Қазақстандағы суармалы егіншілік және оның тиімділігі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СУАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІКТІҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қазақстан жерінің топырақ . климаттық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ..5
1.2Суарамалы егіншіліктің Қазақстанда дамуы және оның алғашқы нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Қазақстанның басқа облыстарындағы суармалы егіншілік жайы ... ... ...14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУЛИКАСЫНЫҢ СУАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІГІ ЖӘНЕ ТОПЫРАҚТЫ МЕЛИОРАЦИЯЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ...17
2.1 Қазақстан топырақтарын мелиорациялау мәселелері мен суармалы егіншілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 Егіншліктің ауыспалы жүйесін қолдану және топырақгы эрозиясы ... ...27
2.3 Топырақты тыңайту мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.4 Суармалы жерлеріміздің мелиоратив тікжағдайлары және оны жақсарту шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3.СУ РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ СУАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ...39
3.1 Оңтүстік облыстарымыздағы суармалы егістіктерге пайдаланылатын топырақтарды бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.2 Жер суарудың зкономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.3 Су ресурстарын тиімді пайлану және қазіргі жағдайы ... ... ... ... .48
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СУАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІКТІҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қазақстан жерінің топырақ . климаттық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ..5
1.2Суарамалы егіншіліктің Қазақстанда дамуы және оның алғашқы нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Қазақстанның басқа облыстарындағы суармалы егіншілік жайы ... ... ...14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУЛИКАСЫНЫҢ СУАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІГІ ЖӘНЕ ТОПЫРАҚТЫ МЕЛИОРАЦИЯЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ...17
2.1 Қазақстан топырақтарын мелиорациялау мәселелері мен суармалы егіншілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 Егіншліктің ауыспалы жүйесін қолдану және топырақгы эрозиясы ... ...27
2.3 Топырақты тыңайту мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.4 Суармалы жерлеріміздің мелиоратив тікжағдайлары және оны жақсарту шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3.СУ РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ СУАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ...39
3.1 Оңтүстік облыстарымыздағы суармалы егістіктерге пайдаланылатын топырақтарды бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.2 Жер суарудың зкономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.3 Су ресурстарын тиімді пайлану және қазіргі жағдайы ... ... ... ... .48
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География факультеті
Эконмикалық әлеуметтік және география кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ СУАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІК ЖӘНЕ ОНЫҢ ТИІМДІЛІГІ
Орндаушы
4 курс студенті Кінәз . С
Ғылыми жетекші Г.Ғ.Д Е . Жамалбеков
Норма бақылаушы Аға Оқытушы Ғабдолла
О.Ж
Қорғауға жіберілді
________________
Кафдра меңгерушісі
г.ғ.д., профессор Надыров.Ш.
Алматы, 2007
РЕФЕРАТ
Қазақстан республиксының суармалы егіншілігі мен оның экономикалық
тиімділігі туралы жазылған бұл бітіру жұмысы 55 беттен, 2 суреттен, 1
кестеден,3 бөлімнен 10 тараудан тұрады. Пайдаланылған әдебиеттер саны 16.
бірінші бөлімінде суармалы егіншіліктің Қазақстанда пайда болуы,таралуы
және дамуы,суармалы егіншіліктің жалпы жағдайы жазылса, екінші бөлімінде
суармалы егіншілік үшін жарамды топырақ ресурсы оны дұрыс,өнімді,тиімді
түрде пайдалану мен жақсарту мелиоративтік шаралары қарастырылған.
Ал,үшінші бөлімінде суармалы егіншіліктің экономикалық тиімділігі және
еліміздегі су көздері мен су ресурстары туралы мәліметтер келтірілген.
Зерттеу нысаны Қазақстандағы суармалы егіншілік
Жұмыстың мақсаты Қазақстандағы суармалы егіншілік пен оның экономикалық
тиімділігін зерттеу.
Қазақстанның оңтүстік облыстарында шөл және шөлейт аймақтар басым
болғандықтан бұл өңірлерде егіншілікті қолдан суармайынша даму мүмкін
емес,республикамыздағы суармалы егістің басым көпшілігі (85 проценттен
астамы) жер, су жағдайлары қолайлы оңтүстіктегі төрт облыста, (Алматы,
Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда) орналасқан. Бұл облыстарда
техникалык дақылдардан мақта, қант қызылшасы, темекі, дәнді дақылдардан —
бидай, күріш, жүгері, сонымен бірге жемісті дақылдар мен бақша дақылдары
өседі.ал,қазіргі көлемі 1млн.гектар аумақты алып жатыр,бұрындары ол 2,5
млн.гектарға жеткен болатын.
Мелиорация, топырақты тыңайту, егіншіліктің ауыспалы жүйесін қолдану ,су
эрозиясы, мелиоративтік алқап, суару мелиорациясы, құрғату мелиорациясы.
парлы-астықты жүйесін қолдану, коллекторлы-керізді жүйелерді
қолдану,топырақты бағалау.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СУАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІКТІҢ ДАМУ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қазақстан жерінің топырақ - климаттық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ..5
1.2Суарамалы егіншіліктің Қазақстанда дамуы және оның алғашқы
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3 Қазақстанның басқа облыстарындағы суармалы егіншілік жайы ... ... ...14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУЛИКАСЫНЫҢ СУАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІГІ ЖӘНЕ ТОПЫРАҚТЫ МЕЛИОРАЦИЯЛАУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ...17
2.1 Қазақстан топырақтарын мелиорациялау мәселелері мен суармалы
егіншілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Егіншліктің ауыспалы жүйесін қолдану және топырақгы эрозиясы ... ...27
2.3 Топырақты тыңайту мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.4 Суармалы жерлеріміздің мелиоратив тікжағдайлары және оны жақсарту
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..36
3.СУ РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ СУАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ...39
3.1 Оңтүстік облыстарымыздағы суармалы егістіктерге пайдаланылатын
топырақтарды бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.2 Жер суарудың зкономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.3 Су ресурстарын тиімді пайлану және қазіргі жағдайы ... ... ... ... .48
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 3
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
КІРІСПЕ
Адам қоғамы табиғаттың бір ерекше саналы бөлігі бола тұрып, табиғат
қорынсыз тіпті өмір сүре алмайды. Мысалы, адам организмі ауасыз (оттегісіз)
тек 2-5 минут, сусыз 4-5 тәулік, ал тамақсыз 30-35 тәулік өмір сүреді екен
. Адам өміріне аса қажетті табиғаттың осы үш қорыда (ауа, су және тамақтық
заттар) осы өзіміз мекен етіп отырған жерімізде орын алып, түзіліп,
өндіріледі. Сондықтан адам баласы, көне заманнан-ақ ''Жерді – асыраушы
анамыз'' деп өте құрметпен атаған. Сонымен қатар жер қабаты тек адам қауымы
емес, бүкіл тіршіліктің тірегі, әрі мекені, әрі асыраушысы. Міне сондықтан
біздер төменде табиғаттың негізгі байлығы – Қазақстандағы суармалы
егіншілік пен қорлары, оны бағалау және экономикалық тиімділігі, тиімді
пайдалану мен қорғау мәселелері туралы сөз болады.
Негізгі тақырыпқа кірісер алдында, Қазақстан респуликасында, суармалы
егіншілік қорларының соншалықты қоғам үшін, ауылшаруашылығындағы
маңыздылығына қарамастан, оны қорғауға, тиімді пайдалануға деген дұрыс
көзқарас ХХ-ғасырдың екінші жартысына дейін болмағаны туралы біршама
деректі мәліметтер бітру жұмысының алғашқы бөлімінде баяндалады.
Негізгі мәселе Қазақстан мысалында қаралғанымен, әрнәрсе салыстырмалы
жағдайда жақсы көрінетіндіктен, бітіру жұмысының соңғы бөлімінде әлемнің,
бұрынғы одақтың жер қорлары және оны бағалау мен суармалы егіншіліктің
эконоиткалық тиімділігі жөнінде де біршама мәліметтер келтірілген.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СУАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІКТІҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Қазақстан жерінің топырақ - климаттық жағдайлары
Қазақ жері – кеңбайтақ. Халқының саны жөнінде әлемде 80-ші орындардың
бірінде болған тұрып, жер көлемі жөнінде 9-шы орында.
Атыраудан Алтайға шейін 3000шақырымдай болса, Батыс Сібірден Алатауға
шейін 1600шақырымдай созылып 272,5млн ға жерді алып жатыр.Біздің
республикамыз геогарфиялық орналасуы жағынан Еуразияның орталығында
әлемдегі барлық мұхиттардан ең қашық аймақта орналасқан.Сондықтан қазақстан
аумағындағы ауа райының басты ерекшелігі –құрғақшылдық.
1. Республикамыздың ең терістік Ресейдің Батыс Сібір ойпатымен шектесіп
далалы қара топырақты зона 25,4 млн га,қазақстан жерінің 9,8% алып
жатыр.Жылына түсетін ылғал 250-340мм, негізгі астық егілетін
аймақтар.Қрғақшылық жылдарлың 10-25%болады.
2. Бұл зонаның оңтүстігіндегі кең алқапты қара-қоңыр топырақты құрғақ
дала мен шөл дала зонасы алып жатыр, көлемі 90,4млн га,қазақстан
жерінің 33,2%.Аудан түсетін ылғал жылына 200-260мм ғана терістіктен
оңтүстікке қарай азая береді, құрғақшылық жылдардың 25-75%түзеді.
Сондқытан бүл зонада егіншілікпен айналысу жөнді нәтиже бере
бермейді. Дегенмен тың игеру кезінде асығыстық, асыра сілтеушілік
жағдайда бұл зонада жиі болатын құрғақшылықтан жөнді өнім бермейтін
13-14мм га астық егілетін. Елбасысыздың бастамасымен соңғы жылдары
бұл жерлер егістіктен шығарылды. Бұл зонаның тек терістік
бөлігіндегі күнгірт қара-қоңыр топырақты зонашасындағы астық
егісінің біршамасы қалды да,оралық бөлігіндегі жай қара-қоңыр және
оңтүстік бөлігіндегі ашық қара-қоңыр топырақты зонашалардағы
егістіктер түгелдей егістіктен шығарылды. Бұл жағдай да еліміздің
тәуелсіздік алғанының жемісі екендігі түсінікті. Бұл аймақ негізінен
мал шаруашылығымен айналысатын болды.
3. Құрғақ дала мен шөлді дала зонасының оңтүстігінде кең алқапты құба
және сұр-құба топырақты шөл зонасы алып жатыр .Көлемі 119,2млн га,
Қазақстан жерінің 43,7%Ауадан түстені ылғал мөлшері бар болғаны 120-
170мм.Бұл аймақ аз өнімді жайылымды жерлер,негізінен уақ мал мен
түйенің жыл бойы жайылатын кең алқабы. Егіншілік тек қолдан суарған
жағдайда болады,бірақ оған су көздері жетісе бермейді.Суармалы
кгіншілік тек Сырдария, Іле, Шу т.б таудан аққан өзендер бойында.
Республикамыздың оңтүстік және оңтүстік-шығыс биік таулу
аймақтарында күрделі климаттық топырақ зоналары,(биіктік білдеулік)
орын алады. Майдарақ зонащаларды бір-біріне қосып таулы аймақтарда
негізгі екі зонаға бөлуге болады.
4. Таулардың төменгі етектеріндегі шөлді дала зонасы, топырақтары сүр
және ашық қара-қоңыр. Біршама жерлері суармалы егіншілікке ,біршама
жерлері суарылмайтын Егіншілікке,ал жалпы басым жерлері мол өнімді
мал шаруашылығына пайдаланылады.Таудың әсерінен бұл зона түсетін
ылғал 250-400мм жетеді. Біраз жерлерінде жчдек жемісті бұталар мен
ағаштар. Көлемі 18,9млн га республика жерінің 6,9%-ы.
5. Таулардың биіктеу етектері мен тау аралық дала, таулы-
ормандыдалалы,щалғынды-орманды және шалғынды зоналар,топырақтары
күңгірт қара-қоңыр, қаратопырақтар мен таулы орманның сұр және таулы
шалғынды топырақтар. Ауданға тұсетін ылғал мөлшері 450-850мм.
Негізінен мал шаруашылығы үшін жоғарғы өнімді жайылым,орман
шаруашылығы жерлері,біршама суарылмайтын егіншілік,жемісті
ағаштар.Көлемі 18,2млн га республика аумағының 6,7%- ы.
Міне жоғарғы келтірілген Қазақстанның қысқаша топырақ климаттық
сипаттамасынан қазақ жерінің бесым бөлігі құрғақ шөлейт және нағыз шөл
зоналарда орналасқанын көріп отырмыз.орташа есеппен мүндай аймақтар
Қазақстан жерінің80%жуық.ауадан түсетін ылғал тек солтүстік облыстар мен
орталық облыстарымыздың терістік шеткі бөліктерімен оңтүстік шығыстағы
таулы аймақтардың біршама етектерінде егіген егістерді қамтамасыз етеді.
Сонымен грте заманнан-ақ қазақ жеріндегі егіншілік шамалы орын алды,ал
оның сурамалы егіншілікпен айналысу оңтүстік аймақтарда түратын орыс
украин,өзбек,ұйғыр халықтарының үлесіне тиді. Жергілікті қазақ халқы атам
заманнан негізінен мал шаруашылығымен айналысып,тігуі де,жығуы да оңай киіз
үйлермен Қазақстанның кеңбайтақ жерлерінде көшіп-қонып жүрді.Ескеретін
мәселе,қазіргі сәнге айналған экология мамандығы туралы ол кездегі мал
бағушы жергілікті халықтың түсінігі болмаса да,көп жылдық тәжірибелеріне
сүйеніп,жайылымдарды экологиялық бұзылулардан сақтап тиімді пайдалана
білді.
Мұдай жағдай xx ғасырдың алғашқы жылдарына дейін жалғасты.Мысалы,1913
жылы Қазақстан халқының 90%-ы тек осы мал шаруашылығымен айналысатын еді.
Қазан төңкерісіне дейін бүкіл Қазақстан бойынша суармалы жер көлемі шамамен
500мың га еді. Басым түрде бүл жерлерде бйдай,арпа,тары егілетін . Ал аса
қажетті техникалық дақылдар(мақта,қант қызылшасы) қымбатты астық дақылы
күріш жоқтың қасы еді.
1.2 Суарамалы егіншіліктің Қазақстанда дамуы және оның алғашқы нәтижелері
Мойындауымыз керек, Қазақстанда суармалы егіншіліктің өріс алуы қазан
төңкерісінен кейінгі кеңестік заманмен байланысты. Оның себебі де
түсінікті. Суармалы егіншілікпен айналысу оңай шаруа емес,ол күрделі
инженерлік құрылыс жүйесі.суармалы егіншілік үшін барлық жерлер қатарынан
жарай бермейді. Ол үшін міндетті түрде топырақтың майда уақталған қабаты
жеткілікті, зиянды тұздар аса мол болмай,жер беті бір бағытқа еңісті тегіс
болуы және жер астының да бір баңытқа қарай еңісті болуы керек. Мұндай
болған жағдайларда көп мәселелерді қолдан жасауға тура келеді. Міне бұл
жұмыстарды қолында ешқандай техника жоқ, суармалы егіншілікпен үлкен
масштабта айналысудан ешқандай тәжірибесі жоқ жергілікті халық жүргізуге
шамасы келмейтін еді. Кейін әлемде ең жер көлемі үлкен, құдіреті де күшті
кеңес мемлекеті орнап , оның құрамына кіретін барлық 15одақтас
республикалар бойынша жоғарыдан бекітілген бесжылдық жоспарлар бойынша
халық шаруашылығымыздың барлық салалары өрістей бастады. Ауылшаруашылық
саласында В.И,Ленин қол қойған алғашқы декртерттің бірі – жер туралы
болып, бүкіл еліміздегі жерге деген жекеменшік жойылып, оның барлығы
мемлекет, бүкіл халық меншігіне өтті. Одақ бойынша барлық аймақтарда
кеңшарлармен (совхоздар) ұжымшарлар(колхоздар) ұйымдастырылып барлық жерлер
солардың иеліктеріне берілді. Негізінен мал шаруашылығымен шұғылданатын
Қазақ халқының миллиондаған малдары мемлекет меншігіне тәркіленіп,бүкіл
халық бұрынғы көшіп-қону орнына,тұрақты отырықшылыққа айналып,кеңшармен
ұжымшарларда жұмыс істеуге көндікті. Сонымен республикамыздың оңтүстік
өңірлерінде жоспарлы түрде ғылыми-негізделген жүйемен суармалы егішілік
өрістей бастады. Еліміздегі бұрыннан өсіріліп келе жатқан дақылдармен қатар
көптеген жаңа дақылдар өсіріліп, олар Қазақстан өздерінің жаңа отандарын
тапты.республикамыздағы суармалы егістің басым көпшілігі(85пайыздан
астамы)жер,су,күн райының қолайлы жағдайларына байланысты оңтүстік
өңіріндегі төрт облыста (Алматы,Жамбыл,Оңтүстік Қазақстан және
Қызылорда)орналасқан. Сондықтан осы облыстардағы суарамалы егіншілік
жайларына біршама тақталайық. Дегенмен бұл облыстардан басқа аймақтарда
суармалы егіншілік тіпті жоқ деуге болмайды. Мысалы Қызылорда облысымен
шектесіп жатқан Ақтөбе облысының ойлы ауданында әлемге аты шыққан ақ
тарының атасы атанған даңқты Шығанақ Берсевтің тарының суармалы гектарынан
өнімді 200 центнерге дейін жеткізіп, әлемдік рекордқа жеткізгенін айтсақ та
жеткілікті.
Жоғарыда айтылған төрт облыста суармалы егіншіліктің даму жағдайлары
бірдей емес. Мәселен,Қызылорда облысында барлық егіншілік тек суармалы
жағдайда мүмкін,яғни егіншілік 100% суармалы, Оңтүстік Қазақстан облысында
суармалы егішіліктің үлесі 90%-дан асады,ал Жамбыл мен Алматы облыстарында
суармалы егіншіліктің үлестері бүкіл егіншіліктің 70-80% түзеді. Біршама
егістіктер тау етегіндегі суармайтын егістіктер. Сонымен қатар әр
облыстарда егілетін егістіктер түрлеріде тібиғи климаттық жағдайларына
байланысты әртүрлі. Енді осы мәселелерге шамалы шолу жасайық.
Қызылорда облысы ежелден-ақ біршама суармалы егіншілікпен айналысып келе
жатқан облыс . Бұған кезіндегі мол сулы Сырдария өзеніңің облыс орталығын
басып өтетіні көп септігін тигізген.Бұрынғы кездері суармалы жерлердегі
негізгі дақылдар қызылорданың тәтті қауындары,көкөністер,малазықтық шөптер
болған. Кеңес үкіметі кезінде бұл аймақта басты дақыл болып күріш егіліп ,
бұл өңірде ол нағыз екінші отанын тапты . Кезінде Қызылорда облысында Кеңес
үкіметінде өндірілетін күріштің25-30% өндірілетін。Жалпы өнім жөнінен ғана
емес, әр гектардан алынатын өнім жөнінде облыс алдыңғы орындарда болды.
Әлемге аты
шығып екі рет ие болған Ыбырай Жақаев күріш егісінің әр гектарынан 1947
жылы 171 центнерге дейін өнім алып ,дүниежүзлік рекорд жасағаны белғілі
Жасы ұлғайғанына қарамастан 1960-1970жылдарға дейін кетпені қолынан
түспей өзі басқаратын звеносында күріш дақылының өнімін гектрынан 90-100
центнерден төмен түсірмей, көптеген шәкірттер тәрбиелеп Қызылорда өңірін
күрішті-ырысты аймаққа айналдыруда өлшеусіз үлес қосқан дарынды тұлға.
Облыстағы суармалы жер көлемі 1960-1970 жылдары 250-300 мың гектарға
жеткенімен,кейінгі Арал дағдарысынан кейін біршама кеміп,200мың гектардай
,оның жартысына жуығына күріш егуге мүмкіндік бар. Күріштен жоғарыда
айтылғандай рекордтық өнім алнғанымен жалпы облыс бойынша орта есеппен
гектарынан 35-40 центнерден өнім алынуда.
Ескеретін жағдай облыстағы суармалы егістіктердің барлық көлемдері
Сырдария өзенінің көне дәуірде ағып өткен өзен (алювиалды) шөгінділерінен
түзілген жербетінде және жерасты ағындары өте нашар жазықтар. Мұдай
жағдайларда егістіктерді суарған кезде ,әсіресе күріш сияқты суды өте мол
пайдаланатын дақылдарды суара бастаған алғашқы жылдардан-ақ топырақ
астында ыза су қабаты (грунтовая вода)пайда болып,оның деңгейі жылдан-жылға
жер бетіне жақындай түседі. Міне осы суармалы жерлердегі
жерасты ыза сулары осы аймақтардың топырақтарының мелиоративтік жағдайларын
нашарлататын басты фактор, кейбір өңірлерде суармалы жерлерді батпақтануға
әкеп соқса ,көпшілік жағдайда олардың сорлануына (тұздануына)себеп
болады.оның себебі бұл ағынсыз шөлді аймақтарда топырақ және жерасты
қабаттарында әдетте суда ерігіш тұздардың біршама қорлары болады. Осы
тұздар ыза суларда еріп, жер бетіне жақындаған сайын оның мөлшері көбейе
түседі .жер бетіне жақындаған сулар буланған кезде олардың құрамындағы
тұздар топыраққа қонып,суармалы жерлерді сорландыруда. Ал сорланған
топырақтар егістік өнімін көп төмендетеді, көп жағдайда тіпті жоқ етеді.
Сондықтан бұл аймақтарда жерасты ыза суларының деңгейлерін міндетті түрде
қолдан реттеуге тура келеді . бұл аса күрделі қымбатқа түсетін инженерлік
құрылыстар. Яғни егістік жерлеріміздің жерастында түзілген ыза суларының
деңгейлерін қолдан қазылған терең су қабаты арқылы реттеу. Депутат мырзарың
келтірген мәліметтеріне қарағанда облыс егін алқаптарындағы қазыдған 908
шақырым бас және шаруашылық ірі су қашыртқыларының,оған қоса жалпы ұзындығы
10,5мың шақырым ішкі су қашыртқыларының істен шығуы-көптеген суармалы
жерлерді жарамсыз еткен.бұл жағдай әрі қарай төзуге болмайтын
мәселе.суармалы жеріміз-алтын қорымыз, оны міндетті түрде жоғарғы деңгейде
жүргізіп,жерберілген қателерді тез іске қосу керек.
Оңтүстік Қазақстан облысы –республикамыздағы суармалы егістігі мол
облыстардың бірі.
Облыстағы суармалы жер көлемі 511.7 мың гектар,оның 392 мың гектарында
мақта шаруашылығы. Сонымен бұл облыс республикамыздағы аса бағалы
техникалық мақта дақылын өсіретін жалғыз облыс. Кеңес өкіметі кезінде
тоқыма өндірісін мақтамен қамтамсыз ету үшін Өзбекстан мен Қазақстан
шекарасында орналасқан 《Мырзашөл》аймағын мақта өсіруге игеру басталды.Ол
үшін Сырдария суын осы аймаққа бұру үшін ірі ирригациялық-инженерлік
күрделі жүйелер салынды.Қазақстан аумағындағы Мырзашөл өңіріндегі алғашқы
мақта шаруашылығы 《Мақтаарал》кеңшары 1924 жылы құрылып,Қазақстандағы мақта
шаруашылығын дамытуда аса үлкен рол атқарды. Осы кеңшар жерінде мақта
шаруашылығы жөнінен тәжірибе станциясы болып, мұнда аса алдыңғы осы
саладағы жетістіктер енгізіліп, сыналып, басқа шаруашылықтарға үлгі болды.
Бұл шаруашылықта мақта өнімінен әлемдік реқордтық өнім алынбағанымен аса
жоғары өнімдер алынды . Мысалы звеногжетекшісі У.Ділдебеков 1947 жылы өзіне
бектілген 14гектар мақта егісінің әр гектарынан 65центнерден өнім алды.
Мақта егісі негізінен осы мырзашөлдегі мақтаарал ауданында өсірілгенімен,
облыстың Шардара,Сарыағаш, Түркістан аудандарында егіліп отанға
тапсыруда,дәлірек айтсақ жылына 400-450мың тонна тапсыруда.
Мақтамен қатар облыс жерінде біршама күріш (Шардара ауданында),бау-
бақша, жүзімдіктер,дермене дәрі шөбі, малазықтық шөптер,көкөністердің көп
түрлері өсіп жақсы өнімдер берді. Ренішке орай, бұл облыстағы суармалы
жерлерінде соңғы 15-20жылдарда мелиоративтік жағдайлары көп төмендеп,
егістіктен шығып қалған жерлер аз емес. Депутат мырзаның мәліметтеріне
сүйенсек облыстың суармалы егістік, жерлерінде кезінде салынған
(бұрғыланып) 1903дана тік дренаждық (суқашыртқыларының)1846 данасы жұмыс
істемейді, 4743шақырым тазаланғандықтан жөнді жұмыс істемеді.Бұл жұмыстарды
тез қолға алып жөндеу кезек күттірмейтін мәселе.
Жамбыл облысы. Суармалы жер көлемі облыста 230-250мың гектардай. Бұл
жерлерге егілетің негізгі дақыл аса қымбатты қант қызылшасы. Бұрынғы
кезеңдерде тіпті егілмейтін бұл дақыл кеңестік уақытта бұл аймақта екінші
отанын тапты. Сонымен қызылша өнім жөнінен Жамбыл облысы республикамыздың
кезіндегі кеңестік аймақтағы алдынғы сапта болған. 1940-1950 жылдары даңқы
қызылша өсіруші звено жетекшілері социалистік еңбек ерлері С.Оңғарбаев.
Д.Жантоқова. әр гектардан алынған қызылша өнімдерін 700-800центнерге
жеткізген. Одан кейінгі жылдары осы апаларының ізбесарлары
Т.Байназарова,Т.Абдуллава сияқты қызылшашылар әр гектардан алынған өнімді
жыл сайын 600-700центнерге жеткізіп жүрді.
Ренішке орай, соңғы жылдары бұл көрсеткіштер төмендеп кеткені байқалды.
Бұл жағдайды көп кешікпей қалпына келтіріп, керісінше жақсарта түсу міндеті
тұр. Себебі қантқа деген сұраныс жылдан жылға өспесе кемімейтіні түсінікті
жағдай.
Қызылшамен қатар суармалы жерлерде мал азықтық щөптер,бау-бақшалар,
көкөністер,дәнді-дақылдар т.б. өсіріледі. Ескеретін жағдай, суармалы жерлер
бұл облыста негізінен тау етектерінде біршама төмен қарай еңісі бар
жазықтарда орналасқандықтан топырақтың екінші сорлануы, батпақтануы көп
байқалмайды.
Алматы облысы. Суармалы жердегі егістіктер көлемі облысқа 470-500 мың
гектар шамасында. Негізгі дақылдар қант қызылшасы, жүгері, біршама күріш,
жеміс ағаштары мен жүзімдіктер ауыспалы егіс жүйесіндегі шөптанақты мал
азықтық шөптер және көкөністі дақылдар. Бұрын егілмейтін қант қызылшасы
облысқа тек екінші отанын тауып ғана қоймай мұнда әлемдік рекордтық өнімдер
алынғаны белгілі. Социалистік еңбек ері атағына екі рет ие болған
Н.Алдабергенов өзі басқарғандықтан Мұқыр ауылындағы ұжымдарда 10 гектар
жердің әр гектарынан қызылша өнімін 834 центнерге жеткізсе, даңқты звено
жетекшісі О.Гонаженко өзінің звеносындағы біршама жерден қызылша өнімін
гектарына 1500-1600 центнерге жеткізіп, әлемдік рекордтың өнім алған. Ал
гектарынан өнімді 400-500 центнерге жеткізген бригадалар мен звено
жетекшілері кезінде аз болмаған.
1930 жылдары егіле бастаған темекі дақылыда Жетісуда өзінің нағыз отанын
тапты деуге болады. Қырым облысында гектарынан небары 12 центнер өнім
беретін темекі Алматы темекі кеңшарында өнімді гектарына 35-40центнерге
жеткізген .Әлемдік деңгейдегі ең мол өнімді шаруашылық атанды. Алматы
төңірегінде АҚШ-тың темекі өңдейтін Филип Морис мекемесін ашу тегін болмаса
керек . Жаркент ауданындағы социалистік еңбек ерін екі рет алған
Октябрьдің 40 жылдығы ұжымшарын көп жыл басқарған Н.Голавацкий кезінде
жыл сайын мемлекетке 100 мың центнерден астам қымбатты жүгері тұқымын
өткізіп тұрды. Ал жеке жүгері өсіруші М.Ниязова, Т.Ушуров сияқтылар
суармалы жердегі жүгері дәні өнімін гектарына 95-100 центнерге жеткізсе ,
сүрлемдік көк балаусадан 500-600 центнерге шейін өнім алған .
Жоғарғы келтірілген мәліметтерді қортындылай келіп айтармыз
республикамыздың суармалы жерлері біздің алтын қорымыз, мұнда басқа
өңірлерде өсе бермейтін ылғал мен күн сәулесін мол пайдаланатын аса қажетті
, қымбаттты астықты дақылдар: күріш, жүгері, тары , техникалық дақылдар:
мақта қант қызылшасы мен темекі т.б жақсы өсіп тамаша өнімдер береді. Оған
жоғарыдағы келтірілген мысалдар толық дәлел. Ренішке орай, кейінгі жылдары
еліміздегі кезінде көлемі 2,5 млн гектарға жуықтаған және өнімі де мол
суармалы жерлеріміздің көлемі 1 млн гектарға шейін төмендеп, көптеген
суармалы жерлеріміздің мелиоративтік жағдайлары нашарлап, істен шығып кетті
. Кеңестік кезеңде бүкіл одақ бойынша және әрбір республикаларда суармалы
егіншілік жағдайын бақылап, тексеріп , отыратын арнайы мелиорация және су
шаруашылығы министерлігі, олардың облыстық,аудандық, тіпті әр шаруашылықтар
өкілдері болатын . қазіргі кезде бұл мәселелермен айналысатын жоқ сияқты.
Біздің ойымызша бұл аса қажетті мәселе .
1.3 Қазақстанның басқа облыстарындағы суармалы епншілік жайы
Жоғарыда оңтүстіктегі төрт облыстың суармалы жерлері мен оның болашағы
туралы сөз еттік. Суармалы егіншілік аздап Қазақстанның басқа облыстарында
да бар. Төменде осы облыстардағы суармалы егіншіліктің жәйі туралы қыскаша
шолу жасап өтеміз.
Орал облысы. Облыста қазір 15 мың гектарға жуьгқ суармалы жер бар. Бұл
жерлер негізінен Орал-Көшім суару жүйесінің бойында. Онда егілетін негізгі
дақылдар — көкөніс пен картоп. Келешекте Орал-Көшім суару жүйесінде
суармалы жер көлемі 25 мың гектарға арттырылады.
Облыстағы ирригациялық ірі инженерлік құрылыс Волга — Орал каналы болмақ.
Бұл канал іске қосылған кезде облыстагы суармалы жер көлемі 500 мың гектар-
га жетеді.
Мұндағы суармалы жерлердің топырағы негізінен шөл даланың ашық қара қоңыр
топырағы мен шөлдің қоңыр топырағы. Бұл топырақтар суарған кезде сорланады.
Бұған карсы күресу үшін ол жерлерде коллектарлы керізді жүпе жасау қажет.
Егуге жарамсыз болып қалып отырса, Отанымыздың оңтүстіктегі көптегең
аймақтар, керісінше, ылғалдың жетіспеушілігінен пайдаға аспай бос жатыр.
Осы орайда табиғаттың әділетсіздігін қолдан түзеп бұл жерлерді
мелиорацпялау қажет. Өйткені жерді мелиорациялап, егістікке тиісті мөлшерде
сумен тыңайтқыш беріп өңдегенде, жерден жыл сайын мол әрі тұрақты өнім
алуға болады.Жерді кең көлемде мелиорацпялау егін түсімін арттырудағы
негізгі бағыт.
Жерді мелиорациялаудыц екі түрі бар: қүрғату мелиорациясы және суару
мелиорациясы. Қазақстаи жерінің басым көпшілігі ылғал жетіспейтін қуаң,
шөлейтті болғандықтан, тек суару мелиорациясы қолданылады, ал құрғату
мелиорациясы республика жерінде мүлде жоқтың қасы деуге болады.
Академик Н. А. Максимовтың айтуынша, ауыл шаруашылық дақылдарыныц
куаңшылыққа төзімді сортын шығарғанымен және агротехникалық тәсілдердің
қаншалықты жақсарғанымен, қуаңшылыққа қарсы күресудің негізгі әдісі —
егістікті қолдан суару болып табылады.
Республикамыздағы суармалы егістің басым көпшілігі (85 проценттен
астамы) жер, су жағдайлары қолайлы оңтүстіктегі төрт облыста, (Алматы,
Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда) орналасқан. Бұл облыстарда
техникалык дақылдардан мақта, қант қызылшасы, темекі, дәнді дақылдардан —
бидай, күріш, жүгері, сонымен бірге жемісті дақылдар мен бақша
дақылдарынын, басым көпшілігі егіліп, жақсы өнім беріп келеді.
Бұл бітіру жұмысы республика жеріпің топырақ, климат жағдайларына
байланысты суармалы егістің жайы, суармалы егісте оңтүстіктегі төрт
облыстың алатын орыны мен болашағы туралы, Қазақстандағы басқа да
облыстардың суармалы егіншіліктегі орыны, егін суарудың түрлері мен
әдістері, суармалы аймақтардьщ мелиоративтік жағдаилары мен оны жақсарту
жолдары жайлы әңгіме болады.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУЛИКАСЫНЫҢ СУАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІГІ ЖӘНЕ ТОПЫРАҚТЫ МЕЛИОРАЦИЯЛАУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан топырақтарын мелиорациялау мәселелері мен суармалы
егіншілігі
“Мелиорация” деген сөз түбірі латын тілінен алынған, жақсарту деген сөз.
Көпшілік жағдайда жерді, топырақты жақсарту мағынасына қолданады.
Мәселен, ауарайын, жер бедерін т.б. әр аймақтардың табиғи орналасу
жағдайларына байланысты топырақты мелиорациялау (жақсарту) түрлері әрқалай.
Мысалы, ТМД елдерінің батыс бөлігіндегі және Балтық бойы мемлекеттерде
ауадан түсетін ылғал мол да, күн сәулесінің жылуы жеткіліксіз. Яғни сулану
басым, ал булану азырақ. Соған байланысты бұл өңірлерде батпақты топырақ
молырақ орын алады. Ауыл шаруашылығына тиімді пайдалану үшін бұларды қолдан
құрғату мелиорацияларын қолдану қажет.
Ал ТМД елдерінің оңтүстік шығыстағы орналасқан мемлекеттерінде керісінше
ауадан түсетін ылғалдар тапшы, булану өте көп. Орта Азия, Кавказдың арғы
беті, Оңтүстік Қазақстан аймақтарында негізінен құрғақ дала, шөл дала және
шөл зоналары орын алады. Бұл өңірлерде топырақты ауыл шаруашылығына тиімді
пайдалану үшін оларды қолдан суғарады.
Оңтүстік Қазақстанның құрғақ, күні ыстық аудандарында егіншілікпен
шұғылдану үшін егістіктерді қолдан суармайынша болмайды. Сондықтан бұл
аймақта егіншілікпен айналысу атам заманнан бері сумен байланысты. Дегенмен
белгілі Қазан төңкерісіне дейін бұл өлкеде суармалы егіншілік онша
дамымады. Себебі жерді көп көлемде суару – оңай іс емес. Ол үшін күрделі
ирригациялық-инженерлік құрылыстар салу қажет болды. Ал ол кездегі жеке
меншік, бытыраңқы шаруашылықта не техника, не кадр, не қаржы болмаы.
Сондықтан ол кездегі егісіктер тек қолдан қазылған шағын арықтар арқылы
ғана суарылды.
Мемлекет тарапынан суармалы егіншілікті дамытып, өрістетуге ешқандай
көмек болмады. Патшалық Ресей мен оның жергілікті шабармандары бұл мәселеге
ешқандай көңіл бөлмей, қаржы босатпады.
Мысалы, 1909 жылы қазақ пен өзбек жерінде орналасқан Мырзашөл алқабын суару
үшін оның топырағын жан-жақты, түбегейлі зерттеу керек екендігін дәлелдеп,
Түркістан өлкесінің бастығынан қаржы сұраған ғалым, топырақтанушы-агроном
М.М.Бушуевтің хатына Түркістан губернаторы – “Топырақтану ғылымы әлі өз
аяғына жөнді тұрған ғылым емес” деген бұрыштама қойыпты. 1912-1913 жылдары
қырғыз, қазақ жерімен ағатын суы мол Шу өзенінің бойын инженер В.А.Васильев
толық зерттеп, осы өзеннің суы арқылы суарылатын Шу бойының жерлерінің
жобасын жасайды да, оны егіншілік министрлігіне бекітуге апарады.
Министрліктің жерді жақсарту бөлімінің бастығы Р.И.Мосальский бұл жобаға:
“Архивке. Әлде бір қырғыздар қоныстанған, Шу бойын суару жобасы кімге
қажет” деп қол қойыпты. Міне, осындай көзқарастан патшалық Ресейдің өзіне
қарайтын шет аймақтарға қаншалық “қамқорлық” жасағаны көрініп-ақ тұр.
Қазан төңкерісінен кейін жағдай өзгерді. Жерді суару, құрғақшылықпен
күресу және шөл аймақтарда суарылған кезде ғана өсетін мақта егісінің
көлемін, өнімін арттырып, шет елдерден мақта шикізатын тасуды тоқтату
міндетін алға қойды.
1918 жылы 17 мамырда Лениннің қолы қойылған”Түркістандағы суландыру
жұмыстарына 50 млн сом қаржы бөлу жөнінде бұл жұмыстарды ұйымдастыру туралы
” деген декретте былай делінген: 1. Орыс тоқыма өнеркәсібін мақтамен
қамтамасыз етуді арттыру жөніндегі жұмыстардың жоспары бекітлсін, бұл
жоспар мынадай: а) Самарқан облысының Ходжент уезіндегі Бетпақ даланың 500
мың десятина жерін суландыру, Бетпақ далаға қарама-қарсы, Сырдария өзенінің
арғы жағында Дальверзин даласының 40 мың десятина жерін қамтитын
ирригациялық жүйенің басты құрылыстарын қамтамасыз ету; б) Ферғана
облысының Үшқорған даласының 10 мың десятина жерін суландыру; в) Заравшан
өзенінің арнасын реттеу жолымен мақта дақылына арнап 100 мыңдай жерді
босату үшін Дупилин көпірі алдынан су қоймасын салу; г) Шу өзені алқабында
94 мың деятина жерді суландыру үшін салынатын ирригациялық жүйелердің
құрылысын аяқтау (Ленин В.И., 1918 ж.).
Бұл ирригациялық кең бағдарламаны жүзеге асыру үшін Түркістанда
(Ташентте) арнайы ирригациялық жұмыстар басқармасы құрылып, оған жоғарыда
көрсетілген 50 млн сом қаржы бөлінді.
Бұл құжат түркімен, өзбек, тәжік, қырғыз және қазақ халықтарының ғасырлар
бойғы арманын іске асыру үшін жер суландыру құрылыстарын кеңінен
өрістетуге, суарылатын жерлер көлемін молайтуға шешуші әсерін тигізді.
Энтузиаст агроном Бушуев пен инженер-ирригатор Васильевтің көздеген ойлары
шешімін тапты. Ленин бұл декретке қол қойып, ақша бөлумен қатар, осы
декреттің өмірде жүзеге асуы үшін көптеген шаралар қолданды. Мысалы, 1918
жылдың тамызында Лениннің қолы қойылған хатта: “Түркістан өлкесінің
басшыларына, Түркістан ирригациялық жүйелерінде істейтін жұмысшылар мен
қызметкерлер басқа жұмыстарға жіберілмесін, оларға тұрғын үйлер мен
қоғамдық бөлмелер тез бөлінсін” делінген. Ленин осы күні Петроградтың
төтенше комиссиясының председателі И.С.Урицкийге телеграмма соғып,
Петроградтан Түркістанның ирригациялық басқармаына жөнелтілетін жүктердің
тоқтаусыз жеткізілуін талап еткен. Ирригация жұмыстары Лениннің
инициативасымен қолға алынып, бекітілген белгілі ГОЭЛРО жоспарынан да тыс
қалған жоқ. Бұл жоспар бойынша ауыл шаруашылығының электрлендірумен,
механикаландырумен қатар жерді мелиорациялау, яғни жерді суару мен құрғату
кең түрде жоспарланған еді.
Бұдан кейнгі жылдары да жерді суарудың ауыл шаруашылығын дамытудағы
маңызына үнемі үлкен назар аударылып отырды. 1921 жылдың көктемінде
Әзірбайжан, Грузия, Армения, Дағыстан және тау халықтары республикаларының
еңбекшілеріне жазған хатында Ленин: “Егіншілік пен мал шаруашылығын қалай
болғанда да игеру үшін жерді суару ерекше маңызды。 Суару бәрінен де гөрі
керек және бәрінен гөрі өлкені қайта құрады, оны жандандырады, ескіні
келмеске жібереді, жаңа өмірге өтуді нығайтады” деп ирригация мәселесіне
ерекше көңіл бөлген.
Ал Шу өзені бойында игерілген жер көлемі жоғарыдағы декретте көрсетілген
көлемнен бірнеше есе асып, қазір туысқан қырғыз, қазақ республикаларындағы
осы өзен суымен суарылатын егістік 500 мың гектарға жетті (негізінен қант
қызылшасы егіледі). Таяу болашақта суармалы жер көлемі қазіргіден әлдеқайда
артады.
Күн сайын өсіп келе жатқан халқымыздың әл-ауқатын жақсарту, күнделікті
талғам-талабын қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылық дақылдарының өнімін де,
көлемін де арттыра түсу керек. Суармалы жерлердегі егістіктер – ауыл
шаруашылығымызды өркендетудің негізгі бір қайнар бұлағы, байлық көзі.
Сондықтан бұл саланы өркендету әрдайым назарда болғаны жөн. Әсіресе бұл
мәселемен мемлекетіміз соңғы жылдары қатты шұғылданып келеді. Таяу жылдары
еліміздің суармалы жер көлемі үдемелеп артып келешекте суармалы егіншілік
дамымақ. Себебі республикамыздың табиғи жағдайда ылғалмен қамтамасыз
етілген, жыртуға жарамды жерлері түгелімен егістікке игерілген, ал қалған
егісікке жарамды жерлерді игеру үшін оларды міндетті түрде қолдан суару
қажет.
Қазақстанның суармалы жер көлемі кезінде 2,4 млн гектар болса, оңғы
жылдары көп төмендеп 1,0-1,2 гектардай. Олар негізінен оңтүстіктегі Алматы,
Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарында. Болашақта осы
облыстардағы мол сулы өзендер – Іле, Шу, Сырдария және басқа майда
өзендердің суларын тиімді пайдалану арқылы Оңтүстік Қазақстандағы суармалы
жер көлемін 2-2,2 млн. гектарға жеткізуге болады. Біраз жерлерді
республикамыздың батысындағы Жайық өзені, ал республикамыздың шығысы мен
терістігінде Ертіс, Есіл, Тобыл өзендері арқылы суғарылмақ.
Мелиорацияны кең көлемде дамыту әр елдің техникалық және экономиалық
мүмкіншіліктеріне тікелей байланысты.
Соңғы жылдары мелиорациялық жұмыстар мен техниканың дамуына байланысты
қауыртт өрістеді. Ертеректе ғалымдар мелиорацияны ХХ ғасырдың резерві деп
болжаған. Шындығында солай. Мәселен, ХХ ғасырдың басында суармалы жер
көлемі 40 млн гектар болса, қазір ол алты еседей көбейіп, 235 млн гектарға
жеткен. Дүние жүзіндегі суармалы жер көлемі 235 млн га, яғни бұл
суарылмайтын егістік көлемінен алты еседей аз. Соған қарамастан бұл
жерлерден бүкіл азық-түлік өнімдерінің жартысы өндіріледі, демек бір гектар
суармалы жер өзінің өнімділігі жағынан алты гектар суарылмайтын жерге
теңеседі екен. Бұл жағдай Қазақстанға да тән.
Ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімін арттыруда кешенді
механикаландырудың, химияландырудың және мелиорациялаудың маңызы ерекше.
Қазақстан жері негізінен құрғақшыл аймақ, мұнда батпақты жер жоқтың қасы.
Осы себепті республикамызда жерді суаруға көп көңіл бөлінді. Қазір
Қазақстанда суармалы егіншілік көлемі 1,2 млн. гектардай. Жерді суару
жағынан республика ТМД елдер ішінде Өзбекстан мен Ресейден кейінгі үшінші
орында, демек елімізде суармалы егіншіліктің болашағы зор. Онда суаруға
жарамды жер көлемі 30-40 млн. гектар. Оның үстіне Қазақстанда суарудың
тиімділігі басқа Достастық елдеріне қарағанда едәуір жоғары. Мысалы,
белгілі агроклиматологтар Ф.Ф.Давитая мен С.А.Сапожниковалардың
мәліметтеріне, қарағанда, түрлі аймақтарда жерді суарудың тиімділігін
анықтайтын коэффициент жасауға болады. Бұл коэффициент бойынша суарудан
алынатын қосымша молырақ өнім Қазақстанда және Орта Азия республикаларында
едәуір артық . Бұл жағдай іс жүзінде кезінде дәлелдендіде. Әлемдік
рекордтық өнімдер: күріштен гектарынан 171 центнер (Ыбырай Жақаев), тарыдан
201 центнер (Ш.Берсиев), қант қызылшасынан 1600 центнер (О.Гоноженко),
темекіден 35-40 центнер (П.Томоровский), Қазақстанның суармалы жерлерінен
алынды.
Жерді мелиорациялау мәселелерін негіздеу мақсаттарымен Сырдария, Жайық,
Шу, Талас, Іле, Қаратал, Тентек, Лепсі, Көксу, Арыс өзендерінің бойлары мен
сағалары, Маңғыстау түбегі жан-жақты зерттелді, топырақты мелиорациялау
мүмкіншіліктері анықталды. Ұлттық ғылым академиясының Топырақтану институты
республикадағы күріш егуге жарамды жерлерінің барлығына мелиорациялық
зерттеулер жүргізді. Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда және Талдықорған
облыстарында күріш егуге жарамды жерлер анықталды. Алматы облысында негізгі
күрішті аймақ Іле өзенінің бойы мен сағалары болмақ. Зерттеу жұмыстарының
нәтижесінде 500 мың гектардан астам күрішке жарамды жерлер белгілі болды,
оның су жеткізуге қолайлысы –300 мың гектардай. Дегенмен оның барлығын
суаруға су жетпейді. Кезінде Ақдала алқабында ‘’Бақбақты’’, ‘’Октябрьдің 50
жылдығы’’, ‘’Ақдала’’, ‘’Жеңіс’’, ‘’Тыңның 25 жылдығы’’ күріш овхоздары
ұйымдастырылып, Отанымызға қымбат ақ маржанды дән тапсырған болатын.
Ескеретін жай: бұл аймақ еліміздегі күріш егілетін ең терістік аймақ,
сондықтан мұнда күріш егісінің пісіп жетілуіне кейбір жылдары вегетациялық
уақыттың жетіспеуі байқалады. Бұған қоса Балқаш көлінің деңгейін бірқалыпты
сақтау мақсатымен, бұл өңірде бұдан былай күріш егісін азайтып, мал
шаруашылығымен шұғылдану жоспарланған.
Алматы облысында соңғы жылдары суармалы егіншіліктің дамуына Д.А.Қонаев
атындағы Үлкен Алматы каналы зор үлес қосуда .
Оңтүстік Қазақстан облысының Шардара ауданындағы Сырдария өзенінің ескі
жағалауларында да күрішке жарамды жерлер көп. Мұнда Шардара және Отырар
далаларында 1 млн. гектардан астам суаруға жарамды жерлер зерттелді, оның
500 мың гектардай жері су келуге ыңғайлы. Дегенмен оның барлығын түгелдей
игеруге су көздері жетіспейді. Қазіргі кезде Сыр бойының теріскей
жағалауындағы аймақ Қызылқұм каналы арқылыигерілуде. Қызылқұм алқабын
алғашқы кезеңінде күріш шаруашылықтары игерілген. Қазір мұнда көлемі 40 мың
гетардан астамсуармалы жерде егістіктер орналасқан. Табиғи жағдайда өнім
беріп жарытпайтын тақыртүстес топырақтар, оны суарып, тыңайтқыштар
қолданған кезде гектарынан 40-50 ц-ден ақ маржан беруде.
Игеру кезеңі соңғы жылдары басталған бұл алқаптың екінші кезеңінде 60
Кесте 1 - Бұрынғы КСРО-ның кейбір аудандарындағы жер суарудың тиімділігі
(Ф.Ф.Давитая мен С.И.Сапожникова бойынша)
Ауадан түскенҚолдан Суару арқылы
ылғал бойыншасуарылған өнімнің
кезде айырмашылығы
1 Украина, қара топырақтар 34 50 16
2 Молдавия, қара топырақтар 40 51 11
3 Еділ бойы, қара топырақтар 30 43 13
4 Солтүстік Қазақстан, қара 15 32 17
топырақтар
5 Солтүстік Қазақстан, 10 37 27
қара-қоңыр топырақтар
6 О Орталық Қазақстан, ашық 0 45 45
қара -қоңыр топырақтар
7 Орталық Қазақстан, құба 0 52 52
топырақтар
8 Оңтүстік Қазақстан, сұр 0 67 67
және тақыртүстес
топырақтар
9 Өзбекстан, сұр және 0 72 72
тақыртүстес топырақтар
10Түркіменстан, сұр-құба және0 85 85
тақыртүстес топырақтар
мың гектар суармалы жер іске қосылды. Екінші кезектегі игерілген
Оңтүстіктегі жерлердегі шаруашылықтардың негізгі бағыты мақта
шаруашылытары болмақ. Осы бағытта мамандандырылған ‘’Ақ алтын’’, ‘’Достық’’
атты мақта шаруашылықтары ‘’ақ алтын’’ өнімін жап-жақсы өткізуде. Мұнда
суармалы егіншіліктің дамуын тежеп отырған нәрсе – су көздерінің жетіспеуі.
Қазақстанның негізгі күрішті аймағы Қызылорда облысы екені мәлім.
Зерттеулерге қарағанда, ауыспалы егіншілік жүйесі арқылы күріш егуге
жарамды жерлер облыста 5 млн. гектардан астам, оның 24 млн. гектары күрделі
мелиорациялауды қажет етпейді. Дегенмен республикадағы су тапшылығын ескере
отырып, суармалы жер көлемін бұл аймақта 150 мың гектарға жеткізіп, оның 70-
80 мың гектардан астамына тек күріш егілмек.
Қазіргі уақытта Қызылорда облысындағы таза күріш егісі 60 мың гектардан
артық. Соңғы жылдары судың тапшылығына қарамастан, егістің әрбір гектарынан
орта есеппен 30-40 центнер ‘’күміс дән’’ алуда. Ал Жалағаш ауданының
еңбеккерлері 1,5 мың гектарға жуық күріш егісінің әр гектарынан 40-50
центнер өнім жинаған күрішшілер саны оннан астам. Сыр суын егістікке,
оңтүстік Қазақстан облысында мақта, күріш, ал Қызылорда облысында негізінен
күрішке пайдалану жайын сөз еткенде, қазіргі апатқа ұшырап отырған Арал
аймағын естен шығармауымыз керек. Мойындайтын жай: Сыр суын Өзбекстанда, өз
республикамызда тиімді пайдаланбаудың нәтижесінде Арал құрғап келеді. Бұл
дағдарысты ары қарай шиелендіре түспеу үшін Сырдың жоғарғы және рта
бойындағы суды мол қажет ететін дақылдарды азайту қажет.
Жайық өзенінің бойы – суармалы егіс үшін мүмкіншілігі мол аймақ.
Зерттеулер Батыс Қазақстан облысында суаруға жарамды, бірақ әртүрлі
мелиорациялау жұмыстарын қажет ететін жер көлемі 8-10 млн. гектарға
жететінін анықтап отыр. Атырау облысында мұндай жер көлемі 2,0 млн.
гектарға жуық.. Бұл жерлердің біраз бөлігін суаруға мұндағы су көздері
жетіспейді. Дегенмен біршама жерлерді сурауға мүмкіншіліктер бар. Ол
жайында зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Қазақстанның терістік және орталық аудандарының топырақтары өте құнарлы
болғандықтан, оларды суару көбінде топырақты алдын-ала жақсартуды қажет
етпейді. Оның үстіне бұл аудандарда суару мөлшері аз. Терістік аудандарда
негізінен дәнді дақылдар егіледі. Сондытан осы дақылдарды ауадан ылғал аз
түсетін көктемнің соңғы, жаздың басқы айларында бір-екі рет қосымша суарса,
астықтың өнімділігі гектарына 30-40 центнерге жетеді. Бұл жерлерді суару
кейбір шаруашылықтарда қолданыла басталды. Ақмола облысындағы ‘’Степногор’’
совхозының тәжірибе учаскелерінде тыңайтқыш енгізіп, жаңбырлатқыш машинамен
бір рет суарған кезде (гектарына 650 м3 су бергенде) ‘’Саратовская-29’’
тәлімі бидайдың өнімі әр гектарына 40-42 центнерге жеткен. Бұл аймақтарда
егістіктерді суару үшін мол сулы Ертіс өзенінің суы біршама пайдаланылады.
Біраз егістіктер, негізінен көкөністер Ертіс-Қарағанды каналы бойында өріс
алған.
Қазақстанда таяу жылдары суармалы жерлер Еділ-Жайық өңірі мен Ертіс-
Қарағанды каналының жағалауларына көшеді. Суармалы егіспен тек оңтүстіктегі
аудандар ғана емес, терістік, орталық, батыс аймақтар да шұғылданады.
Сондықтан оларды суару әртүрлі күтпеген жағдайларға соқтыруы мүмкін.
Соншалықты көп жерді ешқандай тәжірибесіз бірден суару қауіпті. Ең алдымен
табиғи жағдайы әртүрлі аудандарда егісті суландыратын тәжірибе станцияларын
ашу керек. Тәжірибе танаптарында суармалы егіншілік жүйесін үйреніп, танысу
қажет. Бұл учаскелерде суарудың әдісі, топырақтың сулы-тұзды жағдайын
реттеу, коллекторлы-керізді жүйелерді сынау, агротехника мәселелері,
тыңайтқыштар енгізу, дақылдардың әртүрлі сорттарын сынау т.б. мәселелер
атқарылуға тиіс. Бұл мәселелерді шешу үшін Қазақстанның терістік
облыстарында 2-3 арнайы тәжірибе учаскелерін ұйымдастырған дұрыс.
Қазақстанның көп жерінің климаты құрғақ, шөл дала, шөл, оның үстіне
аймақтарда жерді суаратын табиғи су кемшін, яғни барлық мәселе суға келіп
тіреле береді. Қазақстанның құрғақ шөлді аудандарында жер асты суларының
мол қоры бар. Ұлттық ғылым академиясының академигі, Социалистік еңбек ері
У.Ахметсафиннің көп жыл жүргізген зерттеулерінің нәтижесінде Қазақстанда
жерасты теңіздері табылды. Дегенмен мұны егісті суаруға кең көлемде
пайдалану республикамызда ойдағыдай жүзеге асырылмай келеді.
Ескеретін жай суармалы жерлерді игеру арзанға түспейді. Каналдар қазып,
жердің мелиорациялық жағдайын жақсартуға аз қаржы жұмсалмайды. Алайда
мұндай шығындар ол жерлерді игергеннен кейін бірнеше жылдарда-ақ өтелетіні
сөзсіз. Қазақстан жағдайында мақта егу үшін жұмсалған қаржы 3 жылда, қант
қызылшасын егу үшін жұмсалған қаржы 4-5 жылда, күріш егуге жұмсалған қаржы
5-7 жылда, ал көкөніс пен мал азықтық егістерге жұмсалған қаржы 2-3 жылда
өтеледі екен 。
Суармалы жердің тағы бір артықшылығы: бір жылда екі өнім алуға мүмкіндік
береді. Мәселен, тез пісетн астық дақылдарынан кейін немесе жазда пісетін
картопты жинап алғаннан кейін вегетативтік уақыт Алматы облысында 70-80
күн, ал Оңтүстік Қазақстан облысында 90-110 күнге дейін созылады. Бұл уақыт
ішінде аңыздыққа тез пісетін тары немесе сүрлем жүгері сияқты дақылдарды
егуге болады, былайша айтқанда суармалы егістіктердің экономикалық
тиімділігі мол. Біріншіден, ешқандай өнім бермейтін, тіпті жайылымға
жарамайтын шөлді жерлер суарылса, ол табиғаттың қолайсыз құбылыстарына
тәуелсіз болып, тұрақты әрі мол өнім береді, жұмсалған шығын көп ұзамай
есесімен қайтарылады. Екіншіден, суармалы егіншілік аймақтарында күн
шұғыласын мол қажет ететін, халық шаруашылығына өте керек техникалық
дақылдар – мақта, қант қызылшасы, темекі, күріш, бау-бақшалар, дәрілік
шөптер өсіп, мол өнімдер береді.
Сондықтан мемлекетіміз бұрынғы Одақ құрамында жерді кең көлемде
мелиорациялауды қолға алды. Қазір бұл бағыттағы жұмыстар республикамызда
көп төмендеп кеткені рас. Көпке созбай бұл жұмысты жандандыру керек. Жерді
суарғанда жер бедеріне, топырақтың құрамы мен физикалық қасиеттеріне,
топырақтың төсеніш қабаттары мен жер асты суларының құрамы мен тереңдігіне
т.б. қарай қолданатын арнайы ережелер, шаралар бар. Бұл шараларды дұрыс
қолданбайынша, көп қаржы жұмсап игерген жерлердің тез арада сорланып
немесе батпақтанып, істен шығып қалуы ықтимал. Жерді мелиорациялау
дегеніміз – жерді жақсарту деген сөз, жақсартамыз деп жүріп істен шығарып
алғанымыз кешірілмес қате болмақ. Суармалы жерлерімізді бағалау жұмыстары
жоғарыда академик В.М.Бровский бойынша келтірілген.
2.2 Егіншліктің ауыспалы жүйесін қолдану және топырақ эрозиясы
Топырақтану ғылыми-зерттеу институты ғалымдарының көпжылдық
зерттеулері республикамыздың жері қаншалықты кең болғанымен, оның
егіншілікке жарамдысы мен ылғалмен қамтамасыз етілгені шамалы екенін
дәлелдеп отыр. Сондықтан жыртылған, егістікке айналған жердің әрбір
гектарын тиімді пайдалану - бүгінгі күннің басты міндеті. Егістік жерді
тиімді пайдалану - оның әр гектарынан мүмкіндігінше мол өнім алу деген сөз.
Ал мол өнім алу үшін егістік жерлерге ғылыми негізделген егіншіліктің
ауыспалы жүйесін енгізумен қатар, егіншілікке барынша аудандастырылған
дақыл сорттарын егіп, озат агротехниканы қолдану қажет.
Көпжылдық тәжірибе республиканың негізінен жаздық астық егілетін
солтүстік аудандарында қолданылатын егіншіліктің парлы-астықты жүйесі
тиімді екенін көрсетті. Бұл құрғақ аудандарда парға егілген дәнді дақылдар
жыл сайын астық егілетін танаптарға қарағанда гектарынан 5-7 центнер артық
өнім береді. Себебі танапты бір жылдай қара пар етіп өңдеп, "тынықтырса",
арамшөптерден арылып, ылғалдың қажетті қоры жиналады да, микробиологиялық
құбылыстардың нәтижесінде қоректі заттар көбейіп (әсіресе азотты заттар),
бұдан кейінгі үш-төрт жыл бойы дәнді дақылдардың дұрыс өнім беруіне себеп
болады.
Солтүстік облыстардың көпшілігінде, әсіресе топырақ құрамы жеңіл
алқаптарда жыртылған жерлердің жиі әрі қатты тұратын желдердің күшімен
үрленіп, шаңданып, тозаңданып, құнары азаяды, ал эрозияға қатты ұшыраған
аудандарда топырақ құнары тіпті жойылып кетеді.
Эрозияның халық шаруашылығына тигізетін әсерін жеткізу қиын. Мәселен, жел
эрозиясына ұшыраған бір гектар егістік жер 600 кг жалпы азотты, 36 кг
жылжымалы азотты, 108 кг жылжымалы фосфорды, 105 кг калийді жоғалтады. Ал
су эрозиясының зардабына көбірек душар болған жердің әрбір гектары екі
тоннаға дейін жалпы азотты, 120 кг жылжымалы азотты, 280 кг фосфор мен 215
кг калийді жоғалтады екен . Республикамыздың солтүстігінде тың игеру
жұмыстарын жаппай жүргізген кезде жыртуға жарамды жер таңдауда жіберілген
қателіктерден көптеген құмдақ-құмды жерлер жыртылып, жел эрозиясына қатты
ұшырағаны баршаға белгілі. Мұндай жерлер тек Павлодар облысында 805 мың
гектарға жетті. Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Акмола облыстарында
көптеген алқаптар жел эрозиясынан бүлінді. Кейін жүргізілген түбегейлі
зерттеулердің нәтижесінде, солтүстіктегі аудандарда жел эрозиясына ұшыраған
1,5 млн гектар егістікке жарамай, ол жерлерге әр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
География факультеті
Эконмикалық әлеуметтік және география кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ СУАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІК ЖӘНЕ ОНЫҢ ТИІМДІЛІГІ
Орндаушы
4 курс студенті Кінәз . С
Ғылыми жетекші Г.Ғ.Д Е . Жамалбеков
Норма бақылаушы Аға Оқытушы Ғабдолла
О.Ж
Қорғауға жіберілді
________________
Кафдра меңгерушісі
г.ғ.д., профессор Надыров.Ш.
Алматы, 2007
РЕФЕРАТ
Қазақстан республиксының суармалы егіншілігі мен оның экономикалық
тиімділігі туралы жазылған бұл бітіру жұмысы 55 беттен, 2 суреттен, 1
кестеден,3 бөлімнен 10 тараудан тұрады. Пайдаланылған әдебиеттер саны 16.
бірінші бөлімінде суармалы егіншіліктің Қазақстанда пайда болуы,таралуы
және дамуы,суармалы егіншіліктің жалпы жағдайы жазылса, екінші бөлімінде
суармалы егіншілік үшін жарамды топырақ ресурсы оны дұрыс,өнімді,тиімді
түрде пайдалану мен жақсарту мелиоративтік шаралары қарастырылған.
Ал,үшінші бөлімінде суармалы егіншіліктің экономикалық тиімділігі және
еліміздегі су көздері мен су ресурстары туралы мәліметтер келтірілген.
Зерттеу нысаны Қазақстандағы суармалы егіншілік
Жұмыстың мақсаты Қазақстандағы суармалы егіншілік пен оның экономикалық
тиімділігін зерттеу.
Қазақстанның оңтүстік облыстарында шөл және шөлейт аймақтар басым
болғандықтан бұл өңірлерде егіншілікті қолдан суармайынша даму мүмкін
емес,республикамыздағы суармалы егістің басым көпшілігі (85 проценттен
астамы) жер, су жағдайлары қолайлы оңтүстіктегі төрт облыста, (Алматы,
Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда) орналасқан. Бұл облыстарда
техникалык дақылдардан мақта, қант қызылшасы, темекі, дәнді дақылдардан —
бидай, күріш, жүгері, сонымен бірге жемісті дақылдар мен бақша дақылдары
өседі.ал,қазіргі көлемі 1млн.гектар аумақты алып жатыр,бұрындары ол 2,5
млн.гектарға жеткен болатын.
Мелиорация, топырақты тыңайту, егіншіліктің ауыспалы жүйесін қолдану ,су
эрозиясы, мелиоративтік алқап, суару мелиорациясы, құрғату мелиорациясы.
парлы-астықты жүйесін қолдану, коллекторлы-керізді жүйелерді
қолдану,топырақты бағалау.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СУАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІКТІҢ ДАМУ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қазақстан жерінің топырақ - климаттық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ..5
1.2Суарамалы егіншіліктің Қазақстанда дамуы және оның алғашқы
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3 Қазақстанның басқа облыстарындағы суармалы егіншілік жайы ... ... ...14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУЛИКАСЫНЫҢ СУАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІГІ ЖӘНЕ ТОПЫРАҚТЫ МЕЛИОРАЦИЯЛАУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ...17
2.1 Қазақстан топырақтарын мелиорациялау мәселелері мен суармалы
егіншілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Егіншліктің ауыспалы жүйесін қолдану және топырақгы эрозиясы ... ...27
2.3 Топырақты тыңайту мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.4 Суармалы жерлеріміздің мелиоратив тікжағдайлары және оны жақсарту
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..36
3.СУ РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ СУАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ...39
3.1 Оңтүстік облыстарымыздағы суармалы егістіктерге пайдаланылатын
топырақтарды бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.2 Жер суарудың зкономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.3 Су ресурстарын тиімді пайлану және қазіргі жағдайы ... ... ... ... .48
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 3
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
КІРІСПЕ
Адам қоғамы табиғаттың бір ерекше саналы бөлігі бола тұрып, табиғат
қорынсыз тіпті өмір сүре алмайды. Мысалы, адам организмі ауасыз (оттегісіз)
тек 2-5 минут, сусыз 4-5 тәулік, ал тамақсыз 30-35 тәулік өмір сүреді екен
. Адам өміріне аса қажетті табиғаттың осы үш қорыда (ауа, су және тамақтық
заттар) осы өзіміз мекен етіп отырған жерімізде орын алып, түзіліп,
өндіріледі. Сондықтан адам баласы, көне заманнан-ақ ''Жерді – асыраушы
анамыз'' деп өте құрметпен атаған. Сонымен қатар жер қабаты тек адам қауымы
емес, бүкіл тіршіліктің тірегі, әрі мекені, әрі асыраушысы. Міне сондықтан
біздер төменде табиғаттың негізгі байлығы – Қазақстандағы суармалы
егіншілік пен қорлары, оны бағалау және экономикалық тиімділігі, тиімді
пайдалану мен қорғау мәселелері туралы сөз болады.
Негізгі тақырыпқа кірісер алдында, Қазақстан респуликасында, суармалы
егіншілік қорларының соншалықты қоғам үшін, ауылшаруашылығындағы
маңыздылығына қарамастан, оны қорғауға, тиімді пайдалануға деген дұрыс
көзқарас ХХ-ғасырдың екінші жартысына дейін болмағаны туралы біршама
деректі мәліметтер бітру жұмысының алғашқы бөлімінде баяндалады.
Негізгі мәселе Қазақстан мысалында қаралғанымен, әрнәрсе салыстырмалы
жағдайда жақсы көрінетіндіктен, бітіру жұмысының соңғы бөлімінде әлемнің,
бұрынғы одақтың жер қорлары және оны бағалау мен суармалы егіншіліктің
эконоиткалық тиімділігі жөнінде де біршама мәліметтер келтірілген.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СУАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІКТІҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Қазақстан жерінің топырақ - климаттық жағдайлары
Қазақ жері – кеңбайтақ. Халқының саны жөнінде әлемде 80-ші орындардың
бірінде болған тұрып, жер көлемі жөнінде 9-шы орында.
Атыраудан Алтайға шейін 3000шақырымдай болса, Батыс Сібірден Алатауға
шейін 1600шақырымдай созылып 272,5млн ға жерді алып жатыр.Біздің
республикамыз геогарфиялық орналасуы жағынан Еуразияның орталығында
әлемдегі барлық мұхиттардан ең қашық аймақта орналасқан.Сондықтан қазақстан
аумағындағы ауа райының басты ерекшелігі –құрғақшылдық.
1. Республикамыздың ең терістік Ресейдің Батыс Сібір ойпатымен шектесіп
далалы қара топырақты зона 25,4 млн га,қазақстан жерінің 9,8% алып
жатыр.Жылына түсетін ылғал 250-340мм, негізгі астық егілетін
аймақтар.Қрғақшылық жылдарлың 10-25%болады.
2. Бұл зонаның оңтүстігіндегі кең алқапты қара-қоңыр топырақты құрғақ
дала мен шөл дала зонасы алып жатыр, көлемі 90,4млн га,қазақстан
жерінің 33,2%.Аудан түсетін ылғал жылына 200-260мм ғана терістіктен
оңтүстікке қарай азая береді, құрғақшылық жылдардың 25-75%түзеді.
Сондқытан бүл зонада егіншілікпен айналысу жөнді нәтиже бере
бермейді. Дегенмен тың игеру кезінде асығыстық, асыра сілтеушілік
жағдайда бұл зонада жиі болатын құрғақшылықтан жөнді өнім бермейтін
13-14мм га астық егілетін. Елбасысыздың бастамасымен соңғы жылдары
бұл жерлер егістіктен шығарылды. Бұл зонаның тек терістік
бөлігіндегі күнгірт қара-қоңыр топырақты зонашасындағы астық
егісінің біршамасы қалды да,оралық бөлігіндегі жай қара-қоңыр және
оңтүстік бөлігіндегі ашық қара-қоңыр топырақты зонашалардағы
егістіктер түгелдей егістіктен шығарылды. Бұл жағдай да еліміздің
тәуелсіздік алғанының жемісі екендігі түсінікті. Бұл аймақ негізінен
мал шаруашылығымен айналысатын болды.
3. Құрғақ дала мен шөлді дала зонасының оңтүстігінде кең алқапты құба
және сұр-құба топырақты шөл зонасы алып жатыр .Көлемі 119,2млн га,
Қазақстан жерінің 43,7%Ауадан түстені ылғал мөлшері бар болғаны 120-
170мм.Бұл аймақ аз өнімді жайылымды жерлер,негізінен уақ мал мен
түйенің жыл бойы жайылатын кең алқабы. Егіншілік тек қолдан суарған
жағдайда болады,бірақ оған су көздері жетісе бермейді.Суармалы
кгіншілік тек Сырдария, Іле, Шу т.б таудан аққан өзендер бойында.
Республикамыздың оңтүстік және оңтүстік-шығыс биік таулу
аймақтарында күрделі климаттық топырақ зоналары,(биіктік білдеулік)
орын алады. Майдарақ зонащаларды бір-біріне қосып таулы аймақтарда
негізгі екі зонаға бөлуге болады.
4. Таулардың төменгі етектеріндегі шөлді дала зонасы, топырақтары сүр
және ашық қара-қоңыр. Біршама жерлері суармалы егіншілікке ,біршама
жерлері суарылмайтын Егіншілікке,ал жалпы басым жерлері мол өнімді
мал шаруашылығына пайдаланылады.Таудың әсерінен бұл зона түсетін
ылғал 250-400мм жетеді. Біраз жерлерінде жчдек жемісті бұталар мен
ағаштар. Көлемі 18,9млн га республика жерінің 6,9%-ы.
5. Таулардың биіктеу етектері мен тау аралық дала, таулы-
ормандыдалалы,щалғынды-орманды және шалғынды зоналар,топырақтары
күңгірт қара-қоңыр, қаратопырақтар мен таулы орманның сұр және таулы
шалғынды топырақтар. Ауданға тұсетін ылғал мөлшері 450-850мм.
Негізінен мал шаруашылығы үшін жоғарғы өнімді жайылым,орман
шаруашылығы жерлері,біршама суарылмайтын егіншілік,жемісті
ағаштар.Көлемі 18,2млн га республика аумағының 6,7%- ы.
Міне жоғарғы келтірілген Қазақстанның қысқаша топырақ климаттық
сипаттамасынан қазақ жерінің бесым бөлігі құрғақ шөлейт және нағыз шөл
зоналарда орналасқанын көріп отырмыз.орташа есеппен мүндай аймақтар
Қазақстан жерінің80%жуық.ауадан түсетін ылғал тек солтүстік облыстар мен
орталық облыстарымыздың терістік шеткі бөліктерімен оңтүстік шығыстағы
таулы аймақтардың біршама етектерінде егіген егістерді қамтамасыз етеді.
Сонымен грте заманнан-ақ қазақ жеріндегі егіншілік шамалы орын алды,ал
оның сурамалы егіншілікпен айналысу оңтүстік аймақтарда түратын орыс
украин,өзбек,ұйғыр халықтарының үлесіне тиді. Жергілікті қазақ халқы атам
заманнан негізінен мал шаруашылығымен айналысып,тігуі де,жығуы да оңай киіз
үйлермен Қазақстанның кеңбайтақ жерлерінде көшіп-қонып жүрді.Ескеретін
мәселе,қазіргі сәнге айналған экология мамандығы туралы ол кездегі мал
бағушы жергілікті халықтың түсінігі болмаса да,көп жылдық тәжірибелеріне
сүйеніп,жайылымдарды экологиялық бұзылулардан сақтап тиімді пайдалана
білді.
Мұдай жағдай xx ғасырдың алғашқы жылдарына дейін жалғасты.Мысалы,1913
жылы Қазақстан халқының 90%-ы тек осы мал шаруашылығымен айналысатын еді.
Қазан төңкерісіне дейін бүкіл Қазақстан бойынша суармалы жер көлемі шамамен
500мың га еді. Басым түрде бүл жерлерде бйдай,арпа,тары егілетін . Ал аса
қажетті техникалық дақылдар(мақта,қант қызылшасы) қымбатты астық дақылы
күріш жоқтың қасы еді.
1.2 Суарамалы егіншіліктің Қазақстанда дамуы және оның алғашқы нәтижелері
Мойындауымыз керек, Қазақстанда суармалы егіншіліктің өріс алуы қазан
төңкерісінен кейінгі кеңестік заманмен байланысты. Оның себебі де
түсінікті. Суармалы егіншілікпен айналысу оңай шаруа емес,ол күрделі
инженерлік құрылыс жүйесі.суармалы егіншілік үшін барлық жерлер қатарынан
жарай бермейді. Ол үшін міндетті түрде топырақтың майда уақталған қабаты
жеткілікті, зиянды тұздар аса мол болмай,жер беті бір бағытқа еңісті тегіс
болуы және жер астының да бір баңытқа қарай еңісті болуы керек. Мұндай
болған жағдайларда көп мәселелерді қолдан жасауға тура келеді. Міне бұл
жұмыстарды қолында ешқандай техника жоқ, суармалы егіншілікпен үлкен
масштабта айналысудан ешқандай тәжірибесі жоқ жергілікті халық жүргізуге
шамасы келмейтін еді. Кейін әлемде ең жер көлемі үлкен, құдіреті де күшті
кеңес мемлекеті орнап , оның құрамына кіретін барлық 15одақтас
республикалар бойынша жоғарыдан бекітілген бесжылдық жоспарлар бойынша
халық шаруашылығымыздың барлық салалары өрістей бастады. Ауылшаруашылық
саласында В.И,Ленин қол қойған алғашқы декртерттің бірі – жер туралы
болып, бүкіл еліміздегі жерге деген жекеменшік жойылып, оның барлығы
мемлекет, бүкіл халық меншігіне өтті. Одақ бойынша барлық аймақтарда
кеңшарлармен (совхоздар) ұжымшарлар(колхоздар) ұйымдастырылып барлық жерлер
солардың иеліктеріне берілді. Негізінен мал шаруашылығымен шұғылданатын
Қазақ халқының миллиондаған малдары мемлекет меншігіне тәркіленіп,бүкіл
халық бұрынғы көшіп-қону орнына,тұрақты отырықшылыққа айналып,кеңшармен
ұжымшарларда жұмыс істеуге көндікті. Сонымен республикамыздың оңтүстік
өңірлерінде жоспарлы түрде ғылыми-негізделген жүйемен суармалы егішілік
өрістей бастады. Еліміздегі бұрыннан өсіріліп келе жатқан дақылдармен қатар
көптеген жаңа дақылдар өсіріліп, олар Қазақстан өздерінің жаңа отандарын
тапты.республикамыздағы суармалы егістің басым көпшілігі(85пайыздан
астамы)жер,су,күн райының қолайлы жағдайларына байланысты оңтүстік
өңіріндегі төрт облыста (Алматы,Жамбыл,Оңтүстік Қазақстан және
Қызылорда)орналасқан. Сондықтан осы облыстардағы суарамалы егіншілік
жайларына біршама тақталайық. Дегенмен бұл облыстардан басқа аймақтарда
суармалы егіншілік тіпті жоқ деуге болмайды. Мысалы Қызылорда облысымен
шектесіп жатқан Ақтөбе облысының ойлы ауданында әлемге аты шыққан ақ
тарының атасы атанған даңқты Шығанақ Берсевтің тарының суармалы гектарынан
өнімді 200 центнерге дейін жеткізіп, әлемдік рекордқа жеткізгенін айтсақ та
жеткілікті.
Жоғарыда айтылған төрт облыста суармалы егіншіліктің даму жағдайлары
бірдей емес. Мәселен,Қызылорда облысында барлық егіншілік тек суармалы
жағдайда мүмкін,яғни егіншілік 100% суармалы, Оңтүстік Қазақстан облысында
суармалы егішіліктің үлесі 90%-дан асады,ал Жамбыл мен Алматы облыстарында
суармалы егіншіліктің үлестері бүкіл егіншіліктің 70-80% түзеді. Біршама
егістіктер тау етегіндегі суармайтын егістіктер. Сонымен қатар әр
облыстарда егілетін егістіктер түрлеріде тібиғи климаттық жағдайларына
байланысты әртүрлі. Енді осы мәселелерге шамалы шолу жасайық.
Қызылорда облысы ежелден-ақ біршама суармалы егіншілікпен айналысып келе
жатқан облыс . Бұған кезіндегі мол сулы Сырдария өзеніңің облыс орталығын
басып өтетіні көп септігін тигізген.Бұрынғы кездері суармалы жерлердегі
негізгі дақылдар қызылорданың тәтті қауындары,көкөністер,малазықтық шөптер
болған. Кеңес үкіметі кезінде бұл аймақта басты дақыл болып күріш егіліп ,
бұл өңірде ол нағыз екінші отанын тапты . Кезінде Қызылорда облысында Кеңес
үкіметінде өндірілетін күріштің25-30% өндірілетін。Жалпы өнім жөнінен ғана
емес, әр гектардан алынатын өнім жөнінде облыс алдыңғы орындарда болды.
Әлемге аты
шығып екі рет ие болған Ыбырай Жақаев күріш егісінің әр гектарынан 1947
жылы 171 центнерге дейін өнім алып ,дүниежүзлік рекорд жасағаны белғілі
Жасы ұлғайғанына қарамастан 1960-1970жылдарға дейін кетпені қолынан
түспей өзі басқаратын звеносында күріш дақылының өнімін гектрынан 90-100
центнерден төмен түсірмей, көптеген шәкірттер тәрбиелеп Қызылорда өңірін
күрішті-ырысты аймаққа айналдыруда өлшеусіз үлес қосқан дарынды тұлға.
Облыстағы суармалы жер көлемі 1960-1970 жылдары 250-300 мың гектарға
жеткенімен,кейінгі Арал дағдарысынан кейін біршама кеміп,200мың гектардай
,оның жартысына жуығына күріш егуге мүмкіндік бар. Күріштен жоғарыда
айтылғандай рекордтық өнім алнғанымен жалпы облыс бойынша орта есеппен
гектарынан 35-40 центнерден өнім алынуда.
Ескеретін жағдай облыстағы суармалы егістіктердің барлық көлемдері
Сырдария өзенінің көне дәуірде ағып өткен өзен (алювиалды) шөгінділерінен
түзілген жербетінде және жерасты ағындары өте нашар жазықтар. Мұдай
жағдайларда егістіктерді суарған кезде ,әсіресе күріш сияқты суды өте мол
пайдаланатын дақылдарды суара бастаған алғашқы жылдардан-ақ топырақ
астында ыза су қабаты (грунтовая вода)пайда болып,оның деңгейі жылдан-жылға
жер бетіне жақындай түседі. Міне осы суармалы жерлердегі
жерасты ыза сулары осы аймақтардың топырақтарының мелиоративтік жағдайларын
нашарлататын басты фактор, кейбір өңірлерде суармалы жерлерді батпақтануға
әкеп соқса ,көпшілік жағдайда олардың сорлануына (тұздануына)себеп
болады.оның себебі бұл ағынсыз шөлді аймақтарда топырақ және жерасты
қабаттарында әдетте суда ерігіш тұздардың біршама қорлары болады. Осы
тұздар ыза суларда еріп, жер бетіне жақындаған сайын оның мөлшері көбейе
түседі .жер бетіне жақындаған сулар буланған кезде олардың құрамындағы
тұздар топыраққа қонып,суармалы жерлерді сорландыруда. Ал сорланған
топырақтар егістік өнімін көп төмендетеді, көп жағдайда тіпті жоқ етеді.
Сондықтан бұл аймақтарда жерасты ыза суларының деңгейлерін міндетті түрде
қолдан реттеуге тура келеді . бұл аса күрделі қымбатқа түсетін инженерлік
құрылыстар. Яғни егістік жерлеріміздің жерастында түзілген ыза суларының
деңгейлерін қолдан қазылған терең су қабаты арқылы реттеу. Депутат мырзарың
келтірген мәліметтеріне қарағанда облыс егін алқаптарындағы қазыдған 908
шақырым бас және шаруашылық ірі су қашыртқыларының,оған қоса жалпы ұзындығы
10,5мың шақырым ішкі су қашыртқыларының істен шығуы-көптеген суармалы
жерлерді жарамсыз еткен.бұл жағдай әрі қарай төзуге болмайтын
мәселе.суармалы жеріміз-алтын қорымыз, оны міндетті түрде жоғарғы деңгейде
жүргізіп,жерберілген қателерді тез іске қосу керек.
Оңтүстік Қазақстан облысы –республикамыздағы суармалы егістігі мол
облыстардың бірі.
Облыстағы суармалы жер көлемі 511.7 мың гектар,оның 392 мың гектарында
мақта шаруашылығы. Сонымен бұл облыс республикамыздағы аса бағалы
техникалық мақта дақылын өсіретін жалғыз облыс. Кеңес өкіметі кезінде
тоқыма өндірісін мақтамен қамтамсыз ету үшін Өзбекстан мен Қазақстан
шекарасында орналасқан 《Мырзашөл》аймағын мақта өсіруге игеру басталды.Ол
үшін Сырдария суын осы аймаққа бұру үшін ірі ирригациялық-инженерлік
күрделі жүйелер салынды.Қазақстан аумағындағы Мырзашөл өңіріндегі алғашқы
мақта шаруашылығы 《Мақтаарал》кеңшары 1924 жылы құрылып,Қазақстандағы мақта
шаруашылығын дамытуда аса үлкен рол атқарды. Осы кеңшар жерінде мақта
шаруашылығы жөнінен тәжірибе станциясы болып, мұнда аса алдыңғы осы
саладағы жетістіктер енгізіліп, сыналып, басқа шаруашылықтарға үлгі болды.
Бұл шаруашылықта мақта өнімінен әлемдік реқордтық өнім алынбағанымен аса
жоғары өнімдер алынды . Мысалы звеногжетекшісі У.Ділдебеков 1947 жылы өзіне
бектілген 14гектар мақта егісінің әр гектарынан 65центнерден өнім алды.
Мақта егісі негізінен осы мырзашөлдегі мақтаарал ауданында өсірілгенімен,
облыстың Шардара,Сарыағаш, Түркістан аудандарында егіліп отанға
тапсыруда,дәлірек айтсақ жылына 400-450мың тонна тапсыруда.
Мақтамен қатар облыс жерінде біршама күріш (Шардара ауданында),бау-
бақша, жүзімдіктер,дермене дәрі шөбі, малазықтық шөптер,көкөністердің көп
түрлері өсіп жақсы өнімдер берді. Ренішке орай, бұл облыстағы суармалы
жерлерінде соңғы 15-20жылдарда мелиоративтік жағдайлары көп төмендеп,
егістіктен шығып қалған жерлер аз емес. Депутат мырзаның мәліметтеріне
сүйенсек облыстың суармалы егістік, жерлерінде кезінде салынған
(бұрғыланып) 1903дана тік дренаждық (суқашыртқыларының)1846 данасы жұмыс
істемейді, 4743шақырым тазаланғандықтан жөнді жұмыс істемеді.Бұл жұмыстарды
тез қолға алып жөндеу кезек күттірмейтін мәселе.
Жамбыл облысы. Суармалы жер көлемі облыста 230-250мың гектардай. Бұл
жерлерге егілетің негізгі дақыл аса қымбатты қант қызылшасы. Бұрынғы
кезеңдерде тіпті егілмейтін бұл дақыл кеңестік уақытта бұл аймақта екінші
отанын тапты. Сонымен қызылша өнім жөнінен Жамбыл облысы республикамыздың
кезіндегі кеңестік аймақтағы алдынғы сапта болған. 1940-1950 жылдары даңқы
қызылша өсіруші звено жетекшілері социалистік еңбек ерлері С.Оңғарбаев.
Д.Жантоқова. әр гектардан алынған қызылша өнімдерін 700-800центнерге
жеткізген. Одан кейінгі жылдары осы апаларының ізбесарлары
Т.Байназарова,Т.Абдуллава сияқты қызылшашылар әр гектардан алынған өнімді
жыл сайын 600-700центнерге жеткізіп жүрді.
Ренішке орай, соңғы жылдары бұл көрсеткіштер төмендеп кеткені байқалды.
Бұл жағдайды көп кешікпей қалпына келтіріп, керісінше жақсарта түсу міндеті
тұр. Себебі қантқа деген сұраныс жылдан жылға өспесе кемімейтіні түсінікті
жағдай.
Қызылшамен қатар суармалы жерлерде мал азықтық щөптер,бау-бақшалар,
көкөністер,дәнді-дақылдар т.б. өсіріледі. Ескеретін жағдай, суармалы жерлер
бұл облыста негізінен тау етектерінде біршама төмен қарай еңісі бар
жазықтарда орналасқандықтан топырақтың екінші сорлануы, батпақтануы көп
байқалмайды.
Алматы облысы. Суармалы жердегі егістіктер көлемі облысқа 470-500 мың
гектар шамасында. Негізгі дақылдар қант қызылшасы, жүгері, біршама күріш,
жеміс ағаштары мен жүзімдіктер ауыспалы егіс жүйесіндегі шөптанақты мал
азықтық шөптер және көкөністі дақылдар. Бұрын егілмейтін қант қызылшасы
облысқа тек екінші отанын тауып ғана қоймай мұнда әлемдік рекордтық өнімдер
алынғаны белгілі. Социалистік еңбек ері атағына екі рет ие болған
Н.Алдабергенов өзі басқарғандықтан Мұқыр ауылындағы ұжымдарда 10 гектар
жердің әр гектарынан қызылша өнімін 834 центнерге жеткізсе, даңқты звено
жетекшісі О.Гонаженко өзінің звеносындағы біршама жерден қызылша өнімін
гектарына 1500-1600 центнерге жеткізіп, әлемдік рекордтың өнім алған. Ал
гектарынан өнімді 400-500 центнерге жеткізген бригадалар мен звено
жетекшілері кезінде аз болмаған.
1930 жылдары егіле бастаған темекі дақылыда Жетісуда өзінің нағыз отанын
тапты деуге болады. Қырым облысында гектарынан небары 12 центнер өнім
беретін темекі Алматы темекі кеңшарында өнімді гектарына 35-40центнерге
жеткізген .Әлемдік деңгейдегі ең мол өнімді шаруашылық атанды. Алматы
төңірегінде АҚШ-тың темекі өңдейтін Филип Морис мекемесін ашу тегін болмаса
керек . Жаркент ауданындағы социалистік еңбек ерін екі рет алған
Октябрьдің 40 жылдығы ұжымшарын көп жыл басқарған Н.Голавацкий кезінде
жыл сайын мемлекетке 100 мың центнерден астам қымбатты жүгері тұқымын
өткізіп тұрды. Ал жеке жүгері өсіруші М.Ниязова, Т.Ушуров сияқтылар
суармалы жердегі жүгері дәні өнімін гектарына 95-100 центнерге жеткізсе ,
сүрлемдік көк балаусадан 500-600 центнерге шейін өнім алған .
Жоғарғы келтірілген мәліметтерді қортындылай келіп айтармыз
республикамыздың суармалы жерлері біздің алтын қорымыз, мұнда басқа
өңірлерде өсе бермейтін ылғал мен күн сәулесін мол пайдаланатын аса қажетті
, қымбаттты астықты дақылдар: күріш, жүгері, тары , техникалық дақылдар:
мақта қант қызылшасы мен темекі т.б жақсы өсіп тамаша өнімдер береді. Оған
жоғарыдағы келтірілген мысалдар толық дәлел. Ренішке орай, кейінгі жылдары
еліміздегі кезінде көлемі 2,5 млн гектарға жуықтаған және өнімі де мол
суармалы жерлеріміздің көлемі 1 млн гектарға шейін төмендеп, көптеген
суармалы жерлеріміздің мелиоративтік жағдайлары нашарлап, істен шығып кетті
. Кеңестік кезеңде бүкіл одақ бойынша және әрбір республикаларда суармалы
егіншілік жағдайын бақылап, тексеріп , отыратын арнайы мелиорация және су
шаруашылығы министерлігі, олардың облыстық,аудандық, тіпті әр шаруашылықтар
өкілдері болатын . қазіргі кезде бұл мәселелермен айналысатын жоқ сияқты.
Біздің ойымызша бұл аса қажетті мәселе .
1.3 Қазақстанның басқа облыстарындағы суармалы епншілік жайы
Жоғарыда оңтүстіктегі төрт облыстың суармалы жерлері мен оның болашағы
туралы сөз еттік. Суармалы егіншілік аздап Қазақстанның басқа облыстарында
да бар. Төменде осы облыстардағы суармалы егіншіліктің жәйі туралы қыскаша
шолу жасап өтеміз.
Орал облысы. Облыста қазір 15 мың гектарға жуьгқ суармалы жер бар. Бұл
жерлер негізінен Орал-Көшім суару жүйесінің бойында. Онда егілетін негізгі
дақылдар — көкөніс пен картоп. Келешекте Орал-Көшім суару жүйесінде
суармалы жер көлемі 25 мың гектарға арттырылады.
Облыстағы ирригациялық ірі инженерлік құрылыс Волга — Орал каналы болмақ.
Бұл канал іске қосылған кезде облыстагы суармалы жер көлемі 500 мың гектар-
га жетеді.
Мұндағы суармалы жерлердің топырағы негізінен шөл даланың ашық қара қоңыр
топырағы мен шөлдің қоңыр топырағы. Бұл топырақтар суарған кезде сорланады.
Бұған карсы күресу үшін ол жерлерде коллектарлы керізді жүпе жасау қажет.
Егуге жарамсыз болып қалып отырса, Отанымыздың оңтүстіктегі көптегең
аймақтар, керісінше, ылғалдың жетіспеушілігінен пайдаға аспай бос жатыр.
Осы орайда табиғаттың әділетсіздігін қолдан түзеп бұл жерлерді
мелиорацпялау қажет. Өйткені жерді мелиорациялап, егістікке тиісті мөлшерде
сумен тыңайтқыш беріп өңдегенде, жерден жыл сайын мол әрі тұрақты өнім
алуға болады.Жерді кең көлемде мелиорацпялау егін түсімін арттырудағы
негізгі бағыт.
Жерді мелиорациялаудыц екі түрі бар: қүрғату мелиорациясы және суару
мелиорациясы. Қазақстаи жерінің басым көпшілігі ылғал жетіспейтін қуаң,
шөлейтті болғандықтан, тек суару мелиорациясы қолданылады, ал құрғату
мелиорациясы республика жерінде мүлде жоқтың қасы деуге болады.
Академик Н. А. Максимовтың айтуынша, ауыл шаруашылық дақылдарыныц
куаңшылыққа төзімді сортын шығарғанымен және агротехникалық тәсілдердің
қаншалықты жақсарғанымен, қуаңшылыққа қарсы күресудің негізгі әдісі —
егістікті қолдан суару болып табылады.
Республикамыздағы суармалы егістің басым көпшілігі (85 проценттен
астамы) жер, су жағдайлары қолайлы оңтүстіктегі төрт облыста, (Алматы,
Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда) орналасқан. Бұл облыстарда
техникалык дақылдардан мақта, қант қызылшасы, темекі, дәнді дақылдардан —
бидай, күріш, жүгері, сонымен бірге жемісті дақылдар мен бақша
дақылдарынын, басым көпшілігі егіліп, жақсы өнім беріп келеді.
Бұл бітіру жұмысы республика жеріпің топырақ, климат жағдайларына
байланысты суармалы егістің жайы, суармалы егісте оңтүстіктегі төрт
облыстың алатын орыны мен болашағы туралы, Қазақстандағы басқа да
облыстардың суармалы егіншіліктегі орыны, егін суарудың түрлері мен
әдістері, суармалы аймақтардьщ мелиоративтік жағдаилары мен оны жақсарту
жолдары жайлы әңгіме болады.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУЛИКАСЫНЫҢ СУАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІГІ ЖӘНЕ ТОПЫРАҚТЫ МЕЛИОРАЦИЯЛАУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан топырақтарын мелиорациялау мәселелері мен суармалы
егіншілігі
“Мелиорация” деген сөз түбірі латын тілінен алынған, жақсарту деген сөз.
Көпшілік жағдайда жерді, топырақты жақсарту мағынасына қолданады.
Мәселен, ауарайын, жер бедерін т.б. әр аймақтардың табиғи орналасу
жағдайларына байланысты топырақты мелиорациялау (жақсарту) түрлері әрқалай.
Мысалы, ТМД елдерінің батыс бөлігіндегі және Балтық бойы мемлекеттерде
ауадан түсетін ылғал мол да, күн сәулесінің жылуы жеткіліксіз. Яғни сулану
басым, ал булану азырақ. Соған байланысты бұл өңірлерде батпақты топырақ
молырақ орын алады. Ауыл шаруашылығына тиімді пайдалану үшін бұларды қолдан
құрғату мелиорацияларын қолдану қажет.
Ал ТМД елдерінің оңтүстік шығыстағы орналасқан мемлекеттерінде керісінше
ауадан түсетін ылғалдар тапшы, булану өте көп. Орта Азия, Кавказдың арғы
беті, Оңтүстік Қазақстан аймақтарында негізінен құрғақ дала, шөл дала және
шөл зоналары орын алады. Бұл өңірлерде топырақты ауыл шаруашылығына тиімді
пайдалану үшін оларды қолдан суғарады.
Оңтүстік Қазақстанның құрғақ, күні ыстық аудандарында егіншілікпен
шұғылдану үшін егістіктерді қолдан суармайынша болмайды. Сондықтан бұл
аймақта егіншілікпен айналысу атам заманнан бері сумен байланысты. Дегенмен
белгілі Қазан төңкерісіне дейін бұл өлкеде суармалы егіншілік онша
дамымады. Себебі жерді көп көлемде суару – оңай іс емес. Ол үшін күрделі
ирригациялық-инженерлік құрылыстар салу қажет болды. Ал ол кездегі жеке
меншік, бытыраңқы шаруашылықта не техника, не кадр, не қаржы болмаы.
Сондықтан ол кездегі егісіктер тек қолдан қазылған шағын арықтар арқылы
ғана суарылды.
Мемлекет тарапынан суармалы егіншілікті дамытып, өрістетуге ешқандай
көмек болмады. Патшалық Ресей мен оның жергілікті шабармандары бұл мәселеге
ешқандай көңіл бөлмей, қаржы босатпады.
Мысалы, 1909 жылы қазақ пен өзбек жерінде орналасқан Мырзашөл алқабын суару
үшін оның топырағын жан-жақты, түбегейлі зерттеу керек екендігін дәлелдеп,
Түркістан өлкесінің бастығынан қаржы сұраған ғалым, топырақтанушы-агроном
М.М.Бушуевтің хатына Түркістан губернаторы – “Топырақтану ғылымы әлі өз
аяғына жөнді тұрған ғылым емес” деген бұрыштама қойыпты. 1912-1913 жылдары
қырғыз, қазақ жерімен ағатын суы мол Шу өзенінің бойын инженер В.А.Васильев
толық зерттеп, осы өзеннің суы арқылы суарылатын Шу бойының жерлерінің
жобасын жасайды да, оны егіншілік министрлігіне бекітуге апарады.
Министрліктің жерді жақсарту бөлімінің бастығы Р.И.Мосальский бұл жобаға:
“Архивке. Әлде бір қырғыздар қоныстанған, Шу бойын суару жобасы кімге
қажет” деп қол қойыпты. Міне, осындай көзқарастан патшалық Ресейдің өзіне
қарайтын шет аймақтарға қаншалық “қамқорлық” жасағаны көрініп-ақ тұр.
Қазан төңкерісінен кейін жағдай өзгерді. Жерді суару, құрғақшылықпен
күресу және шөл аймақтарда суарылған кезде ғана өсетін мақта егісінің
көлемін, өнімін арттырып, шет елдерден мақта шикізатын тасуды тоқтату
міндетін алға қойды.
1918 жылы 17 мамырда Лениннің қолы қойылған”Түркістандағы суландыру
жұмыстарына 50 млн сом қаржы бөлу жөнінде бұл жұмыстарды ұйымдастыру туралы
” деген декретте былай делінген: 1. Орыс тоқыма өнеркәсібін мақтамен
қамтамасыз етуді арттыру жөніндегі жұмыстардың жоспары бекітлсін, бұл
жоспар мынадай: а) Самарқан облысының Ходжент уезіндегі Бетпақ даланың 500
мың десятина жерін суландыру, Бетпақ далаға қарама-қарсы, Сырдария өзенінің
арғы жағында Дальверзин даласының 40 мың десятина жерін қамтитын
ирригациялық жүйенің басты құрылыстарын қамтамасыз ету; б) Ферғана
облысының Үшқорған даласының 10 мың десятина жерін суландыру; в) Заравшан
өзенінің арнасын реттеу жолымен мақта дақылына арнап 100 мыңдай жерді
босату үшін Дупилин көпірі алдынан су қоймасын салу; г) Шу өзені алқабында
94 мың деятина жерді суландыру үшін салынатын ирригациялық жүйелердің
құрылысын аяқтау (Ленин В.И., 1918 ж.).
Бұл ирригациялық кең бағдарламаны жүзеге асыру үшін Түркістанда
(Ташентте) арнайы ирригациялық жұмыстар басқармасы құрылып, оған жоғарыда
көрсетілген 50 млн сом қаржы бөлінді.
Бұл құжат түркімен, өзбек, тәжік, қырғыз және қазақ халықтарының ғасырлар
бойғы арманын іске асыру үшін жер суландыру құрылыстарын кеңінен
өрістетуге, суарылатын жерлер көлемін молайтуға шешуші әсерін тигізді.
Энтузиаст агроном Бушуев пен инженер-ирригатор Васильевтің көздеген ойлары
шешімін тапты. Ленин бұл декретке қол қойып, ақша бөлумен қатар, осы
декреттің өмірде жүзеге асуы үшін көптеген шаралар қолданды. Мысалы, 1918
жылдың тамызында Лениннің қолы қойылған хатта: “Түркістан өлкесінің
басшыларына, Түркістан ирригациялық жүйелерінде істейтін жұмысшылар мен
қызметкерлер басқа жұмыстарға жіберілмесін, оларға тұрғын үйлер мен
қоғамдық бөлмелер тез бөлінсін” делінген. Ленин осы күні Петроградтың
төтенше комиссиясының председателі И.С.Урицкийге телеграмма соғып,
Петроградтан Түркістанның ирригациялық басқармаына жөнелтілетін жүктердің
тоқтаусыз жеткізілуін талап еткен. Ирригация жұмыстары Лениннің
инициативасымен қолға алынып, бекітілген белгілі ГОЭЛРО жоспарынан да тыс
қалған жоқ. Бұл жоспар бойынша ауыл шаруашылығының электрлендірумен,
механикаландырумен қатар жерді мелиорациялау, яғни жерді суару мен құрғату
кең түрде жоспарланған еді.
Бұдан кейнгі жылдары да жерді суарудың ауыл шаруашылығын дамытудағы
маңызына үнемі үлкен назар аударылып отырды. 1921 жылдың көктемінде
Әзірбайжан, Грузия, Армения, Дағыстан және тау халықтары республикаларының
еңбекшілеріне жазған хатында Ленин: “Егіншілік пен мал шаруашылығын қалай
болғанда да игеру үшін жерді суару ерекше маңызды。 Суару бәрінен де гөрі
керек және бәрінен гөрі өлкені қайта құрады, оны жандандырады, ескіні
келмеске жібереді, жаңа өмірге өтуді нығайтады” деп ирригация мәселесіне
ерекше көңіл бөлген.
Ал Шу өзені бойында игерілген жер көлемі жоғарыдағы декретте көрсетілген
көлемнен бірнеше есе асып, қазір туысқан қырғыз, қазақ республикаларындағы
осы өзен суымен суарылатын егістік 500 мың гектарға жетті (негізінен қант
қызылшасы егіледі). Таяу болашақта суармалы жер көлемі қазіргіден әлдеқайда
артады.
Күн сайын өсіп келе жатқан халқымыздың әл-ауқатын жақсарту, күнделікті
талғам-талабын қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылық дақылдарының өнімін де,
көлемін де арттыра түсу керек. Суармалы жерлердегі егістіктер – ауыл
шаруашылығымызды өркендетудің негізгі бір қайнар бұлағы, байлық көзі.
Сондықтан бұл саланы өркендету әрдайым назарда болғаны жөн. Әсіресе бұл
мәселемен мемлекетіміз соңғы жылдары қатты шұғылданып келеді. Таяу жылдары
еліміздің суармалы жер көлемі үдемелеп артып келешекте суармалы егіншілік
дамымақ. Себебі республикамыздың табиғи жағдайда ылғалмен қамтамасыз
етілген, жыртуға жарамды жерлері түгелімен егістікке игерілген, ал қалған
егісікке жарамды жерлерді игеру үшін оларды міндетті түрде қолдан суару
қажет.
Қазақстанның суармалы жер көлемі кезінде 2,4 млн гектар болса, оңғы
жылдары көп төмендеп 1,0-1,2 гектардай. Олар негізінен оңтүстіктегі Алматы,
Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарында. Болашақта осы
облыстардағы мол сулы өзендер – Іле, Шу, Сырдария және басқа майда
өзендердің суларын тиімді пайдалану арқылы Оңтүстік Қазақстандағы суармалы
жер көлемін 2-2,2 млн. гектарға жеткізуге болады. Біраз жерлерді
республикамыздың батысындағы Жайық өзені, ал республикамыздың шығысы мен
терістігінде Ертіс, Есіл, Тобыл өзендері арқылы суғарылмақ.
Мелиорацияны кең көлемде дамыту әр елдің техникалық және экономиалық
мүмкіншіліктеріне тікелей байланысты.
Соңғы жылдары мелиорациялық жұмыстар мен техниканың дамуына байланысты
қауыртт өрістеді. Ертеректе ғалымдар мелиорацияны ХХ ғасырдың резерві деп
болжаған. Шындығында солай. Мәселен, ХХ ғасырдың басында суармалы жер
көлемі 40 млн гектар болса, қазір ол алты еседей көбейіп, 235 млн гектарға
жеткен. Дүние жүзіндегі суармалы жер көлемі 235 млн га, яғни бұл
суарылмайтын егістік көлемінен алты еседей аз. Соған қарамастан бұл
жерлерден бүкіл азық-түлік өнімдерінің жартысы өндіріледі, демек бір гектар
суармалы жер өзінің өнімділігі жағынан алты гектар суарылмайтын жерге
теңеседі екен. Бұл жағдай Қазақстанға да тән.
Ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімін арттыруда кешенді
механикаландырудың, химияландырудың және мелиорациялаудың маңызы ерекше.
Қазақстан жері негізінен құрғақшыл аймақ, мұнда батпақты жер жоқтың қасы.
Осы себепті республикамызда жерді суаруға көп көңіл бөлінді. Қазір
Қазақстанда суармалы егіншілік көлемі 1,2 млн. гектардай. Жерді суару
жағынан республика ТМД елдер ішінде Өзбекстан мен Ресейден кейінгі үшінші
орында, демек елімізде суармалы егіншіліктің болашағы зор. Онда суаруға
жарамды жер көлемі 30-40 млн. гектар. Оның үстіне Қазақстанда суарудың
тиімділігі басқа Достастық елдеріне қарағанда едәуір жоғары. Мысалы,
белгілі агроклиматологтар Ф.Ф.Давитая мен С.А.Сапожниковалардың
мәліметтеріне, қарағанда, түрлі аймақтарда жерді суарудың тиімділігін
анықтайтын коэффициент жасауға болады. Бұл коэффициент бойынша суарудан
алынатын қосымша молырақ өнім Қазақстанда және Орта Азия республикаларында
едәуір артық . Бұл жағдай іс жүзінде кезінде дәлелдендіде. Әлемдік
рекордтық өнімдер: күріштен гектарынан 171 центнер (Ыбырай Жақаев), тарыдан
201 центнер (Ш.Берсиев), қант қызылшасынан 1600 центнер (О.Гоноженко),
темекіден 35-40 центнер (П.Томоровский), Қазақстанның суармалы жерлерінен
алынды.
Жерді мелиорациялау мәселелерін негіздеу мақсаттарымен Сырдария, Жайық,
Шу, Талас, Іле, Қаратал, Тентек, Лепсі, Көксу, Арыс өзендерінің бойлары мен
сағалары, Маңғыстау түбегі жан-жақты зерттелді, топырақты мелиорациялау
мүмкіншіліктері анықталды. Ұлттық ғылым академиясының Топырақтану институты
республикадағы күріш егуге жарамды жерлерінің барлығына мелиорациялық
зерттеулер жүргізді. Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда және Талдықорған
облыстарында күріш егуге жарамды жерлер анықталды. Алматы облысында негізгі
күрішті аймақ Іле өзенінің бойы мен сағалары болмақ. Зерттеу жұмыстарының
нәтижесінде 500 мың гектардан астам күрішке жарамды жерлер белгілі болды,
оның су жеткізуге қолайлысы –300 мың гектардай. Дегенмен оның барлығын
суаруға су жетпейді. Кезінде Ақдала алқабында ‘’Бақбақты’’, ‘’Октябрьдің 50
жылдығы’’, ‘’Ақдала’’, ‘’Жеңіс’’, ‘’Тыңның 25 жылдығы’’ күріш овхоздары
ұйымдастырылып, Отанымызға қымбат ақ маржанды дән тапсырған болатын.
Ескеретін жай: бұл аймақ еліміздегі күріш егілетін ең терістік аймақ,
сондықтан мұнда күріш егісінің пісіп жетілуіне кейбір жылдары вегетациялық
уақыттың жетіспеуі байқалады. Бұған қоса Балқаш көлінің деңгейін бірқалыпты
сақтау мақсатымен, бұл өңірде бұдан былай күріш егісін азайтып, мал
шаруашылығымен шұғылдану жоспарланған.
Алматы облысында соңғы жылдары суармалы егіншіліктің дамуына Д.А.Қонаев
атындағы Үлкен Алматы каналы зор үлес қосуда .
Оңтүстік Қазақстан облысының Шардара ауданындағы Сырдария өзенінің ескі
жағалауларында да күрішке жарамды жерлер көп. Мұнда Шардара және Отырар
далаларында 1 млн. гектардан астам суаруға жарамды жерлер зерттелді, оның
500 мың гектардай жері су келуге ыңғайлы. Дегенмен оның барлығын түгелдей
игеруге су көздері жетіспейді. Қазіргі кезде Сыр бойының теріскей
жағалауындағы аймақ Қызылқұм каналы арқылыигерілуде. Қызылқұм алқабын
алғашқы кезеңінде күріш шаруашылықтары игерілген. Қазір мұнда көлемі 40 мың
гетардан астамсуармалы жерде егістіктер орналасқан. Табиғи жағдайда өнім
беріп жарытпайтын тақыртүстес топырақтар, оны суарып, тыңайтқыштар
қолданған кезде гектарынан 40-50 ц-ден ақ маржан беруде.
Игеру кезеңі соңғы жылдары басталған бұл алқаптың екінші кезеңінде 60
Кесте 1 - Бұрынғы КСРО-ның кейбір аудандарындағы жер суарудың тиімділігі
(Ф.Ф.Давитая мен С.И.Сапожникова бойынша)
Ауадан түскенҚолдан Суару арқылы
ылғал бойыншасуарылған өнімнің
кезде айырмашылығы
1 Украина, қара топырақтар 34 50 16
2 Молдавия, қара топырақтар 40 51 11
3 Еділ бойы, қара топырақтар 30 43 13
4 Солтүстік Қазақстан, қара 15 32 17
топырақтар
5 Солтүстік Қазақстан, 10 37 27
қара-қоңыр топырақтар
6 О Орталық Қазақстан, ашық 0 45 45
қара -қоңыр топырақтар
7 Орталық Қазақстан, құба 0 52 52
топырақтар
8 Оңтүстік Қазақстан, сұр 0 67 67
және тақыртүстес
топырақтар
9 Өзбекстан, сұр және 0 72 72
тақыртүстес топырақтар
10Түркіменстан, сұр-құба және0 85 85
тақыртүстес топырақтар
мың гектар суармалы жер іске қосылды. Екінші кезектегі игерілген
Оңтүстіктегі жерлердегі шаруашылықтардың негізгі бағыты мақта
шаруашылытары болмақ. Осы бағытта мамандандырылған ‘’Ақ алтын’’, ‘’Достық’’
атты мақта шаруашылықтары ‘’ақ алтын’’ өнімін жап-жақсы өткізуде. Мұнда
суармалы егіншіліктің дамуын тежеп отырған нәрсе – су көздерінің жетіспеуі.
Қазақстанның негізгі күрішті аймағы Қызылорда облысы екені мәлім.
Зерттеулерге қарағанда, ауыспалы егіншілік жүйесі арқылы күріш егуге
жарамды жерлер облыста 5 млн. гектардан астам, оның 24 млн. гектары күрделі
мелиорациялауды қажет етпейді. Дегенмен республикадағы су тапшылығын ескере
отырып, суармалы жер көлемін бұл аймақта 150 мың гектарға жеткізіп, оның 70-
80 мың гектардан астамына тек күріш егілмек.
Қазіргі уақытта Қызылорда облысындағы таза күріш егісі 60 мың гектардан
артық. Соңғы жылдары судың тапшылығына қарамастан, егістің әрбір гектарынан
орта есеппен 30-40 центнер ‘’күміс дән’’ алуда. Ал Жалағаш ауданының
еңбеккерлері 1,5 мың гектарға жуық күріш егісінің әр гектарынан 40-50
центнер өнім жинаған күрішшілер саны оннан астам. Сыр суын егістікке,
оңтүстік Қазақстан облысында мақта, күріш, ал Қызылорда облысында негізінен
күрішке пайдалану жайын сөз еткенде, қазіргі апатқа ұшырап отырған Арал
аймағын естен шығармауымыз керек. Мойындайтын жай: Сыр суын Өзбекстанда, өз
республикамызда тиімді пайдаланбаудың нәтижесінде Арал құрғап келеді. Бұл
дағдарысты ары қарай шиелендіре түспеу үшін Сырдың жоғарғы және рта
бойындағы суды мол қажет ететін дақылдарды азайту қажет.
Жайық өзенінің бойы – суармалы егіс үшін мүмкіншілігі мол аймақ.
Зерттеулер Батыс Қазақстан облысында суаруға жарамды, бірақ әртүрлі
мелиорациялау жұмыстарын қажет ететін жер көлемі 8-10 млн. гектарға
жететінін анықтап отыр. Атырау облысында мұндай жер көлемі 2,0 млн.
гектарға жуық.. Бұл жерлердің біраз бөлігін суаруға мұндағы су көздері
жетіспейді. Дегенмен біршама жерлерді сурауға мүмкіншіліктер бар. Ол
жайында зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Қазақстанның терістік және орталық аудандарының топырақтары өте құнарлы
болғандықтан, оларды суару көбінде топырақты алдын-ала жақсартуды қажет
етпейді. Оның үстіне бұл аудандарда суару мөлшері аз. Терістік аудандарда
негізінен дәнді дақылдар егіледі. Сондытан осы дақылдарды ауадан ылғал аз
түсетін көктемнің соңғы, жаздың басқы айларында бір-екі рет қосымша суарса,
астықтың өнімділігі гектарына 30-40 центнерге жетеді. Бұл жерлерді суару
кейбір шаруашылықтарда қолданыла басталды. Ақмола облысындағы ‘’Степногор’’
совхозының тәжірибе учаскелерінде тыңайтқыш енгізіп, жаңбырлатқыш машинамен
бір рет суарған кезде (гектарына 650 м3 су бергенде) ‘’Саратовская-29’’
тәлімі бидайдың өнімі әр гектарына 40-42 центнерге жеткен. Бұл аймақтарда
егістіктерді суару үшін мол сулы Ертіс өзенінің суы біршама пайдаланылады.
Біраз егістіктер, негізінен көкөністер Ертіс-Қарағанды каналы бойында өріс
алған.
Қазақстанда таяу жылдары суармалы жерлер Еділ-Жайық өңірі мен Ертіс-
Қарағанды каналының жағалауларына көшеді. Суармалы егіспен тек оңтүстіктегі
аудандар ғана емес, терістік, орталық, батыс аймақтар да шұғылданады.
Сондықтан оларды суару әртүрлі күтпеген жағдайларға соқтыруы мүмкін.
Соншалықты көп жерді ешқандай тәжірибесіз бірден суару қауіпті. Ең алдымен
табиғи жағдайы әртүрлі аудандарда егісті суландыратын тәжірибе станцияларын
ашу керек. Тәжірибе танаптарында суармалы егіншілік жүйесін үйреніп, танысу
қажет. Бұл учаскелерде суарудың әдісі, топырақтың сулы-тұзды жағдайын
реттеу, коллекторлы-керізді жүйелерді сынау, агротехника мәселелері,
тыңайтқыштар енгізу, дақылдардың әртүрлі сорттарын сынау т.б. мәселелер
атқарылуға тиіс. Бұл мәселелерді шешу үшін Қазақстанның терістік
облыстарында 2-3 арнайы тәжірибе учаскелерін ұйымдастырған дұрыс.
Қазақстанның көп жерінің климаты құрғақ, шөл дала, шөл, оның үстіне
аймақтарда жерді суаратын табиғи су кемшін, яғни барлық мәселе суға келіп
тіреле береді. Қазақстанның құрғақ шөлді аудандарында жер асты суларының
мол қоры бар. Ұлттық ғылым академиясының академигі, Социалистік еңбек ері
У.Ахметсафиннің көп жыл жүргізген зерттеулерінің нәтижесінде Қазақстанда
жерасты теңіздері табылды. Дегенмен мұны егісті суаруға кең көлемде
пайдалану республикамызда ойдағыдай жүзеге асырылмай келеді.
Ескеретін жай суармалы жерлерді игеру арзанға түспейді. Каналдар қазып,
жердің мелиорациялық жағдайын жақсартуға аз қаржы жұмсалмайды. Алайда
мұндай шығындар ол жерлерді игергеннен кейін бірнеше жылдарда-ақ өтелетіні
сөзсіз. Қазақстан жағдайында мақта егу үшін жұмсалған қаржы 3 жылда, қант
қызылшасын егу үшін жұмсалған қаржы 4-5 жылда, күріш егуге жұмсалған қаржы
5-7 жылда, ал көкөніс пен мал азықтық егістерге жұмсалған қаржы 2-3 жылда
өтеледі екен 。
Суармалы жердің тағы бір артықшылығы: бір жылда екі өнім алуға мүмкіндік
береді. Мәселен, тез пісетн астық дақылдарынан кейін немесе жазда пісетін
картопты жинап алғаннан кейін вегетативтік уақыт Алматы облысында 70-80
күн, ал Оңтүстік Қазақстан облысында 90-110 күнге дейін созылады. Бұл уақыт
ішінде аңыздыққа тез пісетін тары немесе сүрлем жүгері сияқты дақылдарды
егуге болады, былайша айтқанда суармалы егістіктердің экономикалық
тиімділігі мол. Біріншіден, ешқандай өнім бермейтін, тіпті жайылымға
жарамайтын шөлді жерлер суарылса, ол табиғаттың қолайсыз құбылыстарына
тәуелсіз болып, тұрақты әрі мол өнім береді, жұмсалған шығын көп ұзамай
есесімен қайтарылады. Екіншіден, суармалы егіншілік аймақтарында күн
шұғыласын мол қажет ететін, халық шаруашылығына өте керек техникалық
дақылдар – мақта, қант қызылшасы, темекі, күріш, бау-бақшалар, дәрілік
шөптер өсіп, мол өнімдер береді.
Сондықтан мемлекетіміз бұрынғы Одақ құрамында жерді кең көлемде
мелиорациялауды қолға алды. Қазір бұл бағыттағы жұмыстар республикамызда
көп төмендеп кеткені рас. Көпке созбай бұл жұмысты жандандыру керек. Жерді
суарғанда жер бедеріне, топырақтың құрамы мен физикалық қасиеттеріне,
топырақтың төсеніш қабаттары мен жер асты суларының құрамы мен тереңдігіне
т.б. қарай қолданатын арнайы ережелер, шаралар бар. Бұл шараларды дұрыс
қолданбайынша, көп қаржы жұмсап игерген жерлердің тез арада сорланып
немесе батпақтанып, істен шығып қалуы ықтимал. Жерді мелиорациялау
дегеніміз – жерді жақсарту деген сөз, жақсартамыз деп жүріп істен шығарып
алғанымыз кешірілмес қате болмақ. Суармалы жерлерімізді бағалау жұмыстары
жоғарыда академик В.М.Бровский бойынша келтірілген.
2.2 Егіншліктің ауыспалы жүйесін қолдану және топырақ эрозиясы
Топырақтану ғылыми-зерттеу институты ғалымдарының көпжылдық
зерттеулері республикамыздың жері қаншалықты кең болғанымен, оның
егіншілікке жарамдысы мен ылғалмен қамтамасыз етілгені шамалы екенін
дәлелдеп отыр. Сондықтан жыртылған, егістікке айналған жердің әрбір
гектарын тиімді пайдалану - бүгінгі күннің басты міндеті. Егістік жерді
тиімді пайдалану - оның әр гектарынан мүмкіндігінше мол өнім алу деген сөз.
Ал мол өнім алу үшін егістік жерлерге ғылыми негізделген егіншіліктің
ауыспалы жүйесін енгізумен қатар, егіншілікке барынша аудандастырылған
дақыл сорттарын егіп, озат агротехниканы қолдану қажет.
Көпжылдық тәжірибе республиканың негізінен жаздық астық егілетін
солтүстік аудандарында қолданылатын егіншіліктің парлы-астықты жүйесі
тиімді екенін көрсетті. Бұл құрғақ аудандарда парға егілген дәнді дақылдар
жыл сайын астық егілетін танаптарға қарағанда гектарынан 5-7 центнер артық
өнім береді. Себебі танапты бір жылдай қара пар етіп өңдеп, "тынықтырса",
арамшөптерден арылып, ылғалдың қажетті қоры жиналады да, микробиологиялық
құбылыстардың нәтижесінде қоректі заттар көбейіп (әсіресе азотты заттар),
бұдан кейінгі үш-төрт жыл бойы дәнді дақылдардың дұрыс өнім беруіне себеп
болады.
Солтүстік облыстардың көпшілігінде, әсіресе топырақ құрамы жеңіл
алқаптарда жыртылған жерлердің жиі әрі қатты тұратын желдердің күшімен
үрленіп, шаңданып, тозаңданып, құнары азаяды, ал эрозияға қатты ұшыраған
аудандарда топырақ құнары тіпті жойылып кетеді.
Эрозияның халық шаруашылығына тигізетін әсерін жеткізу қиын. Мәселен, жел
эрозиясына ұшыраған бір гектар егістік жер 600 кг жалпы азотты, 36 кг
жылжымалы азотты, 108 кг жылжымалы фосфорды, 105 кг калийді жоғалтады. Ал
су эрозиясының зардабына көбірек душар болған жердің әрбір гектары екі
тоннаға дейін жалпы азотты, 120 кг жылжымалы азотты, 280 кг фосфор мен 215
кг калийді жоғалтады екен . Республикамыздың солтүстігінде тың игеру
жұмыстарын жаппай жүргізген кезде жыртуға жарамды жер таңдауда жіберілген
қателіктерден көптеген құмдақ-құмды жерлер жыртылып, жел эрозиясына қатты
ұшырағаны баршаға белгілі. Мұндай жерлер тек Павлодар облысында 805 мың
гектарға жетті. Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Акмола облыстарында
көптеген алқаптар жел эрозиясынан бүлінді. Кейін жүргізілген түбегейлі
зерттеулердің нәтижесінде, солтүстіктегі аудандарда жел эрозиясына ұшыраған
1,5 млн гектар егістікке жарамай, ол жерлерге әр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz