 Бұршақ дақылдар 10 0,35
6 Сафлор 100 3,51
7 Пар 132 4,6
8 Техникалық дақылдар 5 0,17
9 Көп жылдық шөптер (байырғы) 1086,8 37,68
Барлығы 2844,1 100

Келтірілген 1,2-кестелердің мағлұматтары бойынша дәнді дақылдардың
үлес салмағы – 36,5%, көпжылдық шөптердің – 37,68% құрайды. Ал көкөніс
дақылдарының үлес салмағы – 14,1% (2 кесте)

3 кесте Тыңайтқыштарды қолдану деңгейі.
Органикалық Минералдық
Дақылдардың түрлері тыңайтқыш тыңайтқыш (центнер)
(тонна)
азот фосфор
Жыл басындағы қоры 406 253 153
Берілді: 365 253 -
а)Дәндік дақылдары
б)Жемдік дақылдары
в)Көп жылдық егістіктерге
- 74 -
109 53 -
256 126 153

3,4 кесте мағлұматтары бойынша тыңайтқыштарды негізінен көпжылдық
егістікке жемдік дақылдарға берілгенін байқаймыз. Дәндік дақылдарға
бәрі
болып 74 ц азот тыңайтқышы ғана берілген.

4 кесте Шаруашылықта егілетін дақылдардың өнімділігі.
Ауылшаруашылықтың дақылдары Өнімділігі, ц га
мен көпжылдық егістер
2007 2008 2009 2010
Күздік бидай 9,5 14,7 21,8 22,9
Картоп 100 - 90 110
Көкөніс 150 - 150 170
Бақша 217,9 212,1 214,9 210,8
Көпжылдық 29,8 30,4 28,5 30,2
Қант қызылшасы - 300 - -
Бұршақ дақылдар 20,5 26,4 26,1 24,3

Жалпы келтірілген кестелерге қарасақ кейбір жылдары ауылшаруашылығы
дақылдарының өнімділігі төмен. Бұл көптеген факторларға байланысты:
- жүргізілетін агротехникалық шаралар денгейінің төмендігі;
- сол жылдардағы табиғи климаттық факторлар жағдайы;
- тыңайтқыштар, улы химикаттармен гербицидтер қолдану деңгейі;
- ауылшаруашылығы өнімдерін жинау және ұйымдастыру деңгейі;
Сондықтан, келешекте тұрақты және жоғары өнім алу үшін бірінші
кезекте агротехникалық шаралар деңгейін және органикалық минералдық
таңайтқыштар қолдану жүйесін жақсартып, ауылшаруашылығы дақылдарын
алмаспалы егінге ауыстыру қажет.
3 Табиғи топырақ құралу жағдайлары

3.1 Климат

Алматы облысының агроклиматтық ресурстары мәліметтері бойынша
шаруашылықтың агроклиматтық жағдайын IV–ші агроклиматтық аудандастырылуы
керекті ылғалмен, жылумен қамтамасыз етілу мерзіміне байланысты. Негізгі
көпшілік өсімдіктердің өсіп–өну мерзіміне байланысты ауа температурасының
мөлшері +10 С–тан жоғары күндер қосындысы алынады. Шаруашылықта +10 С –тан
жоғары болатын кезеңнің ұзақтығы 162 күнге жуық болып келеді. Қар
жамылғысының жату ұзақтығы 150 күнге жуық болып келеді, ал таулы аудандарда
200 күнге дейін немесе одан да ұзақ мерзім жатуы мүмкін (5 кесте).
Қар жамылғысының қалыңдығы 35–85 см–ге дейін қалыңдайды. Шаруашылықтың
негізгі дәлірек климаттық мәліметін шаруашылық орталығынан 35 км қашықтықта
орналасқан Талапты бөлімшесінен 71 км қашықтықтағы Балпық би ауа–райын
болжау станцияларынан алуға болады. Түсініктеме беріп отырған аймақтың
климаты, яғни табиғи жағдайлары әр түрлі және үгілудің жас азықтарынан
тұрады. Көбінесе мұнда бор, үштік шөгінді және магма жыныстары басым
келеді. Өсімдік жамылғысы атмосфералық түсім мен температураға байланысты
болып келеді, тік белдеулік бағытта орналасады және өзгереді.
Абсолюттік ең жоғарғы температура +39 С, ал абсолюттік ең төменгі
температурасы –52 С. Орташа жылдық жауын–шашын мөлшері 689 мм. Соның басым
көпшілігі сәуір және мамыр айларында 79–85 мм, ал ең аз мөлшері қаңтар және
ақпан айларында 37–38 мм. Салыстырмалы орташа ауа ылғалдылығы 74%. Көп
жылғы орташа мәліметтері бойынша күшті жел 3 күн, шаңды боран 2–6 күн, ал
құрғақ жел 2–3 күн. Желдің бағыты батыстан және
5 кесте Алматы облысының Көксу ауданының Үйгентас шаруа қожалығының
климаттық көрсеткіштері

ауданы Көксу
Сипаттамасы Айлар
Көктем Жаз Күз Қыс Орташ
а
жылды
қ
III
см Сұр, құрғақ, сәл тығыздалған орта құмбалшықты, тамырлармен
көмкерілген, берік емес кесекті, сәл тасты, түсі арқылы
ауысуы анық байқалады.
см Сұр, қоңыр, сәл нығыздалған, шаңды, кесекті, тамырлар
кездеседі, қиыршық тасты болып келеді.
Сарғыштау, ақшыл дақты, құрғақ, жеңіл құмбалшықты қиыршық
тастар кездеседі.

