Айналдырғыш электржетегін модерлендіру және құру
КІРІСПЕ
1. СБШ.250 БҰРҒЫЛАУ ҚОНДЫРҒЫСЫНЫҢ РОТОРЫНЫҢ ЭЛЕКТР ЖЕТЕГІН ЖОБАЛАУ
1.1 Бұрғылау станоктары. Міндеті. Типтері
1.2 Бұрғылау станоктарының конструктивтік ерекшеліктері
1.3 СБШ.250 станогының жұмыс органдары
1.4 СБШ.250 станогының шынжыр табанды жүрісінің электржетегі
1.5 Станоктың шаңбасу жүйесі
1.6 Станоктың жүктемелік диаграммасы
1.7 Станок электржетегіне қойылатын талаптар
1.8 Электржетек параметрлерін таңдау
2 АЙНАЛДЫРҒЫШ ЭЛЕКТРЖЕТЕГІН МОДЕРЛЕНДІРУ ЖӘНЕ ҚҰРУ
2.1 СБШ.250 бұрғы станогының айналдырғышының бар электржетегі
2.2 СБШ.250 станогының көмекші электржетектері
2.3 СБШ.250 бұрғылау станогын энергиямен қоректендіру
2.4 Тиристорлы кернеу түрлендіргіші бар СБШ.250 бұрғы станогының айналдырғышының электржетегін құру
2.5 Тиристорлық басқару станциялары
3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ
3.1 Кәсіпорынның жұмыс істеу тәртібі
3.2 Тиристорлық кернеу түрлендіргіші арқылы басқарылатын электр жетектеріне кететін шығындар
4. ЕҢБЕК ҚОРҒАУ
4.1 Кеніш шаңдары, оларға қарсы күрес
4.2 Қалқып жүрген шаңды басу үшін, сұйықтың үлестік шығынын аналитикалық негіздеу.
4.3 Жұмыс зонасының ауасына қойылатын жалпы санитарлық.гигиеналық талаптар
4.4 Жұмыс орындарындағы микроклиматтың оптималды және шекті көрсеткіштері
4.5 Өрт қауіпсіздігі
4.6 Радиожиіліктердің электромагниттік аймағы
4.7 Радиожиіліктің электромагниттік аймағы әсерінің шекті деңгейі
4.8 Электр қауіпсіздігі. Қорғаныс жерлену
4.9 Жұмыс орнында шудың шекті деңгейі
4.10 Дірілдеулер
4.11 Жарықтандыру
4.12 Жұмыс орынның жасанды жарықталуы
4.13 Жарықтың көзін таңдау
4.14 Шамдардың орналасуы
4.15 Жобаланып отырған кәсіпорында потенциалды қауіпті факторлардың анализі
4.16 Техникалық ұйымдастыру шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. СБШ.250 БҰРҒЫЛАУ ҚОНДЫРҒЫСЫНЫҢ РОТОРЫНЫҢ ЭЛЕКТР ЖЕТЕГІН ЖОБАЛАУ
1.1 Бұрғылау станоктары. Міндеті. Типтері
1.2 Бұрғылау станоктарының конструктивтік ерекшеліктері
1.3 СБШ.250 станогының жұмыс органдары
1.4 СБШ.250 станогының шынжыр табанды жүрісінің электржетегі
1.5 Станоктың шаңбасу жүйесі
1.6 Станоктың жүктемелік диаграммасы
1.7 Станок электржетегіне қойылатын талаптар
1.8 Электржетек параметрлерін таңдау
2 АЙНАЛДЫРҒЫШ ЭЛЕКТРЖЕТЕГІН МОДЕРЛЕНДІРУ ЖӘНЕ ҚҰРУ
2.1 СБШ.250 бұрғы станогының айналдырғышының бар электржетегі
2.2 СБШ.250 станогының көмекші электржетектері
2.3 СБШ.250 бұрғылау станогын энергиямен қоректендіру
2.4 Тиристорлы кернеу түрлендіргіші бар СБШ.250 бұрғы станогының айналдырғышының электржетегін құру
2.5 Тиристорлық басқару станциялары
3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ
3.1 Кәсіпорынның жұмыс істеу тәртібі
3.2 Тиристорлық кернеу түрлендіргіші арқылы басқарылатын электр жетектеріне кететін шығындар
4. ЕҢБЕК ҚОРҒАУ
4.1 Кеніш шаңдары, оларға қарсы күрес
4.2 Қалқып жүрген шаңды басу үшін, сұйықтың үлестік шығынын аналитикалық негіздеу.
4.3 Жұмыс зонасының ауасына қойылатын жалпы санитарлық.гигиеналық талаптар
4.4 Жұмыс орындарындағы микроклиматтың оптималды және шекті көрсеткіштері
4.5 Өрт қауіпсіздігі
4.6 Радиожиіліктердің электромагниттік аймағы
4.7 Радиожиіліктің электромагниттік аймағы әсерінің шекті деңгейі
4.8 Электр қауіпсіздігі. Қорғаныс жерлену
4.9 Жұмыс орнында шудың шекті деңгейі
4.10 Дірілдеулер
4.11 Жарықтандыру
4.12 Жұмыс орынның жасанды жарықталуы
4.13 Жарықтың көзін таңдау
4.14 Шамдардың орналасуы
4.15 Жобаланып отырған кәсіпорында потенциалды қауіпті факторлардың анализі
4.16 Техникалық ұйымдастыру шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Пән: Автоматтандыру, Техника
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 77 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 77 бет
Таңдаулыға:
Жоспар
КІРІСПЕ
1. СБШ-250 БҰРҒЫЛАУ ҚОНДЫРҒЫСЫНЫҢ РОТОРЫНЫҢ ЭЛЕКТР ЖЕТЕГІН ЖОБАЛАУ
1. Бұрғылау станоктары. Міндеті. Типтері
2. Бұрғылау станоктарының конструктивтік ерекшеліктері
3. СБШ-250 станогының жұмыс органдары
4. СБШ-250 станогының шынжыр табанды жүрісінің электржетегі
1.5 Станоктың шаңбасу жүйесі
1.6 Станоктың жүктемелік диаграммасы
1.7 Станок электржетегіне қойылатын талаптар
2 АЙНАЛДЫРҒЫШ ЭЛЕКТРЖЕТЕГІН МОДЕРЛЕНДІРУ ЖӘНЕ ҚҰРУ
1. СБШ-250 бұрғы станогының айналдырғышының бар электржетегі
2. СБШ-250 станогының көмекші электржетектері
3. СБШ-250 бұрғылау станогын энергиямен қоректендіру
2.4 Тиристорлы кернеу түрлендіргіші бар СБШ-250 бұрғы станогының
айналдырғышының электржетегін құру
2.5 Тиристорлық басқару станциялары
3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ
3.1 Кәсіпорынның жұмыс істеу тәртібі
3.2 Тиристорлық кернеу түрлендіргіші арқылы басқарылатын
электр жетектеріне кететін шығындар
4. ЕҢБЕК ҚОРҒАУ
4.1 Кеніш шаңдары, оларға қарсы күрес
4.2 Қалқып жүрген шаңды басу үшін, сұйықтың үлестік шығынын
аналитикалық негіздеу.
4.3 Жұмыс зонасының ауасына қойылатын жалпы санитарлық-гигиеналық
талаптар
4.4 Жұмыс орындарындағы микроклиматтың оптималды және шекті
көрсеткіштері
4.5 Өрт қауіпсіздігі
4.6 Радиожиіліктердің электромагниттік аймағы
4.7 Радиожиіліктің электромагниттік аймағы әсерінің шекті
деңгейі
4.8 Электр қауіпсіздігі. Қорғаныс жерлену
4.9 Жұмыс орнында шудың шекті деңгейі
4.10 Дірілдеулер
4.11 Жарықтандыру
4.12 Жұмыс орынның жасанды жарықталуы
4.13 Жарықтың көзін таңдау
4.14 Шамдардың орналасуы
4.15 Жобаланып отырған кәсіпорында потенциалды қауіпті факторлардың
анализі
4.16 Техникалық ұйымдастыру шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстанда тау-кен өнеркәсібінің дамуы пайдалы қазбаларды өндірудің
ашық тәсілін аса ірі қолдануымен байланысты. Бұл өндіру тәсілінде ең қиын
өндірістік процесс жарылғыш ұңғымаларды бұрғылау болып табылады. Бұрғылауға
кететін шығын 1 т пайдалы қазбаны алуда барлық келер шығынның 30 % құрайды.
Ұңғымаларды бұрғылау техника мен технологияларды, электржабдықтарды
жетілдіруге тікелей байланысты.
Әртүрлі тау-кен – геологиялық шарттарда ең көп жұмыс істейтін
станоктар болып СБШ типті станоктар болып табылады.
Бірнеше жылдар аралығында ЖШС ПФ Казэнергоцветмет карьеріндегі
жұмысында CБШ-250 станогын пайдалану кезінде олардың жұмысы көп
қарсылықпен шығарылады, механикалық, және электрлік жабдықтарда
қондырылған станокта жұмыс салыстырмалы ұзақты уақыт аралығында
электрарикация және автоматтандырылған электржетек құралдары аумағында
үлкен прогресс болды. Осы құралдар базасында электр жабдықтарды жоңдырту
оның жұмыс істеу сенімділігін арттырады, механикалық бөлігі және бұрғылау
қондырғы сенімділігін бүтіндейді.
Дипломдық жобада роторды бұратын тұрақты токты электржетегін, бағасы
жағынан арзан, жұмыс істеу мүмкіндігі қарапайым, әрі сенімді асинхронды
электржетегімен алмастыру қарастырылып, ал күштік түрлендіргіш ретінде
кернеу түрлендіргіші таңдалып, оның статикалық, динамикалық режимдері
талданды.
1. СБШ-250 БҰРҒЫЛАУ ҚОНДЫРҒЫСЫНЫҢ РОТОРЫНЫҢ ЭЛЕКТР ЖЕТЕГІН ЖОБАЛАУ
1. Бұрғылау станоктары. Міндеті. Типтері
Бұрғылау станоктары карьерлердің аршу және өндіру керпештерінде жарылу
жұмыстарында, құрғақ және сулы, тұтас және жарықшақтық жыныстарда
ұңғымаларды бұрғылау үшін арналған. Қолданылу аймағы – көмір, кен, қара
және түсті металлургиядағы ашық тау-кен қазулары, тау-кен – химиялық
өнеркәсібі, сонымен қатар гидротехникалық және теміржол құрылысын салу.
Бұрғылау станоктары – өздігінен жүретін бұрғылау агрегаттары, негізгі
жабдықтары болып – қозғалғыш арба жұмыс органы, гидрожетек, пневможүйе,
шаңжұту және шаңбасу жүйелері, электржабдықтары, машиналық бөлме және
басқару кабинасы.
Қозғалғыш арба. Ауыр және орташа типті станоктарды шыңжыр табанды
арбаларда жөндейді, ал жеңіл типті станоктарды шыңжыр табанды жүріспен
қатар пневматикалық (дөңгелекті) жүрісте жөндейді.
Жұмыс органы тігінен орналасқан және мачтадан, айналып-беру
механизмнен және кассетадан тұрады. Мачта біржағынан ашық немесе жабық
тікбұрышты қималы кеңістікті ферманы білдіреді. Ашық мачта, мачта ішінде
орналасқан жұмыс органының механизмі мен қоректендіретін коммуникацияларын
қадағалауын және қызмет көрсетуін жеңілдетеді. Мачталардың бекітілуі
топсалы. Гидроцилиндрлердің көмегімен оларды тігінен немесе көлбеу жұмыс
жағдайында және көлденеңінен транспорттық жағдайда орналастырады.
Іс-әрекеті бойынша шарқашаулы бұрғылау станоктары айналып-беру
механизмінің төменгі (патронды сұлба) және жоғарғы (айналдырықты сұлба)
орналасуы бар станоктарына бөлінеді.
Ауыр және орташа типті станоктарда бұрғылау құрал-сайманының айналу
жетегі генератор-қозғалтқыш (Г-Қ), күштік магнитті күшейткіш- қозғалтқыш
(КМК-Қ) және тиристорлы түрлендіргіш-қозғалтқыш(ТТ-Қ) жүйесі бойынша
басқарылатын тұрақты ток электрқозғалтқышы арқылы іске асырылады. Жеңіл
типті станоктарда айналу жетегі негізінен гидроқозғалтқыштардан жасалады.
Көп жағдайларда забойға құрал-сайманның гидравликалық жеткізу әдісін
қолданады. Қүрылымдық жағынан берілістердің гидравликалық механизмдері
әртүрлі.
Станоктарды арқанды-рейкалы арынды механизммен немесе
гидроқозғалтқышты жетекпен рейкалы-шынжырлы механизммен жабдықтайды.
Көптеген станоктарда забой ұңғымасына қүрал-сайман гидравликалық жетегі бар
роликті тізбектермен немесе гидроцилиндрлермен беріледі.
Кейбір станоктар, жетегі электрқозғалтқыштан шығыр арқылы арқанды
беріліспен құралады. Осы механизмдермен бұрғылау сабының көтерілуі жүзеге
асырылады.
Көптеген станоктар құрылымында гидроцилиндрлер мен гидропантрондар
көмегімен осьтік жүктеме жасау қарастырылған. Осы кезде көтеріп-түсіру
операциялары бұрғылау сабының жинамасы және бұзылған кезінде станоктарда
орналасқан арнайы шығырлармен жүзеге асырылады.
Бұрғылау сабын, бұрғы қарнақтары орналасатын кассета және бұрғылау
сабының көтеру шығырын бұрғылау қарнақтарымен қосатын, топсақ көмегімен
ұзартады және айырады.
Гидрожетек. Станоктарда гидрожетектің көмегімен негізгі және көмекші
операциялар іске асырылады. Атқарушы органдар реттелетін немесе тұрақты
берілісті сорғылардан қорек алады. Гидрожетек жүйесіне гидробактан және
сорғы қондырғыларынан тұратын майсорғы станциясы, гидроаппаратура блоктары,
гидромоторлар, түрлі механизмдердің күштік гидроцилиндрлері, бақылау
аспаптары және гидрокоммуникациялар кіреді.
Пневможүйе. Шарқашаулы қашаудың өнімдерін ұңғымадан алып тастау үшін
бұрғы сабы арқылы ұңғымаға компрессор станциясымен берілетін сығылған ауа
қолданылады.
Шаңжұту және шаңбасу жүйелері. Ұңғымадан шығарылатын бұрғылау
үйінділері мен шаңды жұту құрғақ шаңжұтқыш немесе сумен шаңбасу
қондырғыларымен іске асырылады. Ауа ағыншасына су себіледі және ұнғыма ауа-
су қоспасымен үрленеді.
Электржабдық. Станок кернеуі 380В айнымалы токты төменгівольтті
тораптан немесе иілгіш кабельдің көмегімен кернеуі 6000В
жоғарывольттіторабының электрэнергиясымен қоректенеді.
Атмосфералық жауын-шашындардың әсерін болдырмау үшін ауыр және орташа
типті станоктардағы жабдық машина бөлмесінде орналасқан.
Бұрғылау процессін және барлық көмекші операцияларды басқару машинист
(оператор) кабинасынан жүргізіледі.
2. Бұрғылау станоктарының конструктивтік ерекшеліктері
СБШ-250 станогында (1.1 кесте) жұмысшы органының кертешті орналасуы
және айналып-беру механизмінің жоғары орналасуы бар.
Кесте 1.1 – СБШ-250 станогының параметрі
Параметрлер СБШ-250
Қашау диаметрі, мм 244,5; 269
Вертикаль ұңғымаларды бұрғылау тереңдігі, м (32
Вертикальға бұрғылау бағыты, градус 0; 15; 30
Берістің максималды күш салуы, кН 300
Саптың үздіксіз берісінің жүрісі, м (8
Беріс механизмі Екі гидроцилиндрден
төрт еселі
арқанды-полиспасты
жүйе
Қашау берісінің максималды жылдамдығы, ммин 1,0
Маневрлік жылдамдық, ммин 7
Бұрғы сабының максималды айналу жиілігі, с-1 (2,5
Кесте 1.1 -жалғасы
Параметрлер СБШ-250
Бұрғы сайманындағы айналдыру моменті, Нм 4200
Компрессор өнімділігі, м3мин 25
Сығылған ауа қысымы, Мпа 0,7
Станок жүрісі шынжыртабанды
Станоктың қозғалу жылдамдығы, кмсағ 0,74
Станоктың көлбеуді асатын бұрышы, градус 10
Электрқозғалтқыштардың қондырылған қуаты, кВт 398
Шынжырлардың жерге қысымы, МПа 0,14
Домкраттар плитасының жерге қысымы, Мпа 0,85
Станок габариттері, мм:
ені 5450
жұмысы кезінде:
ұзындығы 9200
биіктігі 15350
Станок массасы, т 66
СБШ-250 станогы (1.1,а сурет) шынжыр табан жүрісіне құрастырылған. Ал
олардың осьтеріне машина бөлімшесі 4 бар платформа станогы орналастырылған,
ол станоктың күштік конструкциясы болып есептеледі.
Станоктың алдыңғы бөлігінде тұла бойы осімен машина бөлімшесінің
күштік элементтеріне бекітілген, арнайы тіреулерде жұмысшы органы 1
орналасқан. Ол мачта тіреулерімен шарнирлі қосылған екі гидроцилиндрдің 2
көмегімен жұмысшы және транспорттық күйге қойылады. Станокты көлденең күйге
қою – екі алдыңғы 7 және артқы 6 үш гидродомкраттың көмегімен жүзеге
асырылады. Станокпен басқару жүйесі кабинадан 3 жүргізіледі.
СБШ-250 бұрғы қондырғысының жалпы көрінісі
Станоктағы қондырғылар келесі жүйеде орналастырылған. Жылуы жоқ машина
бөлімшесінде 1 компрессорлық қондырғысы 19 бар таратылу жәшігі 18, ал жылуы
барда – блокты гидроаппаратурасы 10 бар майлы сорғышты станция 9, суды
бакқа құятын сорғыш 11, кен орынды суару сорғышы 13, түзету қондырғысы 12,
жарықтандыру және басқару тізбекті трансформатор 14, тиристорлық
түрлендіргіш 17 және батырмалық станция 16, электрлі басқару шкафы 20,
құрал-саймандарға арналған жәшік 15.
1.1 сурет – СБШ-250 бұрғы қондырғысында жабдықтардың орналасуы
Станоктың оң жағында – суға арналған бак 8 қыздырғыштармен 7, ал сол
жағында – басқару пульті 6 бар кабина 3 және оператор орындығы 4. Кабина
конструкциясы дыбыс оқшауламасы бар қабырғалардан және төбеден
толықметалдан дәнекерленген. Едені резеңкелі төсенішпен төселген ағаштан
жасалған. Машина бөлімшесіне және кабинаға алаңқай 2 арқылы кіріп, ал
кабинадан жұмыс органына алаңқай 5 арқылы шығады.
Гидрожетек майсорғы станциясынан және орындаушы цилиндрлерден, сонымен
қатар таратылу және бақылап реттегіш аппаратураларынан тұрады.
Бұрғылау ұңғымасынан қалған қалдықтарды жою, шарқашауды суыту және шаң
басу су-ауа қоспалары арқылы жүзеге асырылады.
Станокқа электрэнергия, кернеуі 380 В айнымалы токты төменвольтті
тораптан иілгіш кабель арқылы беріледі.
3. СБШ-250 станогының жұмыс органдары
СБШ-250 станогының жұмыс органдары айналып-беру механизмінің жоғарғы
орналасуымен жасалған.
Мачтада 3 СБШ-250 (1.2 сурет) станогының жұмысшы органының келесі
түйіндері жасалған: айналдырғыш 2, бұрғы қарнақтары 9, комплектісінің
кассеталары 1, тарту арбасы 5, тірке 4 беріс механизмінің блоктары 6 және
басқа түйіндер. Мачтада саты 8 және түйіндерді қауіпсіз жерден басқаруға
арналған арнайы қоршауға алынған алаңқай 7 орналастырылған.
1.2 сурет. СБШ-250 бұрғы станогының жұмыс органы
Мачтаның өзі сортталған металлдан дәнекерленген формалы кеңістік
болып көрінеді.
Беріс механизмінің және жайма механизмінің 10 екі гидроцилиндрлері 11
мачтаның негізінде орналастырылған. Мачтаның бойымен бағыттаушылар өтсе,
ал оның шетімен айналдыру арбасы мен гирляндалар өтеді. Мачтаның көтерілуі
мен түсірілуі мачта тіреулерінде орналасқан екі гидроцилиндрлермен іске
асырылады.
Пісіру сабының айналуының бүйіржақты жетегі – МТН612-10 типті, қуаты
70 кВт, айналу жиілігі 560 обмин, ТТ-Қ жүйесі бойынша басқарылатын тұрақты
ток электрқозғалтқышымен іске асырылады. Айналу жиілігі электрқозғалтқыштың
якорінде кернеудің өзгеруімен реттеледі.
1.3 сурет – СБШ-250 бұрғы станогының айналдырып-беру механизмінің
кинематикалық схемасы
Бұрғылау сабының айналуы берілісінің саны 11 болатын екісатылы редуктор 2
арқылы электрқозғалтқышпен 1 (1.3 сурет) жүргізіледі. Бұл бұрғылау
сайманында 4200 Н(м-ге тең номинал бұрау моментін береді. Редуктордың шығыс
білігінен шиналы-тісті муфта 3 арқылы айналады және тіректік түйін бұрғылау
сабына беріледі. Шиналы-тісті муфта редуктормен электрқозғалтқышты
соқкылардан және дірілден сақтандырады.
Қашауға тіректік түйін 4 арқылы осьтік күш үш тарамды-төзімді шарикті
мойынтіректен қабылданады. Кареткалар 5 көмегімен айналдырушы, бағыттаушы
мачталар бойымен жоғары және төмен қозғалады. Тіректік түйін каретка 5
бойымен қозғалуы мүмкін. Оның корпусында айналдырушының айналдырығын
айналудан тоқтататын екі гидроцилиндрлер орналастырылған.
Электрқозғалтқыштарды суыту үшін оның жоғарғы ернемегінде желдету құрылғысы
қондырылған. Тіректік түйіннен төмен қашауды суыту үшін және ұңғымадан
бұрғы үйінділерін шығару үшін бұрғы сабына ауа-су қоспасын беру құрылғысы
орналастырылған.
Бұрғылау сабының забойға берісін іске асыратын беріс механизмі,
саптың көтерілуі және тіркенің керілуі, екі гидроцилиндрлерден 8 және екі
төртеселі арқанды-полиспасты жүйелерден тұрады, бұл цилиндр штогының 2м
жүрісі кезінде бұрғы штангасының жүрісін 8 м ұзындыққа қамтамасыз етеді.
Арқанды-полиспасты жүйе соңдары айналдырғыш кареткасымен 5 қосылған жоғарғы
9 және төменгі 6 арқандардан тұрады. Цилиндр штоктарының жоғары қарай
жүрісі кезінде төменгі арқандардың керілуі болады және айналдырғыш төмен
қарай жүреді, ал гидроцилиндрлер 300 кН күш тудырады.
Тіркенің керілуі қозғалмалы кареткамен 11 іске асырылады. Ол
цилиндрлердің біреуінің штогымен қосылған арқанның 10 көмегімен айналдырғыш
артынан көтеріледі немесе түсіріледі, бірақ жолды екі есе аз өтеді.
Арқанның керілуі бұрамаларымен 12 немесе жалғастырғыштарымен 7 реттеледі.
Кассета үш қарнақты сақтау және оларды бұрғы сабын ұзарту процессінде
оларды бұрғылау осіне беріс үшін қолданады. Кассета вертикаль біліктен
тұрады. Ол шарикті мойынтіректік тіреулерде орналасқан.
Бұрғы сабын жинау кезінде бұрғылау осіне қарнақтарды беру үшін кассета
бұрылысы гидроцилиндрлермен іске асырылады. Кассетаның үш тостағанының
біреуінің осінің бұрғылау осімен үйлесуі орнықтырғыш көмегімен автоматты
түрде жасалады.
Қарнақтан өткізгішті бұрау кезінде кассетада орналасқан қарнақты
айналудан ұстап тұру үшін кассета тостағандарында бұрау кезінде тежеу
моментін тудыратын қарнақтардың орнықтырғыштары орнатылған. Кассетада
қарнақтарды орнықтыру және құлыптау қарнақтардың салмағының әсерімен
бекіткішпен жасалады.
Бұрғы қарнағын орнатуға дейін бекіткіш серіппелермен жоғары көтерілген
және қарнақты қабылдау үшін қарпығыш бос. Бос тостағанға орнату кезінде
қарнақ басқышқа басады және арқан арқылы өзін кассетада құлыптай отырып
жоғарғы бекіткішті төмен қарай тартады. Артқа шегерілген кассета автоматты
бекіткішпен шеткі күйде орнығады және ұсталады. Брғылау сабын жинау және
бөлшектеу кезінде қарнақтар мен шарқашаулы қашауларды бұрау және бұрап алу
қырылдақ механизмі құрастырылған тұрқыдан тұратын механизммен жүзеге
асырылады. Қырылдақ дөңгелегінің бұрылысы екі жақты әсерлі ілмекшаппа
немесе бәсеңдеткіш арқылы гидроқозғалтқыш арқылы гидроцилиндрмен іске
асырылады.
Бұрау механизмінен жоғары, жоғарғы қарнақты ұстап тұру және
қарнақтарды бұрау мен бұрап алу кезінде оны айналудан сақтандыруға арналған
жоғарғы кілт орналасқан.
Көлбеу ұңғымаларды бұрғылау кезінде, бұрғы сабын ұзарту кезінде және
бұрғы сабын бұрап алу кезінде жоғарғы қарнақты бұрғылау осінде ұстап тұру
сүйеуішпен іске асырылады.
4. СБШ-250 станогының шынжыр табанды жүрісінің электржетегі
СБШ-250 станогының шынжыр табанды жүрісінің электржетегі қуаты 22 кВт,
айналу жиілігі 11,7 с-1, бұрау моменті беріліс саны 162,8-тең РХ-9
бәсеңдеткіші арқылы шынжыр табанның жетекші доңғалаққа берілетін МТКН 412-8
типті электрқозғалтқыштан жүзеге асырылады.
СБШ-250 станогының шынжыр табанды жүрісінің электржетегі (1.4 сурет)
электрқоғалтқыштан 1 тұрады. Электрқозғалтқыштан жалғастырғыш 2 арқылы
қозғалыс I-I білігіне беріледі, білік-тіс тегершіктен 3 тісті доңғалақ 4
көмегімен – II-II білігіне беріледі, тістегерішпен 5 – III-III білігінің
тісті доңғалағына беріледі. Білік-тістегершіктен 7 қозғалыс IV-IV білігінің
тісті доңғалағына ауысады, білік-тстегершіктен 9 тісті доңғалақ 10 арқылы –
V-V білігіне ауысады. V-V білігінде жетекші доңғалақ (жұлдызша) шынжыр
табанды таспаны қозғалысқа келтіреді. Станок жүрісін тежеу үшін, сондай-ақ
бір тежелген шынжыр табан кезіндегі бүрылу үшін ТКП-300 типті тұрақты ток
қалыпты электрмагнитті тежегіштері 12 орнатылған.
5. сурет – СБШ-250 бұрғы станогының шынжыр табанды жүрісінің
электржетегінің кинематикалық схемасы
5. Станоктың шаңбасу жүйесі
СБШ-250 станогының шаңбасу жүйесі келесі қондырғылардан құралған:
компрессорлық, шаңбасу және ауа-су қоспасының көмегімен бұрғылау
үйінділердің үрленуін, забой ұңғымаларын бұрғылау шламдарынан тасымалдау
арқылы ұңғымаларды тазарту, шаршақашаулы қашаулар тіректерін суыту және
қоршаған ортаның шаңдылығын төмендету.
Шаңбасу қондырғысы ауалық құбырға суды әперу нәтижесінде бұрғылау
сайманын суыту және жұмыс зонасындағы шаңдылықты санитарлық нормаға дейін
төмендетуге арналған. Шаңбасу қондырғысына кіреді: сыйымдылығы 2,3 м3,
қуаты 12 кВт болатын ТЭН типтегі элекроқыздырғышы бар суға арналған бак
және суықтық деңгейін көрсететін датчик, электрқозғалтқыштан қоректенетін
жетегі бар электрсорғышты
қоректендіргіш агрегат, суды қатты түйіндерден тазартуға арналған фильтр,
арматура және құбыр.
1.5 сурет – СБШ-250 бұрғы станогының ауа-су жүйесінің схемасы
Бұрғылау үйінділерімен (1.5 сурет) үрлеп тазарту қондырғысы
ұңғыманың сағасынан бұрғы шламдарын шығарады. Ол электрқозғалтқышқа
кірістірілген жетегі бар СВМ-5М типтегі Н2 желдеткіштен, ұңғыманың сағасына
ауалық ағыншаны жеткізетін ауа арнадан және телескопты бөлімнің жұмыстық
және тасымалдау күйі кезінде өзгеруіне арналған гидроцилиндрден тұрады.
СБШ-250 бұрғы станогының ауа-су қоспасы жүйесінің схемасы келесі
түрде жұмыс істейді. Электрсорғышты қоректендіргіш агрегаты ПН1
компрессордың КМ1 орнықты жұмысы бойынша қосады, нәтижесінде ауа-су қоспасы
пайда болады. Бұл жағдайда ВН16 және ВН14 вентильдері ашылады, ВН15 және ВН
– жабылады. Су Ф1 фильтрі және кері клапан КО2 арқылы араластырғышқа СМ1
құйылады. Судың және қоспаның берісін азайту үшін реттегіш вентильді ВН2
ашады және судың бөлігі бакқа Б1 құйылады.
Судың шығынын ВН2 вентилімен реттей отырып, қоршаған ортаның
шаңдылығын эффективті түрде төмендету үшін тау жыныстарын бұрғылау және
олардың ұстасушылығы кезінде өзіне керекті ауа-су қоспасын жасайды.
Компрессорға судың кері ағыс толықтыруын болдырмау үшін магистральдарға КО1
және КО2 кері клапандарын қояды.
ВН11 және ВН12 жабылатын вентильдері суды сорғыштан ағызу үшін, ал
ВН13 – жұмыс соңында бұрғы станогының құбырында конденсатты ағызу үшін
арналған.
Судың бос ағызылуы құбыр магистральдарының ажырауын қамтамасыз
етеді. ВЗ1 электрмагниттік клапандармен бұргылау станогының көмекші
операциялар жасау кезінде бұрғылау қарнақтарын (бұрау және бұрап алу, басқа
бұрғылау нүктесіне көшу және т.б.) ауа беруі тоқтатылады. ВЗ1 клапанын
жабу кезінде магистральді құбырда 0,7 Мпа артық қысым пайда болады. Осы
артық қысым компрессор берісінің реттеуішіне әсер ете отырып, кіргізу
клапанының басқаруына ауаның жеткізілуін қамтамасыз етеді, осымен
атмосферадан ауа алыну кіргізу клапанының алыну терезелерін жабу арқылы
тоқтатылады.
КД1 дренажды тоңазытылмайтын клапан бұрғылау жұмыстары аяқталғаннан
кейін сыйымдылықтан су қалдықтарын түсіру үшін арналған.
Магистральді ауамен үрлеу үшін ПН1 агрегатын ажыратады, осы кезде
КО2 клапаны су магистральдарына ауа өтуін жабады. Сорғыны үрлеу агрегаттан
суды ағызу үшін ВН11 және ВН12 вентильдерінің жалғастықтарына шлангты
қосумен ВН3 вентильдері арқылы жүзеге асырылады.
ВН2 вентилімен су жөндеу жұмыстары кезінде жүйеден ажыратылады, ВН15
вентилімен жабдықты жуу және т.б. мұқтаждар үшін беріледі. Бакты сумен
толтыру РВ3 суалғы жеңінің көмегімен іске асырылады.
6. Станоктың жүктемелік диаграммасы
Айналдырғыштың, беріс (көтеру), жүріс механизмдерінің және
компрессордың электржетектерінің жұмыс режимдері мәнді түрде ажыратылыды.
Айналдырғыш жетегі бұрғылау процесінде, сондай-ақ бұрғы сабын ұзарту
және шашу кезінде жұмыс істейді. Айналдырғыш жетегінің жүктемесі көптеген
факторлармен анықталатын кездейсоқ сипаттамаға ие. Негізгісі жатыс
тереңдігі бойынша кен жыныстарының таралуы болып табылады. Бірқатар көмір
кенорындарының (Екібастұз, Черногор, Минусин, Черемхов) литологиялық
қималарын талдау нәтижесінде қабаттар қалыңдығы және бұрғыланатын жыныс
бекемдігінің коэффициенті кездейсоқ түрде өзгеретіні және сәйкесінше 0,1-
ден 6 м-ге дейін және 2-ден 14-ке дейін (профессор М.М. Протодьяконов
шкаласы бойынша) аралықта болатыны анықталған.
Бұрғылау жұмыстары процесінде алынған СБШ-250 бұрғы станогының
айналдырғышының электрқозғалтқыш якорінің тоғының өзгеру осцилограммасынан
(1.6,а сурет) бұрғылаудың бір периодының бірнеше қайтаұстау циклдарының
арасында қозғалтқыш 4 есе өзгереді (максимал мәннің минимал мәнге
қатынасы).
Бұл кездейсоқ түрде бір ауысу циклының арасында және қарнақты бұрғылау
кезінде көп немесе аз орташа мәндерге қатысты болады. Айналдырғыш
жүктемесінің сипатына, сондай-ақ айналдырғыш механизмінің жоғарғы немесе
төменгі орналасуымен анықталатын, айналдырғыш механизмінің конструктивтік
орындалуы әсер етеді.
1.6 сурет – а) СБШ-250 бұрғы станогының айналдырғыш қозғалтқышының
жүктеме осцилограммасы, б) және в) айналдырғыш механизмі төмен орналасқан
станоктың жұмыс циклінің және бұрғылау операцияларының диаграммалары
Бұрғы станогының жұмыс циклының поцесінде, айналдырғыш жетегінің
қозғалтқыш жүктемесінің диаграммасы t1 периодында (1.6,б сурет) бірінші
және келесі қарнақтармен бұрғылауды, t2 – қарнақтарды ауыстыруды, t3 –
қарнақтарды бұрауды, ал t4 – оларды бұрап алуды көрсетеді. t5 уақыты
кезінде жаңа ұңғыманы бұрғылауға дайындық үшін қажетті операциялар кешені
жүзеге асырылады. Айналдырғыш механизмі төмен орналасқан станоктар үшін t1
бұрғылау периоды (1.6в, сурет) t1.1,..., t1..n , бұрғылау бөлікшелерінен және
t1.1, t1.2 ,..., t1. n аралығында қарнақтарды қайтаұстау бөлікшелерінен
тұрады. Қарнақтарды бұрандау және бұрап шығару периодында ток максимумы
тоқтатқыш мәніне жетеді.
Айналдырғыш механизмі жоғары орналасқан станоктарда, жоғарыда айтылған
айналдырғыш механизмі төмен орналасқан станоктарға қарағанда жетек
жұмысының циклі оңай, өйткені бұрғы сабының берісі қайтаұстауларсыз іске
асырылады. Бұрғылау процесінде қозғалтқыш үздіксіз, кідіріссіз жұмыс
істейді. Ток бойынша қозғалтқыштың якорь жүктемесінің мәндері және
жүктемелік диаграмманың бөлек бөлікшелерінің ұзақтығы кездейсоқ сипатқа ие
және жұмыс істеу процесінде циклдан циклға үздіксіз өзгереді.
Бұрғылау процесінде беріс механизмінің жетегі үшін аз жылдамдықпен
және бұрғы сайманын беруді үлкен күшпен жұмыс істеу сипатты, ал көтеру
режимінде (бұрғылауды аяқтаған соң) механизмде аз күш кезінде үлкен
жылдамдықтармен жұмыс істеу сипатты. Бұл жетек циклдің қалған уақытын
қанағаттандырмайды.
Жүріс механизмінің жетегі жаңа ұңғыманы бұрғылау үшін станоктың орын
ауыстыруы кезінде жұмыс істейді, сондай-ақ карьердің бір бөлікшесінен
екінші бөлікшесіне оған экскаваторлар жүктемелеріне ұқсас жүктемелер
сипатты. Үлкен жүктеме қопсылмалы топырақ жағдайларында станоктың
бұрылулары кезінде немесе жаман тегістелген алаңқайда пайда болады.
7. Станок электржетегіне қойылатын талаптар
Шарқашаулы бұрғылау станоктарының жетектерінің жүктеме режимдері мен
сипаттамаларын талдау оларға талаптар қоюға рұқсат береді (1.2 кесте).
Жұмыс кернеуінің шамасының өзгеруінің ұзартылған диапазонымен сыртқы
тораптан қоректену (номинал шамасынан 80 %-дан 115 %-ға дейін);
Кесте 1.2
Көрсеткіштер Механизм жетегі
айналдырғыш берісжүріс
Реттеу диапазоны 10 –15 200 10 – 15
Механикалық сипаттама пішіні экскаваторлық
Асқын жүктеме еселігі 2,5 2,5 2,5
Механикалық сипаттаманың жұмыс тармағының 5 – 7 2 –5 10 – 15
қатаңдығы, (, %
Іске қосу ұзақтығын реттеу маңыздылығы иә иә иә
Жұмыс процесі периодында оперативті жоқ иә иә
реверстеу қажеттілігі
Оперативті емес реверстеу (орнатылған) иә жоқ жоқ
мүмкіндігі
Басқаруды автоматтандыру маңыздылығы иә иә жоқ
жоғары шаңдылық, сілкініс және діріл; қоршаған ауа температурасының
өзгеруінің кең диапазоны жағдайларында жетектердің жұмыс қабілеттілігін
қамтамасыз ету қажет. Минималды габариттер, бір типті станок үшін және
әртүрлі типті станоктар арасындағы жетектердің максималды бірыңғайлауы
қажет.
Компрессор жетегін таңдау кезінде келесі жағдайды ескеру қажет: оның
іске қосылуының салыстырмалы көптігіне (тәулігіне 3 – 4-ке дейін) және
конструктивтік сипаттамалармен сәйкесетін іске косу тогымен жетек те және
станоктың энергиямен қоректендіру жүйесі де толығымен ие болуы тиіс.
8. Электржетек параметрлерін таңдау
Бұрғы станоктарының электржетегін құру кезінде электрқозғалтқыштардың,
түрлендіргіштердің, контакторлы және қорғаныстық аппаратураның параметрлері
анықталады. Электрқозғалтқыштарды таңдау үшін электрқозғалтқыш қуатының,
асқын жүктелу қабілетінің (максималды және тоқтатқышты айналдырушы момент
немесе ток), айналу жиілігінің және типінің мәндерін орналастыру қажет.
Айналдырғыш механизмінің электрқозғалтқышының жүктемесі эәне жұмыс
режимі кездейсоқ сипатқа ие. Қозғалтқыштың жүктемелік диаграммалары оны
жоғарғы немесе төменгі қондырғысы бар станоктарда қолдану кезінде айырықша
түрде ажыратылады.
Электрқозғалтқыштың балама тогын анықтау үшін мына тәуелділікті
қолдануға болады:
(1.1)
мұндағы Iб.д. – жүктемелік диаграммадан алынған токтың балама мәні;
– циклдің орташа уақытына тең, уақыт бойынша аралықта орташаланған
дисперсия.
Қозғалтқыштың балама тогын анықтау үшін тәуелділіктерді таңдау кезінде
айналдырғыш жұмыс циклінен кейін жүретін кідірісті ескермеуге де болады.
Өйткені цикл ұзақтығы (орташа алғанда 160-200 мин) жылулық уақыт
тұрақтысының мәніне жақын (қуаты 50 – 60 кВт қозғалтқыш үшін – 120-150
мин). Жетек параметрлерін таңдау үшін қажетті, жүктеменің бастапқы
осцилограммаларын бұрғы станогының жұмысының ауыр жағдайлары үшін түсіреді,
яғни реалды жұмыс жағдайларында қозғалтқыштың қыздырылу ықтималдылығын
минимумға келтіру.
Токтың балама мәнін анықтағаннан кейін жүктеменің максималды
деңгейінің ең ықтимал мәнін орналастыру қажет. Бұл кезде
электрқозғалтқыштың тежелуі болмау керек:
(1.2)
мұндағы M(Imax) және D(Imax) – математикалық күту және қозғалтқыш
тогының максималды мәнінің дисперсиясы.
Асқын жүктелу еселігі мына формуламен анықталады:
(1.3)
Айналдырғыш жетегінің талаптарын үлкен дәрежеде қанағаттандыратын
экскаваторлық пішінді механикалық сипаттама 1.7 суретте көрсетілген. Iэ,
Iэmax және Iтежегіш токтары Mн, Mmax және Mтежегіш сәйкес келеді.
1.7 сурет. Электрқозғалтқыштың механикалық сипаттамасы:
( – айналу жиілігі; М – бұрау моменті; Мном, Мmax, Мтежегіш –
номиналды, максималды және тежегіш моменттер
Беріс жетегінің қозғалтқышы таңдалады. Жүріс механизмі қозғалтқышының
жұмысы, іске қосудың салыстырмалы кішігірім ұзақтығымен және айналу мен
станокты шектік бұрышқа көтеру кезінде туындайтын үлкен асқын жүктелумен
сипатталады. Берілген жағдайлар үшін, қоректендіру торабының кернеуін 15 –
20 %-ға түсіруге түзетпемен электрқозғалтқыш білігінде кедергінің
келтірілген моментін есептеу жүргізілуі керек. Бұдан басқа, шектік
жүктемелер кезінде жетектің орнықты жұмысы үшін максималды момент бойынша
кейбір қор қажет, яғни
Мmax.қ ( k1k2Mmax.е ,
(1.4)
мұндағы Мmax.қ – электрқозғалтқыштың максималды айналдырушы моменті;
Mmax.е – электрқозғалтқыш білігіне келтірілген жүктеменің есептеу
максималды моменті; k1=UнUc=1,4 – қоректендіру торабының кернеуін
төмендетуін ескеретін коэффициент; k2=1,05 – максималды жүктеме кезіндегі
қор коэффициенті.
Бұрғы станогының жүріс жетегі үшін келесі қатынас ұсталуы қажет:
Мmax.қ.( 1,5Мmax.е.
2 АЙНАЛДЫРҒЫШ ЭЛЕКТРЖЕТЕГІН МОДЕРЛЕНДІРУ ЖӘНЕ ҚҰРУ
1. СБШ-250 бұрғы станогының айналдырғышының бар электржетегі
Отандық және шетелдік бұрғылау станоктарында ТТ – Қ жүйесі бойынша
тұрақты ток электржетектерін қолданады. Статикалық күштік түрлендіргішті
қолдану Г – Қ жүйесімен салыстырғанда кең диапазонды реттеуді, жетектің
жоғарысапалы статикалық және динамикалық сипаттамаларын қалыптастыру
мүмкіндігін, жоғары п.ә.к.-ін, кіші габаритті өлшемін және массасын, блокты-
модульді құралымдық шешімдер мен бірыңғайлау мүмкіндіктерін, станоктың
машина бөлімшесінде жабдықтарды рационалды жайғастыруды, эргономикалық
сипаттамаларды қамтамасыз етеді.
СБШ-250 бұрғылау станогының айналдырғышының электржетегі қуаты 70
кВт, МНТ612-10 типті тұрақты ток электрқозғалтқышын және ТЕ3 типті
тиристорлық түрлендіргіш агрегатын қолдану негізінде орындалған. ТЕ3-
160460Р тиристорлық түрлендіргішінің күштік блогы қоректендіруді кернеуі
380 В айнымалы токты үшфазалы тораптан автоматты ажыратқыш, күштік
контактор, анодты реактор арқылы алады.
Күштік блокқа, түзетудің үшфазалы көпірлік симметриялық схемасы
бойынша жиналған тиристорлық түзеткіштен басқа тиристорлардың әрқайсысы
үшін импульстарды күшейткіш-қалыптастырғыш кіреді. Импульстарды күшейткіш-
қалыптастырғышына сигнал импульсті-фазалы басқару жүйесінен (ИФБЖ) түседі.
ИФБ жүйесі период ішінде әрбір тиристорға өзара 60 эл. градусына
ығысқан екі импульстің қоректендіру торабының кернеуін беруді қамтамасыз
етеді, ал оның кірісіне басқарылатын кернеу берілгенде тиристорлық
түрлендіргіштің шығысында импульстар фазасын және кернеді өзгертеді. ИФБ-ға
басқарылатын кернеу суммалаушы магнитті күшейткіштен беріледі. Күшейткіштің
шығысындағы кернеу мәні оның басқару орамдарына түсетін сигналдардың
алгебралық қосындысымен анықталады. Электржетек жүйесінде сипаттаманың
талап ететін қатаңдығын қамтамасыз ету үшін якорьдің кернеуі бойынша теріс
кері байланыс қолданылады. Қозғалтқыштың іске қосу және асқын жүктеме
кезінде оның тогы токкесер блогымен шектеледі. Ток датчиктері ретінде ток
трансформаторлары қолданылған. Оның шығысынан сигнал токкесер блогына
беріледі.
2.1 сурет – СБШ-250 бұрғылау станогының тиристорлық электржетегінің
схемасы
Басқарылатын реверсті қоздырғыш – қоздырғыштың күштік блогынан,
фазалы-импульсті қоздыру жүйесінен, қоздырғышпен басқару блогынан, реверсті
контакторлардан тұрады.
Электржетек жүйесінде якорь тізбегіндегі ток пен кернеу мәндеріне
тәуелді қоздыру тогын өзгерту арқылы оның айналу жиілігін екіаймақтық
реттеу қажеттілігі қарастырылған. Бұл оның білігіндегі жүктеменің азаюы
кезінде электрқозғалтқыштың айналу жиілігінің өсуін және жүктемені көбейту
кезінде магниттік ағынды күшейтуді қамтамасыз етеді.
Контакторларды ауыстырып қосу және қоздыру тізбегінде кернеуді
реверстеу қозғалтқыштың толық тоқтаған кезінде іске асырылады. Беруші
сигнал қоздыру блогына басқару пультінен беріледі.
Түрлендіргішті қысқа тұйықталу токтарынан және асқын жүктемеден
қорғау үшін айнымалы ток жағынан тез әрекетті автоматтық ажыратқыш
қолданылған. Қозғалтқышты токкесер блогының жұмысының істемеуі кезінде
пайда болатын, артық токтық асқын жүктемелерден қорғау якорь тізбегіне РЭВ-
571 типті РМТ максималдық токты релені қосумен қамтамасыз етіледі. Күштік
тиристорларды асқын кернеулерден қорғау түрлендіргіштің айнымалы ток жағына
қосылған қосымша түзеткіш көпірінің шығысына жалғанған сыйымдылықпен,
сондай-ақ әрбір тиристорға параллель жалғанған RC – тізбегімен іске
асырылады.
2. СБШ-250 станогының көмекші электржетектері
Көмекші жетектерге айналдырғыш және беріс (көтеру) жетектерінің
құрамына кірмейтін, бірақ бұрғылау станогында орналасқан барлық жетектер
мен жүйелер кіргізілген.
Көмекші жетектер мен жүйелердің құрамы және схемасы көмекші
механизмдердің құралымдық ерекшеліктеріне, бас жетектердің орындалуына
байланысты. Мәнді дәрежеде олар бұрғылау станоктарын жасайтын ұйымдардың
және фирмалардың дәстүрлерімен анықталады. Сондықтан қандай да бір негізгі
белгілерді, көмекші жетектердің материал электржабдығы және фирмалық
белгілермен біріктірілген станоктарға арналған жүйесін және осы себеп
бойынша жалпы анықтамалы техникалық шешімдерді шығару қиын.
Гидрожүйенің майлысораптар жетектерін, компрессорларды, шаңсору
желдеткішін, үшмашиналық агрегатты, электромашинаның күшейткішін, бұрғылау
станогының шығырын, СБШ-250 бұрғылау станогының желдеткіштерін басқару
сәйкесті батырма, реле контакторлардың көмегімен атқарылады. Электржабдық
жүйесінде жарықпен сигнал беру қарастырылған, ол сәйкесті көмекші жетектің
қосылғанын көрсетеді.
Жүріс механизмін басқаратын МКТВ-411-8 (ПВ=25% болғанда қуаты 16 кВт)
типті электрқозғалтқыштың машинист кабинасында, не болмаса шығарып басқару
постында орналасқан жүріспен басқару пультімен атқарылады. Басқару орнын
таңдау ауыстырып қосқышпен орындалады.
Компрессорлармен басқару схемасында АК-11Б типті реле қарастырылған,
ол компрессорларды пневмоторапта жалпы қысым 7,09 Па-дан жоғары дәрежеге
жеткенде автоматты түрде тораптан ажыратады.
Жүріс механизмінің трансмиссиясында және бұрғылау сабының
металқұралымында динамикалық жүктемені төмендету мақсатында станоктың
жетектегі асинхронды қозғалтқыштар статорларын ұстау кезінде тиристорлық
басқару станцияларының қосылуы қарастырылған. Бұл станциялар
қозғалтқыштарды қоректендіретін кернеуді бірқалыпты өзгертеді.
Кабельдік барабандардың электржетектері фазалық роторы бар екі
асинхронды қозғалтқыштардың қолданылуымен жасалған. Ротор тізбегінде
резисторларды таңдағанда бұрғылау станогының қозғалуы кезінде қоректендіру
кабельдерін тарту қамтамасыз етіледі. Бұрғылау станогының қорғау жүйесінде
екі фазада жұмыс істеуді, кернеу асимметриясын, оның деңгейінің төмендеуін
қанағаттандырмайтын үшфазалы кернеудегі бақылау релесі қарастырылған.
Көмекші жетектер мен жүйелер кіріс қорабында, алты шкаф пен УКБС
құрылғысын басқарушы үш пультта орналастырылған.
Электржабдықтарды шаңнан қорғау үшін шкафтарда үрлеу желдеткіштерінің
көмегімен артық қысым және электржабдықтар жұмысына жайлы температуралық
жағдайлар жасалған.
СБШ-250 бұрғылау станогының көмекші жетектер мен жүйелерінің схемасы
келесі түрде жұмыс істейді (2.2 сурет).
2.2 сурет – СБШ-250 бұрғылау станогының көмекші жетектер мен
жүйелердің схемасы
Шкафтардың бірінде орналасқан автоматтық ажыратқыш 1 арқылы станоктың
барлық жетектері мен жүйелерінің қорегі жүргізіледі. Автоматтық ажыратқыш 2
арқылы басқару жүйесінің 4 төмендеткіш трансформаторы 3, автоматтық
ажыратқыш 5 реверсті контакторлар 6 және 8 арқылы – жүріс механизмінің
қозғалтқыштары 7 және 9, автоматтық ажыратқыш 10 және 11, 13, 15
контакторлары арқылы сәйкесінше 12, 14, 16 гидрожүйе майсорғыларының және
бұрғы шламдарын үрлеу желдеткіштерінің қозғалтқыштары жалғанады. Автоматтық
ажыратқыш 17 және 18, 20, 22 контакторлары арқылы сәйкесінше су айдай
сорғысының, смесительдің, гидрожүйе фильтрінің сорғысының қозғалтқыштары,
ал автоматтық ажыратқыш 24 және контактор 25 арқылы компрессордың 26
асинхронды қысқаша тұйықталған қозғалтқышы жалғанған. Автоматтық
ажыратқыштар 27 мен 34 және контакторлар 28, 30, 32, 35, 37, 39 арқылы
сәйкесінше компрессор желдеткішінің, майсорғысының, көмекші лебедканың,
үрлеу желдеткіштің, вибраиордың және кабина желдеткішінің асинхронды қысқа
тұйықталған қозғалтқыштары 29, 31, 33, 36, 38, 40 жалғанған.
3. СБШ-250 бұрғылау станогын энергиямен қоректендіру
Станокта қоректендіру төменгі (380 – 460 В) және жоғарғы (3000 – 4000
В) кернеулі айнымалы токтың сыртқы торабынан іске асырылады. Төмендеткіш
трансформаторлардың, әсіресе құрғақ орындауларда, габариттік өлшемдері мен
массасын төмендету, электрқозғалтқыштардың коммутациялық жабдық пен
аппаратуралардың техника-пайдалану сипаттамаларын жақсарту кезінде сәйкес
келетін бұрғылау станоктарының номенклатурасын кеңейту мүмкіндігі ашылады.
Мұндай станоктарды қолдану карьерлерде қоректендіру энергияжүйелерін
жеңілдетеді, пайдалануға кететін шығындарды азайтады.
Бұрғылау станогын энергиямен қоректендіру жиілігі 50 Гц 380 В төменгі
кернеулі сыртқы тораптан жүзеге асырылады (2.1 кесте).
Станоктар карьер торабына төмендеткіш трансформаторлық қосалқы
станция (ТТҚС) арқылы қосылады.
Кесте 1.1
Көрсеткіштер Станок типі
СБШ-250
50 Гц жиілік кезінде станок қорегінің кернеуі, В 380
Станоктың электржетектері мен жүйелерінің 386
қондырылған қуаты, В
Сыртқы төмендеткіш қосалқы станциясының
трансформаторының қуаты, кВ·А 560
Қоректендіру кабелі:
типі КРШК
талсымдар қимасы, мм2 3х150 + 1х50
кабельдер саны 1
Кабельдер мен электржабдықтар оқшаламауларының жағдайына бақылау
жасау, сондай-ақ станок корпусына және жерге тұйықталулардан қорғау ТТҚС-да
қарастырылған жылыстау релесінің көмегімен жүзеге асырылады.Кернеу ендіру
қорабына беріледі, ол жақтан жалпы ажыратқышқа түседі. Оның шығысына
станоктың барлық энергия тұтынушылары қосылған.
СБШ-250 бұрғылау станогында қоректендіргіш кабель енгізу қорабына
жалғанады. Бұдан кернеу бірінші басқару шкафында орналастырылған автоматтық
ажыратқышқа беріледі. Бұл шкафтан компрессордың қозғалтқышы, тиристорлық
агрегат, станоктың бұрғылауын және қозғалуын басқаратын пульттер, басқару
және жарықтандыру тізбектерінің трансформаторлары. Бірінші басқару шкафынан
кернеу мачтада және бұрғылау станогының машина бөлімінде орналастырылған
қалған энергиятұтынушыларға беріледі.
2.4 Тиристорлы кернеу түрлендіргіші бар СБШ-250 бұрғы станогының
айналдырғышының электржетегін құру
Асинхронды қозғалтқыштың статорының шығыстарындағы кернеуді реттеу
үшін әртүрлі құрылғылар – автотрансформаторлар, магниттік күшейткіштер және
тиристорлық кернеу түрлендіргіштері (ТКТ) қолданылуы мүмкін. Кернеу
реттеуішінің соңғы түрі – ТКТ қазіргі кезде кең тарау алды және
өнеркәсіптен сериялы шығарылады. Бұл ТКТ-ң бірқатар артықшылықтарымен
анықталады: жоғары п.ә.к., қызмет ету қарапайымдылығы, электржетек
жұмысының автоматтандырылуының жеңілдігі.
2.3, а суретте бірфазалы жүктемеде Zн кернеуді реттеу схемасының
күштік бөлігі келтірілген. Егер VS1 және VS2 тиристорларына ИФБЖ-нен
басқару импульстары берілмесе (схемада көрсетілмеген), онда олар жабық және
жүктемедегі кернеу Uж нөлге тең. Тиристорларға басқару импульстарын беру
кезінде (басқару бұрышы α = 0) олар толық ашық болады және жүктемеге
тораптың барлық кернеуі U1 түсіріледі. Егер табиғи ашылу моментіне (басқару
бұрышы ) қатысты кейбір кешігумен тиристорларға басқару импульстарын
беретін болсақ, онда жүктемеге торап кернеуінің бір бөлігі түсіріледі.
Басқару бұрышын α нөлден π-ға дейін өзгерте отырып, жүктемедегі кернеуді
тораптың толық кернеуінен нөлге дейін реттеуге болады.
а)
б)
2.3 сурет – ТКТ-АҚ жүйесінде координаттарды реттеу: а – бірфазалы
схема; б – электржетектің ашық схемасы.
Жүктемедегі кернеу формасы синусоидалы еместігін атап айтқан жөн.
Синусоидалы емес кернеуді, әрқайсысы белгілі бір жиілікпен өзгеретін
бірнеше синусоидалы кернеулердің жиынтығы ретінде көруге болады.
Келтірілген ой жүгіртулерден келесі шешімдер шығады:2.3, а суретте схеманың
жұмысы кезінде жүктемедегі кернеу қисығын жеке құраушыларға бөлуге болады,
және де олрдың біріншілерінің жиілігінің өзгеруі қоректендіру кернеуінің
жиілігіне тең, ал басқа құраушылардың жиілігі біріншіге қарағанда үлкен.
Көрсетілген бірінші құраушы 1-ші немесе негізгі гармоника деп аталады, ал
қалған басқалары жоғарғы гармоникалар деп аталады. Әдетте 1-ші гармоника
үлкен амплитудаға ие және олармен барлық негізгі есептеулер жүргізіледі.
2.3, а суретте көрсетілген тиристорлардың қосылуы қарама-қарсы-
параллелді деп аталады. Ол торап жиілігінің бір жартыпериодының аралығында
тиристорлардың әрқайсысының кезекпен жұмысын қамтамасыз етеді. Мұндай
қарама-қарсы-параллелді жалғанған тиристорлар жұбы үшфазалы АҚ кернеуін
реттеу үшін де қолданылады. Айта кетейік, кейде мұндай тиристорлар жұбының
орнына кернеу түрлендіргішінің осындай әрекет принципін қамтамасыз ететін
симметриялық тиристор (симистор) қолданылады.
2.3, б суретте әрқайсысы торап фазасы мен АҚ статорының фазасы
арасында қосылған, қарама-қарсы-параллелді қосылған тиристорлардың үш
жұбынан тұратын ТКТ көмегімен АҚ басқарудың практикалық схемасы
келтірілген. Бұл схемада АҚ-та кернеуді реттеу 2.3, а суретіндегідей
басқару бұрышының өзгеруімен, яғни тиристорлардың басқару электродтарына
берілетін басқару импульстарының уақыт ішінде жылжуымен іске асырылады.
Басқару импульстары барлық тиристорларға біруақытта емес, торап
жиілігінің периодының үштен бір бөлігіне уақыт ішінде жылжуымен беріледі.
Бұл әрбір тиристордың басқару импульсі тиристор қосылған торап фазасының
кернеуіне қатысты жылжытылуы қажет.
α басқару бұрышы өзгерген кезде АҚ фазаларында кернеу өзгереді, яғни α
бұрышы үлкейген кезде 1-ші гармониканың кернеуі төмендейді. 2.3, в суретте
әрқайсысы α басқару бұрышының бір мәніне сәйкес келетін АҚ-тың механикалық
сипаттамалары келтірілген.
ТКТ шығысында пайда болатын кернеудің жоғарғы гармоникалары АҚ
жұмысына белгілі ықпал көрсетеді. Сонымен қатар, кернеудің әрбір
гармоникасы орамдарда сәйкес қосымша шығындарды тудыратын АҚ орамдарында
қосымша токтың өтуін анықтайды.Талдау мынаны көрсетеді: егер өзгеретін
синусоидалы кернеу көзінен АҚ қоректенген кездегіге қарағанда 2.3, б
суреттегі схема бойынша АҚ ТКТ-нен қоректенсе шығындар 10 – 20 % -ға үлкен
болады. Келесілерді атап өту қажет: кернеу жоғарғы гармоникалары АҚ
моментіне азғана ықпал жасайды.
Айтып өткеніміздей, 2.3,в суретте келтірілген сипаттамалар АҚ
жылдамдығын реттеу мақсаттарын қанағаттандырмайды. Графиктерден мынаны
көреміз: α басқару бұрышының өсуімен АҚ-тың критикалық моменті төмендейді
және оның механикалық сипаттамаларының қатаңдығы құлайды. Осыған байланысты
механизм кедергісінің моментінің мүмкін тербелістері кезінде оның
қозғалысының жылдамдығы тез өзгереді, бұл көп жағдайларда рұқсат етілмейді.
Мысалы (2.3, в суретте) АҚ білігіндегі кедергі моменті Мс1 тең болсын.
Егер α басқару бұрышы 750 тең болса, онда электржетектің жұмыс нүктесі 1
нүктесінде болады. Егер АҚ білігінде жүктеме моменті Мс2 мәніне дейін
үлкейсе, қозғалтқыш бұл кезде жүрісін азайта бастайды және соңында
тоқтайды, өйткені оның критикалық моменті Мс2 кедергі моментінен аз.
Өндірістік үдіріс жағдайлары бойынша бұрыштық жылдамдықты ω2 мәніне дейін
ғана төмендетуге болады. Бұл талапты орындау үшін α бұрышы 600 –қа
азайтылуы керек, осы кезде АҚ моменті өседі және электржетектің жұмыс
нүктесі 2 нүктесінде болады.
Айтылған түсіндірулер мынаны көрсетеді: ТКТ көмегімен басқарылатын АҚ-
дың жақсы механикалық сипаттамаларын алу үшін α бұрышын жүктеменің Мс
моментінің өзгеруінен қатысты реттеу қажет.
Мысал үшін АҚ жылдамдығы бойынша кері байланыс қолданылатын АҚ-тың
жылдамдығын кең таралған автоматтық реттеу жүйесінің жұмыс істеу принципін
қарастырайық. Бұл жүйенің принципиальді электрлік схемасы 2.4, а суретте
көрсетілген.
Торап шығыстары мен АҚ статорларының араларына VS1, VS2, VS3, VS4,
VS5, VS6 – қарама-қарсы-параллелді жалғанған тиристорлардың үш жұбы
қосылған. Тиристорлардың басқару электродтары ИФБЖ-нің шығыстарына
жалғанған. Ол барлық тиристорларға басқару импульстарын таратады және
оларды Uб басқару сигналына байланысты жылжытуды іске асырады. АҚ білігіне
BR тахогенераторы жалғанған. Тахогенератордың Э.Қ.К.-і тапсырма беруші
кернеумен салыстырылады.
а)
б)
2.4 сурет – ТКТ-АҚ тұйық жүйесі: а – схемасы, б – механикалық
сипаттамасы
АҚ білігіндегі жүктеменің өсуі кезінде 2.4, а суреттегі схема жұмысын
қарастырайық. АҚ-тың ω1 жылдамдығы кезінде Uзс сигналы және eтг кері
байланыс сигналы алынған, бұл кезде α басқару бұрышы 750 тең. Сонда Мс1
кедергі моменті кезінде АҚ 1 нүктесінде жұмыс істейді. АҚ білігінде
жүктемені Мс2 мәніне дейін үлкейткен кезде АҚ жылдамдығы төмендей
бастайды, осыған сәйкес тахогенератордың ЭҚК де төмендей бастайды. eтг-нің
төмендеуі басқару кернеуінің үлкеюіне алып келеді, бұл ИФБЖ көмегімен
басқару бұрышының α=600 мәніне дейін төмендеуін анықтайды. Бұл кезде
қозғалтқыш 2 нүктеде α=600 сипаттамасында жұмыс істейді. Осы кезде ω2
бұрыштық жылдамдығы ω1 – ге қарағанда аз болады. Бірақ тахогенератор мен
ИФБЖ параметрлерін сәйкес таңдау жолында қатаң механикалық сипаттамаларды
алуға болады, мысалы 2.3, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. СБШ-250 БҰРҒЫЛАУ ҚОНДЫРҒЫСЫНЫҢ РОТОРЫНЫҢ ЭЛЕКТР ЖЕТЕГІН ЖОБАЛАУ
1. Бұрғылау станоктары. Міндеті. Типтері
2. Бұрғылау станоктарының конструктивтік ерекшеліктері
3. СБШ-250 станогының жұмыс органдары
4. СБШ-250 станогының шынжыр табанды жүрісінің электржетегі
1.5 Станоктың шаңбасу жүйесі
1.6 Станоктың жүктемелік диаграммасы
1.7 Станок электржетегіне қойылатын талаптар
2 АЙНАЛДЫРҒЫШ ЭЛЕКТРЖЕТЕГІН МОДЕРЛЕНДІРУ ЖӘНЕ ҚҰРУ
1. СБШ-250 бұрғы станогының айналдырғышының бар электржетегі
2. СБШ-250 станогының көмекші электржетектері
3. СБШ-250 бұрғылау станогын энергиямен қоректендіру
2.4 Тиристорлы кернеу түрлендіргіші бар СБШ-250 бұрғы станогының
айналдырғышының электржетегін құру
2.5 Тиристорлық басқару станциялары
3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ
3.1 Кәсіпорынның жұмыс істеу тәртібі
3.2 Тиристорлық кернеу түрлендіргіші арқылы басқарылатын
электр жетектеріне кететін шығындар
4. ЕҢБЕК ҚОРҒАУ
4.1 Кеніш шаңдары, оларға қарсы күрес
4.2 Қалқып жүрген шаңды басу үшін, сұйықтың үлестік шығынын
аналитикалық негіздеу.
4.3 Жұмыс зонасының ауасына қойылатын жалпы санитарлық-гигиеналық
талаптар
4.4 Жұмыс орындарындағы микроклиматтың оптималды және шекті
көрсеткіштері
4.5 Өрт қауіпсіздігі
4.6 Радиожиіліктердің электромагниттік аймағы
4.7 Радиожиіліктің электромагниттік аймағы әсерінің шекті
деңгейі
4.8 Электр қауіпсіздігі. Қорғаныс жерлену
4.9 Жұмыс орнында шудың шекті деңгейі
4.10 Дірілдеулер
4.11 Жарықтандыру
4.12 Жұмыс орынның жасанды жарықталуы
4.13 Жарықтың көзін таңдау
4.14 Шамдардың орналасуы
4.15 Жобаланып отырған кәсіпорында потенциалды қауіпті факторлардың
анализі
4.16 Техникалық ұйымдастыру шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстанда тау-кен өнеркәсібінің дамуы пайдалы қазбаларды өндірудің
ашық тәсілін аса ірі қолдануымен байланысты. Бұл өндіру тәсілінде ең қиын
өндірістік процесс жарылғыш ұңғымаларды бұрғылау болып табылады. Бұрғылауға
кететін шығын 1 т пайдалы қазбаны алуда барлық келер шығынның 30 % құрайды.
Ұңғымаларды бұрғылау техника мен технологияларды, электржабдықтарды
жетілдіруге тікелей байланысты.
Әртүрлі тау-кен – геологиялық шарттарда ең көп жұмыс істейтін
станоктар болып СБШ типті станоктар болып табылады.
Бірнеше жылдар аралығында ЖШС ПФ Казэнергоцветмет карьеріндегі
жұмысында CБШ-250 станогын пайдалану кезінде олардың жұмысы көп
қарсылықпен шығарылады, механикалық, және электрлік жабдықтарда
қондырылған станокта жұмыс салыстырмалы ұзақты уақыт аралығында
электрарикация және автоматтандырылған электржетек құралдары аумағында
үлкен прогресс болды. Осы құралдар базасында электр жабдықтарды жоңдырту
оның жұмыс істеу сенімділігін арттырады, механикалық бөлігі және бұрғылау
қондырғы сенімділігін бүтіндейді.
Дипломдық жобада роторды бұратын тұрақты токты электржетегін, бағасы
жағынан арзан, жұмыс істеу мүмкіндігі қарапайым, әрі сенімді асинхронды
электржетегімен алмастыру қарастырылып, ал күштік түрлендіргіш ретінде
кернеу түрлендіргіші таңдалып, оның статикалық, динамикалық режимдері
талданды.
1. СБШ-250 БҰРҒЫЛАУ ҚОНДЫРҒЫСЫНЫҢ РОТОРЫНЫҢ ЭЛЕКТР ЖЕТЕГІН ЖОБАЛАУ
1. Бұрғылау станоктары. Міндеті. Типтері
Бұрғылау станоктары карьерлердің аршу және өндіру керпештерінде жарылу
жұмыстарында, құрғақ және сулы, тұтас және жарықшақтық жыныстарда
ұңғымаларды бұрғылау үшін арналған. Қолданылу аймағы – көмір, кен, қара
және түсті металлургиядағы ашық тау-кен қазулары, тау-кен – химиялық
өнеркәсібі, сонымен қатар гидротехникалық және теміржол құрылысын салу.
Бұрғылау станоктары – өздігінен жүретін бұрғылау агрегаттары, негізгі
жабдықтары болып – қозғалғыш арба жұмыс органы, гидрожетек, пневможүйе,
шаңжұту және шаңбасу жүйелері, электржабдықтары, машиналық бөлме және
басқару кабинасы.
Қозғалғыш арба. Ауыр және орташа типті станоктарды шыңжыр табанды
арбаларда жөндейді, ал жеңіл типті станоктарды шыңжыр табанды жүріспен
қатар пневматикалық (дөңгелекті) жүрісте жөндейді.
Жұмыс органы тігінен орналасқан және мачтадан, айналып-беру
механизмнен және кассетадан тұрады. Мачта біржағынан ашық немесе жабық
тікбұрышты қималы кеңістікті ферманы білдіреді. Ашық мачта, мачта ішінде
орналасқан жұмыс органының механизмі мен қоректендіретін коммуникацияларын
қадағалауын және қызмет көрсетуін жеңілдетеді. Мачталардың бекітілуі
топсалы. Гидроцилиндрлердің көмегімен оларды тігінен немесе көлбеу жұмыс
жағдайында және көлденеңінен транспорттық жағдайда орналастырады.
Іс-әрекеті бойынша шарқашаулы бұрғылау станоктары айналып-беру
механизмінің төменгі (патронды сұлба) және жоғарғы (айналдырықты сұлба)
орналасуы бар станоктарына бөлінеді.
Ауыр және орташа типті станоктарда бұрғылау құрал-сайманының айналу
жетегі генератор-қозғалтқыш (Г-Қ), күштік магнитті күшейткіш- қозғалтқыш
(КМК-Қ) және тиристорлы түрлендіргіш-қозғалтқыш(ТТ-Қ) жүйесі бойынша
басқарылатын тұрақты ток электрқозғалтқышы арқылы іске асырылады. Жеңіл
типті станоктарда айналу жетегі негізінен гидроқозғалтқыштардан жасалады.
Көп жағдайларда забойға құрал-сайманның гидравликалық жеткізу әдісін
қолданады. Қүрылымдық жағынан берілістердің гидравликалық механизмдері
әртүрлі.
Станоктарды арқанды-рейкалы арынды механизммен немесе
гидроқозғалтқышты жетекпен рейкалы-шынжырлы механизммен жабдықтайды.
Көптеген станоктарда забой ұңғымасына қүрал-сайман гидравликалық жетегі бар
роликті тізбектермен немесе гидроцилиндрлермен беріледі.
Кейбір станоктар, жетегі электрқозғалтқыштан шығыр арқылы арқанды
беріліспен құралады. Осы механизмдермен бұрғылау сабының көтерілуі жүзеге
асырылады.
Көптеген станоктар құрылымында гидроцилиндрлер мен гидропантрондар
көмегімен осьтік жүктеме жасау қарастырылған. Осы кезде көтеріп-түсіру
операциялары бұрғылау сабының жинамасы және бұзылған кезінде станоктарда
орналасқан арнайы шығырлармен жүзеге асырылады.
Бұрғылау сабын, бұрғы қарнақтары орналасатын кассета және бұрғылау
сабының көтеру шығырын бұрғылау қарнақтарымен қосатын, топсақ көмегімен
ұзартады және айырады.
Гидрожетек. Станоктарда гидрожетектің көмегімен негізгі және көмекші
операциялар іске асырылады. Атқарушы органдар реттелетін немесе тұрақты
берілісті сорғылардан қорек алады. Гидрожетек жүйесіне гидробактан және
сорғы қондырғыларынан тұратын майсорғы станциясы, гидроаппаратура блоктары,
гидромоторлар, түрлі механизмдердің күштік гидроцилиндрлері, бақылау
аспаптары және гидрокоммуникациялар кіреді.
Пневможүйе. Шарқашаулы қашаудың өнімдерін ұңғымадан алып тастау үшін
бұрғы сабы арқылы ұңғымаға компрессор станциясымен берілетін сығылған ауа
қолданылады.
Шаңжұту және шаңбасу жүйелері. Ұңғымадан шығарылатын бұрғылау
үйінділері мен шаңды жұту құрғақ шаңжұтқыш немесе сумен шаңбасу
қондырғыларымен іске асырылады. Ауа ағыншасына су себіледі және ұнғыма ауа-
су қоспасымен үрленеді.
Электржабдық. Станок кернеуі 380В айнымалы токты төменгівольтті
тораптан немесе иілгіш кабельдің көмегімен кернеуі 6000В
жоғарывольттіторабының электрэнергиясымен қоректенеді.
Атмосфералық жауын-шашындардың әсерін болдырмау үшін ауыр және орташа
типті станоктардағы жабдық машина бөлмесінде орналасқан.
Бұрғылау процессін және барлық көмекші операцияларды басқару машинист
(оператор) кабинасынан жүргізіледі.
2. Бұрғылау станоктарының конструктивтік ерекшеліктері
СБШ-250 станогында (1.1 кесте) жұмысшы органының кертешті орналасуы
және айналып-беру механизмінің жоғары орналасуы бар.
Кесте 1.1 – СБШ-250 станогының параметрі
Параметрлер СБШ-250
Қашау диаметрі, мм 244,5; 269
Вертикаль ұңғымаларды бұрғылау тереңдігі, м (32
Вертикальға бұрғылау бағыты, градус 0; 15; 30
Берістің максималды күш салуы, кН 300
Саптың үздіксіз берісінің жүрісі, м (8
Беріс механизмі Екі гидроцилиндрден
төрт еселі
арқанды-полиспасты
жүйе
Қашау берісінің максималды жылдамдығы, ммин 1,0
Маневрлік жылдамдық, ммин 7
Бұрғы сабының максималды айналу жиілігі, с-1 (2,5
Кесте 1.1 -жалғасы
Параметрлер СБШ-250
Бұрғы сайманындағы айналдыру моменті, Нм 4200
Компрессор өнімділігі, м3мин 25
Сығылған ауа қысымы, Мпа 0,7
Станок жүрісі шынжыртабанды
Станоктың қозғалу жылдамдығы, кмсағ 0,74
Станоктың көлбеуді асатын бұрышы, градус 10
Электрқозғалтқыштардың қондырылған қуаты, кВт 398
Шынжырлардың жерге қысымы, МПа 0,14
Домкраттар плитасының жерге қысымы, Мпа 0,85
Станок габариттері, мм:
ені 5450
жұмысы кезінде:
ұзындығы 9200
биіктігі 15350
Станок массасы, т 66
СБШ-250 станогы (1.1,а сурет) шынжыр табан жүрісіне құрастырылған. Ал
олардың осьтеріне машина бөлімшесі 4 бар платформа станогы орналастырылған,
ол станоктың күштік конструкциясы болып есептеледі.
Станоктың алдыңғы бөлігінде тұла бойы осімен машина бөлімшесінің
күштік элементтеріне бекітілген, арнайы тіреулерде жұмысшы органы 1
орналасқан. Ол мачта тіреулерімен шарнирлі қосылған екі гидроцилиндрдің 2
көмегімен жұмысшы және транспорттық күйге қойылады. Станокты көлденең күйге
қою – екі алдыңғы 7 және артқы 6 үш гидродомкраттың көмегімен жүзеге
асырылады. Станокпен басқару жүйесі кабинадан 3 жүргізіледі.
СБШ-250 бұрғы қондырғысының жалпы көрінісі
Станоктағы қондырғылар келесі жүйеде орналастырылған. Жылуы жоқ машина
бөлімшесінде 1 компрессорлық қондырғысы 19 бар таратылу жәшігі 18, ал жылуы
барда – блокты гидроаппаратурасы 10 бар майлы сорғышты станция 9, суды
бакқа құятын сорғыш 11, кен орынды суару сорғышы 13, түзету қондырғысы 12,
жарықтандыру және басқару тізбекті трансформатор 14, тиристорлық
түрлендіргіш 17 және батырмалық станция 16, электрлі басқару шкафы 20,
құрал-саймандарға арналған жәшік 15.
1.1 сурет – СБШ-250 бұрғы қондырғысында жабдықтардың орналасуы
Станоктың оң жағында – суға арналған бак 8 қыздырғыштармен 7, ал сол
жағында – басқару пульті 6 бар кабина 3 және оператор орындығы 4. Кабина
конструкциясы дыбыс оқшауламасы бар қабырғалардан және төбеден
толықметалдан дәнекерленген. Едені резеңкелі төсенішпен төселген ағаштан
жасалған. Машина бөлімшесіне және кабинаға алаңқай 2 арқылы кіріп, ал
кабинадан жұмыс органына алаңқай 5 арқылы шығады.
Гидрожетек майсорғы станциясынан және орындаушы цилиндрлерден, сонымен
қатар таратылу және бақылап реттегіш аппаратураларынан тұрады.
Бұрғылау ұңғымасынан қалған қалдықтарды жою, шарқашауды суыту және шаң
басу су-ауа қоспалары арқылы жүзеге асырылады.
Станокқа электрэнергия, кернеуі 380 В айнымалы токты төменвольтті
тораптан иілгіш кабель арқылы беріледі.
3. СБШ-250 станогының жұмыс органдары
СБШ-250 станогының жұмыс органдары айналып-беру механизмінің жоғарғы
орналасуымен жасалған.
Мачтада 3 СБШ-250 (1.2 сурет) станогының жұмысшы органының келесі
түйіндері жасалған: айналдырғыш 2, бұрғы қарнақтары 9, комплектісінің
кассеталары 1, тарту арбасы 5, тірке 4 беріс механизмінің блоктары 6 және
басқа түйіндер. Мачтада саты 8 және түйіндерді қауіпсіз жерден басқаруға
арналған арнайы қоршауға алынған алаңқай 7 орналастырылған.
1.2 сурет. СБШ-250 бұрғы станогының жұмыс органы
Мачтаның өзі сортталған металлдан дәнекерленген формалы кеңістік
болып көрінеді.
Беріс механизмінің және жайма механизмінің 10 екі гидроцилиндрлері 11
мачтаның негізінде орналастырылған. Мачтаның бойымен бағыттаушылар өтсе,
ал оның шетімен айналдыру арбасы мен гирляндалар өтеді. Мачтаның көтерілуі
мен түсірілуі мачта тіреулерінде орналасқан екі гидроцилиндрлермен іске
асырылады.
Пісіру сабының айналуының бүйіржақты жетегі – МТН612-10 типті, қуаты
70 кВт, айналу жиілігі 560 обмин, ТТ-Қ жүйесі бойынша басқарылатын тұрақты
ток электрқозғалтқышымен іске асырылады. Айналу жиілігі электрқозғалтқыштың
якорінде кернеудің өзгеруімен реттеледі.
1.3 сурет – СБШ-250 бұрғы станогының айналдырып-беру механизмінің
кинематикалық схемасы
Бұрғылау сабының айналуы берілісінің саны 11 болатын екісатылы редуктор 2
арқылы электрқозғалтқышпен 1 (1.3 сурет) жүргізіледі. Бұл бұрғылау
сайманында 4200 Н(м-ге тең номинал бұрау моментін береді. Редуктордың шығыс
білігінен шиналы-тісті муфта 3 арқылы айналады және тіректік түйін бұрғылау
сабына беріледі. Шиналы-тісті муфта редуктормен электрқозғалтқышты
соқкылардан және дірілден сақтандырады.
Қашауға тіректік түйін 4 арқылы осьтік күш үш тарамды-төзімді шарикті
мойынтіректен қабылданады. Кареткалар 5 көмегімен айналдырушы, бағыттаушы
мачталар бойымен жоғары және төмен қозғалады. Тіректік түйін каретка 5
бойымен қозғалуы мүмкін. Оның корпусында айналдырушының айналдырығын
айналудан тоқтататын екі гидроцилиндрлер орналастырылған.
Электрқозғалтқыштарды суыту үшін оның жоғарғы ернемегінде желдету құрылғысы
қондырылған. Тіректік түйіннен төмен қашауды суыту үшін және ұңғымадан
бұрғы үйінділерін шығару үшін бұрғы сабына ауа-су қоспасын беру құрылғысы
орналастырылған.
Бұрғылау сабының забойға берісін іске асыратын беріс механизмі,
саптың көтерілуі және тіркенің керілуі, екі гидроцилиндрлерден 8 және екі
төртеселі арқанды-полиспасты жүйелерден тұрады, бұл цилиндр штогының 2м
жүрісі кезінде бұрғы штангасының жүрісін 8 м ұзындыққа қамтамасыз етеді.
Арқанды-полиспасты жүйе соңдары айналдырғыш кареткасымен 5 қосылған жоғарғы
9 және төменгі 6 арқандардан тұрады. Цилиндр штоктарының жоғары қарай
жүрісі кезінде төменгі арқандардың керілуі болады және айналдырғыш төмен
қарай жүреді, ал гидроцилиндрлер 300 кН күш тудырады.
Тіркенің керілуі қозғалмалы кареткамен 11 іске асырылады. Ол
цилиндрлердің біреуінің штогымен қосылған арқанның 10 көмегімен айналдырғыш
артынан көтеріледі немесе түсіріледі, бірақ жолды екі есе аз өтеді.
Арқанның керілуі бұрамаларымен 12 немесе жалғастырғыштарымен 7 реттеледі.
Кассета үш қарнақты сақтау және оларды бұрғы сабын ұзарту процессінде
оларды бұрғылау осіне беріс үшін қолданады. Кассета вертикаль біліктен
тұрады. Ол шарикті мойынтіректік тіреулерде орналасқан.
Бұрғы сабын жинау кезінде бұрғылау осіне қарнақтарды беру үшін кассета
бұрылысы гидроцилиндрлермен іске асырылады. Кассетаның үш тостағанының
біреуінің осінің бұрғылау осімен үйлесуі орнықтырғыш көмегімен автоматты
түрде жасалады.
Қарнақтан өткізгішті бұрау кезінде кассетада орналасқан қарнақты
айналудан ұстап тұру үшін кассета тостағандарында бұрау кезінде тежеу
моментін тудыратын қарнақтардың орнықтырғыштары орнатылған. Кассетада
қарнақтарды орнықтыру және құлыптау қарнақтардың салмағының әсерімен
бекіткішпен жасалады.
Бұрғы қарнағын орнатуға дейін бекіткіш серіппелермен жоғары көтерілген
және қарнақты қабылдау үшін қарпығыш бос. Бос тостағанға орнату кезінде
қарнақ басқышқа басады және арқан арқылы өзін кассетада құлыптай отырып
жоғарғы бекіткішті төмен қарай тартады. Артқа шегерілген кассета автоматты
бекіткішпен шеткі күйде орнығады және ұсталады. Брғылау сабын жинау және
бөлшектеу кезінде қарнақтар мен шарқашаулы қашауларды бұрау және бұрап алу
қырылдақ механизмі құрастырылған тұрқыдан тұратын механизммен жүзеге
асырылады. Қырылдақ дөңгелегінің бұрылысы екі жақты әсерлі ілмекшаппа
немесе бәсеңдеткіш арқылы гидроқозғалтқыш арқылы гидроцилиндрмен іске
асырылады.
Бұрау механизмінен жоғары, жоғарғы қарнақты ұстап тұру және
қарнақтарды бұрау мен бұрап алу кезінде оны айналудан сақтандыруға арналған
жоғарғы кілт орналасқан.
Көлбеу ұңғымаларды бұрғылау кезінде, бұрғы сабын ұзарту кезінде және
бұрғы сабын бұрап алу кезінде жоғарғы қарнақты бұрғылау осінде ұстап тұру
сүйеуішпен іске асырылады.
4. СБШ-250 станогының шынжыр табанды жүрісінің электржетегі
СБШ-250 станогының шынжыр табанды жүрісінің электржетегі қуаты 22 кВт,
айналу жиілігі 11,7 с-1, бұрау моменті беріліс саны 162,8-тең РХ-9
бәсеңдеткіші арқылы шынжыр табанның жетекші доңғалаққа берілетін МТКН 412-8
типті электрқозғалтқыштан жүзеге асырылады.
СБШ-250 станогының шынжыр табанды жүрісінің электржетегі (1.4 сурет)
электрқоғалтқыштан 1 тұрады. Электрқозғалтқыштан жалғастырғыш 2 арқылы
қозғалыс I-I білігіне беріледі, білік-тіс тегершіктен 3 тісті доңғалақ 4
көмегімен – II-II білігіне беріледі, тістегерішпен 5 – III-III білігінің
тісті доңғалағына беріледі. Білік-тістегершіктен 7 қозғалыс IV-IV білігінің
тісті доңғалағына ауысады, білік-тстегершіктен 9 тісті доңғалақ 10 арқылы –
V-V білігіне ауысады. V-V білігінде жетекші доңғалақ (жұлдызша) шынжыр
табанды таспаны қозғалысқа келтіреді. Станок жүрісін тежеу үшін, сондай-ақ
бір тежелген шынжыр табан кезіндегі бүрылу үшін ТКП-300 типті тұрақты ток
қалыпты электрмагнитті тежегіштері 12 орнатылған.
5. сурет – СБШ-250 бұрғы станогының шынжыр табанды жүрісінің
электржетегінің кинематикалық схемасы
5. Станоктың шаңбасу жүйесі
СБШ-250 станогының шаңбасу жүйесі келесі қондырғылардан құралған:
компрессорлық, шаңбасу және ауа-су қоспасының көмегімен бұрғылау
үйінділердің үрленуін, забой ұңғымаларын бұрғылау шламдарынан тасымалдау
арқылы ұңғымаларды тазарту, шаршақашаулы қашаулар тіректерін суыту және
қоршаған ортаның шаңдылығын төмендету.
Шаңбасу қондырғысы ауалық құбырға суды әперу нәтижесінде бұрғылау
сайманын суыту және жұмыс зонасындағы шаңдылықты санитарлық нормаға дейін
төмендетуге арналған. Шаңбасу қондырғысына кіреді: сыйымдылығы 2,3 м3,
қуаты 12 кВт болатын ТЭН типтегі элекроқыздырғышы бар суға арналған бак
және суықтық деңгейін көрсететін датчик, электрқозғалтқыштан қоректенетін
жетегі бар электрсорғышты
қоректендіргіш агрегат, суды қатты түйіндерден тазартуға арналған фильтр,
арматура және құбыр.
1.5 сурет – СБШ-250 бұрғы станогының ауа-су жүйесінің схемасы
Бұрғылау үйінділерімен (1.5 сурет) үрлеп тазарту қондырғысы
ұңғыманың сағасынан бұрғы шламдарын шығарады. Ол электрқозғалтқышқа
кірістірілген жетегі бар СВМ-5М типтегі Н2 желдеткіштен, ұңғыманың сағасына
ауалық ағыншаны жеткізетін ауа арнадан және телескопты бөлімнің жұмыстық
және тасымалдау күйі кезінде өзгеруіне арналған гидроцилиндрден тұрады.
СБШ-250 бұрғы станогының ауа-су қоспасы жүйесінің схемасы келесі
түрде жұмыс істейді. Электрсорғышты қоректендіргіш агрегаты ПН1
компрессордың КМ1 орнықты жұмысы бойынша қосады, нәтижесінде ауа-су қоспасы
пайда болады. Бұл жағдайда ВН16 және ВН14 вентильдері ашылады, ВН15 және ВН
– жабылады. Су Ф1 фильтрі және кері клапан КО2 арқылы араластырғышқа СМ1
құйылады. Судың және қоспаның берісін азайту үшін реттегіш вентильді ВН2
ашады және судың бөлігі бакқа Б1 құйылады.
Судың шығынын ВН2 вентилімен реттей отырып, қоршаған ортаның
шаңдылығын эффективті түрде төмендету үшін тау жыныстарын бұрғылау және
олардың ұстасушылығы кезінде өзіне керекті ауа-су қоспасын жасайды.
Компрессорға судың кері ағыс толықтыруын болдырмау үшін магистральдарға КО1
және КО2 кері клапандарын қояды.
ВН11 және ВН12 жабылатын вентильдері суды сорғыштан ағызу үшін, ал
ВН13 – жұмыс соңында бұрғы станогының құбырында конденсатты ағызу үшін
арналған.
Судың бос ағызылуы құбыр магистральдарының ажырауын қамтамасыз
етеді. ВЗ1 электрмагниттік клапандармен бұргылау станогының көмекші
операциялар жасау кезінде бұрғылау қарнақтарын (бұрау және бұрап алу, басқа
бұрғылау нүктесіне көшу және т.б.) ауа беруі тоқтатылады. ВЗ1 клапанын
жабу кезінде магистральді құбырда 0,7 Мпа артық қысым пайда болады. Осы
артық қысым компрессор берісінің реттеуішіне әсер ете отырып, кіргізу
клапанының басқаруына ауаның жеткізілуін қамтамасыз етеді, осымен
атмосферадан ауа алыну кіргізу клапанының алыну терезелерін жабу арқылы
тоқтатылады.
КД1 дренажды тоңазытылмайтын клапан бұрғылау жұмыстары аяқталғаннан
кейін сыйымдылықтан су қалдықтарын түсіру үшін арналған.
Магистральді ауамен үрлеу үшін ПН1 агрегатын ажыратады, осы кезде
КО2 клапаны су магистральдарына ауа өтуін жабады. Сорғыны үрлеу агрегаттан
суды ағызу үшін ВН11 және ВН12 вентильдерінің жалғастықтарына шлангты
қосумен ВН3 вентильдері арқылы жүзеге асырылады.
ВН2 вентилімен су жөндеу жұмыстары кезінде жүйеден ажыратылады, ВН15
вентилімен жабдықты жуу және т.б. мұқтаждар үшін беріледі. Бакты сумен
толтыру РВ3 суалғы жеңінің көмегімен іске асырылады.
6. Станоктың жүктемелік диаграммасы
Айналдырғыштың, беріс (көтеру), жүріс механизмдерінің және
компрессордың электржетектерінің жұмыс режимдері мәнді түрде ажыратылыды.
Айналдырғыш жетегі бұрғылау процесінде, сондай-ақ бұрғы сабын ұзарту
және шашу кезінде жұмыс істейді. Айналдырғыш жетегінің жүктемесі көптеген
факторлармен анықталатын кездейсоқ сипаттамаға ие. Негізгісі жатыс
тереңдігі бойынша кен жыныстарының таралуы болып табылады. Бірқатар көмір
кенорындарының (Екібастұз, Черногор, Минусин, Черемхов) литологиялық
қималарын талдау нәтижесінде қабаттар қалыңдығы және бұрғыланатын жыныс
бекемдігінің коэффициенті кездейсоқ түрде өзгеретіні және сәйкесінше 0,1-
ден 6 м-ге дейін және 2-ден 14-ке дейін (профессор М.М. Протодьяконов
шкаласы бойынша) аралықта болатыны анықталған.
Бұрғылау жұмыстары процесінде алынған СБШ-250 бұрғы станогының
айналдырғышының электрқозғалтқыш якорінің тоғының өзгеру осцилограммасынан
(1.6,а сурет) бұрғылаудың бір периодының бірнеше қайтаұстау циклдарының
арасында қозғалтқыш 4 есе өзгереді (максимал мәннің минимал мәнге
қатынасы).
Бұл кездейсоқ түрде бір ауысу циклының арасында және қарнақты бұрғылау
кезінде көп немесе аз орташа мәндерге қатысты болады. Айналдырғыш
жүктемесінің сипатына, сондай-ақ айналдырғыш механизмінің жоғарғы немесе
төменгі орналасуымен анықталатын, айналдырғыш механизмінің конструктивтік
орындалуы әсер етеді.
1.6 сурет – а) СБШ-250 бұрғы станогының айналдырғыш қозғалтқышының
жүктеме осцилограммасы, б) және в) айналдырғыш механизмі төмен орналасқан
станоктың жұмыс циклінің және бұрғылау операцияларының диаграммалары
Бұрғы станогының жұмыс циклының поцесінде, айналдырғыш жетегінің
қозғалтқыш жүктемесінің диаграммасы t1 периодында (1.6,б сурет) бірінші
және келесі қарнақтармен бұрғылауды, t2 – қарнақтарды ауыстыруды, t3 –
қарнақтарды бұрауды, ал t4 – оларды бұрап алуды көрсетеді. t5 уақыты
кезінде жаңа ұңғыманы бұрғылауға дайындық үшін қажетті операциялар кешені
жүзеге асырылады. Айналдырғыш механизмі төмен орналасқан станоктар үшін t1
бұрғылау периоды (1.6в, сурет) t1.1,..., t1..n , бұрғылау бөлікшелерінен және
t1.1, t1.2 ,..., t1. n аралығында қарнақтарды қайтаұстау бөлікшелерінен
тұрады. Қарнақтарды бұрандау және бұрап шығару периодында ток максимумы
тоқтатқыш мәніне жетеді.
Айналдырғыш механизмі жоғары орналасқан станоктарда, жоғарыда айтылған
айналдырғыш механизмі төмен орналасқан станоктарға қарағанда жетек
жұмысының циклі оңай, өйткені бұрғы сабының берісі қайтаұстауларсыз іске
асырылады. Бұрғылау процесінде қозғалтқыш үздіксіз, кідіріссіз жұмыс
істейді. Ток бойынша қозғалтқыштың якорь жүктемесінің мәндері және
жүктемелік диаграмманың бөлек бөлікшелерінің ұзақтығы кездейсоқ сипатқа ие
және жұмыс істеу процесінде циклдан циклға үздіксіз өзгереді.
Бұрғылау процесінде беріс механизмінің жетегі үшін аз жылдамдықпен
және бұрғы сайманын беруді үлкен күшпен жұмыс істеу сипатты, ал көтеру
режимінде (бұрғылауды аяқтаған соң) механизмде аз күш кезінде үлкен
жылдамдықтармен жұмыс істеу сипатты. Бұл жетек циклдің қалған уақытын
қанағаттандырмайды.
Жүріс механизмінің жетегі жаңа ұңғыманы бұрғылау үшін станоктың орын
ауыстыруы кезінде жұмыс істейді, сондай-ақ карьердің бір бөлікшесінен
екінші бөлікшесіне оған экскаваторлар жүктемелеріне ұқсас жүктемелер
сипатты. Үлкен жүктеме қопсылмалы топырақ жағдайларында станоктың
бұрылулары кезінде немесе жаман тегістелген алаңқайда пайда болады.
7. Станок электржетегіне қойылатын талаптар
Шарқашаулы бұрғылау станоктарының жетектерінің жүктеме режимдері мен
сипаттамаларын талдау оларға талаптар қоюға рұқсат береді (1.2 кесте).
Жұмыс кернеуінің шамасының өзгеруінің ұзартылған диапазонымен сыртқы
тораптан қоректену (номинал шамасынан 80 %-дан 115 %-ға дейін);
Кесте 1.2
Көрсеткіштер Механизм жетегі
айналдырғыш берісжүріс
Реттеу диапазоны 10 –15 200 10 – 15
Механикалық сипаттама пішіні экскаваторлық
Асқын жүктеме еселігі 2,5 2,5 2,5
Механикалық сипаттаманың жұмыс тармағының 5 – 7 2 –5 10 – 15
қатаңдығы, (, %
Іске қосу ұзақтығын реттеу маңыздылығы иә иә иә
Жұмыс процесі периодында оперативті жоқ иә иә
реверстеу қажеттілігі
Оперативті емес реверстеу (орнатылған) иә жоқ жоқ
мүмкіндігі
Басқаруды автоматтандыру маңыздылығы иә иә жоқ
жоғары шаңдылық, сілкініс және діріл; қоршаған ауа температурасының
өзгеруінің кең диапазоны жағдайларында жетектердің жұмыс қабілеттілігін
қамтамасыз ету қажет. Минималды габариттер, бір типті станок үшін және
әртүрлі типті станоктар арасындағы жетектердің максималды бірыңғайлауы
қажет.
Компрессор жетегін таңдау кезінде келесі жағдайды ескеру қажет: оның
іске қосылуының салыстырмалы көптігіне (тәулігіне 3 – 4-ке дейін) және
конструктивтік сипаттамалармен сәйкесетін іске косу тогымен жетек те және
станоктың энергиямен қоректендіру жүйесі де толығымен ие болуы тиіс.
8. Электржетек параметрлерін таңдау
Бұрғы станоктарының электржетегін құру кезінде электрқозғалтқыштардың,
түрлендіргіштердің, контакторлы және қорғаныстық аппаратураның параметрлері
анықталады. Электрқозғалтқыштарды таңдау үшін электрқозғалтқыш қуатының,
асқын жүктелу қабілетінің (максималды және тоқтатқышты айналдырушы момент
немесе ток), айналу жиілігінің және типінің мәндерін орналастыру қажет.
Айналдырғыш механизмінің электрқозғалтқышының жүктемесі эәне жұмыс
режимі кездейсоқ сипатқа ие. Қозғалтқыштың жүктемелік диаграммалары оны
жоғарғы немесе төменгі қондырғысы бар станоктарда қолдану кезінде айырықша
түрде ажыратылады.
Электрқозғалтқыштың балама тогын анықтау үшін мына тәуелділікті
қолдануға болады:
(1.1)
мұндағы Iб.д. – жүктемелік диаграммадан алынған токтың балама мәні;
– циклдің орташа уақытына тең, уақыт бойынша аралықта орташаланған
дисперсия.
Қозғалтқыштың балама тогын анықтау үшін тәуелділіктерді таңдау кезінде
айналдырғыш жұмыс циклінен кейін жүретін кідірісті ескермеуге де болады.
Өйткені цикл ұзақтығы (орташа алғанда 160-200 мин) жылулық уақыт
тұрақтысының мәніне жақын (қуаты 50 – 60 кВт қозғалтқыш үшін – 120-150
мин). Жетек параметрлерін таңдау үшін қажетті, жүктеменің бастапқы
осцилограммаларын бұрғы станогының жұмысының ауыр жағдайлары үшін түсіреді,
яғни реалды жұмыс жағдайларында қозғалтқыштың қыздырылу ықтималдылығын
минимумға келтіру.
Токтың балама мәнін анықтағаннан кейін жүктеменің максималды
деңгейінің ең ықтимал мәнін орналастыру қажет. Бұл кезде
электрқозғалтқыштың тежелуі болмау керек:
(1.2)
мұндағы M(Imax) және D(Imax) – математикалық күту және қозғалтқыш
тогының максималды мәнінің дисперсиясы.
Асқын жүктелу еселігі мына формуламен анықталады:
(1.3)
Айналдырғыш жетегінің талаптарын үлкен дәрежеде қанағаттандыратын
экскаваторлық пішінді механикалық сипаттама 1.7 суретте көрсетілген. Iэ,
Iэmax және Iтежегіш токтары Mн, Mmax және Mтежегіш сәйкес келеді.
1.7 сурет. Электрқозғалтқыштың механикалық сипаттамасы:
( – айналу жиілігі; М – бұрау моменті; Мном, Мmax, Мтежегіш –
номиналды, максималды және тежегіш моменттер
Беріс жетегінің қозғалтқышы таңдалады. Жүріс механизмі қозғалтқышының
жұмысы, іске қосудың салыстырмалы кішігірім ұзақтығымен және айналу мен
станокты шектік бұрышқа көтеру кезінде туындайтын үлкен асқын жүктелумен
сипатталады. Берілген жағдайлар үшін, қоректендіру торабының кернеуін 15 –
20 %-ға түсіруге түзетпемен электрқозғалтқыш білігінде кедергінің
келтірілген моментін есептеу жүргізілуі керек. Бұдан басқа, шектік
жүктемелер кезінде жетектің орнықты жұмысы үшін максималды момент бойынша
кейбір қор қажет, яғни
Мmax.қ ( k1k2Mmax.е ,
(1.4)
мұндағы Мmax.қ – электрқозғалтқыштың максималды айналдырушы моменті;
Mmax.е – электрқозғалтқыш білігіне келтірілген жүктеменің есептеу
максималды моменті; k1=UнUc=1,4 – қоректендіру торабының кернеуін
төмендетуін ескеретін коэффициент; k2=1,05 – максималды жүктеме кезіндегі
қор коэффициенті.
Бұрғы станогының жүріс жетегі үшін келесі қатынас ұсталуы қажет:
Мmax.қ.( 1,5Мmax.е.
2 АЙНАЛДЫРҒЫШ ЭЛЕКТРЖЕТЕГІН МОДЕРЛЕНДІРУ ЖӘНЕ ҚҰРУ
1. СБШ-250 бұрғы станогының айналдырғышының бар электржетегі
Отандық және шетелдік бұрғылау станоктарында ТТ – Қ жүйесі бойынша
тұрақты ток электржетектерін қолданады. Статикалық күштік түрлендіргішті
қолдану Г – Қ жүйесімен салыстырғанда кең диапазонды реттеуді, жетектің
жоғарысапалы статикалық және динамикалық сипаттамаларын қалыптастыру
мүмкіндігін, жоғары п.ә.к.-ін, кіші габаритті өлшемін және массасын, блокты-
модульді құралымдық шешімдер мен бірыңғайлау мүмкіндіктерін, станоктың
машина бөлімшесінде жабдықтарды рационалды жайғастыруды, эргономикалық
сипаттамаларды қамтамасыз етеді.
СБШ-250 бұрғылау станогының айналдырғышының электржетегі қуаты 70
кВт, МНТ612-10 типті тұрақты ток электрқозғалтқышын және ТЕ3 типті
тиристорлық түрлендіргіш агрегатын қолдану негізінде орындалған. ТЕ3-
160460Р тиристорлық түрлендіргішінің күштік блогы қоректендіруді кернеуі
380 В айнымалы токты үшфазалы тораптан автоматты ажыратқыш, күштік
контактор, анодты реактор арқылы алады.
Күштік блокқа, түзетудің үшфазалы көпірлік симметриялық схемасы
бойынша жиналған тиристорлық түзеткіштен басқа тиристорлардың әрқайсысы
үшін импульстарды күшейткіш-қалыптастырғыш кіреді. Импульстарды күшейткіш-
қалыптастырғышына сигнал импульсті-фазалы басқару жүйесінен (ИФБЖ) түседі.
ИФБ жүйесі период ішінде әрбір тиристорға өзара 60 эл. градусына
ығысқан екі импульстің қоректендіру торабының кернеуін беруді қамтамасыз
етеді, ал оның кірісіне басқарылатын кернеу берілгенде тиристорлық
түрлендіргіштің шығысында импульстар фазасын және кернеді өзгертеді. ИФБ-ға
басқарылатын кернеу суммалаушы магнитті күшейткіштен беріледі. Күшейткіштің
шығысындағы кернеу мәні оның басқару орамдарына түсетін сигналдардың
алгебралық қосындысымен анықталады. Электржетек жүйесінде сипаттаманың
талап ететін қатаңдығын қамтамасыз ету үшін якорьдің кернеуі бойынша теріс
кері байланыс қолданылады. Қозғалтқыштың іске қосу және асқын жүктеме
кезінде оның тогы токкесер блогымен шектеледі. Ток датчиктері ретінде ток
трансформаторлары қолданылған. Оның шығысынан сигнал токкесер блогына
беріледі.
2.1 сурет – СБШ-250 бұрғылау станогының тиристорлық электржетегінің
схемасы
Басқарылатын реверсті қоздырғыш – қоздырғыштың күштік блогынан,
фазалы-импульсті қоздыру жүйесінен, қоздырғышпен басқару блогынан, реверсті
контакторлардан тұрады.
Электржетек жүйесінде якорь тізбегіндегі ток пен кернеу мәндеріне
тәуелді қоздыру тогын өзгерту арқылы оның айналу жиілігін екіаймақтық
реттеу қажеттілігі қарастырылған. Бұл оның білігіндегі жүктеменің азаюы
кезінде электрқозғалтқыштың айналу жиілігінің өсуін және жүктемені көбейту
кезінде магниттік ағынды күшейтуді қамтамасыз етеді.
Контакторларды ауыстырып қосу және қоздыру тізбегінде кернеуді
реверстеу қозғалтқыштың толық тоқтаған кезінде іске асырылады. Беруші
сигнал қоздыру блогына басқару пультінен беріледі.
Түрлендіргішті қысқа тұйықталу токтарынан және асқын жүктемеден
қорғау үшін айнымалы ток жағынан тез әрекетті автоматтық ажыратқыш
қолданылған. Қозғалтқышты токкесер блогының жұмысының істемеуі кезінде
пайда болатын, артық токтық асқын жүктемелерден қорғау якорь тізбегіне РЭВ-
571 типті РМТ максималдық токты релені қосумен қамтамасыз етіледі. Күштік
тиристорларды асқын кернеулерден қорғау түрлендіргіштің айнымалы ток жағына
қосылған қосымша түзеткіш көпірінің шығысына жалғанған сыйымдылықпен,
сондай-ақ әрбір тиристорға параллель жалғанған RC – тізбегімен іске
асырылады.
2. СБШ-250 станогының көмекші электржетектері
Көмекші жетектерге айналдырғыш және беріс (көтеру) жетектерінің
құрамына кірмейтін, бірақ бұрғылау станогында орналасқан барлық жетектер
мен жүйелер кіргізілген.
Көмекші жетектер мен жүйелердің құрамы және схемасы көмекші
механизмдердің құралымдық ерекшеліктеріне, бас жетектердің орындалуына
байланысты. Мәнді дәрежеде олар бұрғылау станоктарын жасайтын ұйымдардың
және фирмалардың дәстүрлерімен анықталады. Сондықтан қандай да бір негізгі
белгілерді, көмекші жетектердің материал электржабдығы және фирмалық
белгілермен біріктірілген станоктарға арналған жүйесін және осы себеп
бойынша жалпы анықтамалы техникалық шешімдерді шығару қиын.
Гидрожүйенің майлысораптар жетектерін, компрессорларды, шаңсору
желдеткішін, үшмашиналық агрегатты, электромашинаның күшейткішін, бұрғылау
станогының шығырын, СБШ-250 бұрғылау станогының желдеткіштерін басқару
сәйкесті батырма, реле контакторлардың көмегімен атқарылады. Электржабдық
жүйесінде жарықпен сигнал беру қарастырылған, ол сәйкесті көмекші жетектің
қосылғанын көрсетеді.
Жүріс механизмін басқаратын МКТВ-411-8 (ПВ=25% болғанда қуаты 16 кВт)
типті электрқозғалтқыштың машинист кабинасында, не болмаса шығарып басқару
постында орналасқан жүріспен басқару пультімен атқарылады. Басқару орнын
таңдау ауыстырып қосқышпен орындалады.
Компрессорлармен басқару схемасында АК-11Б типті реле қарастырылған,
ол компрессорларды пневмоторапта жалпы қысым 7,09 Па-дан жоғары дәрежеге
жеткенде автоматты түрде тораптан ажыратады.
Жүріс механизмінің трансмиссиясында және бұрғылау сабының
металқұралымында динамикалық жүктемені төмендету мақсатында станоктың
жетектегі асинхронды қозғалтқыштар статорларын ұстау кезінде тиристорлық
басқару станцияларының қосылуы қарастырылған. Бұл станциялар
қозғалтқыштарды қоректендіретін кернеуді бірқалыпты өзгертеді.
Кабельдік барабандардың электржетектері фазалық роторы бар екі
асинхронды қозғалтқыштардың қолданылуымен жасалған. Ротор тізбегінде
резисторларды таңдағанда бұрғылау станогының қозғалуы кезінде қоректендіру
кабельдерін тарту қамтамасыз етіледі. Бұрғылау станогының қорғау жүйесінде
екі фазада жұмыс істеуді, кернеу асимметриясын, оның деңгейінің төмендеуін
қанағаттандырмайтын үшфазалы кернеудегі бақылау релесі қарастырылған.
Көмекші жетектер мен жүйелер кіріс қорабында, алты шкаф пен УКБС
құрылғысын басқарушы үш пультта орналастырылған.
Электржабдықтарды шаңнан қорғау үшін шкафтарда үрлеу желдеткіштерінің
көмегімен артық қысым және электржабдықтар жұмысына жайлы температуралық
жағдайлар жасалған.
СБШ-250 бұрғылау станогының көмекші жетектер мен жүйелерінің схемасы
келесі түрде жұмыс істейді (2.2 сурет).
2.2 сурет – СБШ-250 бұрғылау станогының көмекші жетектер мен
жүйелердің схемасы
Шкафтардың бірінде орналасқан автоматтық ажыратқыш 1 арқылы станоктың
барлық жетектері мен жүйелерінің қорегі жүргізіледі. Автоматтық ажыратқыш 2
арқылы басқару жүйесінің 4 төмендеткіш трансформаторы 3, автоматтық
ажыратқыш 5 реверсті контакторлар 6 және 8 арқылы – жүріс механизмінің
қозғалтқыштары 7 және 9, автоматтық ажыратқыш 10 және 11, 13, 15
контакторлары арқылы сәйкесінше 12, 14, 16 гидрожүйе майсорғыларының және
бұрғы шламдарын үрлеу желдеткіштерінің қозғалтқыштары жалғанады. Автоматтық
ажыратқыш 17 және 18, 20, 22 контакторлары арқылы сәйкесінше су айдай
сорғысының, смесительдің, гидрожүйе фильтрінің сорғысының қозғалтқыштары,
ал автоматтық ажыратқыш 24 және контактор 25 арқылы компрессордың 26
асинхронды қысқаша тұйықталған қозғалтқышы жалғанған. Автоматтық
ажыратқыштар 27 мен 34 және контакторлар 28, 30, 32, 35, 37, 39 арқылы
сәйкесінше компрессор желдеткішінің, майсорғысының, көмекші лебедканың,
үрлеу желдеткіштің, вибраиордың және кабина желдеткішінің асинхронды қысқа
тұйықталған қозғалтқыштары 29, 31, 33, 36, 38, 40 жалғанған.
3. СБШ-250 бұрғылау станогын энергиямен қоректендіру
Станокта қоректендіру төменгі (380 – 460 В) және жоғарғы (3000 – 4000
В) кернеулі айнымалы токтың сыртқы торабынан іске асырылады. Төмендеткіш
трансформаторлардың, әсіресе құрғақ орындауларда, габариттік өлшемдері мен
массасын төмендету, электрқозғалтқыштардың коммутациялық жабдық пен
аппаратуралардың техника-пайдалану сипаттамаларын жақсарту кезінде сәйкес
келетін бұрғылау станоктарының номенклатурасын кеңейту мүмкіндігі ашылады.
Мұндай станоктарды қолдану карьерлерде қоректендіру энергияжүйелерін
жеңілдетеді, пайдалануға кететін шығындарды азайтады.
Бұрғылау станогын энергиямен қоректендіру жиілігі 50 Гц 380 В төменгі
кернеулі сыртқы тораптан жүзеге асырылады (2.1 кесте).
Станоктар карьер торабына төмендеткіш трансформаторлық қосалқы
станция (ТТҚС) арқылы қосылады.
Кесте 1.1
Көрсеткіштер Станок типі
СБШ-250
50 Гц жиілік кезінде станок қорегінің кернеуі, В 380
Станоктың электржетектері мен жүйелерінің 386
қондырылған қуаты, В
Сыртқы төмендеткіш қосалқы станциясының
трансформаторының қуаты, кВ·А 560
Қоректендіру кабелі:
типі КРШК
талсымдар қимасы, мм2 3х150 + 1х50
кабельдер саны 1
Кабельдер мен электржабдықтар оқшаламауларының жағдайына бақылау
жасау, сондай-ақ станок корпусына және жерге тұйықталулардан қорғау ТТҚС-да
қарастырылған жылыстау релесінің көмегімен жүзеге асырылады.Кернеу ендіру
қорабына беріледі, ол жақтан жалпы ажыратқышқа түседі. Оның шығысына
станоктың барлық энергия тұтынушылары қосылған.
СБШ-250 бұрғылау станогында қоректендіргіш кабель енгізу қорабына
жалғанады. Бұдан кернеу бірінші басқару шкафында орналастырылған автоматтық
ажыратқышқа беріледі. Бұл шкафтан компрессордың қозғалтқышы, тиристорлық
агрегат, станоктың бұрғылауын және қозғалуын басқаратын пульттер, басқару
және жарықтандыру тізбектерінің трансформаторлары. Бірінші басқару шкафынан
кернеу мачтада және бұрғылау станогының машина бөлімінде орналастырылған
қалған энергиятұтынушыларға беріледі.
2.4 Тиристорлы кернеу түрлендіргіші бар СБШ-250 бұрғы станогының
айналдырғышының электржетегін құру
Асинхронды қозғалтқыштың статорының шығыстарындағы кернеуді реттеу
үшін әртүрлі құрылғылар – автотрансформаторлар, магниттік күшейткіштер және
тиристорлық кернеу түрлендіргіштері (ТКТ) қолданылуы мүмкін. Кернеу
реттеуішінің соңғы түрі – ТКТ қазіргі кезде кең тарау алды және
өнеркәсіптен сериялы шығарылады. Бұл ТКТ-ң бірқатар артықшылықтарымен
анықталады: жоғары п.ә.к., қызмет ету қарапайымдылығы, электржетек
жұмысының автоматтандырылуының жеңілдігі.
2.3, а суретте бірфазалы жүктемеде Zн кернеуді реттеу схемасының
күштік бөлігі келтірілген. Егер VS1 және VS2 тиристорларына ИФБЖ-нен
басқару импульстары берілмесе (схемада көрсетілмеген), онда олар жабық және
жүктемедегі кернеу Uж нөлге тең. Тиристорларға басқару импульстарын беру
кезінде (басқару бұрышы α = 0) олар толық ашық болады және жүктемеге
тораптың барлық кернеуі U1 түсіріледі. Егер табиғи ашылу моментіне (басқару
бұрышы ) қатысты кейбір кешігумен тиристорларға басқару импульстарын
беретін болсақ, онда жүктемеге торап кернеуінің бір бөлігі түсіріледі.
Басқару бұрышын α нөлден π-ға дейін өзгерте отырып, жүктемедегі кернеуді
тораптың толық кернеуінен нөлге дейін реттеуге болады.
а)
б)
2.3 сурет – ТКТ-АҚ жүйесінде координаттарды реттеу: а – бірфазалы
схема; б – электржетектің ашық схемасы.
Жүктемедегі кернеу формасы синусоидалы еместігін атап айтқан жөн.
Синусоидалы емес кернеуді, әрқайсысы белгілі бір жиілікпен өзгеретін
бірнеше синусоидалы кернеулердің жиынтығы ретінде көруге болады.
Келтірілген ой жүгіртулерден келесі шешімдер шығады:2.3, а суретте схеманың
жұмысы кезінде жүктемедегі кернеу қисығын жеке құраушыларға бөлуге болады,
және де олрдың біріншілерінің жиілігінің өзгеруі қоректендіру кернеуінің
жиілігіне тең, ал басқа құраушылардың жиілігі біріншіге қарағанда үлкен.
Көрсетілген бірінші құраушы 1-ші немесе негізгі гармоника деп аталады, ал
қалған басқалары жоғарғы гармоникалар деп аталады. Әдетте 1-ші гармоника
үлкен амплитудаға ие және олармен барлық негізгі есептеулер жүргізіледі.
2.3, а суретте көрсетілген тиристорлардың қосылуы қарама-қарсы-
параллелді деп аталады. Ол торап жиілігінің бір жартыпериодының аралығында
тиристорлардың әрқайсысының кезекпен жұмысын қамтамасыз етеді. Мұндай
қарама-қарсы-параллелді жалғанған тиристорлар жұбы үшфазалы АҚ кернеуін
реттеу үшін де қолданылады. Айта кетейік, кейде мұндай тиристорлар жұбының
орнына кернеу түрлендіргішінің осындай әрекет принципін қамтамасыз ететін
симметриялық тиристор (симистор) қолданылады.
2.3, б суретте әрқайсысы торап фазасы мен АҚ статорының фазасы
арасында қосылған, қарама-қарсы-параллелді қосылған тиристорлардың үш
жұбынан тұратын ТКТ көмегімен АҚ басқарудың практикалық схемасы
келтірілген. Бұл схемада АҚ-та кернеуді реттеу 2.3, а суретіндегідей
басқару бұрышының өзгеруімен, яғни тиристорлардың басқару электродтарына
берілетін басқару импульстарының уақыт ішінде жылжуымен іске асырылады.
Басқару импульстары барлық тиристорларға біруақытта емес, торап
жиілігінің периодының үштен бір бөлігіне уақыт ішінде жылжуымен беріледі.
Бұл әрбір тиристордың басқару импульсі тиристор қосылған торап фазасының
кернеуіне қатысты жылжытылуы қажет.
α басқару бұрышы өзгерген кезде АҚ фазаларында кернеу өзгереді, яғни α
бұрышы үлкейген кезде 1-ші гармониканың кернеуі төмендейді. 2.3, в суретте
әрқайсысы α басқару бұрышының бір мәніне сәйкес келетін АҚ-тың механикалық
сипаттамалары келтірілген.
ТКТ шығысында пайда болатын кернеудің жоғарғы гармоникалары АҚ
жұмысына белгілі ықпал көрсетеді. Сонымен қатар, кернеудің әрбір
гармоникасы орамдарда сәйкес қосымша шығындарды тудыратын АҚ орамдарында
қосымша токтың өтуін анықтайды.Талдау мынаны көрсетеді: егер өзгеретін
синусоидалы кернеу көзінен АҚ қоректенген кездегіге қарағанда 2.3, б
суреттегі схема бойынша АҚ ТКТ-нен қоректенсе шығындар 10 – 20 % -ға үлкен
болады. Келесілерді атап өту қажет: кернеу жоғарғы гармоникалары АҚ
моментіне азғана ықпал жасайды.
Айтып өткеніміздей, 2.3,в суретте келтірілген сипаттамалар АҚ
жылдамдығын реттеу мақсаттарын қанағаттандырмайды. Графиктерден мынаны
көреміз: α басқару бұрышының өсуімен АҚ-тың критикалық моменті төмендейді
және оның механикалық сипаттамаларының қатаңдығы құлайды. Осыған байланысты
механизм кедергісінің моментінің мүмкін тербелістері кезінде оның
қозғалысының жылдамдығы тез өзгереді, бұл көп жағдайларда рұқсат етілмейді.
Мысалы (2.3, в суретте) АҚ білігіндегі кедергі моменті Мс1 тең болсын.
Егер α басқару бұрышы 750 тең болса, онда электржетектің жұмыс нүктесі 1
нүктесінде болады. Егер АҚ білігінде жүктеме моменті Мс2 мәніне дейін
үлкейсе, қозғалтқыш бұл кезде жүрісін азайта бастайды және соңында
тоқтайды, өйткені оның критикалық моменті Мс2 кедергі моментінен аз.
Өндірістік үдіріс жағдайлары бойынша бұрыштық жылдамдықты ω2 мәніне дейін
ғана төмендетуге болады. Бұл талапты орындау үшін α бұрышы 600 –қа
азайтылуы керек, осы кезде АҚ моменті өседі және электржетектің жұмыс
нүктесі 2 нүктесінде болады.
Айтылған түсіндірулер мынаны көрсетеді: ТКТ көмегімен басқарылатын АҚ-
дың жақсы механикалық сипаттамаларын алу үшін α бұрышын жүктеменің Мс
моментінің өзгеруінен қатысты реттеу қажет.
Мысал үшін АҚ жылдамдығы бойынша кері байланыс қолданылатын АҚ-тың
жылдамдығын кең таралған автоматтық реттеу жүйесінің жұмыс істеу принципін
қарастырайық. Бұл жүйенің принципиальді электрлік схемасы 2.4, а суретте
көрсетілген.
Торап шығыстары мен АҚ статорларының араларына VS1, VS2, VS3, VS4,
VS5, VS6 – қарама-қарсы-параллелді жалғанған тиристорлардың үш жұбы
қосылған. Тиристорлардың басқару электродтары ИФБЖ-нің шығыстарына
жалғанған. Ол барлық тиристорларға басқару импульстарын таратады және
оларды Uб басқару сигналына байланысты жылжытуды іске асырады. АҚ білігіне
BR тахогенераторы жалғанған. Тахогенератордың Э.Қ.К.-і тапсырма беруші
кернеумен салыстырылады.
а)
б)
2.4 сурет – ТКТ-АҚ тұйық жүйесі: а – схемасы, б – механикалық
сипаттамасы
АҚ білігіндегі жүктеменің өсуі кезінде 2.4, а суреттегі схема жұмысын
қарастырайық. АҚ-тың ω1 жылдамдығы кезінде Uзс сигналы және eтг кері
байланыс сигналы алынған, бұл кезде α басқару бұрышы 750 тең. Сонда Мс1
кедергі моменті кезінде АҚ 1 нүктесінде жұмыс істейді. АҚ білігінде
жүктемені Мс2 мәніне дейін үлкейткен кезде АҚ жылдамдығы төмендей
бастайды, осыған сәйкес тахогенератордың ЭҚК де төмендей бастайды. eтг-нің
төмендеуі басқару кернеуінің үлкеюіне алып келеді, бұл ИФБЖ көмегімен
басқару бұрышының α=600 мәніне дейін төмендеуін анықтайды. Бұл кезде
қозғалтқыш 2 нүктеде α=600 сипаттамасында жұмыс істейді. Осы кезде ω2
бұрыштық жылдамдығы ω1 – ге қарағанда аз болады. Бірақ тахогенератор мен
ИФБЖ параметрлерін сәйкес таңдау жолында қатаң механикалық сипаттамаларды
алуға болады, мысалы 2.3, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz