Заңды тұлғалардың салық есебі және жиынтық жылдық табысты талдау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... 7
1.1. Бухгалтерлік есеп, оның мәні және экономиканы басқару жүйесінде алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Зерттеп отырған кәсіпорынның техникалық.экономикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2. ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ САЛЫҚ ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.1. Табыс салығының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2. Активтер мен міндеттемелердің салық базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.3. Болашақ өтелетін құнның салық әсерін анықтау барысында шеккен шығындардың бастапқы құны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.4. Активтер мен міндеттермелер құнының өзгерушен салықтардың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ЖЫЛДЫҚ ТАБЫСЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
3.1 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты ... ... ... ...53
3.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі ... ... ..59
3.3. Кәсіпорынның жиынтық жылдық табысының талдауы ... ... ... ... ...66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
1. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... 7
1.1. Бухгалтерлік есеп, оның мәні және экономиканы басқару жүйесінде алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Зерттеп отырған кәсіпорынның техникалық.экономикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2. ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ САЛЫҚ ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.1. Табыс салығының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2. Активтер мен міндеттемелердің салық базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.3. Болашақ өтелетін құнның салық әсерін анықтау барысында шеккен шығындардың бастапқы құны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.4. Активтер мен міндеттермелер құнының өзгерушен салықтардың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ЖЫЛДЫҚ ТАБЫСЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
3.1 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты ... ... ... ...53
3.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі ... ... ..59
3.3. Кәсіпорынның жиынтық жылдық табысының талдауы ... ... ... ... ...66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М. ТЫНЫШПАЕВ атындағы
ҚАЗАҚ КӨЛІК ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯЛАР АКАДЕМИЯСЫ
СДО ФАКУЛЬТЕТІ
Есеп және аудит кафедрасы
070740 Бухгалтерлік есеп және аудит мамандығы
Қорғауға жіберілді
Есеп және аудит
кафедрасының меңгерушісі
э.ғ.д, профессор
___________Т.Б. Баяхметов
______________2007ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: Заңды тұлғалардың салық есебі және жиынтық жылдық табысты
талдау
(ҚККА бойынша 2007ж._________________ айының № _____ бұйрығымен
екітілген)
Диплом жұмысын орындаушы: Керимбекова
Г.С.
Ғылыми жетекші:
Ашимова А.А.
э.ғ.к., доцент м.а.
Норма-бақылаушы:
Ашимова А.А.
АЛМАТЫ-2007
АННОТАЦИЯ
На тему Наловый учет юридических лиц и анализ совокупного годового
дохода
Дипломная работа написана на материалах АО Алматинского
эксплуатационного вагоноремонтного завода.
Содержание дипломной работы раскрыто в трех главах.
В первой главе рсаамотрены общие вопросы по организации бухгалтерского
учета и технико-экономическая характеристика исследуемого предприятия.
Во второй главе раскрыты вопаросы по организации налогового учета в
юридических лицах , в том числе налог на прибыль, налоговая база активов и
обязательств, определение первоначальной стоимости расходов в следствие
влияния будущей стоимости.
В третьей главе проведен анализ финансовго положения хозяйствующего
субъекта , а также анализ совокупного годового дохода.
Дипломница
Керимбекова Г.С.
Научный руководитель Ашимова А.А.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 5
1. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... 7
1. Бухгалтерлік есеп, оның мәні және экономиканы басқару
жүйесінде алатын орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Зерттеп отырған кәсіпорынның техникалық-экономикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2. ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ САЛЫҚ
ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .14
2.1. Табыс салығының есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.14
2.2. Активтер мен міндеттемелердің салық
базасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..17
2.3. Болашақ өтелетін құнның салық әсерін анықтау барысында шеккен
шығындардың бастапқы
құны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.43
2.4. Активтер мен міндеттермелер құнының өзгерушен салықтардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ЖЫЛДЫҚ ТАБЫСЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...53
3.1 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты ... ... ... ...53
3.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі ... ... ..59
3.3. Кәсіпорынның жиынтық жылдық табысының талдауы ... ... ... ... ...66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .72
Кіріспе
Кейіңгі кезде Қазақстанның есеп жүйесінде көптеген күрделі өзгерістер
болды, және оны одан әрі жетілдіру жағдайы әлі жалғасуда. Есеп жүйесінде
жаңа мүлік түрлері мен міндеттемелері, сондай-ақ жаңа шаруашылық
операциялары пайда болды. Шаруашылық жүргізуші субъектісінің есеп аясы
біршама артып келеді. Шаруашылық жүргізуші субъектісі есепті жүргізу
техникасын, нысанын, әдістемесін әрекет етіп тұрған заңға және Халықаралық
стандарт жүйесіне сәйкестендіріп,сондай-ақ сала ерекшелігін ескеріп
өздерінің есеп саясатын қалыптастыруына болады. Сонымен қоса, шаруашылық
субъектісі өздерінің өндіріс запастарын бағалаудың әдістерін және өнімнің
өзіндік құнын есептеудің тәсілдерін таңдау құқығына да ие. Осы және басқа
да өзгерістер бухгалтерлік есеп берудің жүйесі де біршама мәнді өзгерістер
әкелді. Оның құрамы, мазмұны халықаралық есепке жақындатылады, сонымен қоса
есеп берудің мәліметіне, кез келген тұтынушылар пайдалана алатын болады.
Бухгалтерлік есептің анықтылығы және тәртіпке салынған жұмыс көп
жағдайда субъектісінің экономикалық жағдайына бюджетке жасалатын төлемінің
уақыты мен мөлшеріне және сатып алушылармен есеп айырысуына әсер етеді.
Бүгінгі таңда бухгалтерлік есептің басты назары кез келген субъектінің
төлем қабілеттілігін, өтімділік активтерінің үлес салмағын анықтауға қарай
ығысқан сияқты. Сондықтан біз есеп жүйесінің ең басты бір бөлігі ретінде
салық есебі және жиынтық жылдық табысын талдау дипломдық жұмыс ретінде
таңдадық. Өйткені оның көмегімен кәсіпорынның бүгінгісі келешегі жан-жақты
сипатталады.
Дипломдық жұмыс негізінен үш тараудан тұрады. Оның бірінші тарауда
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есептің даму қарқыны және
зерттелетін кәсіпорынның (ЫРЫСТЫ-АПВЖЗ АҚ) техникалық-экономикалық
көрсеткіштері және оның жасаған есеп саясаты мен салық есебі жан-жақты
сипатталады.
Екінші тарауда кәсіпорынның салық есебі толығымен ашылып, бухгалтерлік
есеп беруді жасаудың кейбір ерекшеліктері көрсетіледі.
Ал үшінші тарауда қаржылық есеп беру жүйесін талдаудың және оның
аудитін жасаудың әдістемесі келтірілген. Тап осы таруда қаржылық есеп
берудің жетілдірудің жолдары ұсынылған.
Мен дипломдық жұмысты жазу үшін жоғарыдағы аталған кәсіпорынның
кейіңгі екі жылдық (2004-2005 ж.) мәліметін және есеп саясатын, түсініктеме
жазбасын пайдаландық.
Кәсіпорын негізінен жолаушылар тасымалдайтын вагондарды жөндеумен
айналысады. Кәсіпорын өзінің қаржылық есеп беру мәліметтерін, тек басқарма
органдарының рұқсатымен ғана жария ете алады.
Сонымен, есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық-
шаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін
айтамыз. Есеп беру процесін жасау – есеп жұмысының соңғы сатысы. Оның
деректері бойынша кәсіпорынның қызметін қорытындылайды; ол талдау жасаудың,
құнделікті және алдағы уақыттарға жоспарлаудың ақпараттық көзі де болып
табылады. Есеп берудің мемлекеттік мәні бар. Оның деректерін салықтардың
және басқа да бюджеттік төлемдерінің дер кезінде, әрі толық деңгейінде
төленуін қадағалау жасау үшін пайдаланады.
Кәсіпорын қызметіндегі нақты нәтижелердің шынайы да дәл көрініс беруі,
барлық көрсеткіштердің тығыз байланысты болуы, бухгалтерлік есеп беру мен
статистикалық жедел есеп берудің бір-біріне сәйкес келуі, әдістемелік және
басқа ережелердің сақталуы есеп беруге қойылатын талаптардың ең бастысы.
Берілген есептің тазалығы, есеп деректерінің инвесторлар мен
акционерлерге түсінікті болуы есепа ьеруге қойылатын талаптардың екінші
деңгейіндегісі болып табылады.
1. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Бухгалтерлік есеп, оның мәні және экономиканы басқару жүйесінде
алатын орны
Шаруашылык есептің нарық экономикасы жағдайындағы мақсаты мен
міндеттері
Экономиканы басқарудың жетіле түсуі, нарықтық қатынастардың
қалыптасуы. меншіктің әр түрлі нысандарын пайдалану, шетелдік әріптестердің
қатысуымен бірлескен кәсіпорындарды құру, халықаралық стандарттарға қарай
бағыт алу бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі мен мәнінің алдағы уақытта да
арта тусетінін білдіреді.
Шаруашылық есептің жүйесі есептің өзара байланысты үш түрінен: жедел,
бухгалтерлік және статистикэлық есеп терден тұрады.
Жедел (немесе жедел-техникалық) есеп шаруашылық процестері мен
құбылыстарына оларды тікелей жүзеге асыру барысында бақылау жасауға
арналған.
Оның ерекшелігі - басшылық пен басқарманы деректермен қамтамасыз
етудің жылдамдығы, жеделдігі. Жедел есептің көмегімен басқару
қызметкерлеріне кәсіпорындағы материалдық ресурстардың қозғалысы туралы,
шығарылған өнімнің көлемі, оның тиеп-жөнелтілуі және сатылуы жайында,
өндірістік қорлардың қолда бары, шарттың тәртібін жеткізушілер мен сатып
алушылардың сақтауы туралы және т.с.с. ақпараттар келіп түседі.
Бұл есептің басқаларына қарағанда (техникасы жағынан) ең қарапайым
түрі.
Жедел есеп әртүрлі процестер мен құбылыстарды әртурлі өлшеуіштердің -
натуралды, ақшалай және еңбектік өлшеуіштердің көмегімен көрсетеді.
Оны бөлім, цех, қойма сияқты бөлімшелердің қызметкерлері жүргізеді.
Оның деректері міндетті түрде құжаттарда тіркелмейді, оларды ауызша,
телефонмен, телеграфпен және т.б. беруге болады. Жекелеген жағдайларда
жедел есеп үшін арнайы құжат нысандары жасалады, мысалы: жұмысқа шығу мен
жұмыс уақытын пайдалану табелі.
Жедел-техникалық есеп уақыты бойынша бөлінуі мүмкін және оған деген
сұраныс қажеітілігіне қарай туындайды.
Сонымен, жедел есеп шаруашылық операциялары мен процестерін олар
жасалып жатқан кезде қадағалауға және бақылауға арналған
Статистикалық есеп немесе статистика экономика, мәдениет, білім беру
және т.б. салалардағы көпшілік сипаттағы құбылыстарды зерттейді.
Статистика экономиканың жағдайы, оның дамуының урдістері. жұмыс
күшінің қозғалысы, тауарлар, бағалы қағаздар, халықтың саны мен құрамы
туралы ақпараттарды қогамның әлеуметтік-экономикалық дамуына талдау және
жорамал жасау мақсатында әзірлейді және жинақтайды.
Халық шаруашылығы есебінің жүйесйндегі стагистика -бухгалтерлік
есеп пен жедел есепті біріктіретін қорытынды есеп түрі.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық құбылыстарының сандық жағын сапалық
жағымен байланыстыра отырып, заттық көрсеткіштермен, сондай-ақ ақшалай
түрде шаруашылық фәктілерін жалпылама, үздіксіз, құжатты негізделген және
өзара байланыстыра тіркеу жолымен зерттейді.
Шаруашылық қызметін жалпылама көрсету деп барлық мүлікті. өндірістік
қорлардың барлық түрін, шығындарды, өнімдерді, ақша қаражаттарын, қорларды,
кәсіпорынның берешектерін және т.с.с. міндетті түрде есепке алуды түсінуге
болады.
Уақыты жағынан үздіксіз материалдық құндылықтардың, ақша
қаражаттарының, есеп айырысулардың, қорлардың, несиелердің және т.б.
қозғалысы туралы кәсіпорында жасалып жатқан фактілерді қадағалауды және
құжаттарда жазуды талап етеді.
Әрбір шаруашылық фактісі құжатпен немесе бастапқы қағаз құжатпен
немесе құқықтық негізі бар ақпараттық машиналық тасығыштармен ресімделеді,
яғни соған сәйкес орындалатын шаруашылық операциясы үшін жауапкершілік
белгіленеді, демек құжат заңдық күшке ие болады.
Бухгалтерлік есептің аталып өткен ерекшеліктері оны есептің жедел-
техникалық және статистикалық түрлерінен айырықшаландырады. Бірақ есептің
барлық уш түрінің ақпараттарын, яғни шаруашылық есепті бутін жүйе ретінде
пайдалану сана кәсіпорындарға шаруашылық қызметін неғұрлым тиімді
басқаруға, өнімді тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыруға. жұмыстар
орындауға және қызметтер көрсетуге, кәсіпорынның нарықтағы жағдайын
бағалаусыз мүмкіндік бермек. Есептің әрбір түрі бірін-бірі толықтырып
отырады.
Нарықтық экономиканы басқару мен құруға, әртүрлі деңгейдегі басқару
шешімдерін әзірлеуге, негіздеуге және қабылдауға, кәсіпорынның нарықтағы
тәртібін анықгауға және бөсекелес кәсіпорындардың жағдайын айқындауға және
т.с.с. қажетті, кәсіпорынның қаржы және шаруашылық қызметі туралы сапалы
әрі уақтылы ақпарат қалыптастыру шаруашылық есептің негізгі мақсаты болып
табылады.
Шаруашылық есеп - бұл ең алдымен бақылау мақсатында шаруашылық
процестерін сан жағынан көрсету және өлшеу.
Алайда шаруашылық қызметі өзінің сипаты мен мағынасы бойынша алуан
түрлі болатыны соншалық. тіпті оны сан жағынан көрсету және бақылау үшін
әртүрлі өлшеуіштер қажет. Ол үшін өлшеуіштердің үш түрі: натуралды,
еңбектік. ақшалай өлшеуіштер қолданылады.
Натуралды өлшеуіштер еселте бір тектес обьектілерді керсету үшін
пайдаланылады. Олар санымен (дана), сапмағымен (кг, тн), ұзындығымен (м,
см), көлемімен (л, м) және т.б. белгіленеді, Өлшем бірлігін таңдау
ескеріпетін заттардың қасиетіне тәуелді.
Натуралды өлшеуіштер материалдық құндылық (шикізаттар мен материалдар,
негізгі құралдар, дайын өнімдер) обьектілерінің қозғалысын, сондай-ақ
орындалған құрылыс жұмыстарын шаршы және текше метрлермен, автокөлікпен (т.
км) есепке алу үшін қажет. Бұл өлшеуіштерді материалдық құндылықтарды
әртүрлі сұрыптар мен атаулар бойынша есепке алу қолдану осы құндылықтардың
сандық көрсеткіштері мен сапалық сипаттарын бір мезгілде алуға мүмкіндік
береді. Алайда натуралды өлшеуіштерді пайдалану шектелген, өйткені оларды
біріктіру мүмкін емес.
Еңбектік өлшеуіштерді уақыт бірлігіне жұмсалған еңбек санын өлшеу үшін
пайдаланады. Бұл әдетте жұмыс уақытының бірлігі (жұмыс құні, сағат, минут).
Бірақ көптеген жағдайларда еңбектік өлшеуіштерді өндірім нормаларын, еңбек
өнімділік есепке алу үшін натуралды өлшеуіштермен үштастыра қолданды.
Жалақыны - дұрыс есептеу үшін бұлардың маңызы зор болмақ.
Ақшалай өлшеуіш ескерілетін обьектілерді бірыңғай құндық бағада
(ақшалай елшемде - теңгемен немесе басқа вялютамен) көрсетуге және
жинақтауға қызмет етеді.
Ол әртектес шаруашылық құралдарын жинақтауға мүмкіндік береді. Оның
көмегімен кәсіпорынның мүліктік қүқықтарының көлемі. бұрын натуралды және
еңбектік өлшеуіштермен белгіленген шығындары анықталады, сметалар,
өндірістік тапсырмалар мен қаржы есептемесі жасалады.
Өлшеуіштерді әртүрлі үйлесімдермен де алады: натуралды өлшеуіштерді
құндылықпен (санды-сомалық есеп), ақшалай еңбекпен біріктіру және т.с.с.
Бухгалтерлік осеп - басқарудың аса маңызды функцияларының бірі.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде оны бизнестің, кәсіпкерліктің ісі деп
санайды.
Бухгалгерлік есеп оның алдына койған міндеттерді орындай алатындай
болып ұйымдастырылуы керек.
ҚР Министрлер Кабинетінің 22.12.99 ж. № 1063 қаулысымен бекітілген
Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп пен осеп беру туралы Ережеге
сәйкес:
- жедел басшылық ету мен басқаруға, сондай-ақ
инвесторлардың, жеткізушілердің, сатып алушылардың. кредиторлардың, салық
және банк органдарының пайдалануынз қажетті шаруашылық процестері мен
кәсіпорындәрдың, мекемелердің қызмет нәтижелері туралы толық және шынайы
ақпараттарды қалыптастыру;
- мүліктердің қолда бары мен қозғалысына, материалдық, еңбектік және
қаржылық ресурстардың бекітілген нормаларға, нормативтерге, сметаларға
сәйкес жұмсалуына бақылауды қамтамасыз ету;
- қаржы-шаруашыпық қызметіндегі жағымсыз құбылыстар жайында мерзімді
ескертулер жасау. Ішкі шаруашылық резервтерді анықтау және жұмылдыру
бухгалтерлік есептің басты міндеттері болып табылады.
Бухгалтерлік есептің алдына қойылған міндеттерді орындау үшін ол
мынадай талаптарка сай болуы тиіс:
1. Ақпаратты берудің мерзімділігі шаруашылық қызметіне жедел басшылық
етуге, міндеттерді орындауға, ағымдағы жұмыстың кемшіліктерін, ресурстар
шығынының нормадан ауытқуын анықтауға бақылауды жүзеге асыруға және т.б.
үшін қажет. Бұл талапты жүзеге асырған кезде есептік ақпәратты өңдеу және
алу үшін есептегіш техниканы пайдаланудың маңызы зор.
2. Есептік (нақты) көрсеткіштердің жоспар (тапсырма) көрсеткіштерімен
салыстырымдылығы белгіленген керсеткіштердің есеп деректерімен
байланысын қамтамасыз етеді және осы көрсеткіштердің орындалуына мерзімді
бақылау жасауды қамтамасыз етеді.
3. Дәлдік, объективтілік және қатаң негізді болу ескерілген барлық
деректер дұрыс, дәл есептелген, тиісті құжаттармен негізделген болу
керектігін аңғартады. Олар жұмыстағы жетістіктерді ғана емес, сондай-ақ,
кемшіліктерді де дұрыс көрсетіп беруге тиіс.
4. Толықтық. Есеп кәсіпорынның шаруашылық қызметіне толық сипат беруге
тиісті. Сонда ғана шаруашылықты басқару кезінде оның деректерін қолданудан
пайда болмақ.
5. Үнемділік. Бухгалтерлік есеп басқару мен басшылық етуге қажетті
барлық көрсеткіштерді аз шығын жұмсау жолы-мен алуды қамтамасыз етуі тиіс.
Бүған есептің қарапайымдылығы, оның үнемі жетілуі, қол еңбегін машиналыққа
ауыстыру және есеп қызметкерлерінің іскерлік біліктілігін арттыру мүмкіндік
жасайды. Мүның барлығы басқару аппаратын қысқартуға бағытталған.
6. Есептің қарапайымдылығы мен қолайлы болуы алынған ақпараттың мәнін
ұжымның әрбір мүшесінің түсінуіне, басқару үшін есептің деректерін
пайдалану мүмкіндігіне, резервтерді іздеуге, қаржы жағдайын нығайту
жөніндегі ұсыныстар әзірлеуге себепкер болады.
1.2. Зерттеп отырған кәсіпорынның техникалық-экономикалық сипаты.
Зерттеп отырған кәсіпорынның аты Алматы пайдалану және вагондар жөндеу
зауыты (АПВЖЗ) . Аталған зауыт вагондарды жөндеп, олардың бірқалыпты жұмыс
істеуін сақтап отыруға арналған. Жолаушы тасымалдайтын вагондарға жөндеу
жұмысының барлық түрін, атап айтқанда , деполық жөндеу (ДЖ) , бірінші және
екінші дәрежедегі күрделі жөндеу, сондай-ақ вагондарды толық калпына
келтіру жұмыстарын жүргізеді.
Сонымен қатар 2004 жылы бойынша вагондар аралық жөндеуге 82 рет соның
ішіңде 39 рет 949,5 сағат жөндеу депосының кінәсі болған. Жөндеуге тұрған
жарамсыз вагондар жоспар бойынща 14.6%. орындалғаны 13,3% яғни 3,7% артық
болуы себебі вагондардың жөндеуде циклдан тыс күрделі жөндеуде көп тұруы
және вагондардың барлығы кенерген қызмет уақыты өткен.
1-ші кестеде еңбек көрсеткіштеріне талдау жасалынған.
1 кесте
ЕҢБЕК КӨРСЕТКІШТЕРІ.
Көрсеткіш атауы өлшем 2005 2004 жыл ҚОРЫТЫНДЫ
бірлігіжыл
жоспар
Материалдық шығын - 16045 м.т.
Отын шығыны -16263 м.т.
Әртүрлі қызмет көрсетулерге ААҚ -3177 м.т.
Құрал-жабдықтардың тозу шығыны -157 м.теңге
Әртүрлі шығындар -3312 м.т.
Үнемделгендері:
Еңбек ақы төлеу қаржысы -11118 кт.
Әлеуметтік қамсыздандыру -1703 м.т.\
Элект қуаты шығыны -80 м.т.
Бөгде мекемелерге -1799 м.т.
Еңбек ақы төлеу қаржысы жоспарланған мөлшерден 11118 м.теңге
үнемделуінің негізгі себебі жоспарланған мөлшерден адам санының 17-адамға
кем болуынан 5050 м.теңге үнемделуі керек, (24757х
17х12=5050м.теңге),сонымен қатар орта-ша жалақының жоспарланған мөлшерден
(24757-23762=278 теңге) -278 теңге кем болуынан еңбекақы қоры 1177м.теңге
үнемделген.(278x353x12= 1177м.теңге) Жұмысшылардың ақысыз демалысқа
шығуынан 1485 м.теңге үнемделген.
Әлеуметтік қамсыздандыру
Жоспарланған мөлшері 20681 м.теңге жұмсалғаны 18978 м.теңге жоспардан
1703м.теңге үнемделген себебі еңбек ақы төлеу қаржысының 11118 м.теңге
үнемделуінен.
Материалдық шығын жоспарланған мөлшері 80599 м.теңге жұмсалғаны 96644
м.теңге ,яғни 16045 м.теңге артық жұмсалған негізгі себебтері:
Вагондардың циклдан тыс жөндеуінен 2004 жылы бойынша 54623 м.теңге
кіріс түскен, соның ішінде 24785 м.теңгенің қосалқы бөлшектері салынып
пайдалану депосы есебінен қайтарылған.
Төменгі кестеде зерттелген кәсіполрынның өнім көлемінің динамикасы
көрсетілген.
2. ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ САЛЫҚ ЕСЕБІ
2.1. Табыс салығының есебі
Кәсіпорын қаржы есептемесінің 12 Пайдаға салынатын салық атты
халықаралық стандарттың негізгі ережесіне сәйкес аяқталған операциялардың
салыққа қатысты салдарын осы оқиғаның өзін қалай ескеретін болса, тура
солай ескеруі керек.
12 Пайдаға салынатын салық атты халықаралық стандарттың мақсаты -
есептік кезенде аяқталган барлық операциялардың ағымдағы және келешектегі
салық тиімділігін тану болып табылады.
Есептік кезең бойынша шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызмет
нәтижелері мен есептік кезең бойынша аяқталған операциялардың салыққа
қатысты салдары туралы мәліметтердің қажеттілігі мерзімі ұзартылған салық
төлемдерінің әдістемесін қолдануды талап етеді.
12 Пайдаға салынатын салық ҚЕХС-ның ескі нұскасы бойынша салықтың
тиімділігі есептік кезеңдегі жұмсалған шығыстар мен еңбекпен келген
табыстың кұрамында танылған операциялар бойынша ғана анықталатын.
Жұмсалған шығыстар мен еңбекпен келген табысты танудың ережесі қаржы
есептемесінде және салық салуда әр түрлі болғандықтан кірістер мен шығыстар
туралы есеп беруде көрініс табатын салық салынғанға дейінгі есептік табыс
пен декларация бойынша салық салынатын табыс арасындағы тұрақты және
уақытша айырмашылықтар анықталады.
Әрі осыған орай уақытша айырмашылыққа тән салық әсерінің есеп айырысуы
жүргізіледі. Бұл жағдайда уақытша айырмашылық қаржы есептемесі мен салық
салу мақсаты үшін бір мезгілде жұмсалған шығыстар мен еңбекпен келген
табыстардың танылмайтыны секілді факторлардан туындайды.
Әрі мерзімі ұзартылған табыс салығы салық заңының талаптарына сәйкес
қалыптасатын салық салынатын табыстың шамасы мен стандарты бойынша
анықталатын салық салынғанға дейінгі таза табыстың арасындағы уақытша
айырмашылықтың салық әсерінің шамасын бейнелейді.
Уақытша айырмашылық қаржы есептемесінің мақсаты үшін кірістер мен
шығыстардың жекелеген баптары танылатын есептік кезеңнің осы баптардың
салық салудың мақсаты үшін танылатын есептік кезеңмен сәйкеспеуі
нәтижесінде пайда болады.
Мәселенен, жұмсалған шығыстардың бір бөлігі ағымдағы есептік кезеңдегі
салық салынатын табысты анықтау барысында бухгалтерлік есепте толық
шегеруге жатқызылмайды.
Алайда, келешекте бухгалтерлік есептегі жұмсалған шығыстар салықтық
есепте шегеріледі, бұл арадағы айырмашылық -тек тану уақытында ғана болып
тұр. Сондықтан да бюджетке тиісті ағымдағы салық міндеттемесінің шамасы
салық салынатын табыстың сомасына карай анықталатын фактіге қарамастан
табыс салығы бойынша шығыстарды анықтауда есептік кезеңдегі жұмсалған
шығыстар мен еңбекпен келген табыстардың барлық сомасының салықтық әсерін
анықтап алу қажет.
Әрі-беріден соң ағымдағы есептік кезеқде аяқталган операциялардың бәрі
бірдей кірістер мен шығыстар есебінің транзиттік баптарын өзгерте бермейді.
Аванспен алынған табыс немесе аванспен төленген шығыс секілді операцияларда
және ағымдағы есептік кезенде баланс шоттарында өзгеріске әкелетін, ал
келешекте кірістер мен шығыстар құрамында танылатын басқа да операциялар
бар. 12 ҚЕХС-тың жаңа нұсқасының талаптарына сәйкес табыс салығы бойынша
ағымдағы шығыстарды, сондай-ақ мерзімі ұзартылған шығыстарды да аныктау
қажет.
Табыс салығы бойынша ағымдағы шығыстар салық заңының ережесіне сәйкес
салық есебінің ережесі бойынша анықталатын салық салынатын табыстың
сомасына қарай есептеледі. Ал, табыс салығы бойынша мерзімі ұзартылған
шығыстар құндарының өтелуі немесе орны толтырылуы келешекте салықтық
салдарға әкеп соқтыратын активтер мен міндеттемелердің баланстық баптарының
шамасына қарай анықталады. Алайда, сыртқы пайдаланушыға ағымдағы есептік
кезенде аяқталған барлық, операциялардың келешектегі салықтық салдары
туралы ақпарат маңызды, ойткені келешекте актив құндарының орнын толтыру
немесе міндеттемелерді өтеу шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы
нәтижелеріне өз әсерін тигізеді және осыған орай табыс салығы бойынша
шығыстарға да әсер етпек.
Кірістер мен шығыстар (пайда мен залал) туралы есеп беруде танылған
операциялардың салықтық салдары табыс салығының ағымдағы шығыстар бабы
бойынша кірістер мен шығыстар (пайда мен залал) туралы есеп беруде көрініс
табуы керек. Бухгалтерлік баланста тікелей танылған операциялардың салықтық
салдары мерзімі ұзартылған салық талабының немесе мерзімі ұзартылған салық
міндеттемесінің бабы бойынша бух-галтерлік баланста тікелей көрініс табуы
қажет.
Осыған орай, стандарт қаржы есептемесінде операциялар мен оқиғалардың
танылуы мен көрініс табуы бойынша талаптарды ғана анықтап қоймай, сонымен
бірге осы операциялар мен оқиғалардың салықтық салдарын да анықтап береді.
Есеп беруде операциялар мен оқиғалардың салықтық салдары қандай жолмен және
қандай формада танылып, көрініс табуы қажет дейтін сұрақ туады.
Егер операциялар мен оқиғалар кірістер мен шығыстар (пайда мен залал)
туралы есеп беруде танылып, бейнеленетін болса, онда осы операциялардың
салықтық салдары да табыс салығы бойынша шығыстар формасында кірістер мен
шығыстар туралы есепті беруде танылуы қажет.
Егер операциялар мен оқиғалар бухгалтерлік баланста танылып, көрініс
табатын болса, онда олардың салықтық салдары да бухгалтерлік баланста
танылын, көрініс табуы қажет. Бірақ, қандай формада?
Мерзімі ұзартылған салық активтері мен мерзімі ұзартылған салық
міндеттемелерінің формасында болуы тиіс. Стандартқа салық активтері мен
салық міндеттемелері, активтердің салық базасы және міндеттемелердің салық
базасы деген ұғымдар енгізілген.
Қандай мақсатпен енгізілді? Кірістер мен шығыстар туралы есеп беруде
алынған табыстар мен жұмсалған шығыстарды танумен қатар бір мезгілде осы
операциялардыц салықтық салдары табыс салығы бойынша есептелген шығыстар
түрінде танылуы керек.
Әрі осыған орай, егер операциялар мен оқиғалар бухгалгерлік баланстағы
активтердің немесе міндеттемелердің құрамында көрініс табатын болса, осы
операциялар мен мәмілелердің салықтық салдары да мерзімі ұзартылған салық
активтері мен мерзімі ұзартылған салық міндеттемелері түрінде бухгалтерлік
баланста көрініс табуы тиіс. Стандарттың мақсаты -пайдаға (корпорациялық
табыс салығына) салынатын салықтың есеп ретінде анықтау болып табылады.
Стандарт каржы есептемесінде ағымдағы тану және бейнелеу бойынша
талаптарды ғана анықтап қоймай, сонымен бірге келешекте активтердің
(міндеттемелердің) баланстық құнын өтеудің нәтижесінде пайда болатын
болашақтағы салықтық салдарын да анықтап береді.
Келешекте салықтық салдары болатын активтер мен міндеттемелер - бұл
келешекте кәсіпорын алуы тиіс әрі салық салынатын табысты қосылуы тиіс,
болжалды арттырылуы немесе кемілуі уақыттан тыс (уақытпен санаспай) мерзімі
ұзартылған экономикалық пайда. Келешекте салықтық салдары болмайтын
активтер мен міндеттемелер - бұл болашақта кәсіпорын алуы тиіс, алайда
салық салынатын табысты анықтауда қосылмайтын, болжалды арттырылуы немесе
кемітілуі уақыттан тыс (уақытпен санаспай) мерзімі ұзартылған экономикалық
пайда.
Әрі осыған орай, бухгалтерлік және салық есептерінде операцияның
салықтық салдарын уақыттан тыс танудың рет-тәртібі айрықшалап көрсетіледі.
Нәтижесінде активтер мен міндеттемелерге бекітілген экономикалық пайда
жүзеге асады.
Қаржы есептемесінде (бухгалтерлік баланста) ескерілген активтер мен
міндеттемелер келешектегі қаржы есептемесінде (пайда мен залал туралы есеп
беруде) танылуы тиіс мерзімі ұзартылған экономикалық пайданы білдіреді.
Осыған орай, бухгалтерлік баланстың (активтер мен міндеттемелер) осы
баптарының кірістер мен шығыстар (табыс пен залал) туралы есеп берудің
құрамында танылу ретіне қарай бухгалтерлік есепте және салықтық есепте
уақытша айырмашылық пайда болады.
Нақты стандарттың мақсаты мынада: қаржы есептемесін (бухгалтерлік
балансты) жасау барысында бухгалтерлік есепте танудың реттәртібін анықтау
әрі активтердің баланстық құнының орнын толтыру немесе міндеттемелердің
баланстық құнын отёу нәтижесінде келешектегі болжалды салық әсерін
бейнелейтін мерзімі ұзартылган салық активтерін және мерзімі ұзартылган
салық міндеттемелерін жеке баланс баптары ретінде көрсету.
Әрбір есептік кезеңде қаржы есептемесінде мерзімі ұзартылған
активтерді және мерзімі ұзартылған міндеттемелерді бухгалтерлік баланстың
құрамында көрсету қажет.
Бұл сыртқы пайдаланушының келешекте активтердің (мін-деттемелердің)
баланстық құнының орны толтырылуы (өтелуі) нәтижесінде пайда болатын
болашақтағы салық әсерінің сомасы қандай болатынын анықтай алуы үшін қажет.
Яғни, активтердің (міндеттемелердің) баланстық құндарының орнын
толтыру (етеу) нәтижесінде болжанатын корпорациялык табыс салығы бойынша
бюджетпен есеп айырысуға келешектегі жиынтық әсері қандай?
Әрі-беріден соң активтер - бұл келешекте экономикалық пайда беретін
ресурстарды, ал бүгінгі танда бухгалтерлік баланста капиталдандырылған
шығындарды білдіретіндіктен, осыған орай пайдаланушының мынаны білгені
дұрыс: бухгалтерлік баланстың активтер құрамында капиталдандырылған
шығыстардың қандай бөлігінің орны толтырылды, яғни қандай бөлігі есептік
(бухгалтерлік) және салық салынатын табысты анық-тауда танылды?
Ал, капиталдандырылған шығынның қай бөлігінің келешекте бухгалтерлік
баланстың активтер құрамында салық салынатын табысты анықтау барысында орны
толтырылады?
Міндеттемелер - бұл өтелуі келешектегі экономикалық пай-даны қамтитын
ресурстарды кемітуге әкеп соқтыратын берешек болғандықтан, сыртқы
пайдаланушы капиталдандырылғанның қай бөлігі кірістердің міндеттемелер
бөлігінде өтелетін, яғни салық салынатын табысты анықтау барысында
таиылатынын білгені дұрыс?
Кірістер мен шығыстар туралы есеп беруде көрініс таппаған, алайда
бухгалтерлік баланстың жеке баптары ретінде танылған операциялардың
салықтық салдарын анықтау мақсатында активтердің салық базасы және
міндеттемелердің салық базасы секілді категориялар енгізілген.
2.2. Активтер мен міндеттемелердің салық базасы
Алдында айтылып кеткендей, 12 Пайдаға салынатын салық атты
халықаралық стандартқа Актив пен міндеттеменін, салық базасы ұғымы енген.
Активтің немесе міндеттеменің салық базасы — бұл салық салудың мақсаты
үшін активті немесе міндеттемені ескеретін сома.
Бұрын салық салудың мақсаты тұргысынан актив немесе міндеттеме
ескерілмеген болатын әрі талданбай келді.
Осыған орай, бухгалтерлік баланста көрініс тапқан актив сомасы
келешектегі салықтық салдарды есептеу барысында осы активтің салықтық
базасы түрғысынан талдануы керек.
Ескерілген активтің бұл шамасы одан ары салық салудың базасына қызмет
етеді, дәлірек айтқанда, салық салынатын табыстың сомасына әсерін тигізеді.
Активтің салық базасы - бұл кәсіпорын активтің баланстық құнының орнын
толтырғаішан кейін ғана алатын, кез келген салық салынатын экономикалық
пайдадан салық салу мақсатында шегерілетін шама.
Егер бұл экономикалық пайдаларға салық салынбайтын болса, онда
активтің салық базасы оның баланстық құнына теңеседі. Яғни, бұл болашақта
салық салынатын табыс сомасын кемітуі ықтимал активтердің бухгалтерлік
балансында ескерілетін шама. Бұл салық салынатын табысты анықтау барысында
шегеруге жататын активтің құны.
Жекелеген активтердің құнын есептен шығарудың рет-тәртібі мен
бухгалтерлік есепте шығын ретінде және салық салу мақсаты үшін шегерілетін
шегерім ретінде тиісті танудың тізбектілігі бірдей емес, салықтық әсерді
уақытша айырмашылықтан анықтауға болады.
Міндеттеменің салық базасының баланстық құны алдағы кезеңде осы
міндеттемеге қатысты салық салудың мақсаты үшін шегерілетін кез келген
соманың шегеріміне теңеседі.
Аванспен алынған түсім жағдайында пайда болған міндеттеменің салық
базасының баланстық құны алдағы кезеңде салық салынбайтын кез келген түсім
сомасының шегеріміне теңеседі.
Яғни, бұл міндеттеменің бухгалтерлік балансында ескерілген, осы
міндеттемеге қатысты салық салудың мақсаты ұшін шегерілетін шама.
Келешекте салықтық салдары болатын активтер мен міндеттемелер - бұл
танылу мерзімі уақыттан тыс (уақытпен санаспай) ұзартылған, ағымдағы
есептік кезеңнің баланстық баптарында капиталдандыруға жататын кірістер мен
шығыстар. Аяқталган операциялардың келешектегі салық әсерін тану мақсаты
үшін активтерді, біздің ойымызша, мына категориялар бойынша топтастыру
керек:
• Капиталдандырылған шығындар (Мерзімі ұзартылған шығыстар);
• Есептелген табыстар (Алу шоты бойынша сауда-саттық дебиторлық
берешегі);
• Басқадай дебиторлық берешек;
•Қаржы активтері.
Активтер - бұл құнының орнын толтыру келешекте табыс әкелетін және
кірістер мен шығыстардың арақатынас принципіне сәйкес еңбекпен келген
табысты танитын есептік кезеңдегі есептелген (алынған) табыстарға қарсы
шығыстар құрамында танылуға жататын, ағымдағы немесе өткендегі есептік
кезенде жұмсалған, капиталдандырылған шығындар.
Сондай-ақ - бұл келешекте алынуы көзделген, алайда жұмсалған
шығыстарға қарсы ағымдағы есептік кезенде танылуға жататын есептелген
табыстар.
Алдыңғы екі категориядағы активтер келешекте салықтық салдары болатын
активтерге, ал, үшінші және төртіншісі - келешекте салықтық салдары
болмайтын активтерге жатады.
Келешекте салықтық салдары болатын активтер мен міндеттемелер - бұл
танылу мерзімі уақыттан тыс (уақытпен са-наспай) ұзартылған, сол себепті де
баланстық баптардың пайда болуына әкеп соқтырған кірістер мен шығыстар.
Міндеттемелерді: біздің ойымызша мынадай категорияларда шектеу керек:
• Капиталдандырылған табыс (Мерзімі ұзартылған табыс);
• Есептелген табыс (Есептелген шығыстар бойынша міндеттемелер);
• Басқадай кредиторлық берешек;
• Қаржы міндеттемелері.
Міндеттемвлер - бұл құнының өтелуі келешекте активтерді істен
шығаратын және кірістер мен шығыстардың арақатынас принципіне сәйкес
есептелген (алынған) табыстарға қарсы ағымдағы есептік кезеңде танылуга
жататын есептелген шығыстар.
Сондай-ақ - бұл операция мен мәміле бойынша жұмсалған шығыстарды
танитын есептік кезеңнің табыс құрамында болашақта да танылуға жататын
ағымдағы немесе өткендегі есептік кезеңде алынған, капиталдандырылған
табыстар.
Міндеттеменің алғашқы екі категориясы келешекте салықтық салдары
болатын міңдеттемеге, ал үшіншісі және төртіншісі - келешекте салықтық
салдары болмайтын міндеттемеге жатады.
Капиталдандырылған шығын бөлігіндегі активтер және мерзімі ұзартылған
табыстар салық салу мен қаржы есептемесінің мақсатгары үшін жұмсалған
шығыстар мен еңбекпен келген табысты тану уакытындағы айырмашылықтың
нәтижесінде пайда болатын уақытша айырмашылықтың салық әсерімен бірге бір
мезгілде бухгалтерлік баланста көрсетілуі тиіс.
Бухгалтерлік балаистың активтер құрамындағы капиталдандырылған шығын
мен мерзімі ұзартылған табыс бойынша салық әсері мерзімі ұзартылған табыс
салығы бабы бойынша бухгалтерлік баланста да көрініс табуы қажет.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер аяқталған барлық операциялар мен
мәмілелер кірістер мен шығыстар (пайда мен залал) туралы есеп беруді және
бухгалтерлік балансты өзгертудің мына тұрпаттарының көмегімен олардың есеп
объекті-леріне әсер ететін сипаты бойынша бухгалтерлік баланста сипатталуы
және тіркелуі керек:
• Плюс активтер, минус активтер (+ А - А);
• Плюс пассивтер, минус пассивтер (+ П - П);
• Плюс активтер, плюс пассивтер (+ А + П);
• Минус активтер, минус пассивтер (- А, — П);
• Плюс активтер, плюс табыс (+ А + Т);
• Плюс шығыстар, активтер минус (+ Ш - А);
• Плюс шығыстар, плюс міндеттеме (+ Ш + М);
• Плюс табыс, минус міндеттеме (+ Т - М).
4 кестеде шаруашылық субъектілердің келешектегі салықтық салдары
көрсетәлген
4-кесте
Келешектегі салықтық салдарының сипаты бойынша шаруашылық жүргізуші
субъектілердің тұрпаттары
Плюс активтер, Плюс табыстар
301 Алу шоты шот дебеті, 701 Тауарларды, дайын өнімдерді (жұмыс,
қызмет) сатудан түскен табыс шот кредиті.
Бұл тұрпаттағы операция есептеу жолымен табысты танумен байланысты,
Қаржы есептемесінің мақсаты үшін табысты тану және салық салудың мақсаты
үшін табысты тану уақыт тұрғысынан сәйкеспейтіндіктен, бұл операцияның
келешекте салықтық салдары болады.
Айталық, табыс салық салудың мақсаты үшін кассалық әдіс бойынша
танылады, яғни ақшалай қаражатты нақты алу бойынша танылады, ал қаржылық
есеп аясында - есептеу әдісі бойынша танылады.
Бұл жағдайда қаржылық есепте есептеліп, танылған табыстың шамасы мен
кассалық әдіс бойынша салық салудың мақсаты үшін танылған табыс шамасы
арасында уақытша айырмашылық пайда болады.
Осыған орай, уакытша айырмашылық қаржы есептемесінің мақсаты үшін және
салық салудың мақсаты үшін еңбекпен келген табысты тану сәттерінің арасында
айырмашылық орын алғанда ғана пайда болмақ.
Қазақстан Республикасының Салық заңына сәйкес табыс салық салудың
мақсаты үшін есептеу әдісі бойынша, ал қаржы есептемесінің мақсаты үшін
каржы есебінің аясында танылады.
Осыған орай, келешекте Алу шоты бойынша дебиторлық берешек бабы
бойынша есептелген табыстың нәтижесінде активтер құнының орнын толтырудың
болашақта салықтық салдары болмайды.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы салық заңы бойынша есептелген
табыс бір мезгілде қаржы есебінің аясында да, салық есебінің аясында да
еңбекпен келген табыс ретінде танылады. Бұл жағдайда осы активтің салық
базасы (алу шоты бойынша дебиторлык, берешек) оның баланстық құнына тең
болады.
Плюс шығыстар, Плюс міндеттемелер
Есептелген шығыстарды тану және ресурстарды нақты істен (есептен)
шығару уақыт жағынан сәйкес келмейтіндіктен есептеу әдісі бойынша қаржы
есебінің аясында танылған шығыстардың шамасы мен салық салудың мақсаты үшін
танылған шығыстар шамасының арасында уақытша айырмашылық пайда болады. Тану
уақытындағы бұл айырмашылық жұмсалған шығыстарды қаржы есептемесінің
мақсаты үшін тану және салық салудың мақсаты үшін тану сәттерінің арасында
айырмашылық орын алғанда ғана пайда болуы ықтимал.
Қазақстан Республикасында салық салудың мақсаты үшін танылған шығыстар
салық есебінің негізгі ережесі бойынша қаржы есебінің аясында есептеу әдісі
бойынша шегеруге жатқызылады. Алайда, салық кодексінде салық заңының жеке
бабы ретінде жалпы ережеден бөлек айрықшалық (исключения) болады.
Айталық, еңбекақы бойынша жұмсалған шығыстар есептеу әдісі бойынша
шегеруге жатқызылады. Еңбекақы бойынша шығыстарды қаржы есебінің аясында
есептеу мына корреспонденция түрінде көрініс табады:
811 Өткізу бойынша шығыстар, 821 Жалпы және әкімшілік шығыстары,
902 Еңбекақы қосалқы 90 Негізгі өндіріс және т.б. шоттар дебеті, 681
Еңбекақы бойынша қызметкермен есеп айырысу шот кредиті. Егер шығыстардың
қаржы есебі аясындагы танылу сәті салық салудың мақсаты үшін салықтық
шегерулер құрамында танылу сәтімен сәйкес келетін болса, онда есептелген
міндеттеменің салық базасы оның балашақ құнына сәйкеседі.
Ағымдағы есептік кезеңнің қаржы есебі аясында резервілеу жолымен нақты
жұмсалмаған шығындар бойынша есептелген шығыстар салықтық шегерулер
құрамына салық салудың мақсаты үшін қабылданбайды.
Осыған орай, Алдағы шығыстар мен төлемдердің резервісі немесе
Күмәнді борыштар бойынша резерв баланстық баптарының салық базасы оның
баланстық құндарына тең болмайды.
Бұл уақытша айырмашылықтың пайда болуына әкеп соқтырады, оның салық
әсері Мерзімі ұзартылған табыс салығы баланстық бабы бойынша бухгалтерлік
баланста көрініс табуы тиіс.
Айталық, қаржы есебінің аясында күмәнді борыш бойынша есептелген
резерв мына корреспонденция түрінде керініс табады: 821 Жалпы және
әкімшілік шығыстары шот дебеті, 311 Күмәнді борыштар бойынша резерв шот
кредиті.
Ал, күмәнді борышқа салық салудың мақсаты үшін есептеу сәтінен кейін
толық үш жыл өтіп кеткен, сондықтан да тану уақытында айырмашылық болатын
дебиторлық берешек қана танылуы мүмкін. Осыған орай, Күмәнді борыш бойынша
резерв баланстық контрактивтік бап бухгалтерлік баланста Мерзімі
ұзартылған табыс салығы бабы бойынша уақытша айырмашылықтың салық әсерімен
бірге көрсетілуі тиіс.
Бұл жағдайда осы баптың салық базасы оның баланстық құнына тең
болмайды.
Осыған ұқсас жағдай мына корреспонденция түрінде - қаржылық есептің
аясында көрініс табатын алдағы шығыстар мен төлемдер бойынша резервті құру,
шартты немесе кепілдігі бар міндеттемелерді есептеу жағдайларында
кездеседі:
Шығыстар есебінің шоттар дебеті, 687 Басқадай кредит шоты 68
Басқадай кредиторлық берешек қосалқы шоты, 651 Кепілдігі бар
міндеттемелер, 652 Шартты міндеттемелер кредит шотгары.
Міндеттеменің осы бабы бойынша баланстық құны оның салық базасына тең
болмайды, бұл уақытша айырмашылықтың салық әсерін есептеу қажеттілігін
тудыратын уақытша айырмашылықтыц пайда болуына әкеп соғады.
Плюс шығыстар, Минус активтер
Бұрын бухгалтерлік баланстың активтер құрамында капи-талдандырылган,
жұмсалған шығындарды шығыстар құрамында тану, егер қаржы есептемесінің
мақсаты үшін жұмсалған шығыстарды тану сәті салық салудың мақсаты үшін
жұмсалған шығыстарды тану сәтімен сәйкеспейтін болса, уақытша
айырмашылықтың салық әсерін көрсету қажеттілігін тудырады.
Айталық, негізгі құралжабдықтардың объектілерін сатып алу бойынша
жұмсалған шығын бухгалтерлік баланстағы ұзақ мерзімді активтердің құрамында
капиталдандырылуға жатқы-зылады. Жұмсалған шығындардың одан ары
пайдаланылуына қарай амортизациялық аударымдар түрінде шығыстар кұрамында
танылуға жатады:
Шығыстар есебінің шоттар дебеті, жинақталған амортизация, тозу
есебінің шоттар дебеті.
Егер қолданыста бар салық тәжірибесі бойынша салық амортизациясын
есептеу тәртібі бухгалтерлік амортизацияны есептеудің есептік тәжірибесімен
сәйкеспейтін болса уақытша айырмашылықтың пайда болу ықтималдығы туады. Бұл
жағ-дайда негізгі құрал-жабдык объектілерінің салық базасы олардың
баланстық құндарымен сәйкеспейді, бұл уакытша айырмашылықтың салық әсерінің
пайда болуына әкеледі.
Қаржы есептемесінің мақсаты үшін және салық салудың мақсаты үшін
жұмсалған шығындарды тауарлы-материалдық қорлар бойынша тану уақыттары
сәйкесетіндіктен тауарлы-ма-териалдық қорлардың баланстық құны олардың
салық базасына тең.
Плюс активтер, Плюс міндеттеме (мерзімі ұзартылган табыстар бөлігінде)
Кірістер мен шығыстар туралы есеп беру және бухгалтерлік баланста
өзгеріс тудыратын осы түрпаттағы операция, егер ол мерзімі ұзартылған
немесе каииталдандырылған табысқа қатысты болса, салықтық салдары болатын
операцияға жатады. Есептеу әдісі бойынша қаржылық есептің аясында аванспен
алынған түсімді еңбекпен келген табыстың құрамында танудың мерзімі
ұзартылған жағдайда және осы табыс салық салудың мақсаты үшін олардьщ нақты
төленген сәті бойынша қосылатын жағдайда уақытша айырмашылық пайда болады.
Егер табыс каржылық есептің аясында төлем фактісіне қарамастан
тауарларды жөнелту, жұмысты орындау немесе қызмет көрсету сәті бойынша
еңбекпен келген табыс ретінде, ал салықтық есептің аясында төлем фактісі
бойынша танылатын бол-са, бухгалтерлік табыстың есептелген шамасы салық
салудың мақсаты үшін танылатын табыстың шамасына тең болмайды.
Бұл жағдайда міндеттемелер құрамындағы есептелген табыстың баланстық
құны осы міндеттеменің салық базасына тең болмайды (алдағы кезеңнің
табыстары және алынған аванс бойынша).
Қазақстан Республикасының қолданыстағы салық заңы бойынша табыс салық
салудың мақсаты үшін тауарларды жөнелту, жұмыстың орындалу немесе қызметтің
көрсетілу сәті және есептеу әдісі бойынша қабылданатындықтан бұл
міндеттеменің баланстық құны оның салық базасына тең болып, уақытша
айырмашылық пайда болмайды.
Бір баланстық шотты және бір транзиттік шотты бір мезгілде қозғаған
барлық операцияда табыс салығы бойынша мерзімі ұзартылган шығыстарды және
табыс салығы бойынша ағымдағы шығындарды анықтап, есептеу қажет.
Қаржы есептемесінің және салық салудың мақсаты үшін бір мезгілде
танылған кірістер мен шығыстардың баптары баланстық баптардың пайда болуына
әкеп соқтырмайды, сондықтан да олардың келешекте салықтық салдары болмайды.
Кейбір баптар салық салудың мақсаты үшін танылғанымен, бухгалтерлік
баланста көрініс таппайды, мұндай жағдайда да уақытша айырмашылық пайда
болады.
Келешекте салықтық салдары болмайтын операциялар - бұл келешекте
құндарының орны толтырылуы немесе өтелуі кірістердің немесе шығыстардың
транзиттік шоттарында өзгеріс тудырмайтын - активтердің, міндеттемелердің
немесе меншікті капиталдың құрамында өзгерістер тудыратын операциялар.
Сондай-ақ, келешекте салықтық салдары болмайтын операцияға егер қаржы
есептемесінің мақсаты үшін танудың ережелері бірдей болатын болса ғана
баланстық шотта да, транзиттік шотта да көрініс табатын операциялар жатады.
Келесі бірінші және екінші сүреттерде активтер мен міндеттемелердің
салық базалары көрсетілген.
Ал, келешекте салықтық салдары болмайтын операция -бұл келешекте
құндарының орны толтырылуы немесе өтелуі кірістердің немесе шығыстардың
транзиттік шоттарында - активтердің, міндеттемелердің немесе меншікті
капиталдың құрамында өзгерістер тудыратын операция.
1-ші сүрет. Міндеттемелер мен табысқа салықтың әсері.
2-ші сүрет.Активтер мен шығыстарға салықтың әсері.
Сондай-ақ, келешекте салықтық салдары болатын операцияға егер қаржы
есептемесінің және салық салудың мақсаты үшін танудың ережедері әр қилы
болатын болса ғана баланстық шотта да, транзиттік шотта да көрініс табатын
операциялар жатады.
Егер барлық есептік кезеңнің жиынтығында жұмсалған және орны
толтырылған шығындардың сомасы, сондай-ақ алынған және еңбекпен келген
табыстардың сомасы қаржы есептемесі мен салық салудың мақсатында бірдей
танылса, онда осы танулар болып өткен есептік кезендер сәйкеспейді; бұл
уақытша айырмашылықтың пайда болуына әкеп соқтырады әрі мерзімі ұзартылған
салық міндеттемелері мен салық талаптарын танудың қажеттілігін тудырады.
Егер барлық есептік кезендердің жиынтығында жұмсалған және орны
толтырылган шығындар сомасы, сондай-ақ алынған және еңбекпен келген
табыстардың сомасы қаржы есептемесінің және салық салудың мақсатында әр
қилы танылатын болса, онда бұл мерзімі ұзартылған міндеттемелер мен
талаптар бойынша келешекте салықтық салдары болмайтын тұрақты
айырмашылықтың пайда болуына әкеп соғады.
Уақытша айырмашылықтың салық әсері қаржылық есептің аясында және салық
салудың мақсаты ұшін тану ережелері уақыт тұрғысынан сәйкеспейтін,
бухгалтерлік баланста капиталдандырылган кірістер мен шығыстардың мерзімі
ұзартылған баптарын білдіретін операциялар бойынша пайда болады.
Аванспен алынған және бухгалтерлік баланста капиталдандырылған табыс
шамасының салық әсері (мерзімі ұзартылған салық міндеттемесі немесе салық
талабы) кұрамындағы Мерзімі ұзартылған табыс салығы бабы бойынша
бухгалтерлік баланста анықталып, танылады.
Жұмсалған және бухгалтерлік баланста капиталдандырылған шығын
шамасының салық әсері (мерзімі ұзартылған салық міндеттемесі немесе салық
талабы) кұрамындагы Мерзімі ұзар-тылған табыс салығы бабы бойынша
бухгалтерлік баланста анықталып, танылады. (5-ші кесте)
ҮЛГІСІ: Қарыздың баланстық құны - 8000000 теңгеге тең. Қарыздың орнын
толтырудың келешекте салықтық салдары болмайды. Қарыздың салық базасы,
әлбетте, оның баланстық құнына - 8000000 теңгеге тең.
Міндеттемелер аныктамасына сәйкес кез келген міндеттеме секілді
қарыздың өтелуі де келешектегі экономикалық пайдасы қамтитын ресурстарды
істен шығаруға әкелуі тиіс. Яғни, міндеттемені өтеу келешектегі болжалды
экономикалық пайданың, табыстың кемуін тудырады.
Міндеттеменің келешектегі болжалды өтелуі келешектегі болжалды
экономикалық пайданы кемітуге қандай жолмен әсер етеді және міндеттеменің
салық базасы көрсеткішінде қалай анықталады.
Қарызды өтеудің салықтық салдары болмайтындықтан, міндеттеменің салық
базасының сомасы міндеттеменің баланстық құнына тең болады. Өйткені салық
әсері міндеттеменің баланстық құны мен міндеттеменің салық базасы
арасындағы айырмашылық түрінде анықталады. Осы үлгі бойынша міндеттемені
өтеу салық салынатын табысқа осы әсерді тану уақытында айырмашылықты
тудырмайды.
Өтелген қарыз сомасы салынатын табыстың мөлшеріне әсер етпейтін
фактінің көрсеткішіне өтелуі келешекте салық салынатын табыстың мөлшеріне
әсерін тигізетін міндеттеменің шамасын анықтау тұрғысынан алғандағы
міндеттеменің сатық базасы сомасына жатады.
Осы үлгі бойынша міндеттемені өтеу салық салынатын табыстың мөлшеріне
әсерін тигізбейтіндігін, міндеттеменің баланстық құны мен міндеттеменің
салық базасы арасындагы айырмашылық нөлге тең болуы керек.
Ал, бұл салық базасы осы міндеттеменің баланстық құнына теңескен
жағдайда ғана мүмкін болады.
5-кесте Активтер мен міндеттемелердің салық базасы
Кестенің жалғасы
Кестенің соңы
Бұл жағдай келешектегі экономикалық пайданы ыктимал кемітуші ретінде
міндеттемені анықтау тұрғысынан келгенде ғана түсінікті болмақ. Есептік
кезеңнің бухгалтерлік есебіндегі міндеттеменің өтелуі басқа есептік
кезеңнің салық салынатын табысын кемітуге карай әсер етеді дейтін сауалдың
жауабы міндеттеменің баланстық құны .мен міндеттеменің салық базасы
арасындағы айырмашылықтың сомасын береді.
Егер есептік кезеңнің бухгалтерлік есебіндегі міндеттеменің өтелуі
басқа есептік кезеңнін салық салынатын табысын анықтау барысында уакытша
айырмашылықтың пайда болуына әкелмесе, онда міндеттеменің салық базасының
сомасы міндеттеменің баланстық құнына тең болуы керек.
Ал, бұл жағдайдағы уақытша айырмашылық нолге тең болмақ.
Уақытша айырмашылықтар - бұл активтің немесе міндеттеменің баланстық
құндары мен олардың салық базалары арасындағы айырмашылық.
Мынаны айта кету керек: 1 1 Табыс салығының есебі атты казақстандық
стандартта актив пен міндеттемелердің салық базаларының анықтамасы жоқ.
Тағы бір үлгіні келтірейік: кысқа мерзімді міндеттемелер 450000 теңгеге тең
баланстық құнмен бюджетке төлеуге жататын айып санкциясын, өсім айыбын
қамтиды. Бұл айып санкциясы мен өсім айыбы қолданыстағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М. ТЫНЫШПАЕВ атындағы
ҚАЗАҚ КӨЛІК ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯЛАР АКАДЕМИЯСЫ
СДО ФАКУЛЬТЕТІ
Есеп және аудит кафедрасы
070740 Бухгалтерлік есеп және аудит мамандығы
Қорғауға жіберілді
Есеп және аудит
кафедрасының меңгерушісі
э.ғ.д, профессор
___________Т.Б. Баяхметов
______________2007ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: Заңды тұлғалардың салық есебі және жиынтық жылдық табысты
талдау
(ҚККА бойынша 2007ж._________________ айының № _____ бұйрығымен
екітілген)
Диплом жұмысын орындаушы: Керимбекова
Г.С.
Ғылыми жетекші:
Ашимова А.А.
э.ғ.к., доцент м.а.
Норма-бақылаушы:
Ашимова А.А.
АЛМАТЫ-2007
АННОТАЦИЯ
На тему Наловый учет юридических лиц и анализ совокупного годового
дохода
Дипломная работа написана на материалах АО Алматинского
эксплуатационного вагоноремонтного завода.
Содержание дипломной работы раскрыто в трех главах.
В первой главе рсаамотрены общие вопросы по организации бухгалтерского
учета и технико-экономическая характеристика исследуемого предприятия.
Во второй главе раскрыты вопаросы по организации налогового учета в
юридических лицах , в том числе налог на прибыль, налоговая база активов и
обязательств, определение первоначальной стоимости расходов в следствие
влияния будущей стоимости.
В третьей главе проведен анализ финансовго положения хозяйствующего
субъекта , а также анализ совокупного годового дохода.
Дипломница
Керимбекова Г.С.
Научный руководитель Ашимова А.А.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 5
1. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... 7
1. Бухгалтерлік есеп, оның мәні және экономиканы басқару
жүйесінде алатын орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Зерттеп отырған кәсіпорынның техникалық-экономикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2. ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ САЛЫҚ
ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .14
2.1. Табыс салығының есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.14
2.2. Активтер мен міндеттемелердің салық
базасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..17
2.3. Болашақ өтелетін құнның салық әсерін анықтау барысында шеккен
шығындардың бастапқы
құны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.43
2.4. Активтер мен міндеттермелер құнының өзгерушен салықтардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ЖЫЛДЫҚ ТАБЫСЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...53
3.1 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты ... ... ... ...53
3.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі ... ... ..59
3.3. Кәсіпорынның жиынтық жылдық табысының талдауы ... ... ... ... ...66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .72
Кіріспе
Кейіңгі кезде Қазақстанның есеп жүйесінде көптеген күрделі өзгерістер
болды, және оны одан әрі жетілдіру жағдайы әлі жалғасуда. Есеп жүйесінде
жаңа мүлік түрлері мен міндеттемелері, сондай-ақ жаңа шаруашылық
операциялары пайда болды. Шаруашылық жүргізуші субъектісінің есеп аясы
біршама артып келеді. Шаруашылық жүргізуші субъектісі есепті жүргізу
техникасын, нысанын, әдістемесін әрекет етіп тұрған заңға және Халықаралық
стандарт жүйесіне сәйкестендіріп,сондай-ақ сала ерекшелігін ескеріп
өздерінің есеп саясатын қалыптастыруына болады. Сонымен қоса, шаруашылық
субъектісі өздерінің өндіріс запастарын бағалаудың әдістерін және өнімнің
өзіндік құнын есептеудің тәсілдерін таңдау құқығына да ие. Осы және басқа
да өзгерістер бухгалтерлік есеп берудің жүйесі де біршама мәнді өзгерістер
әкелді. Оның құрамы, мазмұны халықаралық есепке жақындатылады, сонымен қоса
есеп берудің мәліметіне, кез келген тұтынушылар пайдалана алатын болады.
Бухгалтерлік есептің анықтылығы және тәртіпке салынған жұмыс көп
жағдайда субъектісінің экономикалық жағдайына бюджетке жасалатын төлемінің
уақыты мен мөлшеріне және сатып алушылармен есеп айырысуына әсер етеді.
Бүгінгі таңда бухгалтерлік есептің басты назары кез келген субъектінің
төлем қабілеттілігін, өтімділік активтерінің үлес салмағын анықтауға қарай
ығысқан сияқты. Сондықтан біз есеп жүйесінің ең басты бір бөлігі ретінде
салық есебі және жиынтық жылдық табысын талдау дипломдық жұмыс ретінде
таңдадық. Өйткені оның көмегімен кәсіпорынның бүгінгісі келешегі жан-жақты
сипатталады.
Дипломдық жұмыс негізінен үш тараудан тұрады. Оның бірінші тарауда
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есептің даму қарқыны және
зерттелетін кәсіпорынның (ЫРЫСТЫ-АПВЖЗ АҚ) техникалық-экономикалық
көрсеткіштері және оның жасаған есеп саясаты мен салық есебі жан-жақты
сипатталады.
Екінші тарауда кәсіпорынның салық есебі толығымен ашылып, бухгалтерлік
есеп беруді жасаудың кейбір ерекшеліктері көрсетіледі.
Ал үшінші тарауда қаржылық есеп беру жүйесін талдаудың және оның
аудитін жасаудың әдістемесі келтірілген. Тап осы таруда қаржылық есеп
берудің жетілдірудің жолдары ұсынылған.
Мен дипломдық жұмысты жазу үшін жоғарыдағы аталған кәсіпорынның
кейіңгі екі жылдық (2004-2005 ж.) мәліметін және есеп саясатын, түсініктеме
жазбасын пайдаландық.
Кәсіпорын негізінен жолаушылар тасымалдайтын вагондарды жөндеумен
айналысады. Кәсіпорын өзінің қаржылық есеп беру мәліметтерін, тек басқарма
органдарының рұқсатымен ғана жария ете алады.
Сонымен, есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық-
шаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін
айтамыз. Есеп беру процесін жасау – есеп жұмысының соңғы сатысы. Оның
деректері бойынша кәсіпорынның қызметін қорытындылайды; ол талдау жасаудың,
құнделікті және алдағы уақыттарға жоспарлаудың ақпараттық көзі де болып
табылады. Есеп берудің мемлекеттік мәні бар. Оның деректерін салықтардың
және басқа да бюджеттік төлемдерінің дер кезінде, әрі толық деңгейінде
төленуін қадағалау жасау үшін пайдаланады.
Кәсіпорын қызметіндегі нақты нәтижелердің шынайы да дәл көрініс беруі,
барлық көрсеткіштердің тығыз байланысты болуы, бухгалтерлік есеп беру мен
статистикалық жедел есеп берудің бір-біріне сәйкес келуі, әдістемелік және
басқа ережелердің сақталуы есеп беруге қойылатын талаптардың ең бастысы.
Берілген есептің тазалығы, есеп деректерінің инвесторлар мен
акционерлерге түсінікті болуы есепа ьеруге қойылатын талаптардың екінші
деңгейіндегісі болып табылады.
1. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Бухгалтерлік есеп, оның мәні және экономиканы басқару жүйесінде
алатын орны
Шаруашылык есептің нарық экономикасы жағдайындағы мақсаты мен
міндеттері
Экономиканы басқарудың жетіле түсуі, нарықтық қатынастардың
қалыптасуы. меншіктің әр түрлі нысандарын пайдалану, шетелдік әріптестердің
қатысуымен бірлескен кәсіпорындарды құру, халықаралық стандарттарға қарай
бағыт алу бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі мен мәнінің алдағы уақытта да
арта тусетінін білдіреді.
Шаруашылық есептің жүйесі есептің өзара байланысты үш түрінен: жедел,
бухгалтерлік және статистикэлық есеп терден тұрады.
Жедел (немесе жедел-техникалық) есеп шаруашылық процестері мен
құбылыстарына оларды тікелей жүзеге асыру барысында бақылау жасауға
арналған.
Оның ерекшелігі - басшылық пен басқарманы деректермен қамтамасыз
етудің жылдамдығы, жеделдігі. Жедел есептің көмегімен басқару
қызметкерлеріне кәсіпорындағы материалдық ресурстардың қозғалысы туралы,
шығарылған өнімнің көлемі, оның тиеп-жөнелтілуі және сатылуы жайында,
өндірістік қорлардың қолда бары, шарттың тәртібін жеткізушілер мен сатып
алушылардың сақтауы туралы және т.с.с. ақпараттар келіп түседі.
Бұл есептің басқаларына қарағанда (техникасы жағынан) ең қарапайым
түрі.
Жедел есеп әртүрлі процестер мен құбылыстарды әртурлі өлшеуіштердің -
натуралды, ақшалай және еңбектік өлшеуіштердің көмегімен көрсетеді.
Оны бөлім, цех, қойма сияқты бөлімшелердің қызметкерлері жүргізеді.
Оның деректері міндетті түрде құжаттарда тіркелмейді, оларды ауызша,
телефонмен, телеграфпен және т.б. беруге болады. Жекелеген жағдайларда
жедел есеп үшін арнайы құжат нысандары жасалады, мысалы: жұмысқа шығу мен
жұмыс уақытын пайдалану табелі.
Жедел-техникалық есеп уақыты бойынша бөлінуі мүмкін және оған деген
сұраныс қажеітілігіне қарай туындайды.
Сонымен, жедел есеп шаруашылық операциялары мен процестерін олар
жасалып жатқан кезде қадағалауға және бақылауға арналған
Статистикалық есеп немесе статистика экономика, мәдениет, білім беру
және т.б. салалардағы көпшілік сипаттағы құбылыстарды зерттейді.
Статистика экономиканың жағдайы, оның дамуының урдістері. жұмыс
күшінің қозғалысы, тауарлар, бағалы қағаздар, халықтың саны мен құрамы
туралы ақпараттарды қогамның әлеуметтік-экономикалық дамуына талдау және
жорамал жасау мақсатында әзірлейді және жинақтайды.
Халық шаруашылығы есебінің жүйесйндегі стагистика -бухгалтерлік
есеп пен жедел есепті біріктіретін қорытынды есеп түрі.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық құбылыстарының сандық жағын сапалық
жағымен байланыстыра отырып, заттық көрсеткіштермен, сондай-ақ ақшалай
түрде шаруашылық фәктілерін жалпылама, үздіксіз, құжатты негізделген және
өзара байланыстыра тіркеу жолымен зерттейді.
Шаруашылық қызметін жалпылама көрсету деп барлық мүлікті. өндірістік
қорлардың барлық түрін, шығындарды, өнімдерді, ақша қаражаттарын, қорларды,
кәсіпорынның берешектерін және т.с.с. міндетті түрде есепке алуды түсінуге
болады.
Уақыты жағынан үздіксіз материалдық құндылықтардың, ақша
қаражаттарының, есеп айырысулардың, қорлардың, несиелердің және т.б.
қозғалысы туралы кәсіпорында жасалып жатқан фактілерді қадағалауды және
құжаттарда жазуды талап етеді.
Әрбір шаруашылық фактісі құжатпен немесе бастапқы қағаз құжатпен
немесе құқықтық негізі бар ақпараттық машиналық тасығыштармен ресімделеді,
яғни соған сәйкес орындалатын шаруашылық операциясы үшін жауапкершілік
белгіленеді, демек құжат заңдық күшке ие болады.
Бухгалтерлік есептің аталып өткен ерекшеліктері оны есептің жедел-
техникалық және статистикалық түрлерінен айырықшаландырады. Бірақ есептің
барлық уш түрінің ақпараттарын, яғни шаруашылық есепті бутін жүйе ретінде
пайдалану сана кәсіпорындарға шаруашылық қызметін неғұрлым тиімді
басқаруға, өнімді тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыруға. жұмыстар
орындауға және қызметтер көрсетуге, кәсіпорынның нарықтағы жағдайын
бағалаусыз мүмкіндік бермек. Есептің әрбір түрі бірін-бірі толықтырып
отырады.
Нарықтық экономиканы басқару мен құруға, әртүрлі деңгейдегі басқару
шешімдерін әзірлеуге, негіздеуге және қабылдауға, кәсіпорынның нарықтағы
тәртібін анықгауға және бөсекелес кәсіпорындардың жағдайын айқындауға және
т.с.с. қажетті, кәсіпорынның қаржы және шаруашылық қызметі туралы сапалы
әрі уақтылы ақпарат қалыптастыру шаруашылық есептің негізгі мақсаты болып
табылады.
Шаруашылық есеп - бұл ең алдымен бақылау мақсатында шаруашылық
процестерін сан жағынан көрсету және өлшеу.
Алайда шаруашылық қызметі өзінің сипаты мен мағынасы бойынша алуан
түрлі болатыны соншалық. тіпті оны сан жағынан көрсету және бақылау үшін
әртүрлі өлшеуіштер қажет. Ол үшін өлшеуіштердің үш түрі: натуралды,
еңбектік. ақшалай өлшеуіштер қолданылады.
Натуралды өлшеуіштер еселте бір тектес обьектілерді керсету үшін
пайдаланылады. Олар санымен (дана), сапмағымен (кг, тн), ұзындығымен (м,
см), көлемімен (л, м) және т.б. белгіленеді, Өлшем бірлігін таңдау
ескеріпетін заттардың қасиетіне тәуелді.
Натуралды өлшеуіштер материалдық құндылық (шикізаттар мен материалдар,
негізгі құралдар, дайын өнімдер) обьектілерінің қозғалысын, сондай-ақ
орындалған құрылыс жұмыстарын шаршы және текше метрлермен, автокөлікпен (т.
км) есепке алу үшін қажет. Бұл өлшеуіштерді материалдық құндылықтарды
әртүрлі сұрыптар мен атаулар бойынша есепке алу қолдану осы құндылықтардың
сандық көрсеткіштері мен сапалық сипаттарын бір мезгілде алуға мүмкіндік
береді. Алайда натуралды өлшеуіштерді пайдалану шектелген, өйткені оларды
біріктіру мүмкін емес.
Еңбектік өлшеуіштерді уақыт бірлігіне жұмсалған еңбек санын өлшеу үшін
пайдаланады. Бұл әдетте жұмыс уақытының бірлігі (жұмыс құні, сағат, минут).
Бірақ көптеген жағдайларда еңбектік өлшеуіштерді өндірім нормаларын, еңбек
өнімділік есепке алу үшін натуралды өлшеуіштермен үштастыра қолданды.
Жалақыны - дұрыс есептеу үшін бұлардың маңызы зор болмақ.
Ақшалай өлшеуіш ескерілетін обьектілерді бірыңғай құндық бағада
(ақшалай елшемде - теңгемен немесе басқа вялютамен) көрсетуге және
жинақтауға қызмет етеді.
Ол әртектес шаруашылық құралдарын жинақтауға мүмкіндік береді. Оның
көмегімен кәсіпорынның мүліктік қүқықтарының көлемі. бұрын натуралды және
еңбектік өлшеуіштермен белгіленген шығындары анықталады, сметалар,
өндірістік тапсырмалар мен қаржы есептемесі жасалады.
Өлшеуіштерді әртүрлі үйлесімдермен де алады: натуралды өлшеуіштерді
құндылықпен (санды-сомалық есеп), ақшалай еңбекпен біріктіру және т.с.с.
Бухгалтерлік осеп - басқарудың аса маңызды функцияларының бірі.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде оны бизнестің, кәсіпкерліктің ісі деп
санайды.
Бухгалгерлік есеп оның алдына койған міндеттерді орындай алатындай
болып ұйымдастырылуы керек.
ҚР Министрлер Кабинетінің 22.12.99 ж. № 1063 қаулысымен бекітілген
Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп пен осеп беру туралы Ережеге
сәйкес:
- жедел басшылық ету мен басқаруға, сондай-ақ
инвесторлардың, жеткізушілердің, сатып алушылардың. кредиторлардың, салық
және банк органдарының пайдалануынз қажетті шаруашылық процестері мен
кәсіпорындәрдың, мекемелердің қызмет нәтижелері туралы толық және шынайы
ақпараттарды қалыптастыру;
- мүліктердің қолда бары мен қозғалысына, материалдық, еңбектік және
қаржылық ресурстардың бекітілген нормаларға, нормативтерге, сметаларға
сәйкес жұмсалуына бақылауды қамтамасыз ету;
- қаржы-шаруашыпық қызметіндегі жағымсыз құбылыстар жайында мерзімді
ескертулер жасау. Ішкі шаруашылық резервтерді анықтау және жұмылдыру
бухгалтерлік есептің басты міндеттері болып табылады.
Бухгалтерлік есептің алдына қойылған міндеттерді орындау үшін ол
мынадай талаптарка сай болуы тиіс:
1. Ақпаратты берудің мерзімділігі шаруашылық қызметіне жедел басшылық
етуге, міндеттерді орындауға, ағымдағы жұмыстың кемшіліктерін, ресурстар
шығынының нормадан ауытқуын анықтауға бақылауды жүзеге асыруға және т.б.
үшін қажет. Бұл талапты жүзеге асырған кезде есептік ақпәратты өңдеу және
алу үшін есептегіш техниканы пайдаланудың маңызы зор.
2. Есептік (нақты) көрсеткіштердің жоспар (тапсырма) көрсеткіштерімен
салыстырымдылығы белгіленген керсеткіштердің есеп деректерімен
байланысын қамтамасыз етеді және осы көрсеткіштердің орындалуына мерзімді
бақылау жасауды қамтамасыз етеді.
3. Дәлдік, объективтілік және қатаң негізді болу ескерілген барлық
деректер дұрыс, дәл есептелген, тиісті құжаттармен негізделген болу
керектігін аңғартады. Олар жұмыстағы жетістіктерді ғана емес, сондай-ақ,
кемшіліктерді де дұрыс көрсетіп беруге тиіс.
4. Толықтық. Есеп кәсіпорынның шаруашылық қызметіне толық сипат беруге
тиісті. Сонда ғана шаруашылықты басқару кезінде оның деректерін қолданудан
пайда болмақ.
5. Үнемділік. Бухгалтерлік есеп басқару мен басшылық етуге қажетті
барлық көрсеткіштерді аз шығын жұмсау жолы-мен алуды қамтамасыз етуі тиіс.
Бүған есептің қарапайымдылығы, оның үнемі жетілуі, қол еңбегін машиналыққа
ауыстыру және есеп қызметкерлерінің іскерлік біліктілігін арттыру мүмкіндік
жасайды. Мүның барлығы басқару аппаратын қысқартуға бағытталған.
6. Есептің қарапайымдылығы мен қолайлы болуы алынған ақпараттың мәнін
ұжымның әрбір мүшесінің түсінуіне, басқару үшін есептің деректерін
пайдалану мүмкіндігіне, резервтерді іздеуге, қаржы жағдайын нығайту
жөніндегі ұсыныстар әзірлеуге себепкер болады.
1.2. Зерттеп отырған кәсіпорынның техникалық-экономикалық сипаты.
Зерттеп отырған кәсіпорынның аты Алматы пайдалану және вагондар жөндеу
зауыты (АПВЖЗ) . Аталған зауыт вагондарды жөндеп, олардың бірқалыпты жұмыс
істеуін сақтап отыруға арналған. Жолаушы тасымалдайтын вагондарға жөндеу
жұмысының барлық түрін, атап айтқанда , деполық жөндеу (ДЖ) , бірінші және
екінші дәрежедегі күрделі жөндеу, сондай-ақ вагондарды толық калпына
келтіру жұмыстарын жүргізеді.
Сонымен қатар 2004 жылы бойынша вагондар аралық жөндеуге 82 рет соның
ішіңде 39 рет 949,5 сағат жөндеу депосының кінәсі болған. Жөндеуге тұрған
жарамсыз вагондар жоспар бойынща 14.6%. орындалғаны 13,3% яғни 3,7% артық
болуы себебі вагондардың жөндеуде циклдан тыс күрделі жөндеуде көп тұруы
және вагондардың барлығы кенерген қызмет уақыты өткен.
1-ші кестеде еңбек көрсеткіштеріне талдау жасалынған.
1 кесте
ЕҢБЕК КӨРСЕТКІШТЕРІ.
Көрсеткіш атауы өлшем 2005 2004 жыл ҚОРЫТЫНДЫ
бірлігіжыл
жоспар
Материалдық шығын - 16045 м.т.
Отын шығыны -16263 м.т.
Әртүрлі қызмет көрсетулерге ААҚ -3177 м.т.
Құрал-жабдықтардың тозу шығыны -157 м.теңге
Әртүрлі шығындар -3312 м.т.
Үнемделгендері:
Еңбек ақы төлеу қаржысы -11118 кт.
Әлеуметтік қамсыздандыру -1703 м.т.\
Элект қуаты шығыны -80 м.т.
Бөгде мекемелерге -1799 м.т.
Еңбек ақы төлеу қаржысы жоспарланған мөлшерден 11118 м.теңге
үнемделуінің негізгі себебі жоспарланған мөлшерден адам санының 17-адамға
кем болуынан 5050 м.теңге үнемделуі керек, (24757х
17х12=5050м.теңге),сонымен қатар орта-ша жалақының жоспарланған мөлшерден
(24757-23762=278 теңге) -278 теңге кем болуынан еңбекақы қоры 1177м.теңге
үнемделген.(278x353x12= 1177м.теңге) Жұмысшылардың ақысыз демалысқа
шығуынан 1485 м.теңге үнемделген.
Әлеуметтік қамсыздандыру
Жоспарланған мөлшері 20681 м.теңге жұмсалғаны 18978 м.теңге жоспардан
1703м.теңге үнемделген себебі еңбек ақы төлеу қаржысының 11118 м.теңге
үнемделуінен.
Материалдық шығын жоспарланған мөлшері 80599 м.теңге жұмсалғаны 96644
м.теңге ,яғни 16045 м.теңге артық жұмсалған негізгі себебтері:
Вагондардың циклдан тыс жөндеуінен 2004 жылы бойынша 54623 м.теңге
кіріс түскен, соның ішінде 24785 м.теңгенің қосалқы бөлшектері салынып
пайдалану депосы есебінен қайтарылған.
Төменгі кестеде зерттелген кәсіполрынның өнім көлемінің динамикасы
көрсетілген.
2. ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ САЛЫҚ ЕСЕБІ
2.1. Табыс салығының есебі
Кәсіпорын қаржы есептемесінің 12 Пайдаға салынатын салық атты
халықаралық стандарттың негізгі ережесіне сәйкес аяқталған операциялардың
салыққа қатысты салдарын осы оқиғаның өзін қалай ескеретін болса, тура
солай ескеруі керек.
12 Пайдаға салынатын салық атты халықаралық стандарттың мақсаты -
есептік кезенде аяқталган барлық операциялардың ағымдағы және келешектегі
салық тиімділігін тану болып табылады.
Есептік кезең бойынша шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызмет
нәтижелері мен есептік кезең бойынша аяқталған операциялардың салыққа
қатысты салдары туралы мәліметтердің қажеттілігі мерзімі ұзартылған салық
төлемдерінің әдістемесін қолдануды талап етеді.
12 Пайдаға салынатын салық ҚЕХС-ның ескі нұскасы бойынша салықтың
тиімділігі есептік кезеңдегі жұмсалған шығыстар мен еңбекпен келген
табыстың кұрамында танылған операциялар бойынша ғана анықталатын.
Жұмсалған шығыстар мен еңбекпен келген табысты танудың ережесі қаржы
есептемесінде және салық салуда әр түрлі болғандықтан кірістер мен шығыстар
туралы есеп беруде көрініс табатын салық салынғанға дейінгі есептік табыс
пен декларация бойынша салық салынатын табыс арасындағы тұрақты және
уақытша айырмашылықтар анықталады.
Әрі осыған орай уақытша айырмашылыққа тән салық әсерінің есеп айырысуы
жүргізіледі. Бұл жағдайда уақытша айырмашылық қаржы есептемесі мен салық
салу мақсаты үшін бір мезгілде жұмсалған шығыстар мен еңбекпен келген
табыстардың танылмайтыны секілді факторлардан туындайды.
Әрі мерзімі ұзартылған табыс салығы салық заңының талаптарына сәйкес
қалыптасатын салық салынатын табыстың шамасы мен стандарты бойынша
анықталатын салық салынғанға дейінгі таза табыстың арасындағы уақытша
айырмашылықтың салық әсерінің шамасын бейнелейді.
Уақытша айырмашылық қаржы есептемесінің мақсаты үшін кірістер мен
шығыстардың жекелеген баптары танылатын есептік кезеңнің осы баптардың
салық салудың мақсаты үшін танылатын есептік кезеңмен сәйкеспеуі
нәтижесінде пайда болады.
Мәселенен, жұмсалған шығыстардың бір бөлігі ағымдағы есептік кезеңдегі
салық салынатын табысты анықтау барысында бухгалтерлік есепте толық
шегеруге жатқызылмайды.
Алайда, келешекте бухгалтерлік есептегі жұмсалған шығыстар салықтық
есепте шегеріледі, бұл арадағы айырмашылық -тек тану уақытында ғана болып
тұр. Сондықтан да бюджетке тиісті ағымдағы салық міндеттемесінің шамасы
салық салынатын табыстың сомасына карай анықталатын фактіге қарамастан
табыс салығы бойынша шығыстарды анықтауда есептік кезеңдегі жұмсалған
шығыстар мен еңбекпен келген табыстардың барлық сомасының салықтық әсерін
анықтап алу қажет.
Әрі-беріден соң ағымдағы есептік кезеқде аяқталган операциялардың бәрі
бірдей кірістер мен шығыстар есебінің транзиттік баптарын өзгерте бермейді.
Аванспен алынған табыс немесе аванспен төленген шығыс секілді операцияларда
және ағымдағы есептік кезенде баланс шоттарында өзгеріске әкелетін, ал
келешекте кірістер мен шығыстар құрамында танылатын басқа да операциялар
бар. 12 ҚЕХС-тың жаңа нұсқасының талаптарына сәйкес табыс салығы бойынша
ағымдағы шығыстарды, сондай-ақ мерзімі ұзартылған шығыстарды да аныктау
қажет.
Табыс салығы бойынша ағымдағы шығыстар салық заңының ережесіне сәйкес
салық есебінің ережесі бойынша анықталатын салық салынатын табыстың
сомасына қарай есептеледі. Ал, табыс салығы бойынша мерзімі ұзартылған
шығыстар құндарының өтелуі немесе орны толтырылуы келешекте салықтық
салдарға әкеп соқтыратын активтер мен міндеттемелердің баланстық баптарының
шамасына қарай анықталады. Алайда, сыртқы пайдаланушыға ағымдағы есептік
кезенде аяқталған барлық, операциялардың келешектегі салықтық салдары
туралы ақпарат маңызды, ойткені келешекте актив құндарының орнын толтыру
немесе міндеттемелерді өтеу шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы
нәтижелеріне өз әсерін тигізеді және осыған орай табыс салығы бойынша
шығыстарға да әсер етпек.
Кірістер мен шығыстар (пайда мен залал) туралы есеп беруде танылған
операциялардың салықтық салдары табыс салығының ағымдағы шығыстар бабы
бойынша кірістер мен шығыстар (пайда мен залал) туралы есеп беруде көрініс
табуы керек. Бухгалтерлік баланста тікелей танылған операциялардың салықтық
салдары мерзімі ұзартылған салық талабының немесе мерзімі ұзартылған салық
міндеттемесінің бабы бойынша бух-галтерлік баланста тікелей көрініс табуы
қажет.
Осыған орай, стандарт қаржы есептемесінде операциялар мен оқиғалардың
танылуы мен көрініс табуы бойынша талаптарды ғана анықтап қоймай, сонымен
бірге осы операциялар мен оқиғалардың салықтық салдарын да анықтап береді.
Есеп беруде операциялар мен оқиғалардың салықтық салдары қандай жолмен және
қандай формада танылып, көрініс табуы қажет дейтін сұрақ туады.
Егер операциялар мен оқиғалар кірістер мен шығыстар (пайда мен залал)
туралы есеп беруде танылып, бейнеленетін болса, онда осы операциялардың
салықтық салдары да табыс салығы бойынша шығыстар формасында кірістер мен
шығыстар туралы есепті беруде танылуы қажет.
Егер операциялар мен оқиғалар бухгалтерлік баланста танылып, көрініс
табатын болса, онда олардың салықтық салдары да бухгалтерлік баланста
танылын, көрініс табуы қажет. Бірақ, қандай формада?
Мерзімі ұзартылған салық активтері мен мерзімі ұзартылған салық
міндеттемелерінің формасында болуы тиіс. Стандартқа салық активтері мен
салық міндеттемелері, активтердің салық базасы және міндеттемелердің салық
базасы деген ұғымдар енгізілген.
Қандай мақсатпен енгізілді? Кірістер мен шығыстар туралы есеп беруде
алынған табыстар мен жұмсалған шығыстарды танумен қатар бір мезгілде осы
операциялардыц салықтық салдары табыс салығы бойынша есептелген шығыстар
түрінде танылуы керек.
Әрі осыған орай, егер операциялар мен оқиғалар бухгалгерлік баланстағы
активтердің немесе міндеттемелердің құрамында көрініс табатын болса, осы
операциялар мен мәмілелердің салықтық салдары да мерзімі ұзартылған салық
активтері мен мерзімі ұзартылған салық міндеттемелері түрінде бухгалтерлік
баланста көрініс табуы тиіс. Стандарттың мақсаты -пайдаға (корпорациялық
табыс салығына) салынатын салықтың есеп ретінде анықтау болып табылады.
Стандарт каржы есептемесінде ағымдағы тану және бейнелеу бойынша
талаптарды ғана анықтап қоймай, сонымен бірге келешекте активтердің
(міндеттемелердің) баланстық құнын өтеудің нәтижесінде пайда болатын
болашақтағы салықтық салдарын да анықтап береді.
Келешекте салықтық салдары болатын активтер мен міндеттемелер - бұл
келешекте кәсіпорын алуы тиіс әрі салық салынатын табысты қосылуы тиіс,
болжалды арттырылуы немесе кемілуі уақыттан тыс (уақытпен санаспай) мерзімі
ұзартылған экономикалық пайда. Келешекте салықтық салдары болмайтын
активтер мен міндеттемелер - бұл болашақта кәсіпорын алуы тиіс, алайда
салық салынатын табысты анықтауда қосылмайтын, болжалды арттырылуы немесе
кемітілуі уақыттан тыс (уақытпен санаспай) мерзімі ұзартылған экономикалық
пайда.
Әрі осыған орай, бухгалтерлік және салық есептерінде операцияның
салықтық салдарын уақыттан тыс танудың рет-тәртібі айрықшалап көрсетіледі.
Нәтижесінде активтер мен міндеттемелерге бекітілген экономикалық пайда
жүзеге асады.
Қаржы есептемесінде (бухгалтерлік баланста) ескерілген активтер мен
міндеттемелер келешектегі қаржы есептемесінде (пайда мен залал туралы есеп
беруде) танылуы тиіс мерзімі ұзартылған экономикалық пайданы білдіреді.
Осыған орай, бухгалтерлік баланстың (активтер мен міндеттемелер) осы
баптарының кірістер мен шығыстар (табыс пен залал) туралы есеп берудің
құрамында танылу ретіне қарай бухгалтерлік есепте және салықтық есепте
уақытша айырмашылық пайда болады.
Нақты стандарттың мақсаты мынада: қаржы есептемесін (бухгалтерлік
балансты) жасау барысында бухгалтерлік есепте танудың реттәртібін анықтау
әрі активтердің баланстық құнының орнын толтыру немесе міндеттемелердің
баланстық құнын отёу нәтижесінде келешектегі болжалды салық әсерін
бейнелейтін мерзімі ұзартылган салық активтерін және мерзімі ұзартылган
салық міндеттемелерін жеке баланс баптары ретінде көрсету.
Әрбір есептік кезеңде қаржы есептемесінде мерзімі ұзартылған
активтерді және мерзімі ұзартылған міндеттемелерді бухгалтерлік баланстың
құрамында көрсету қажет.
Бұл сыртқы пайдаланушының келешекте активтердің (мін-деттемелердің)
баланстық құнының орны толтырылуы (өтелуі) нәтижесінде пайда болатын
болашақтағы салық әсерінің сомасы қандай болатынын анықтай алуы үшін қажет.
Яғни, активтердің (міндеттемелердің) баланстық құндарының орнын
толтыру (етеу) нәтижесінде болжанатын корпорациялык табыс салығы бойынша
бюджетпен есеп айырысуға келешектегі жиынтық әсері қандай?
Әрі-беріден соң активтер - бұл келешекте экономикалық пайда беретін
ресурстарды, ал бүгінгі танда бухгалтерлік баланста капиталдандырылған
шығындарды білдіретіндіктен, осыған орай пайдаланушының мынаны білгені
дұрыс: бухгалтерлік баланстың активтер құрамында капиталдандырылған
шығыстардың қандай бөлігінің орны толтырылды, яғни қандай бөлігі есептік
(бухгалтерлік) және салық салынатын табысты анық-тауда танылды?
Ал, капиталдандырылған шығынның қай бөлігінің келешекте бухгалтерлік
баланстың активтер құрамында салық салынатын табысты анықтау барысында орны
толтырылады?
Міндеттемелер - бұл өтелуі келешектегі экономикалық пай-даны қамтитын
ресурстарды кемітуге әкеп соқтыратын берешек болғандықтан, сыртқы
пайдаланушы капиталдандырылғанның қай бөлігі кірістердің міндеттемелер
бөлігінде өтелетін, яғни салық салынатын табысты анықтау барысында
таиылатынын білгені дұрыс?
Кірістер мен шығыстар туралы есеп беруде көрініс таппаған, алайда
бухгалтерлік баланстың жеке баптары ретінде танылған операциялардың
салықтық салдарын анықтау мақсатында активтердің салық базасы және
міндеттемелердің салық базасы секілді категориялар енгізілген.
2.2. Активтер мен міндеттемелердің салық базасы
Алдында айтылып кеткендей, 12 Пайдаға салынатын салық атты
халықаралық стандартқа Актив пен міндеттеменін, салық базасы ұғымы енген.
Активтің немесе міндеттеменің салық базасы — бұл салық салудың мақсаты
үшін активті немесе міндеттемені ескеретін сома.
Бұрын салық салудың мақсаты тұргысынан актив немесе міндеттеме
ескерілмеген болатын әрі талданбай келді.
Осыған орай, бухгалтерлік баланста көрініс тапқан актив сомасы
келешектегі салықтық салдарды есептеу барысында осы активтің салықтық
базасы түрғысынан талдануы керек.
Ескерілген активтің бұл шамасы одан ары салық салудың базасына қызмет
етеді, дәлірек айтқанда, салық салынатын табыстың сомасына әсерін тигізеді.
Активтің салық базасы - бұл кәсіпорын активтің баланстық құнының орнын
толтырғаішан кейін ғана алатын, кез келген салық салынатын экономикалық
пайдадан салық салу мақсатында шегерілетін шама.
Егер бұл экономикалық пайдаларға салық салынбайтын болса, онда
активтің салық базасы оның баланстық құнына теңеседі. Яғни, бұл болашақта
салық салынатын табыс сомасын кемітуі ықтимал активтердің бухгалтерлік
балансында ескерілетін шама. Бұл салық салынатын табысты анықтау барысында
шегеруге жататын активтің құны.
Жекелеген активтердің құнын есептен шығарудың рет-тәртібі мен
бухгалтерлік есепте шығын ретінде және салық салу мақсаты үшін шегерілетін
шегерім ретінде тиісті танудың тізбектілігі бірдей емес, салықтық әсерді
уақытша айырмашылықтан анықтауға болады.
Міндеттеменің салық базасының баланстық құны алдағы кезеңде осы
міндеттемеге қатысты салық салудың мақсаты үшін шегерілетін кез келген
соманың шегеріміне теңеседі.
Аванспен алынған түсім жағдайында пайда болған міндеттеменің салық
базасының баланстық құны алдағы кезеңде салық салынбайтын кез келген түсім
сомасының шегеріміне теңеседі.
Яғни, бұл міндеттеменің бухгалтерлік балансында ескерілген, осы
міндеттемеге қатысты салық салудың мақсаты ұшін шегерілетін шама.
Келешекте салықтық салдары болатын активтер мен міндеттемелер - бұл
танылу мерзімі уақыттан тыс (уақытпен санаспай) ұзартылған, ағымдағы
есептік кезеңнің баланстық баптарында капиталдандыруға жататын кірістер мен
шығыстар. Аяқталган операциялардың келешектегі салық әсерін тану мақсаты
үшін активтерді, біздің ойымызша, мына категориялар бойынша топтастыру
керек:
• Капиталдандырылған шығындар (Мерзімі ұзартылған шығыстар);
• Есептелген табыстар (Алу шоты бойынша сауда-саттық дебиторлық
берешегі);
• Басқадай дебиторлық берешек;
•Қаржы активтері.
Активтер - бұл құнының орнын толтыру келешекте табыс әкелетін және
кірістер мен шығыстардың арақатынас принципіне сәйкес еңбекпен келген
табысты танитын есептік кезеңдегі есептелген (алынған) табыстарға қарсы
шығыстар құрамында танылуға жататын, ағымдағы немесе өткендегі есептік
кезенде жұмсалған, капиталдандырылған шығындар.
Сондай-ақ - бұл келешекте алынуы көзделген, алайда жұмсалған
шығыстарға қарсы ағымдағы есептік кезенде танылуға жататын есептелген
табыстар.
Алдыңғы екі категориядағы активтер келешекте салықтық салдары болатын
активтерге, ал, үшінші және төртіншісі - келешекте салықтық салдары
болмайтын активтерге жатады.
Келешекте салықтық салдары болатын активтер мен міндеттемелер - бұл
танылу мерзімі уақыттан тыс (уақытпен са-наспай) ұзартылған, сол себепті де
баланстық баптардың пайда болуына әкеп соқтырған кірістер мен шығыстар.
Міндеттемелерді: біздің ойымызша мынадай категорияларда шектеу керек:
• Капиталдандырылған табыс (Мерзімі ұзартылған табыс);
• Есептелген табыс (Есептелген шығыстар бойынша міндеттемелер);
• Басқадай кредиторлық берешек;
• Қаржы міндеттемелері.
Міндеттемвлер - бұл құнының өтелуі келешекте активтерді істен
шығаратын және кірістер мен шығыстардың арақатынас принципіне сәйкес
есептелген (алынған) табыстарға қарсы ағымдағы есептік кезеңде танылуга
жататын есептелген шығыстар.
Сондай-ақ - бұл операция мен мәміле бойынша жұмсалған шығыстарды
танитын есептік кезеңнің табыс құрамында болашақта да танылуға жататын
ағымдағы немесе өткендегі есептік кезеңде алынған, капиталдандырылған
табыстар.
Міндеттеменің алғашқы екі категориясы келешекте салықтық салдары
болатын міңдеттемеге, ал үшіншісі және төртіншісі - келешекте салықтық
салдары болмайтын міндеттемеге жатады.
Капиталдандырылған шығын бөлігіндегі активтер және мерзімі ұзартылған
табыстар салық салу мен қаржы есептемесінің мақсатгары үшін жұмсалған
шығыстар мен еңбекпен келген табысты тану уакытындағы айырмашылықтың
нәтижесінде пайда болатын уақытша айырмашылықтың салық әсерімен бірге бір
мезгілде бухгалтерлік баланста көрсетілуі тиіс.
Бухгалтерлік балаистың активтер құрамындағы капиталдандырылған шығын
мен мерзімі ұзартылған табыс бойынша салық әсері мерзімі ұзартылған табыс
салығы бабы бойынша бухгалтерлік баланста да көрініс табуы қажет.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер аяқталған барлық операциялар мен
мәмілелер кірістер мен шығыстар (пайда мен залал) туралы есеп беруді және
бухгалтерлік балансты өзгертудің мына тұрпаттарының көмегімен олардың есеп
объекті-леріне әсер ететін сипаты бойынша бухгалтерлік баланста сипатталуы
және тіркелуі керек:
• Плюс активтер, минус активтер (+ А - А);
• Плюс пассивтер, минус пассивтер (+ П - П);
• Плюс активтер, плюс пассивтер (+ А + П);
• Минус активтер, минус пассивтер (- А, — П);
• Плюс активтер, плюс табыс (+ А + Т);
• Плюс шығыстар, активтер минус (+ Ш - А);
• Плюс шығыстар, плюс міндеттеме (+ Ш + М);
• Плюс табыс, минус міндеттеме (+ Т - М).
4 кестеде шаруашылық субъектілердің келешектегі салықтық салдары
көрсетәлген
4-кесте
Келешектегі салықтық салдарының сипаты бойынша шаруашылық жүргізуші
субъектілердің тұрпаттары
Плюс активтер, Плюс табыстар
301 Алу шоты шот дебеті, 701 Тауарларды, дайын өнімдерді (жұмыс,
қызмет) сатудан түскен табыс шот кредиті.
Бұл тұрпаттағы операция есептеу жолымен табысты танумен байланысты,
Қаржы есептемесінің мақсаты үшін табысты тану және салық салудың мақсаты
үшін табысты тану уақыт тұрғысынан сәйкеспейтіндіктен, бұл операцияның
келешекте салықтық салдары болады.
Айталық, табыс салық салудың мақсаты үшін кассалық әдіс бойынша
танылады, яғни ақшалай қаражатты нақты алу бойынша танылады, ал қаржылық
есеп аясында - есептеу әдісі бойынша танылады.
Бұл жағдайда қаржылық есепте есептеліп, танылған табыстың шамасы мен
кассалық әдіс бойынша салық салудың мақсаты үшін танылған табыс шамасы
арасында уақытша айырмашылық пайда болады.
Осыған орай, уакытша айырмашылық қаржы есептемесінің мақсаты үшін және
салық салудың мақсаты үшін еңбекпен келген табысты тану сәттерінің арасында
айырмашылық орын алғанда ғана пайда болмақ.
Қазақстан Республикасының Салық заңына сәйкес табыс салық салудың
мақсаты үшін есептеу әдісі бойынша, ал қаржы есептемесінің мақсаты үшін
каржы есебінің аясында танылады.
Осыған орай, келешекте Алу шоты бойынша дебиторлық берешек бабы
бойынша есептелген табыстың нәтижесінде активтер құнының орнын толтырудың
болашақта салықтық салдары болмайды.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы салық заңы бойынша есептелген
табыс бір мезгілде қаржы есебінің аясында да, салық есебінің аясында да
еңбекпен келген табыс ретінде танылады. Бұл жағдайда осы активтің салық
базасы (алу шоты бойынша дебиторлык, берешек) оның баланстық құнына тең
болады.
Плюс шығыстар, Плюс міндеттемелер
Есептелген шығыстарды тану және ресурстарды нақты істен (есептен)
шығару уақыт жағынан сәйкес келмейтіндіктен есептеу әдісі бойынша қаржы
есебінің аясында танылған шығыстардың шамасы мен салық салудың мақсаты үшін
танылған шығыстар шамасының арасында уақытша айырмашылық пайда болады. Тану
уақытындағы бұл айырмашылық жұмсалған шығыстарды қаржы есептемесінің
мақсаты үшін тану және салық салудың мақсаты үшін тану сәттерінің арасында
айырмашылық орын алғанда ғана пайда болуы ықтимал.
Қазақстан Республикасында салық салудың мақсаты үшін танылған шығыстар
салық есебінің негізгі ережесі бойынша қаржы есебінің аясында есептеу әдісі
бойынша шегеруге жатқызылады. Алайда, салық кодексінде салық заңының жеке
бабы ретінде жалпы ережеден бөлек айрықшалық (исключения) болады.
Айталық, еңбекақы бойынша жұмсалған шығыстар есептеу әдісі бойынша
шегеруге жатқызылады. Еңбекақы бойынша шығыстарды қаржы есебінің аясында
есептеу мына корреспонденция түрінде көрініс табады:
811 Өткізу бойынша шығыстар, 821 Жалпы және әкімшілік шығыстары,
902 Еңбекақы қосалқы 90 Негізгі өндіріс және т.б. шоттар дебеті, 681
Еңбекақы бойынша қызметкермен есеп айырысу шот кредиті. Егер шығыстардың
қаржы есебі аясындагы танылу сәті салық салудың мақсаты үшін салықтық
шегерулер құрамында танылу сәтімен сәйкес келетін болса, онда есептелген
міндеттеменің салық базасы оның балашақ құнына сәйкеседі.
Ағымдағы есептік кезеңнің қаржы есебі аясында резервілеу жолымен нақты
жұмсалмаған шығындар бойынша есептелген шығыстар салықтық шегерулер
құрамына салық салудың мақсаты үшін қабылданбайды.
Осыған орай, Алдағы шығыстар мен төлемдердің резервісі немесе
Күмәнді борыштар бойынша резерв баланстық баптарының салық базасы оның
баланстық құндарына тең болмайды.
Бұл уақытша айырмашылықтың пайда болуына әкеп соқтырады, оның салық
әсері Мерзімі ұзартылған табыс салығы баланстық бабы бойынша бухгалтерлік
баланста көрініс табуы тиіс.
Айталық, қаржы есебінің аясында күмәнді борыш бойынша есептелген
резерв мына корреспонденция түрінде керініс табады: 821 Жалпы және
әкімшілік шығыстары шот дебеті, 311 Күмәнді борыштар бойынша резерв шот
кредиті.
Ал, күмәнді борышқа салық салудың мақсаты үшін есептеу сәтінен кейін
толық үш жыл өтіп кеткен, сондықтан да тану уақытында айырмашылық болатын
дебиторлық берешек қана танылуы мүмкін. Осыған орай, Күмәнді борыш бойынша
резерв баланстық контрактивтік бап бухгалтерлік баланста Мерзімі
ұзартылған табыс салығы бабы бойынша уақытша айырмашылықтың салық әсерімен
бірге көрсетілуі тиіс.
Бұл жағдайда осы баптың салық базасы оның баланстық құнына тең
болмайды.
Осыған ұқсас жағдай мына корреспонденция түрінде - қаржылық есептің
аясында көрініс табатын алдағы шығыстар мен төлемдер бойынша резервті құру,
шартты немесе кепілдігі бар міндеттемелерді есептеу жағдайларында
кездеседі:
Шығыстар есебінің шоттар дебеті, 687 Басқадай кредит шоты 68
Басқадай кредиторлық берешек қосалқы шоты, 651 Кепілдігі бар
міндеттемелер, 652 Шартты міндеттемелер кредит шотгары.
Міндеттеменің осы бабы бойынша баланстық құны оның салық базасына тең
болмайды, бұл уақытша айырмашылықтың салық әсерін есептеу қажеттілігін
тудыратын уақытша айырмашылықтыц пайда болуына әкеп соғады.
Плюс шығыстар, Минус активтер
Бұрын бухгалтерлік баланстың активтер құрамында капи-талдандырылган,
жұмсалған шығындарды шығыстар құрамында тану, егер қаржы есептемесінің
мақсаты үшін жұмсалған шығыстарды тану сәті салық салудың мақсаты үшін
жұмсалған шығыстарды тану сәтімен сәйкеспейтін болса, уақытша
айырмашылықтың салық әсерін көрсету қажеттілігін тудырады.
Айталық, негізгі құралжабдықтардың объектілерін сатып алу бойынша
жұмсалған шығын бухгалтерлік баланстағы ұзақ мерзімді активтердің құрамында
капиталдандырылуға жатқы-зылады. Жұмсалған шығындардың одан ары
пайдаланылуына қарай амортизациялық аударымдар түрінде шығыстар кұрамында
танылуға жатады:
Шығыстар есебінің шоттар дебеті, жинақталған амортизация, тозу
есебінің шоттар дебеті.
Егер қолданыста бар салық тәжірибесі бойынша салық амортизациясын
есептеу тәртібі бухгалтерлік амортизацияны есептеудің есептік тәжірибесімен
сәйкеспейтін болса уақытша айырмашылықтың пайда болу ықтималдығы туады. Бұл
жағ-дайда негізгі құрал-жабдык объектілерінің салық базасы олардың
баланстық құндарымен сәйкеспейді, бұл уакытша айырмашылықтың салық әсерінің
пайда болуына әкеледі.
Қаржы есептемесінің мақсаты үшін және салық салудың мақсаты үшін
жұмсалған шығындарды тауарлы-материалдық қорлар бойынша тану уақыттары
сәйкесетіндіктен тауарлы-ма-териалдық қорлардың баланстық құны олардың
салық базасына тең.
Плюс активтер, Плюс міндеттеме (мерзімі ұзартылган табыстар бөлігінде)
Кірістер мен шығыстар туралы есеп беру және бухгалтерлік баланста
өзгеріс тудыратын осы түрпаттағы операция, егер ол мерзімі ұзартылған
немесе каииталдандырылған табысқа қатысты болса, салықтық салдары болатын
операцияға жатады. Есептеу әдісі бойынша қаржылық есептің аясында аванспен
алынған түсімді еңбекпен келген табыстың құрамында танудың мерзімі
ұзартылған жағдайда және осы табыс салық салудың мақсаты үшін олардьщ нақты
төленген сәті бойынша қосылатын жағдайда уақытша айырмашылық пайда болады.
Егер табыс каржылық есептің аясында төлем фактісіне қарамастан
тауарларды жөнелту, жұмысты орындау немесе қызмет көрсету сәті бойынша
еңбекпен келген табыс ретінде, ал салықтық есептің аясында төлем фактісі
бойынша танылатын бол-са, бухгалтерлік табыстың есептелген шамасы салық
салудың мақсаты үшін танылатын табыстың шамасына тең болмайды.
Бұл жағдайда міндеттемелер құрамындағы есептелген табыстың баланстық
құны осы міндеттеменің салық базасына тең болмайды (алдағы кезеңнің
табыстары және алынған аванс бойынша).
Қазақстан Республикасының қолданыстағы салық заңы бойынша табыс салық
салудың мақсаты үшін тауарларды жөнелту, жұмыстың орындалу немесе қызметтің
көрсетілу сәті және есептеу әдісі бойынша қабылданатындықтан бұл
міндеттеменің баланстық құны оның салық базасына тең болып, уақытша
айырмашылық пайда болмайды.
Бір баланстық шотты және бір транзиттік шотты бір мезгілде қозғаған
барлық операцияда табыс салығы бойынша мерзімі ұзартылган шығыстарды және
табыс салығы бойынша ағымдағы шығындарды анықтап, есептеу қажет.
Қаржы есептемесінің және салық салудың мақсаты үшін бір мезгілде
танылған кірістер мен шығыстардың баптары баланстық баптардың пайда болуына
әкеп соқтырмайды, сондықтан да олардың келешекте салықтық салдары болмайды.
Кейбір баптар салық салудың мақсаты үшін танылғанымен, бухгалтерлік
баланста көрініс таппайды, мұндай жағдайда да уақытша айырмашылық пайда
болады.
Келешекте салықтық салдары болмайтын операциялар - бұл келешекте
құндарының орны толтырылуы немесе өтелуі кірістердің немесе шығыстардың
транзиттік шоттарында өзгеріс тудырмайтын - активтердің, міндеттемелердің
немесе меншікті капиталдың құрамында өзгерістер тудыратын операциялар.
Сондай-ақ, келешекте салықтық салдары болмайтын операцияға егер қаржы
есептемесінің мақсаты үшін танудың ережелері бірдей болатын болса ғана
баланстық шотта да, транзиттік шотта да көрініс табатын операциялар жатады.
Келесі бірінші және екінші сүреттерде активтер мен міндеттемелердің
салық базалары көрсетілген.
Ал, келешекте салықтық салдары болмайтын операция -бұл келешекте
құндарының орны толтырылуы немесе өтелуі кірістердің немесе шығыстардың
транзиттік шоттарында - активтердің, міндеттемелердің немесе меншікті
капиталдың құрамында өзгерістер тудыратын операция.
1-ші сүрет. Міндеттемелер мен табысқа салықтың әсері.
2-ші сүрет.Активтер мен шығыстарға салықтың әсері.
Сондай-ақ, келешекте салықтық салдары болатын операцияға егер қаржы
есептемесінің және салық салудың мақсаты үшін танудың ережедері әр қилы
болатын болса ғана баланстық шотта да, транзиттік шотта да көрініс табатын
операциялар жатады.
Егер барлық есептік кезеңнің жиынтығында жұмсалған және орны
толтырылған шығындардың сомасы, сондай-ақ алынған және еңбекпен келген
табыстардың сомасы қаржы есептемесі мен салық салудың мақсатында бірдей
танылса, онда осы танулар болып өткен есептік кезендер сәйкеспейді; бұл
уақытша айырмашылықтың пайда болуына әкеп соқтырады әрі мерзімі ұзартылған
салық міндеттемелері мен салық талаптарын танудың қажеттілігін тудырады.
Егер барлық есептік кезендердің жиынтығында жұмсалған және орны
толтырылган шығындар сомасы, сондай-ақ алынған және еңбекпен келген
табыстардың сомасы қаржы есептемесінің және салық салудың мақсатында әр
қилы танылатын болса, онда бұл мерзімі ұзартылған міндеттемелер мен
талаптар бойынша келешекте салықтық салдары болмайтын тұрақты
айырмашылықтың пайда болуына әкеп соғады.
Уақытша айырмашылықтың салық әсері қаржылық есептің аясында және салық
салудың мақсаты ұшін тану ережелері уақыт тұрғысынан сәйкеспейтін,
бухгалтерлік баланста капиталдандырылган кірістер мен шығыстардың мерзімі
ұзартылған баптарын білдіретін операциялар бойынша пайда болады.
Аванспен алынған және бухгалтерлік баланста капиталдандырылған табыс
шамасының салық әсері (мерзімі ұзартылған салық міндеттемесі немесе салық
талабы) кұрамындағы Мерзімі ұзартылған табыс салығы бабы бойынша
бухгалтерлік баланста анықталып, танылады.
Жұмсалған және бухгалтерлік баланста капиталдандырылған шығын
шамасының салық әсері (мерзімі ұзартылған салық міндеттемесі немесе салық
талабы) кұрамындагы Мерзімі ұзар-тылған табыс салығы бабы бойынша
бухгалтерлік баланста анықталып, танылады. (5-ші кесте)
ҮЛГІСІ: Қарыздың баланстық құны - 8000000 теңгеге тең. Қарыздың орнын
толтырудың келешекте салықтық салдары болмайды. Қарыздың салық базасы,
әлбетте, оның баланстық құнына - 8000000 теңгеге тең.
Міндеттемелер аныктамасына сәйкес кез келген міндеттеме секілді
қарыздың өтелуі де келешектегі экономикалық пайдасы қамтитын ресурстарды
істен шығаруға әкелуі тиіс. Яғни, міндеттемені өтеу келешектегі болжалды
экономикалық пайданың, табыстың кемуін тудырады.
Міндеттеменің келешектегі болжалды өтелуі келешектегі болжалды
экономикалық пайданы кемітуге қандай жолмен әсер етеді және міндеттеменің
салық базасы көрсеткішінде қалай анықталады.
Қарызды өтеудің салықтық салдары болмайтындықтан, міндеттеменің салық
базасының сомасы міндеттеменің баланстық құнына тең болады. Өйткені салық
әсері міндеттеменің баланстық құны мен міндеттеменің салық базасы
арасындағы айырмашылық түрінде анықталады. Осы үлгі бойынша міндеттемені
өтеу салық салынатын табысқа осы әсерді тану уақытында айырмашылықты
тудырмайды.
Өтелген қарыз сомасы салынатын табыстың мөлшеріне әсер етпейтін
фактінің көрсеткішіне өтелуі келешекте салық салынатын табыстың мөлшеріне
әсерін тигізетін міндеттеменің шамасын анықтау тұрғысынан алғандағы
міндеттеменің сатық базасы сомасына жатады.
Осы үлгі бойынша міндеттемені өтеу салық салынатын табыстың мөлшеріне
әсерін тигізбейтіндігін, міндеттеменің баланстық құны мен міндеттеменің
салық базасы арасындагы айырмашылық нөлге тең болуы керек.
Ал, бұл салық базасы осы міндеттеменің баланстық құнына теңескен
жағдайда ғана мүмкін болады.
5-кесте Активтер мен міндеттемелердің салық базасы
Кестенің жалғасы
Кестенің соңы
Бұл жағдай келешектегі экономикалық пайданы ыктимал кемітуші ретінде
міндеттемені анықтау тұрғысынан келгенде ғана түсінікті болмақ. Есептік
кезеңнің бухгалтерлік есебіндегі міндеттеменің өтелуі басқа есептік
кезеңнің салық салынатын табысын кемітуге карай әсер етеді дейтін сауалдың
жауабы міндеттеменің баланстық құны .мен міндеттеменің салық базасы
арасындағы айырмашылықтың сомасын береді.
Егер есептік кезеңнің бухгалтерлік есебіндегі міндеттеменің өтелуі
басқа есептік кезеңнін салық салынатын табысын анықтау барысында уакытша
айырмашылықтың пайда болуына әкелмесе, онда міндеттеменің салық базасының
сомасы міндеттеменің баланстық құнына тең болуы керек.
Ал, бұл жағдайдағы уақытша айырмашылық нолге тең болмақ.
Уақытша айырмашылықтар - бұл активтің немесе міндеттеменің баланстық
құндары мен олардың салық базалары арасындағы айырмашылық.
Мынаны айта кету керек: 1 1 Табыс салығының есебі атты казақстандық
стандартта актив пен міндеттемелердің салық базаларының анықтамасы жоқ.
Тағы бір үлгіні келтірейік: кысқа мерзімді міндеттемелер 450000 теңгеге тең
баланстық құнмен бюджетке төлеуге жататын айып санкциясын, өсім айыбын
қамтиды. Бұл айып санкциясы мен өсім айыбы қолданыстағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz