Қазақ ертегілері тілінің жиілік сөздігін компьютер арқылы түзу және олардың статолингвистикалық сипаттамасы

Жоспар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Қазақ ертегілері тілінің дәстүрлі лингвистикалық әдістермен зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.1 Қазақ ертегілерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
1.2 Ертегілердің халықтық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13
1.3 Ертегілердің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.4 Ертегілердің композициясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28

2 Қазақ ертегілерінің лексика.морфологиялық құрылымына статистикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
2.1 Қазақ тілін статистикалық әдіспен зерттеу мәселесі ... ... ... ... ... ... .. 30
2.2 Жиілік сөздіктердің түрлері және олардың қолданылуы ... ... ... ... ... 35
2.3 Қазақ ертегілері тіліндегі етістік сөздердің статистикалық құрылымын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 40

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .67 ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Филология факультеті

Жалпы тіл білімі кафедрасы

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

ҚАЗАҚ ЕРТЕГІЛЕРІ ТІЛІНІҢ ЖИІЛІК СӨЗДІГІН КОМПЬЮТЕР АРҚЫЛЫ ТҮЗУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ
СТАТОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Мамандығы: “021740 – Қолданбалы лингвистика”

Орындаған:
5 курс студенті
А. Сауран

Ғылыми жетекші:
ф.ғ.д. профессор
А.Қ. Жұбанов

Пікір жазушы:
филол.ғ.к. Ж. Қапалбеков

Норма бақылаушы:
ф.ғ.к.
А.А. Таусоғарова

Қорғауға жіберілді:
_________2006ж.

Кафедра меңгерушісі
профессор
Э.Д.Сүлейменова

Алматы 2006

Реферат

Диплом жұмысының тақырыбы: Қазақ ертегілері тілінің жиілік сөздігін
компьютер арқылы түзу және олардың статолингвистикалық сипаттамасы.
Жұмыстың көлемі: 69 бет
Пайдаланған әдебиеттер саны: 45
Тірек сөздер: ертегі, жиілік сөздік, әліпбилі жиілік сөздік, кері-әліпбилі
жиілік сөздік, статолингвистикалық сөздік.
Жұмыстың нысаны: 1988, 1989 жылдары Жазушы баспасынан жарық көрген қазақ
ертегілерінің мәтіні. Қазақ ертегілерінің мәтіндерін негізге ала отырып,
компьютер арқылы алынған неше түрлі жиілік сөздіктер.
Жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеті: Жалпы тіл біліміндегі қолданбалы
лингвистика, оның ішінде математикалық лингвистика, статолингвистика
салаларына сүйене отырып, қазақ ертегілерінің жиілік сөздіктерін компьютер
көмегімен құрастыру және сол сөздіктер бойынша ертегі мәтіндеріндегі
лексикалық қорға статистикалық талдау жасап, негізгі сөз таптарының, соның
ішінде етістік сөздердің статитикалық құрылымын анықтау.
- қазақ ертегілері мәтіндеріндегі сөз қолданыстарды сөз таптарына ажырату
және оларды шартты белгілермен таңбалау;
- алынған нәтижені компьютер жадына енгізу;
- әліпбилі жиілік сөздік, кері-әліпбилі жиілік сөздік және жиілік сөздіктер
түрін компьютер көмегімен құрастыру;
- статолингвистикалық әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, қазақ ертегілерінің
тілдік ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыста қолданылған дерек көздері: тілді статистикалық әдіспен зерттеуге
қатысты ғылыми еңбектер, жиілік сөздіктер және қазақ тілінің дәстүрлі
сөздіктері.
Жұмыстың жаңашылдығы: Қазіргі таңдағы лингвостатиститканың қолданылу аясы
қазақ тіл біліміндегі алатын орны ерекше. Сонымен қатар, статистикалық әдіс
тіл зерттеу ісіне қолданылу аясы кеңей, басқа да ірі ғылым салаларында
сандық деректерге жүгунудің қажеттілігі туындап отыр.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Қазақ ертегілері тілінің дәстүрлі лингвистикалық әдістермен
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 10

1.1 Қазақ ертегілерінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
1.2 Ертегілердің халықтық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
1.3 Ертегілердің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .. 15
1.4 Ертегілердің
композициясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 28
2 Қазақ ертегілерінің лексика-морфологиялық құрылымына статистикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
30
1. Қазақ тілін статистикалық әдіспен зерттеу
мәселесі ... ... ... ... ... ... .. 30
2. Жиілік сөздіктердің түрлері және олардың қолданылуы ... ... ... ... ...
35
3. Қазақ ертегілері тіліндегі етістік сөздердің статистикалық құрылымын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .. 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 66 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... 67
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: Тіл – адам қатынасының аса маңызды құралы. Оның
қуаты мен құдіреті, ғажайып бейнелілігі мен алмас қылыштай өткірлігі
әсіресе көркем әдебиет пен публицистикада көрінеді. Қазақ халқының
тарихындағы сонау ғасырлардан жиналып келе жатқан мол қазынасының бірі –
халық ауыз әдебиеті. Фольклордың қара сөзбен айтылатын ерекше мол түрінің
бірі – ертегі. Қазақтың ертегілері есте жоқ ескі замандардан бастап бүгінгі
күнге дейін болған талай ұзақ-ұзақ дәуірлердің кезеңдерінде туған, өсіп,
көбейіп келген мол дүние. Мұндай ертегілерде халықтың ғасырлар бойына
жиып-терген өмір тәжірибесі, тұрмыстан алған, шығарған қорытындысы
айтылады. Соның бәрін ертегіге айналдырып, жастарға үлгі боларлықтай
түйіндер жасалады.
Зерттеудің көп қырлы әдіс-тәсілдерінің бірі – лингвостатистикалық
әдіс. Мұндай зерттеулер жеке шығарманың, яғни ақын-жазушы тілінің немесе
ғылыми техникалық әдебиет стилі мен белгілі бір кезеңдегі баспасөз тілінің
жиілік сөздіктерін жасау негізінде жүргізіледі. Бүгінгі таңда статистикалық
зерттеулердің маңызы өте зор. Міне,осындай әдіспен қазақ ертегілерінің
статистикалық құрылымының сыр-қырын зерттеу дипломдық жұмыстың басты
өзектілігі деуге болады.
Жұмыстың нысаны: 1988, 1989 жылдары Жазушы баспасынан шыққан қазақ
ертегілерінің мәтіні. Қазақ ертегілерінің мәтіндерін негізге ала отырып,
компьютер арқылы алынған неше түрлі жиілік сөздіктер.
Жұмыстың мақсаты: Жалпы тіл біліміндегі қолданбалы лингвистика, оның
ішінде математикалық лингвистика, статолингвистика салаларына сүйене
отырып, қазақ ертегілерінің жиілік сөздіктерін компьютер көмегімен
құрастыру және сол сөздіктер бойынша ертегі мәтіндеріндегі лексикалық қорға
статистикалық талдау жасап, негізгі сөз таптарының, соның ішінде етістік
сөздердің статитикалық құрылымын анықтау.
Жұмыстың міндеті:
- қазақ ертегілері мәтіндеріндегі сөз қолданыстарды сөз таптарына
ажырату және оларды шартты белгілермен таңбалау;
- алынған нәтижені компьютер жадына енгізу;
- әліпбилі жиілік сөздік, кері-әліпбилі жиілік сөздік және жиілік
сөздіктер түрін компьютер көмегімен құрастыру;
- статолингвистикалық әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, қазақ
ертегілерінің тілдік ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың әдістері: лингвистикалық талдаудың дәстүрлі әдістеріі, лингво-
статистикалық, компьютерлік, құрылымдық, мәтін лингвистикасының әдістері
және т.б..
Жұмыстың тәсілдері: Бақылау, топтастыру, талдау, жинақтау, сөз
таптарына ажырату, салыстыру.

Тілді, оның дамуы мен жеке адамның қалыптасуындағы ролін зерттеу —
адамның бүкіл таным қызметінің қалыптасуын қарастыруда ерекше маңызға ие
болып отырған ғылымның басты мәселесіне айналды [10,35]. Ал танымдық кызмет
баланың өзін көрмеген ортамен қарым-қатынас жасауы, яғни ұрпақтан-ұрпаққа
бұрынғылардың тәлімі мен тәрбиесі, іс-тәжірибесінің берілуі процесінде
қалыптасады. Балғын шақтан есейіп, ересектер қатарына өту барысында баланың
психикалық дамуының негізгі бір формасы — өзара сөйлесу, пікірлесу арқылы
өзгелердің іс-тәжірибесін бойына сіңіру болып табылады [10,36]. Жеке
адамның қалыптасып, дамуындағы балалар тілінің ролін, олардың сөйлесу
қызметін зерттеу ғылымның басты міндеттерінің бірі болып отыр.
Заттар мен құбылыстарды және олардың арасындағы байланыстар мен қарым-
қатынастарды атау және түсіндіру барысында ересектер баланың өз бетінше
калыптасатын таным-түсінігінен гөрі күрделі әрі терең танымдық
байланыстарды қалыптастырады.
Ырықсыз ес, ерікті әрекет пен қызығушылық секілді барлық жоғары
психикалық процестер таным әрекетінің формалары ретінде өзара бірлікте іске
асады да, содан кейін ғана бала тілі арқылы таным қызметінің психологиялық
формасына көшеді. Алғашқы кездегі жоғары психологиялык қызмет екі адам
арасындағы өзара бөліскен әрекетке келіңкірейді, яғни, бір адам екіншісінің
іс-әрекетін арнайы тітіркендіргіштер арқылы, әсіресе сөйлеу арқылы реттеп
отырады.
Өз зерттеулерін ғылыми тұрғыда негіздей отырып, бала тілін зерттеуге
алғаш ден қойған психологтар болды. 40 жылдары О.Моурер фонологиялық даму
теориясының негізін қалаушылардың бірі болды. Р.Якобсонның болжамы
бойынша, балада алғашкы фонологиялық дағдылардың қалыптасуы алғашкы он - он
екі айлық кезеңде басталады. Яғни, бұл бастапқы фонетика баланың өзін
қоршаған ортаға, үлкендерге тән тілдің бастапқы бастапқы негізі болып
табылады [11,312].
Кейбір теоретиктер (Р.Якобсон, 1969; Б.Московиц, 1971) баланың тілін
туа бітті механизмнің, яғни сөйлеу қабілетінің дамуына немесе оның жан-
жақты дамуының бір бөлшегі ретінде қарастырса, енді біреулері (Д.Ольмстед,
1971: Д.Стэмп, 1969) бала тілінің дамуын оның өзін қоршаған
ортамен қарым-қатынас жасауына байланысты қалыптасатындығын дәлелдеуге
тырысады. Б.Московицтің пікірінше, бала бірте-бірте айқындала түсетін
дыбыстық бірліктерді айтуды үйрене бастайды, яғни СГ, ГС немесе СГС
формасындағы буындардан ол өз бетінше дыбыстық кұрылымдар түзуге (сөздер
кұрастыруға) бейімделеді [11, 312].
Балалар тілін, олардың сәйлеу қызметін зерттеу тілшілер мен
психологтарды әсіресе XX ғасырдың басында көбірек қызықтыра бастады. Осы
кезеңде түрлі жастағы балалар тілін статистикалық әдіс-тәсілдермен
зерттеуге арналған алғашқы ғылыми ізденістер пайда болды. Атап айтқанда,
Н.А.Рыбников, А.Н.Гвоздев, Э.Штейнфельдт, А.Люблинская, М.Р.Львов, т.б.
балалар тілін квантитативтік әдіспен зерттеушілердің алғашқы өкілдері
болса. Қ.Молдабек 70 жылдардағы БСО мен БӘ мәтіндерін лингвостатистикалық
әдіспен зерттеу арқылы балалар тілінің даму динамикасын анықтауға біраз
еңбек сіңірді. Зерттеуде БСО мен БӘ мәтіндеріндегі сөз қолданыстардың
игерілу, меңгерілу шамасын анықтау мақсатында қала және дала мектептерінде
арнайы эксперименттер жүргізіп, зерттеу нәтижелерін лингвостатистикалық
әдіспен зерттеу арқылы алынған қорытындылармен салыстыра отырып, мектеп
окулықтарындағы мәтіндердің оқушылардың сөздік қорын кеңейту мен байыту
мақсатындағы қызметіне лайықты бағалар берілген.
Бұл теорияның тиянақсыздығы кезінде кеңестік психологтардың қажырлы
еңбегінің нәтижесінде (Ф.И.Фрадкина, Т.Е.Конникова, Г.Л.Розенгарт-Пупко)
дәлелденген болатын. Бүлардың зерттеуінде баланың жаңа сөздерді үйрену,
тілінің дамуындағы бірден-бір қажетті нәрсе - үлкендерге еліктеу, олардың
айтқанын қайталауға ұмтылу екендігі айтылған.
Үлкендермен қарым-қатынас жасау баланың тілін тез дамытады. Оның
түсінетін және айта білетін сөздік қорының дамуы үлкендермен және өзін
қоршаған ортамен қарым-қатынас жасауына байланысты. Ол үлкендерден көмек
сұрауы, өз ойын жеткізгісі келуі т.б. мүмкін. Немесе үлкендердің сұрағына
жауап берумен қатар, өзі де сұрақ қоя бастайды. Ол алғашқы мынау не? Мынау
қалай аталады? секілді сұрақтары арқылы үлкендердің өзіне назар аударуына
жағдай туғызады. Әрбір сұрағына тиісті жауап алу арқылы бала әрбір заттың,
нәрсенің өзіне тән атауы бар екендігін пайымдайды. 1 жыл 8 ай — 2 жастан
кейін баланың сөздік қоры жедел дамиды. Егер 1,5 жастағы баланың сөздік
қоры 18-25-тен аспаса, 3 жастан кейін ол 1000-1200 сөзге жетеді. Мұның
ішінде сөздік қордың басым бөлігін зат есімдер (60%), етістіктер (25-27%),
сын есімдер (10-12% құрайды [8,284-285].
Н.А.Рыбников, Н.А.Менчинская, А.Н.Гвоздев секілді зерттеушілердің
айтуы бойынша, 1 жыл 6 айдан 2 жыл 6 айға дейінгі жас кезеңінде баланың
сөздік қорындағы зат есімдер саны 4 есе, етістіктер 8 есе, сын есімдер 5-6
есе өседі. Сонымен бірге жоғарыда аталған ғалымдар әрбір жас кезеңіндегі
сөздік қордың қалыптасуындағы балалардың өзіндік ерекшеліктері мен сөздерді
қабылдау және қолдану ерекшеліктеріне де баса назар аударады [8,285]. Ал
баланың алғашқы грамматикалық формаларды, яғни сөйлемдегі сөздердің өзара
байланысын меңгеруге бейімделуі жалпы динамикалық стереотиптің қалыптасу
зандылығы негізінде жүзеге асады. Әртүрлі заттар мен құбылыстар арасындағы
түрліше қатынастарды білдіретін грамматикалық құрылымдар баланың бойында
әңгімені тыңдау және қайталау барысында қалыптасады әрі жетіліп отырады.
Сонымен қатар тілдің грамматикасын меңгеру баланың жалпы дамуымен де (ақыл-
ой қызметінің кеңеюі, өз бетінше ізденістері) сабақтас дамиды. Сондықтан да
түрліше әрекет жасау барысында баланың мазмұнды өмір сүріп, ой-өрісін
дамытуы, үлкендермен тілдік қарым-қатынас жасауы оның тілінің дамуына ықпал
етеді. Олардың сөздік қоры молайып, алғашқы грамматикалық формаларды
меңгеруі жетіле түседі.
Соңғы жылдардағы көптеген зерттеулерге сүйенсек, (Д. Мак Нейл, 1970;
Р.Меньюк, 1969; М.Брейн, 1971 т.б.), бала тілінің грамматикалық жағының
дамуындағы олардың пікірлері бір бағытқа келіп саяды: бала тілінің
грамматикалық жағы үнемі өзгерісте болып отыратын динамикалық үрдіс. Бала
тілінің грамматикалық жағынан дамып, жетіліп отыруы ересектердің тіліне
қатысты болғанымен, оған тәуелді емес. Ядешконың айтуы бойынша, баланың
сөздік қоры жинақталумен бірге, оларда белгілі бір қателіктер жүйесі де
пайда болады. Сөздермен еркін қарым-қатынас жасау барысында бала өз бетімен
сөйлем құрастыра бастайды. Олар сөйлемдегі бастауышты немесе баяндауышты
тастап кетеді, жіктеу есімдіктерін 3 жақпен алмастырады. Әсіресе, олар
сөйлемдегі тұрлаусыз мүшелерді жиі тастап кетеді [13,61-62.] Сөйлеу қызметі
өзара байланысты екі формада көрінеді:
1) пікірлесінің сөзін түсініп тындау, 2) өз сөзі. Бұл ретте өз сөзіне
қарағанда пікірлесінің сөзін түсінуі жедел түрде дамиды. Дауыстап сөйлеу
негізінде проблемалық жағдайлар туғызуға байланысты іштей сөйлеу
қалыптасады [8,300].
А.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.А.Рубинштейннің зерттеулері
көрсеткендей, баланың психикалық дамуында оның алдыңғы ұрпақта жинақталған
қоғамдық тәжірибе негіздерін игеруі үлкен роль атқарады. Бұл процесс
қоршаған ортамен әңгімелесу және олармен бірге әрекет жасау нәтижесінде
іске асады. Баланың қоршаған ортамен байланысы оның үлкендермен қарым-
қатынас жасауына қатысты болады. Сондықтан да "іс-әрекеттің субъектісі жеке
бала ғана емес, үлкендермен бірге әрекет жасаушы, яғни олармен қарым-
қатынастағы бала болып табылады" [14,9].
Анық дәлелденген нәрсе — өмірінің алғашқы күндерінен бастап-ақ бала
үйренуге кабілетті болып келеді. Бұған қоса, адам ересек кездегіге
қарағанда жас кезінде тез қабылдайды.
Таным қызметінің қалыптасу процесін зерттеу барысында психологияға
қатысты ойлау мен сөйлеудің қатысы, балалар ойлауының негізі - арнайы
оқытудың бала ақыл-ойының даму бағытын анықтайтын жалпылаушы процесі
қарастырылуы тиіс.
А.С.Выготскийдің пікірінше, баланың білім мазмұнының қалыптасу процесі
оның мінез-құлқы және ақыл-ойы дамуының бағытына байланысты анықталатын
таным әрекеті арқылы іске әрі жетіліп отырады. Баланың қоршаған ортамен,
адамдармен карым-катынасы әсерінде қалыптасқан таным-түсінігі танымдық
байланыстар жүйесін құрайды. Демек, бала алғашқыда өзге адамдардың іс-
әрекетін үйлестіруші, реттеуші қызметін атқара отырып, бірте-бірте өзінің
де іс-әрекетін басқаруды үйренеді. Олай болса, ерікті іс-әрекеттің негізі
тіл арқылы адамдардың өзара сөйлесуінде жатыр. Ал сөйлесу өз іс-әрекеттерін
басқара білу механизмінің негізін құрайды.
Баланың сөйлей білуге деген алғашқы талпынысы - онын дамуының бастапқы
кезіндегі басты нәрсе. Ол үлкендердің сөйлеген сөздерінен бірнеше мәрте
қайталанатын белгілерді ептеп түсіне бастайды. Сөйтіп ол
т.б. сөздерге түсінетін сияқты көрінеді. Ғалымдардың зерттеуіне сүйенсек,
екі жастан бастап бала тілі күрт дамиды. Мектеп жасына келген бала, яғни 6-
7 жасар бала 3,5-4 мыңға жуық сөз біледі екен. Демек, ол тілдің бүкіл
фонологиялық жүйесін түсінеді. Олай болса, өз бетінше сөйлемдер құрастыра,
өз ойын өзгеге түсіндіре, жеткізе алады.
Зерттеулер көрсеткендей түске, үлкендікке, заттың жай-күйіне
байланысты ерекшеліктерді жас баланың естіп қабылдауынан гөрі, сол заттарды
көріп, қолмен ұстап барып, ажырата қабылдауы 10-12 есе тезірек іске асады
да, бала жадында ұзақ сақталады [10,35-38; 14,19-12; 15,2816,9].
Жалпылама "сөзге" қарағанда, балаға сол зат, белгі, кұбылысты көрсету,
оларды ажырата отырып көрсету арнайы үйретусіз-ақ тез қабылданады. Сөз
жалпылама ұғым болғандықтан, бала тез арада өзі қабылдаған сөздерді белгілі
бір топтарға бөле отырып меңгере бастайды (мысалы: биік, үшбұрыш, ащы
т.б.). Баланың өз бетінше меңгеруі алғашқыда әрине, қателесусіз жүрмейді.
Табиғаттағы зат пен құбылыс арасындағы байланысты білдіретін сөздер
(кеңістік, сан т.б.) сезімдік қабылдауға негізделеді де, балаға көрінбейтін
болғандықтан, ол нәрселер мен байланыстарды үлкендер түсіндіреді, яғни
елестетеді. Бұларды түсінуге талпыну және тілде қолдану баланың ойлау
кабілетін дамытады.
Балада алғашқы кезде өз шамасын байқап көру қасиеті үлкендермен, заттармен
байланысқа түсу, яғни сөз арқылы жүзеге асады. Алғашқыда ол зат пен
құбылыстың аттары арқылы, ал кейінірек жіктеу есімдіктері арқылы, содан соң
өзін басқа балалармен салыстыру арқылы жақсы және жаман қасиеттерді ажырата
бастайды. Сөздік қорын дамыту арқылы бала ертегі, өлең тыңдауға, ән салуға,
мәнерлі де мәнді сөйлесуге бейімделе бастайды.
Демек, баланың алғашқы даму сатысында оның физиологиялық және
физикалық дамуы мен ойлау белсенділігі үлкендердің жүйелі тәрбиелік
жүмыстарына байланысты болады. Өмірдегі құбылыстарды көру, есту арқылы бұл
жаста бала психикасында үлкен өзгерістер байқалады. Ол өзін қоршаған әлемді
тек байқаушы ғана емес, онда өзі әрекеттенуші де. Ол өмірде өзі көрген
құбылыстарды, үлкендердің сөздері мен іс-әрекеттерін ойын арқылы ойнап, сол
ойындарда колдана бастайды.
Дұрыс үйымдастырылған ойындарда балаларда жақсы дағдылар қалыптаса
бастайды, яғни ойын - ойды дұрыс дамытады. Тек баланың ақыл-ой қызметін
активтендіру және ұйымдастыру нәтижесінде ғана білімді меңгертуге болады.
Н.А.Менчинскаяның пікірінше, "таным, танымның қалыптасуы өзара байланысты
екі процестен тұрады: білімді игеру және оны қолдану".
Баланың екінші сигналдық жүйесі ретіндегі сөйлеуі бірінші сигналдарға
карағанда жетекші орында болады, екінші сигналдар оған қызмет етеді. Ал
сөздік қоры мен ойлау жүйесі нашар дамыған балалардың сөздік қоры, сөз
байланыстары тек белгілі бір ғана бағытта болады да, әр түрлі жағдайдың
өзгеруіне қарамай, олардың жауаптары бір жақты болады. Психикалық
процестердің дамуындағы сөйлеудің (тілдің) ролі жайындағы келесі зерттеулер
бұл саладағы зерттеулердің объектісіне жататын көптеген өзекті мәселелердің
туындауына әкеледі.
Жоғарыда айтылғандардан шығатын қорытынды: балалар тілінің дамуы мен
қалыптасуын зерттеу балалар психологиясы мен психолингвистиканың
проблемаларын шешуде ғана емес, сонымен қатар тілдің табиғаты жөніндегі аса
маңызды теориялық мәселелерді талдау, зерттеу барысында да ерекше маңызды.
Әсіресе, бүл зерттеулер балалар тілі онтогенезін, ол арқылы лексикалық,
грамматикалық категорияларының филогенезін, оның фонологиялық жүйесін және
мәтін тудыру механизмдерін танып-білуде аса маңызды роль атқарады [9-1925].
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында балаларды сөйлеу тілін
зерттеу психологтар мен тілші ғалымдар назарын өзіне аударды, балалар
ойлауының, ой-өрісінің деңгейін білдіретін алғашқы жиілік сөздіктер
пайда болды.
Батыс Еуропа психолингвистикасына тән жасөспірімнің сөйлесу қызметінің
қалыптасу процесін туа пайда болатын құрылымға жатқызатын көзқарастарға
қарсы шыға отырып, қазіргі ғалымдар мен психологтар бұл физиологиялық,
лингвоментальдық құрылымдар баланың сыртқы ортамен байланысы, яғни
әлеуметтік әрекетінің нәтижесі екендігін көрсетті.
Адамның сөйлеу әрекеті, оның кұрылымдық-типологиялық ерекшеліктері
жоғары лингвистикалық шамалар - лексикалық, морфологиялық, семантика-
синтаксистік ерекшеліктер нөтижесінде қалыптасады.
Элькониннің пікірінше, бала қызметінің барлық жағы мазмұны, формасы
бойынша қоғамға байланысты, сондықтан бала өз өмірінің алғашқы күндерінен
бастап қоғамдық дене болып табылады. Оның адамзатқа тән мәдениетке жетуі
белсенді әрекетіне байланысты болады.
Баланың сөздік қоры сыртқы жағдайлармен, динамикалық әрекетпен
сипатталады. Баланың жеке іс-әрекеттерінің күшеюі және өзге балалармен
көбірек араласуы оның өз жолдастарынан көргендері мен алған әсерін айту
үшін монолог түрінде түсіндіру, айту қажеттілігін тудырады. Бұған қоса
әрекеттердің өзара байланысуы, бір нәрсеге баға беру, бұйыру т.б.
формасында да сөйлеуі үнемі даму үстінде болады. Мұның барлығы балалардың
сөздік құрам мен тілдің грамматикалық құрылысын интенсивті меңгеруіне
әкеледі де, олардың сөзі бір-бірімен байланысты, жүйелі бола түседі
[13,96].
Заман қанша өзгерсе де, балалардың ой-санасын қалыптастыруда көркем
әдебиеттің алатын орны зор. Ата-бабаларымыздан ұрпақтан-ұрпаққа келе жатқан
мәңгілік философиясы, тәлім-тәрбиесі мен өмірлік тәжірибесінің берілу
процесіндегі баланың танымдық қызметі мен ұлттық сана-сезімінің
қалыптасуында көркем әдебиеттің алатын орны аса құнды.
Балалардың көркем шығармаларды оқу процесінде меңгеретін әдеби тілі
ойды тәртіпке, жүйеге келтіреді, баланың ой тасқындарын реттеп, оны
ауыспалы мағынада бере білуге үйретеді.
Бүгінгі таңда балалардың білім деңгейі мен сана-сезімін қалыптастыру
мен дамыту мақсатында көптеген іс-әрекеттер жүргізілуі тиіс. Мектепке
дейінгі кезеңде балалардың практикалық іс-әрекеттерін жоспарлау мен
бағыттау, реттеуге негізделген сөйлеудің жаңаша қызметтері қалыптасады.
Сондықтан да ауызша тілді меңгерудің жүйесіз түрінен мектепте морфология
мен лексиканы үйретудің жүйелі тәсілдеріне көшу үшін мектеп окулықтарындағы
мәтіндердің сөздігіне мүмкіндігінше тілімізде жиі жөне сирек қолданылатын
жаңа мәнге ие сөздерді ала білудің айрықша маңызы бар. Бұл мақсаттарды шешу
үшін, алдын-ала 6-10 жас аралығындағы балалар тілінің лексикасы мен
морфологиясын, сонымен қатар балалар тілі дамуының көзі болып табылатын
балаларға арналған оқулықтар мен көркем шығармаларды лингвостатистикалық
әдіспен зерттеу қажет.
Қазіргі тіл білімінің даму тәжірибесі көрсеткендей, тілдің түрлі
топтарының лексикасы мен морфологиясын салыстыруға және оның нәтижелерін
алуға жағдай туғызатын мәтіннің квантитативтік әдісінің ерекше тиімді түрі:
жиілік сөздік, алфавитті-жиілік сөздік және кері алфавитті-жиілік сөздіктер
алу болып табылады. Бұл сөздіктер арқылы бастауыш сынып оқушыларының оқып
қабылдайтын әдеби тілін тілдің басқа түрлі салаларымен салыстыруға және
квантитативтік әдіс арқылы алынған мәтіндердегі сөз қолданыстарды анықтап,
зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, оқушыларға ана тілді меңгертудің тиімді
әдіс-тәсілдерін қолданудың маңызы зор.

1 ҚАЗАҚ ЕРТЕГІЛЕРІ ТІЛІНІҢ ДӘСТҮРЛІ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРМЕН ЗЕРТТЕЛУІ

Барлық елдің ауыз әдебиетінен мол орын алған және халықтың жазу-сызу
өнері болмаған кезінде ауызша шығарған күрделі шығармасының бір
түрі — ертегілер. Ертегілер көбінесе, қара сөз ретінде айтылатындықтан,
оны халыктың ерте заманда шығарған көркем әңгімесі деп қараймыз.
Халық әдебиетінің басқа түрлері секілді, ертегілер де адам баласының
еңбек-кәсіп ету, тұрмыс-тіршілік құру тәжірибесіне байланысты туған.
Жаратылыс құбылыстарын, табиғат сырын жетік білмеген, олардың неліктен
болатындығын толық түсінбеген ертедегі адамдар әр нәрсені қиял еткен;
өздерінің ауыр еңбектерін жеңілдету жайын қарастырған. Бұл жөніндегі ұғым-
түсініктерін, нанымы мен сенімін әңгімелеп айтатын болған. Сөйтіп ертегі-
әңгімелердің алғашқы үлгілері туған [1,12].
Бертін келе, экономиканың ілгері дамуы, қоғамдық қарым-қатынастардың
алға басуы, адам баласының дүние танымының, ой-өрісінің, сана-сезімінің
ұлғайып өсуі жалпы халық шығармаларына, соның ішінде ертегілерге көп әсер
еткен. Осы негізде ертегілердің алғашқы үлгілері әр түрлі өзгерістерге
ұшырап, жаңа ертегілер туа бастаған және онда адам баласының арман-мүддесі,
ой-санасы, болашақтан күтетін үміті сүреттелген. Осы ретте туған
ертегілерден адам баласының тұрмыс-тіршілігі, өмірі, ісі басты орын алады,
қоғамдық мәні бар мәселелер көтеріледі. Бұлардың бәрін халық ертегілері
көркемдеп суреттеу, образдар арқылы бейнелеген.
Бұл секілді жағдайларды қазақ ертегілері де басынан кешірген деуге
болады. Алайда, қазақ ертегілерін сөз еткенде, біз оның ең алғашқы
үлгілері, олардың мазмұны, көркемдік дәрежесі қандай болғандығы жайын
анықтап айта алмаймыз. Өйткені ол ертегілер алғашқы айтылу қалпын сақтай
отырып, біздің дәуірімізге жеткен емес. Ауыз әдебиетінің басқа түрі
секілді, ертегілер де ауызша шығарылып, ауызша тарағандықтан әр түрлі
өзгерістерге ұшыраған, бір ертегіге бірнеше ертегінің әңгімесі қосылып
араласқан. Бергі заманда туған ертегілер ерте заманда шыққан кейбір
ертегілердің алғашқы үлгілерін, олардың оқиғаларын бойына жинай да
жүрген.
Осыған байланысты тағы бір жайды ескерте кетелік. Қазақ тілінде ауызша
айтылып келген ертегілердің барлығын бірдей казақ халқы шығарған жоқ. Қазақ
ертегілерінің ішінде ағайындас-аралас, көршілерден, атап айтқанда: орыс,
қырғыз, өзбек, түрікмен, татар, башқұрт, қарақалпақ халықтарынан алынған,
бізге сіңісіп кеткен, өзіміздің, төл-тумамыз болған ертегілер де бар. Бұл
алуандас ертегілер кездейсоқ түрде келіп енбеген. Ол қазақ халқымен
көршілердің арасында көп заманға созылған экономикалық, ағайын-достық карым-
қатынастардың негізінде енген. Сөйтіп, қазақ халқы бұл ертегілердің жалпы
мазмұнын алып, мәнерлеп әңгімелеген, өзінің тума шығармасы етіп жіберген.
Сондықтан да біз оларды қазақ халқының ертегісі деп қарауға тиістіміз.

1.1 Қазақ ертегілерінің зерттелуі

Қазақ ертегілерінің ел арасынан жиналып, хатқа түсуі, баспа жүзіне
шығуы XIX ғасырдың екінші жартысынан басталады деуге болады. Бұл ретте
Шоқан Уәлиханов, Г. Н. Потанин, В. В. Радлов, Ә. Диваевтың, басқа бірнеше
адамдардьң айрықша еңбек сіңіргені байқалады. Олар: А.Е. Алекторов, А.
Васильев, Н. Пантусов, Бибіт Дауылбаев, Ташмұхамбет Сейфуллин, О.
Әлжанов, Жағыпар Айманов, Б.Досымбеков, Ибрагимов,т. б.
Осы аталған адамдар сол кезде Орынборда, Омбыда, Казанда, Астрахань
мен Ташкентте шығатьн газет-журналдар бетінде қазақ ертегілерін үнемі
жариялап отырады. Олар өздері жинаған ертегілерді не орысша, не қазақша
бастырады, кейде бір тілде ғана шығарады. Ертегілерді қазақ тілінде
шығаратын болса (сөзі қазақша, әрпі орысша), онда қысқаша мазмұнын орысша
аударады. Бұлардың жинаған материалдары өткен ғасырдың жетпісінші
жылдарынан бастап, Дала уалаяты газетінде, Торғай облыстық ведомосында,
Ақмола облыстық ведомосында, Орынбор газетінде, Орынбор губерниялық
ведомосында, Астрахань газетінде т. б. үзбей басылып тұрады. Казақ ауыз
әдебиетінің, соның ішінде ертегілердің көптеген үлгілері, әсіресе, Омбы мен
Орынборда шығатын газеттерде молырақ жарияланады.
Жоғарыда аталған адамдардың ішінен қазақ ертегілерін жинап бастыруда
айтарлықтай еңбек еткендер — А. Алекторов, Н. Пантусов, А. Васильев,
Б.Дауылбаев, М.Досымбековтар. Бұлар ел арасынан жинаған материалдарын төрт-
бес газетке бастырып отырған және жеке жинақ етіп те шығарған. Мысалы, А.
Алекторовтьң жинаған ертегілері Омбы, Астрахань, Орынбор газеттерінде үнемі
жарияланып келген және ол бір ертегіні бір ғана жерде бастыратын болған.
Кейіннен ол өзі жинаған ертегілерін кітап етіп 1898 жылы Киргизская
хрестоматия деген атпен екі тілде Орынборда шығарған.
Қазақ ауыз әдебиетінің үлгілерін ел арасынан жинау ісіне белсене
араласқан және бұл жөнінде асқан ұқыптылық жасаған адамның бірі Н.Пантусов
болды. Ол жетпісінші жылдардан бастап қазақ елінің көп жерін аралайды,
қазақ тілін үйренеді және жүрген жерінде ауыз әдебиеті нұсқаларын жазып
алып отырады; жинаған материалдарын орыс тіліне аударады. Оның
материалдары, кебінесе, Дала уалаяты газетінде (орыс-ша аты Киргизская
степная газета) екі тілде үзбей жарияланып тұрады. Қейіннен ол Қазақ-
қырғыз тілін үйренушілерге көмекші материалдар және Қазақ халық
әдебиетінің үлгілері деген атпен 1899—1909 жылдар арасында (әрпі орысша,
сөзі қазакша) жеті жинақ шығарады. Олар Қазан каласында басылады. Бұл
жинақтарға қазақ ертегілерінен көп материалдар енеді.
Қазақ ауылдарын көп аралаған, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, баспа
жүзіне шығаруда бірсыпыра еңбек сіңірген адамның бірі — А. Васильев. Оның
жинаған материалдары Дала уалаяты газеті мен Торғай облыстық
ведомосында екі тілде үзбей басылып тұрады және Қазақ ауыз әдебиетінің
үлгілері деген атпен 1897 жылы Торғай облыстық ведомосының елу шақты
нөмірінде көптеген ертегілер басылады. Васильев жинаған Үлгілер 1898 жылы
Орынборда (сөзі қазақша, әрпі орысша) жеке кітапша болып шығады. 1900 жылы
Дала уалаяты газетінде Бозжігіт, 1901 жылы Қозы Қөрпеш — Баян сұлу
жарияланды. Бұл екеуін де жинап, газетке бастырған А. Васильев болды.
Қазақ ертегілерін жинау, баспа жүзіне шығару жөнінде советтік дәуірде
бірсыпыра жұмыстар істелді. Егер Октябрь революциясына дейін бұл істі жеке
адамдар ғана жүргізсе, советтік дәуірде оған ғылыми-зерттеу мекемелері
қатысады, мемлекет тарапынан қаржы бөлінеді. Мұнымен қатар, советтік
дәуірде казақ ертегілері орыс тіліне аударылып бірнеше рет жеке жинақ болып
шықты. Бұл жөнінде қазақстандық жазушы Л.В. Макеев пен профессор В. М.
Сидельниковтың еңбектерін айрықша атауға болады [21,29].
Октябрь революциясына дейін қазақ ертегілерін ел арасынан жинап
алушылар болса да, оны ғылыми тұрғыдан баяндайтын үлкенді-кішілі еңбектер
болмады. Бұл ретте Потанин, Васильев, Диваев, Мелиоранский т. б. бірен-
саран ғана мақалалар жазып, пікірлер айтқан. Олар көбінесе қазақ
ертегілерін жинау керектігін сөз етті.
Қазақ ертегілерін ғылыми тұрғыдан зерттеу ісі советтік дәуірде ғана
қолға алынады. Алғашқы кезде бұл мәселе газет-журналдық мақалалар
көлемінде [22,123] орта мектепке арналған оқулықтарда [23,67] идеялық-
көркемдік жағынан алып қарауға көңіл бөлінеді. Қазақ ертегілерін зерттеу
жайы осылай басталады да, кейіннен күрделі ғылыми еңбектер жазылады.
Дегенмен, қазақ ертегілерін зерттеу жолында қате-кемшіліктер де болмай
қойған жоқ. Мұның ең бастысы – ертегілердің барлығын халықтық деп бағалау,
таптық жігін, қоғамдық сырын ашпау, қай ертегі, қай таптың идеясын
көрсететіндігін анықтамау негізінде болып келді. Халық ертегілерін бағалау,
зерттеу жайында казақ фольклористері жаңа еңбектер, зерттеулер жазды. Бұл
жөнінде академик М. Әуезовтің еңбегін атауға болады [24,67]. М. Әуезов
қазақ ертегілерінің идеялық-көркемдік ерекшеліктерін, тарихи даму жолдарын
зерттеді, ертегілердің әдебиет тарихынан алатын орнын анықтайды. Кейіннен
ол қазақ ертегілерін зерттеу ісіне қайта оралады да, Ертегілер атты
ғылыми еңбегін жазады [25,78]. Онда қазақ ертегілерін жан-жақты алып
тексереді, мазмұнына карай тақырыпқа бөледі, көркемдік ерекшеліктерін
анықтайды.

1.2 Ертегілердің халықтық сипаты

Ертегіден халықтың әр кездегі тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық өмірі, ой-
арманы, дүние танымы мен көзқарасы, т. б. көрініп отырады. Сондықтан да
Белинский мұны Халық жанының айнасы деген болатын. Добролюбов пен Горький
халық ертегілерін аса жоғары бағалай келіп, ертегілер халықтың өмірін,
тұрмыс күйін, мінез-әрекеттерін білу үшін аса керекті материал екендігін
айтады, ертегілерді тудырушы да, сақтаушы да халық екендігін дәлелдейді.
Халық өзінің ертегілерінде, қиял түрінде болса да, қоғам өмірінің
көптеген мәселелерін қамтиды. Оларды халық тілегі, көпшілік мүддесі
тұрғысынан әңгімелейді. Ертегілерде айтылатын әңгімелердің қайсысына болса
да халық өзінше қорытынды жасап, әділ бағасын беріп отырады; нені
ұнататындығын, нені жек көретіндігін суреттейді. Мысалға қазақ халқының
тұрмыс-салтына байланысты туған ертегілерін алайық. Бұл тақырыптағы
ертегілерде ұшан-теңіз мәселелер көтеріледі; үй ішіндік әңгімелерден
бастап, қоғамдық мәңі бар жайларды баяндауға дейін барады. Солардың бәрінде
халықтың сыны да, міні де, қостауы мен құптауы да т. б. айтылады. Неше
түрлі жауыздық, зұлымдық істер және оны жасаушылар, ел арасын бүлдіріп
жүрген ала аяқ қулар т. б. халық ертегілерінде жиренішті түрде орын алады.
Оларға халық өз арасынан шыққан қарапайым адамның ақылы мен
қайратын, көпшілік үшін жасаған адал еңбегін қарама-қарсы кояды да, үлгі
етеді. Мұндай адамдардың атқарған қызметіне, ерлік ісіне сүйсінетіндігін
аңғартады.
Ертегілердің құрылысы. Ауыз әдебиетінің басқа эпостық түрлері секілді,
ертегілердің де өзіндік құрылысы, көркемдік ерекшеліктері бар. Қандай
ертегіні алсақ та, ол белгілі бір сюжетке құрылады, өзінше
басталуы және аяқталуы болады.
Ертеті ауызша айтылатын көркем әңгіме болғандықтан, оған әрбір ертекші
айрықша мән береді, әңгімесін мәнерлеп айту, тыңдаушыны қызықтыра түсу
жағын ойлайды, кейде ертекші әңгімесін:

Ертек-ертек ерте екен, Құйрық жүні
ұзын екен,
Ешкі жүні бөрте екен, Мұзға
жығылған екен,
Қырғауылы қызыл екен, Сирағы сынған
екен,—

деп, немесе:

Бар екен, жоқ екен,
Бөрі бөкеуіл екен. Түлкі
жасауыл екен...—

деп тақпақтай жөнеледі. Осыдан әрі қарай негізгі әңгіме оқиғасына кіріседі.
Ал кейде ертекшілер айтатын әңгімесіне бірден кіріседі, ертегіге қатысатын
басты кейіпкерлерімен бірден таныстырады. (Баяғыда бір кедей болыпты, оның
үш баласы болыпты... т. б.). Ертегілерде айтылатын окиғаларды осы негізде
баяндау — ертегінің құрылысына тән басты ерекшелігі болып табылады.
Ертегінің оқиғасын тартымды етіп құру, бір әңгімеден екіншісін тудыру
ертекшілердің шеберлігіне байланысты болады. М. Әуезов (жоғарыда аталған
еңбегінде) пен Е. Исмайылов(1) қазақ ертекшілерінің айтқыштық өнеріне
ерекше мән береді. Олар ертекшіні де үлкен творчествоның адамы деп дарынды
ақынға теңейді. Шынында да ертегі айту еріккеннің ермегі емес, ол
творчестволық өнерді, асқан шеберлікті керек етеді. Неше түрлі ғажайып
оқиғаға құрылған ертегілерді жігін бұзбай өрістете айту, әрбір эпизодты
арасынан қыл өтпестей етіп байланыстыру, сюжетін қызғылықты етіп баяндау,
ертегілердің әрбір кейіпкеріне лайықты мінездемелер беру, олардың
образдарын, көз алдына елестетерліктей портреттерін жаcay, әрқайсысының іс-
әрекеттеріне қарай сөздік, тіл таба білу т. б. ертегі айтушыдан мол өнерді,
шеберлікті керек етеді. Демек, ертегінің тартымды болу-болмауы оның
айтушысына байланысты.
Ертекші творчествоның адамы болғандықтан, ол өзінің ре-пертуарына
аса ұқыпты қараған. Орыстың халық ертегілерін жинап зерттеген А. Н.
Афанасьев, Н. Е. Ончуков, М. К. Азадовский, Ю. М.Соколов, тағы басқалары:
Халық арасынан шыққан ірі ертекшілер ертегі айтуды үлкен творчестволық
еңбек деп түсінген және олар ертегі айту үшін көптеген даярлықтар жасаған,
— дейді [17,134; 18,255; 19, 123; 20, 234]. Бұл жай қазақ ертекшілерінің
дәстүрінде де болған. Мұхтар Әуезовтың Абай романында, Сәбит Мұқановтың
Өмір мектебінде және Есмағамбеттің Ақындар атты монографиясында
казақ ертекшілерінің творчестволық қызметін көрсететін аса қызықты
материалдар берілген. Ел арасына атағы жайылған айтқыш-ертекшілерді
халық өте жоғары кадірлеген, оларды жыршы, ақындармен қатар қойған.
Кейбір дарынды ертекшілер ел аралап, жұрттың жиналған жерінде ертегі,
әңгіме айтатын болған және бір әңгімесін қайталай бермей тың, бұрың ел
естімеген жаңа ертегілерді туғызған. Ол үшін, бір жағынан, бұрын-соңды
айтылып жүрген ертегілерді өздерінше өңдеп мәнерлеген; екіншіден, сол халық
ертегілерінің негізінде жаңадан тың сюжетті ертегілер туғызған. Осының
негізінде кейбір ертекшілер бір ертегісін бірнеше күн бойына айтқан және
алдыңғы айтқандарын қайталамай оның жалғасын келесі күндері ұзаққа созған,
сөйтіп, бір ертегісін көлемі жағынан повесть, роман дәрежесіне жеткізген.
Мұны Абай айналасындағы ертекшілердің, творчестволық өмірінен байқауға
болады.

Ертекшілер ескіден келе жатқан ертегілерді айтушы, орындаушы ғана
болып қойған жоқ. Олар ертегінің халықтық дәстүрін сақтай отырып, қоғамдық,
таптық жағдайларға байланысты жаңа ертегілер шығарған. Халық мүддесін
көздеген ертекшілер өздерінің ертегілері арқылы еңбекшілерді езушілерді,
қанаушы тап өкілдерін, олардың жауыздық іс-әрекеттерін әшкерелеп
суреттеген, бұлардың жағымсыз образдарын жасаған. Оларға халық арасынан
шыққан қарапайым адамдарды қарсы қойған, еңбек иелерін ардақтап, жоғары
дәрежеге көтерген. (Мұны Аяз би ертегісінен айқын көруге болады.) Сөйтіп,
ертегі айтушылар өздерінің таптық көзқарастарын білдіріп отырған.

1.3 Ертегілердің түрлері

Қазақ ертегілерін мазмұнына, әр алуан ерекшеліктеріне қарай бірнеше
түрге бөлеміз. Солардың ішінде негізгілері: а) қиял-ғажайып ертегілер; ә)
хайуанаттар жайындағы ертегілер; б) тұрмыс-салт ертегілері және аңыздар.

Қиял-ғажайып ертегілері

Бұл топқа кіретін ертегілер ескі заманда туып, содан бері қарай келе
жатқандығын аңғартады. Ертедегі адамдар табиғат және оның құбылыстары
туралы, адамның еңбегі, тіршілік-кәсібі, күресі жайында, дүние-жаратылыс,
қас пен дос, неше түрлі керемет күштер туралы қиял-ғажайып ертегі-әңгімелер
тудырған. Олар өздерімен алысқан жаулары жайында да, сол жауларды жеңу
жолдары туралы да әр түрлі ертегілер шығарған. Оларды жалғыз көзді дәу, жын-
пері, мыстан кемпір, жезтырынақ, жеті басты айдаһар, абжылан, т. б.
бейнесінде алған. Бұлардьң бәрі адам баласына қастық жасаушылар, керемет
күші, айла-амалы барлар деп түсінген. Ол түсініктері көбінесе мифтік
ұғымға, бұлдыр сезімге, ертедегі адамдардың өздері иланған көп құдайларға
байланысты болады. Ертегілердің оқиғасы фантазиялық түрде айтылады. Мұндай
ғажайып ертегілердің туу себебі: Тарихтан бұрынғы кезде экономикалық
дамудың төмен сатыда болғандығына байланысты,— дейді Ф-Энгельс.
Экономикалық дамудың төменгі дәрежеде болуы себебінен ертедегі адам
баласы табиғат сырын және оның құпия құбылыстарын жетік түсіне алмаған.
Сондықтан да бұл құбылыстарда артықша жаратушы күш бар деп ұғынған да,
соларға нанып, сенген. Сол күштерді танып білу және меңгеріп алу жайын да
қарастырған, оны қиял еткен. Бұл қиялдары, арманы ертегі-әңгімеге айналған.
Бұл ертегілердің,—дейді М. Горький, — мағынасы ертедегі жұмысшы адамдардың
өз еңбегін оңайлатуға, оның өнімділігін [1] күшейтуге, төрт аяқты және екі
аяқты жауларға карсы колдануға талпынуда және де сөз күші арқылы дуалау,
арбау әдісі арқылы жаратылыстың стихиялық, адамға жау құбылыстарына әсер
етуде еді. Соңғысы әсіресе маңызды, өйткені адамның өз сөзінің күшіне қалай
қатты сенгендігін көрсетеді, ал бұл сенім адамдардың әлеуметтік ара-
қатынастары мен еңбек процестерін ұйымдастыратын сөздің айқын және мейлінше
нақты пайдасын көрсетеді [16,172].
Демек, қиял-ғажайып ертегілер ертедегі адамдардың болмыс жайындағы
сезімінен, әр түрлі қауіп-қатерлерден құтылу, тіршілік ету, табиғат сырын
танып білу және оны өзіне бағындыру жайындағы арман-қиялынан туған.
Сондықтан да бұл ертегілерде ертедегі адамдардың еңбек процесінде аңсаған
арман-мүддесі, жақсылықты болашақтан күтуі, оптимистік көзқарасы да көрініп
отырады. Олар ауыр еңбекті жеңілдетсек екен, жақсы шат өмірге жетсек екен
деп арман қылған, соны көксеген. Ал бұған олар езінің киялы арқылы ғана
жеткен. Сол қиялдарын ертегі-әңгімеге айналдырған. Бұл жөнінде М. Горький
былай дейді: Тіпті атам заманғы уақытта-ақ адам баласы әуеде ұшу
мүмкіншілігі жөнінде ойлаған, мүпы... Ұшқыш кілем туралы ертегі бізге
айқын көрсетеді. Жер бетіндегі жүрісті жылдамдату туралы да ойлаған, мұны
Жүрдек етік туралы ертегіде көруге болады, ... өзен үстінде оның ағысынан
гөрі жылдам жүруге үмтылғандықтың арқасында ескек пен желкенді ойлап
шығаруға; жау мен хайуанды өлтіруге талпыну — садақты, садақ оғын ойлап
шығаруға түрткі болды. Жіп иіру және бір түн ішінде бірталай кездеме тоқу
мүмкіндігі туралы, бір түн ішінде жақсы үй салу туралы, тіпті сарай салу
туралы, яғни жаудан қорғайтын пана салу туралы ойлап, жұрт осының арқасында
еңбектің ең ерте заманғы құралдарының бірі болған ұршықты, тоқу үшін жабайы
қол станогын ойлап шығарды [16,27].
Әрине, ертедегі адамдар алдына қойған мақсатына, ойына алған, қиял
еткен арман-мүддесіне бірден жеткен жоқ. Олар бұл жолда талай
қиыншылықтарды басынан кешірген. Оны ертегілерінде де суреттеген. Бірақ
олар адам баласының күшін, мәңгі жасайтынын білген, өзіне дұшпан күштердің
бәрін де жеңіп шығатынына сенген. Бұл сенім қиял-ғажайып ертегілерінен де
мол орын алған.
Қиял-ғажайып сртегілерінің жағымды кейіпкерлері қарапайым адамдар
болып отырады. Олар алдына қойған мақсатына жету үшін, табиғат сырын танып-
білу, тіршілік ету, жауларын жеңу үшін күреседі. Көптеген қиыншылықтарды
басынан кешіре отырып, ақырында, мақсат-мұратына жетеді, біртіндеп табиғат
сырын ұғына бастайды, қандай жаулары болса да талқандап жеңіп жүреді.
Ертедегі адамдардың дүние тану, еңбек-кәсіп ету, тіршілік жасау жайындағы
сезім-түсініктерінен туған киял-ғажайып ертегілері өзінің тақырыбы, оқиғасы
жағынан әр түрлі болып келеді. Және ол қоғамдық экономикалық дамуға, адам
ой-санасының өсуіне байланысты өзгеріп, ұлғайып отырады, оқиғалары
күрделене, нақтылана түседі. Бұл аталғандарды қазақтың қиял-ғажайып
ертегілерінен де байқауға болады.
Қазақтық киял-ғажайып ертегілері есте қалмаған ерте заманда туып,
талай ғасырмен бірге жасап біздің дәуірімізге жетті. Ол өзінің қалыптасу,
даму жолында көптеген өңдеу-өзгеріс-терге де ұшырады. Бірақ, солай бола
тұрса да, қиял-ғажайып ертегілері негізгі тақырыбын жоймағаны, қайта оны
жетілдіру, ажарлап айту үстінде болғаны байқалады. Мұхтар Әуезовтің
зерттеулеріне қарағанда, қазақтағы қиял-ғажайып ертегілерінің алғашқы
такырыптары аңшы-мергендер, бақташы-малшылар жанында болған. Адам баласы
өзінің күн көрісі жолында неше түрлі жыртқыш аңдармен күрескен, табиғаттың
стихиялық күштеріне қарсы алыса отырып мал өсіру, әр түрлі жауалармен
шайқасу, оларды жеңу — асқан ерлік болып танылған. Ол кездегі адамдар
өздерінің жеңістеріне шаттанған, ерлік жасаған батырлары жайында әңгіме-
ертегілер шығарған. Мұндай адамдарды жағымды бейнеде алып суреттеген және
олардың істеріне ғажайып сипат берген.
Қиял-ғажайып ертегілерінің жағымды бейнеде алатын басты кейіпкерлері
халық арасынан шыққан қарапайым адамдар болып келеді. Оларға көмектесетін,
жәрдем беретін дос-жолдастары есебінде алып қарақұс, тұлпар ат жүреді.
Кейде жағымды кейіпкерге неше түрлі таусоғарлар, көлжұтарлар, желаяқтар,
саққұлақтар жолдас болып, жақсылық жасайды, басты кейіпкердің мақсат-
мұратына жетуіне көмектеседі. Бұлармен қатар, жағымды кейіпкерге неше түрлі
қару-жарақтар: қырық кұлаш семсер, ұшқыш кілем, тоқпақ, кездік, қазан,
жүзік, дастарқан, т. б. жәрдем беріп, әрекет етеді. Ал бұларға қарсы қиял-
ғажайып ертегілерінің нағыз жауыздық, қара күш бейнесінде алған
кейіпкерлері: жалғыз көзді жалмауыз, жеті басты жылан, мыстан кемпір,
жезтырнак, айдаһар, қорқау қасқыр т. б. күреседі. Сөйтіп, қиял-ғажайып
ертегілерінің жанды, жансыз кейіпкерлерінің арасында мол тартыс, күрес
басталады. Жауыздық пен әділдік, қастық пен достық, жақсылық пен жаманшылық
өзара арбасып алыса түседі.
Осындай арпалыс, алыс-тартыс күрестерде қастық жасаушыларды талқандап
шығатын, сөйтіп, мақсат-мүратына жететін адам баласы болады. Қоршаған
күресетін жаулар қаншама мықты болса да, адам баласы оларды жеңіп отырады.
Бұдан, М. Горький айтқандай, ертедегі адамдардың өз күшіне артықша
сенетіндігі айқын көрінеді; еңбек адамдарының қажырлы қайрат, саналы ерлік
қимыл иелерінің жеңетіндігіне нанады. Сондықтан олардың әр түрлі ғажайып
жағдайда жасаған істері халыктың ертегілерінен ерекше орын алады.
Ертедегі қиял-ғажайып ертегілерінің жағымды кейіпкерлері аңшы-
мергендер, бақташы-малшылар десек, олардың бәрі еңбек адамы болып
суреттеледі. Бұларды халық ертегісі ақыл-айласы, асқан күші бар батыр етіп
бейнелейді. Бірақ олардың өздері де, ерлік істері де Батырлар жырының
немесе аңыз-ертегілердің адамына ұқсамайды. Олардың жаратылысы да, іс-
әрекеті де басқаша, ғажайып жағдайда болады. Ең алдымен, олар жердің үстін
ғана мекен етпейді, қиялдан туған дүниені кезіп жүреді; кейде жеті қабат
жер астына түсіп кетеді, кейде алып қарақұс немесе самұрықпен тоғыз қабат
көк үстін аралайды. Олар кейде адамзат білмеген от дариясының ар жағында,
болмаса неше түрлі сырлы аралдар ішінде сайран салады. Қысқасы, жердің асты-
үстін аралап шығады, талай-талай теңіз дүниесін кезеді. Соның бәрінде алуан-
алуан ғажайып күйге ұшырайды. Бірақ ол өзінің ақыл-айласы, өнері, ерлік
істерімен барлық киыншылықтарды жеңіп, мақсатына жетіп отырады. Бұл
айтылғандардың мысалы ретінде, Ер Төстік, Керқұла атты Кендебай, Күн
астындағы Күнікей қыз ертегілерін келтіруге болады.

Хайуанаттар жайындағы ертегілер

Бұл топтағы ертегілердің де алғашқы үлгілері өте ерте
заманда туған. Ертедегі адамдар өздерінің күн көрісі үшін төрт аяқты
хаиуандарды пайдалану, оларды үйрету, асырау жайын қарастырған және де
әрбір хайуанат туралы, оның қасиеті туралы түрлі мифтік үғым-түсініктер
ойлап шығарған. Табиғат сырын, жаратылыс құбылыстарын түсіне алмаған
ертедегі адамдар әрбір хайуанаттың жаратушысы, иесі бар деп ойлаған, кейбір
хайуанаттарды керемет тұтып, оған табынатын болған.
Ертедегі адамдардың хайуанаттар жайындағы әр түрлі мифке байланысты туған
ескі ұғым-түсініктері, бертін келе, экономикалық дамудың, қоғамдық сана-
сезім өсуінің нәтижесінде жоғала бастайды. Адамдар хайуанаттарды өзі
бағындырып алған кезде, ерте заманда мифтік ұғымдарға, қиялға негізделіп
туған және ертегі-әңгімелеріне қосылған ұғым-түсініктері, көз-қарастары
өзгере бастады. Олар өздерінің ертегілерінде хайуанаттарды реалистік түрде
алып, адам баласына келтірген пайда-зиянын, атқаратьн қызметін көрсетуге
талпынады.
Бұл айтылғандарды хайуанаттар жайында шығарылған қазақ ертегілерінен
де керүге болады. Аталған тақырыптағы ертегілердің ерте кездегі мифтік
ұғымдарға байланысты туған үлгілерінде, кейбір хайуанаттарды жаратушы,
жарылқаушы, керемет күш бейнесінде алғандығы, ертедегі адамдардың оларды ие
тұтып табынғандығы байқалады. Мұны Ақ қасқыр, Жігіт пен касқыр,
Сиқыршы, Сырттандар т. б. ертегілерден көреміз.
Ақ қасқыр ертегісінен ертедегі адамдардың қасқырды жарылқаушы ие деп
түсінгендігі көрінеді. Қызық, ғажайып халге құрылған Ақ қасқыр ертегісі
ертедегі адамдардың қасқырды жарылқаушы ие деп түсінгендігін көрсетеді.
Мұндай әңгімелер ескі заманда мифтік ұғымға байланысты туған орыс
ертегілерінде және ертеде аңшылықпен кәсіп еткен елдерде де кездеседі.
Олардың ертегілері адамды жарылқаушы бейнесінде қоюды суреттейді [26,176].
Жігіт пен қасқыр, Сиқыршы, Көкжал секілді ертегілер де ертедегі
адамдардың хайуанаттар жайындағы ескі наным-сезімдерін елестетеді. Бұларда
да Ақ қасқыр ертегісіне ұқсас келетін ұғымдар, бұщлдыр түсініктер
беріледі. Ал Сырттандар дейтін ертегіде сол ескі үғым, түсініктердің
жойыла бастағаны көрінеді.
Сөйтіп, хайуанаттар жайында шығарылған ертегілердің алғашқы
үлгілерінен ертедегі адамдардың, жанды-жансыз табиғат турасындағы бұлдыр
түсініктерін байқаймыз. Ондай ертегілер хайуанаттармен байланысты туған
мифтік, діндік түсініктерді, әр хайуанды ғажайып сиқырлы сыры бар деп
таныған тотемдік түсінікті аңғартады. Ал бертін келе экономикалық,
қоғамдық жағдайлардың және сана-сезімнің дамуына байланысты бұрынғы бұлдыр
түсініктердің ыдырап, жойыла бастағанын көреміз.
Бергі заманда шығарылған халық ертегілерінде хайуанаттар бұрынғы
керемет бейнесінде алынбай, жаңа кейіпте, реалистік болмысқа байланысты
алынады. Осы ретте хайуанаттар жайы екі түрде алынып, қазақ ертегілеріне
қосылады. Онда хайуанаттардың бір тобы (төрт түлік мал, үй хайуандары)
шаруашылыққа келтіретін пайдасы, атқаратын қызметімен суреттеледі.
Хайуанаттардың екінші тобы (жыртқыш аңдар) адам баласына жасаған жауыздығы,
қаскүнемдігімен бейнеленеді. Бұл соңғысы, кейде, халықтық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.