Химиялық көрсеткіш бойынша, бұл топырақтар құнарлы топырақтар қатарына
жатады. Беткі қабатқа гумус мөлшері 12,0%, тереңдеген сайын оның мөлшері
біртіндеп азаяды. Жалпы азот 0,74–0,15%–ке жетеді (6 кесте). Жылжымалы
фосфор мен калий жеткілікті. Бұл топырақтар тұздалмаған, гранулометриялық
6 кесте Жеңіл құмбалшықты таулы қара топырақтардың химиялық құрамы
Кескін №Үлгі алу Гумус Жалпы, % Сіңіру сиымдылығы, мгэкв 100 гр топырақта Жылжымалы,
тереңдігі,% мг100гр
см СО2 топырақта
%

Ылғалды, күнгірт, борпылдақ, орта құмбалшықты, ірі–дәнді,
кесекті, тамырлармен көмкерілген, келесі қабатқа өтуі түсі
бойынша біртіндеп.
см Сұр қоңыр, қоңырқай, ылғалды, борпылдақ, орта құмбалшықты,
ірі–дәнді кесекті, тамырлармен көмкерілген, түсі бойынша өтуі
біртіндеп.

Морфологиялық сипаттамамен толық танысу үшін №4 кескін жазбасын
келтіреміз. Кескін шаруашылықтың оңтүстік батыс бөлігінде жол торабы мен
өзен қиылысқан жерінен 450 м жерде салынады. Пайдаланатын жер–шабындық. Жер
бедері–солтүстікке қарай еңіс (7 кесте).
7 кесте Ауыр және орта құмбалшықты таулы қара топырақтардың химиялық құрамы
Кескін №Үлгі алу Гумус Жалпы, % СОСіңіру сиымдылығы, мгэкв 100 гр топырақта Жылжымалы
тереңдігі,% % мг100гр
см топырақта
азот фосфор

см Сарғыш, ылғалды, борпылдақ құмдақты, қиыршық тасты және
тасты.

Химиялық талдаудың көрсеткіші бойынша қара топырақтардың агрохимиялық
сипаттамасы тиімді. Беткі қабаттарда гумустың мөлшері 11,6–13,7 % – ке
дейін жетеді. Кескін төмендеген сайын оның мөлшері төмендейді. Гумус
мөлшеріне байланысты жалпы азот өзгеруі 0,72–0,88%, ал жалпы фосфор
0,29–0,34% аралығында ауытқиды. Карбонаттар 40–50 см тереңдіктен байқалады.
Олардың ең максималды шоғырлануы 80–90 см–ден басталады. Гранулометриялық
құрамы бойынша бұл топырақтар көбінесе орта, ал кейде ауыр құмбалшықты (8
кесте).

4.3 Суармалы ауыр және орта құмбалшықты таулы қою қара–қоңыр
топырақтар

Бұл топырақтар Қабылиса бөлімшесінде кездеседі. Жер бедері–тау
бөктеріндегі жазықтық. Бұл топырақтар түгел жыртылған. Тың жердегі өсімдік
жамылғысында көбінесе жусандар мен бидайықтар кездеседі. Аналық жыныстар
көбінесе сұр–қоңыр құмбалшықтар, оның астында қиыршық тасты құмбалшықтар
мен құмайттар орналасқан. Гумус қабатының қалыңдығы 35–45 см–ге жетеді. Бұл
топырақтардың морфологиялық белгілерімен танысу үшін №10 кескіннің
жазбасын келтіреміз. Кескін жоғарғы вольтті бағаналар тізбесінен 400 м
жерде, оңтүстік бөлігінде салынған. Жер бедері – жазықтық. Өсімдік
жамылғысы–көп жылдық шөп. Тұз қышқылынан беткі қабатта көпіршиді.
см Қою қара–қоңыр, сәл ылғал, борпылдақ, кесекті, орта
құмбалшықты, тамырлармен көмкерілген. Келесі қабатқа
өтуі анық.
Сұр қоңыр, сәл ылғал, сәл нығыздалған орта құмбалшықты, берік
емес кесекті, түсі арқылы ауысуы біртіндеп өзгереді.
Ашық қоңыр, ылғалды, борпылдақ, ауыр құмбалшықты, тамырлар
кездеседі, берік емес кесекті, шаңды бір қатар тастар мен
қиыршық тастар кездеседі, түсі арқылы ауысады.
С1см Сарғыштау сұр, ылғалды, борпылдақ, жеңіл құмбалшықты,
тамырлар кездеседі, сәл тасты түсі арқылы ауысуы біртіндеп
өзгереді.
С2см Сарғыш, ылғалды, борпылдақ, қиыршық тас көп кездеседі,
құмдақты, түйіртпексіз.

Өзен арнасы бойында және оның айналасында көбінесе қиыршық тастар көп
кездеседі. Химиялық талдаудың көрсеткіші бойынша, бұл топырақтардың беткі
қабатында гумус мөлшері 3,56 %–ға жетеді, тереңдеген сайын оның мөлшері
азаяды. Жалпы азот мөлшері гумусқа байланысты өзгереді (9 кесте).
9 кесте Суармалы ауыр және орта құмбалшықты таулы күңгірт қара-қоңыр
топырақтардың химиялық құрамы
Үлгі алу Гумус% Жалпы, % СО2% Сіңіру сиымдылығы мгэкв 100 гр Жылжымалы мг100
тереңдігі, топырақта гр топырақта
Кескін № см

- -
0-5 717,2
5-10 -
10-15 2630,1
16-20 568,4
21-25 -
26-30 -
31-35 6,0
36-40 44,0
41-45 152,8
46-50 56,2
51-55 114,3
56-60 104,0
61-65 16,0

Топырақ бонитетінің балл картограммасын талдаған кезде мына төменгі
жағдайды атап ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.