Қазақстан Республикасының ұлттық валюталық қалыптасуы мен дамуы
Мазмүны
Кіріспе
I. Қазақстан Республикасының ұлттық валюталық
қалыптасуы мен дамуы
1.1. Ұлттық валютаның қалыптасуы мен дамуы (тарихи
аспектілері)
1.2. ҚР.ның валюталық жүйесі мен валюталық
бақылаудың негізгі прициптері
II. Қазақстан Республикасының валютасының
перспективалары
2.1. Валюта ресурстарын қалыптастыру жоне
Пайдалану
2.2. Халықаралық деңгей
III. Валюта қатынастарын нарықтық және мемлекеттік
реттеу. Валюталық саясат
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
I. Қазақстан Республикасының ұлттық валюталық
қалыптасуы мен дамуы
1.1. Ұлттық валютаның қалыптасуы мен дамуы (тарихи
аспектілері)
1.2. ҚР.ның валюталық жүйесі мен валюталық
бақылаудың негізгі прициптері
II. Қазақстан Республикасының валютасының
перспективалары
2.1. Валюта ресурстарын қалыптастыру жоне
Пайдалану
2.2. Халықаралық деңгей
III. Валюта қатынастарын нарықтық және мемлекеттік
реттеу. Валюталық саясат
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
1993 жылдың наурызында «Қазақстан Республикасын Ұлттық Банкі» туралы жаңа Заңы қабылданды. Соған сәйкес ҚР-ның Ұлттық Банкінің басқару қүрылымдары терең өзгерістерге үшырады. Сонымен, Қазақстанда Ұлттық Банк заңды түрде танылды, ал шын мәнісінде ол 1992 жылдың бас кезеңінен нақты жүмыс істей бастаған болатын. Ұлттық банк жаңа заңға сәйкес жаңа басқарма сайлады, оның қүрамына Президент әкімшілігінен, Парламент аппаратынан, Үкімет пен Қаржы министрлігінен өкілдер кірді.
Өз ұлттық валютамызды еңгізу қажеттігі 1991 жылдың аяқ шені мен 1992 жылдың бас кезінде айқын болды. Валютамыздың күрделі процесі ақша реформасымен түспа-түс келіп жоне мән-жайы белгілі бір қиындық туғызды. Оның үстіне ақша реформасы өз ақшасы, өз валютасы бар жерде жүргізілетіні белгілі ғой.
Сонымен бірге, алтынның, күмістің және басқа да асыл металдардың жеке меншік банктер мен жеке тұлғаларға жылыстауы туралы қауіптер Мәскеудегі Орталық, Ұлттық, Резервтік және басқа да мемлекеттік банктерді орағыта алтын қүймалық жинақтамалардың даму үрдесін ескере отырып, орын алды. Осы жағдайда республикамызда Жоғарғы Кеңес төралқасы мен сессисының шешімін шапшандатқаннан басқа амал қалмады. 1991 жылдан 1993 жылдың бас кезіне дейін 1 доллардың шамамен 100 рубльге ара қатынасы 1 доллар 980-990 рубль ара-қатынасына дейін көтерілді. Уақыт өтіп жатты және жорамалданған 1 теңге — 1000 рубль арақатынасы туралы айтуға тура келді...
Оз ұлттық валютасын еңгізген және бүрынғы Одақтың ыдырауынан пайда болған тәуелсіз мемлекеттермен көп
валюталық ақшалай айналыс кезінде ҚР-ның Ұлттық Банкі өз үлггық валютасымен алтын валюталық қорын рынокқа республиканың валюталық биржасы арқылы шығаруы және басқа елдердің қажетті валютасын: РФ рублін, Украина гривнасын, литтерді, латтарды, манаттарды, сомдарды, маркаларды, юаньдарды, швейцар франкілерін, иендерді және т.б. алуы тиіс болды. Мәселе өте күрделі бастады, сондықтан Достастық елдерінде жаңа рубль еңгізілген кезде ҚР-ның Ұлттық Банкімен оның валюталық биржасы теңгенің айырбас бағамының 1-ші сатысывда теңге тек қана РФ рублімен, АҚШ долларымен және ФРГ маркасымен жұмыс істейтін болды.
1993 жылдың наурызында «Қазақстан Республикасын Ұлттық Банкі» туралы жаңа Заңы қабылданды. Соған сәйкес ҚР-ның Ұлттық Банкінің басқару қүрылымдары терең өзгерістерге үшырады. Сонымен, Қазақстанда Ұлттық Банк заңды түрде танылды, ал шын мәнісінде ол 1992 жылдың бас кезеңінен нақты жүмыс істей бастаған болатын. Ұлттық банк жаңа заңға сәйкес жаңа басқарма сайлады, оның қүрамына Президент әкімшілігінен, Парламент аппаратынан, Үкімет пен Қаржы министрлігінен өкілдер кірді.
Өз ұлттық валютамызды еңгізу қажеттігі 1991 жылдың аяқ шені мен 1992 жылдың бас кезінде айқын болды. Валютамыздың күрделі процесі ақша реформасымен түспа-түс келіп жоне мән-жайы белгілі бір қиындық туғызды. Оның үстіне ақша реформасы өз ақшасы, өз валютасы бар жерде жүргізілетіні белгілі ғой.
Сонымен бірге, алтынның, күмістің және басқа да асыл металдардың жеке меншік банктер мен жеке тұлғаларға жылыстауы туралы қауіптер Мәскеудегі Орталық, Ұлттық, Резервтік және басқа да мемлекеттік банктерді орағыта алтын қүймалық жинақтамалардың даму үрдесін ескере отырып, орын алды. Осы жағдайда республикамызда Жоғарғы Кеңес төралқасы мен сессисының шешімін шапшандатқаннан басқа амал қалмады. 1991 жылдан 1993 жылдың бас кезіне дейін 1 доллардың шамамен 100 рубльге ара қатынасы 1 доллар 980-990 рубль ара-қатынасына дейін көтерілді. Уақыт өтіп жатты және жорамалданған 1 теңге — 1000 рубль арақатынасы туралы айтуға тура келді...
Оз ұлттық валютасын еңгізген және бүрынғы Одақтың ыдырауынан пайда болған тәуелсіз мемлекеттермен көп
валюталық ақшалай айналыс кезінде ҚР-ның Ұлттық Банкі өз үлггық валютасымен алтын валюталық қорын рынокқа республиканың валюталық биржасы арқылы шығаруы және басқа елдердің қажетті валютасын: РФ рублін, Украина гривнасын, литтерді, латтарды, манаттарды, сомдарды, маркаларды, юаньдарды, швейцар франкілерін, иендерді және т.б. алуы тиіс болды. Мәселе өте күрделі бастады, сондықтан Достастық елдерінде жаңа рубль еңгізілген кезде ҚР-ның Ұлттық Банкімен оның валюталық биржасы теңгенің айырбас бағамының 1-ші сатысывда теңге тек қана РФ рублімен, АҚШ долларымен және ФРГ маркасымен жұмыс істейтін болды.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Байгісиев Майдан-Әли, Халықаралық валюта
қатынастары, Алматы,2004.
2. Ғабжелов Хайролла, Теңге, Алматы, 2003.
3. Көшенова Баян, Ақша Несие Банктер. Валюта
қатынастары, Алматы, 2000.
4. Мақыш Серік Биханүлы, Ақша айналысы және несие,
Алматы, 2004.
5. Сахариев Сембай Сахариевич, Жаңа кезең
экономикалық теориясы, Алматы, 1999.
6. Сейітқасымов, Ақша,несие, банктер, Алматы, 2001.
7. Ілиясов Қ.Қ, Қаржы, ҚР Білім және ғылым министірлігі
ұсынылған, 2003.
8. Қазақстан Республикасының Ұлттық
валютасы//Алматы: Қаржа — қаражат,1995.
9. Қазақстан цифрларда // Қазақстан
Республикасыстатистика агенттігі, Бас редакторы
Қ.С.Әбдиев, Алматы, 2004.
10. Қазақстан жөне оның өңірлері // ҚР статистика
жөніндегі агенттігі, Бас редакторы Ю.Қ.Шоқанов,
Алматы, 2003, №3.
11. Сапаров С, Қазақстанның теңгесі қалай пайда болды?
// Ақиқат, 2002, 12 қараша.
12. Тобаяқов Б, Теңге шежіресі // Ақиқат, 2003, №10.
13. Назарбаев Нұрсүлтан Әбішүлы, Теңге ел
түрақтылығы мен тәуелсіздігінің белгісі // Оңтүстік
Қазақстан, 2003, 20 қараша.
14. Нысапбаев Ә,Тәуелсіз елдің ұлттық валютасы //
Егемен Қазақстан, 2003, 13 қараша.
15. Банки Қазахстана // Ассоциация банков Республики
Казахстан, Алматы, 2005, №9.
1. Байгісиев Майдан-Әли, Халықаралық валюта
қатынастары, Алматы,2004.
2. Ғабжелов Хайролла, Теңге, Алматы, 2003.
3. Көшенова Баян, Ақша Несие Банктер. Валюта
қатынастары, Алматы, 2000.
4. Мақыш Серік Биханүлы, Ақша айналысы және несие,
Алматы, 2004.
5. Сахариев Сембай Сахариевич, Жаңа кезең
экономикалық теориясы, Алматы, 1999.
6. Сейітқасымов, Ақша,несие, банктер, Алматы, 2001.
7. Ілиясов Қ.Қ, Қаржы, ҚР Білім және ғылым министірлігі
ұсынылған, 2003.
8. Қазақстан Республикасының Ұлттық
валютасы//Алматы: Қаржа — қаражат,1995.
9. Қазақстан цифрларда // Қазақстан
Республикасыстатистика агенттігі, Бас редакторы
Қ.С.Әбдиев, Алматы, 2004.
10. Қазақстан жөне оның өңірлері // ҚР статистика
жөніндегі агенттігі, Бас редакторы Ю.Қ.Шоқанов,
Алматы, 2003, №3.
11. Сапаров С, Қазақстанның теңгесі қалай пайда болды?
// Ақиқат, 2002, 12 қараша.
12. Тобаяқов Б, Теңге шежіресі // Ақиқат, 2003, №10.
13. Назарбаев Нұрсүлтан Әбішүлы, Теңге ел
түрақтылығы мен тәуелсіздігінің белгісі // Оңтүстік
Қазақстан, 2003, 20 қараша.
14. Нысапбаев Ә,Тәуелсіз елдің ұлттық валютасы //
Егемен Қазақстан, 2003, 13 қараша.
15. Банки Қазахстана // Ассоциация банков Республики
Казахстан, Алматы, 2005, №9.
Мазмүны
Кіріспе
I. Қазақстан Республикасының ұлттық валюталық
қалыптасуы мен дамуы
1. Ұлттық валютаның қалыптасуы мен дамуы (тарихи
аспектілері)
2. ҚР-ның валюталық жүйесі мен валюталық
бақылаудың негізгі прициптері
II. Қазақстан Республикасының валютасының
перспективалары
1. Валюта ресурстарын қалыптастыру жоне
Пайдалану
2. Халықаралық деңгей
III. Валюта қатынастарын нарықтық және мемлекеттік
реттеу. Валюталық саясат
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
1993 жылдың наурызында Қазақстан Республикасын Ұлттық Банкі туралы
жаңа Заңы қабылданды. Соған сәйкес ҚР-ның Ұлттық Банкінің басқару
қүрылымдары терең өзгерістерге үшырады. Сонымен, Қазақстанда Ұлттық Банк
заңды түрде танылды, ал шын мәнісінде ол 1992 жылдың бас кезеңінен нақты
жүмыс істей бастаған болатын. Ұлттық банк жаңа заңға сәйкес жаңа басқарма
сайлады, оның қүрамына Президент әкімшілігінен, Парламент аппаратынан,
Үкімет пен Қаржы министрлігінен өкілдер кірді.
Өз ұлттық валютамызды еңгізу қажеттігі 1991 жылдың аяқ шені мен 1992
жылдың бас кезінде айқын болды. Валютамыздың күрделі процесі ақша
реформасымен түспа-түс келіп жоне мән-жайы белгілі бір қиындық туғызды.
Оның үстіне ақша реформасы өз ақшасы, өз валютасы бар жерде жүргізілетіні
белгілі ғой.
Сонымен бірге, алтынның, күмістің және басқа да асыл металдардың жеке
меншік банктер мен жеке тұлғаларға жылыстауы туралы қауіптер Мәскеудегі
Орталық, Ұлттық, Резервтік және басқа да мемлекеттік банктерді орағыта
алтын қүймалық жинақтамалардың даму үрдесін ескере отырып, орын алды. Осы
жағдайда республикамызда Жоғарғы Кеңес төралқасы мен сессисының шешімін
шапшандатқаннан басқа амал қалмады. 1991 жылдан 1993 жылдың бас кезіне
дейін 1 доллардың шамамен 100 рубльге ара қатынасы 1 доллар 980-990 рубль
ара-қатынасына дейін көтерілді. Уақыт өтіп жатты және жорамалданған 1 теңге
— 1000 рубль арақатынасы туралы айтуға тура келді...
Оз ұлттық валютасын еңгізген және бүрынғы Одақтың ыдырауынан пайда
болған тәуелсіз мемлекеттермен көп
валюталық ақшалай айналыс кезінде ҚР-ның Ұлттық Банкі өз үлггық валютасымен
алтын валюталық қорын рынокқа республиканың валюталық биржасы арқылы
шығаруы және басқа елдердің қажетті валютасын: РФ рублін, Украина
гривнасын, литтерді, латтарды, манаттарды, сомдарды, маркаларды, юаньдарды,
швейцар франкілерін, иендерді және т.б. алуы тиіс болды. Мәселе өте күрделі
бастады, сондықтан Достастық елдерінде жаңа рубль еңгізілген кезде ҚР-ның
Ұлттық Банкімен оның валюталық биржасы теңгенің айырбас бағамының 1-ші
сатысывда теңге тек қана РФ рублімен, АҚШ долларымен және ФРГ маркасымен
жұмыс істейтін болды.
І. Қазақстан Республикасы Ұлттық валютасының қалыптасуы мен
дамуы.
1.1. Ұлттық валютаның қалыптасуы мен дамуы (тарихи
аспектілері).
Ұлттық валютаны еңгізгенге дейін Қазақстанның саяси
үстанымы ТМД елдерінің экономикасын біріктіруге бағытталған
еді. Шывдығында, біріңғай валютаны пайдалана отырып,
кооперацияның артықшылықтарын толайым қолдануға және өзара
тиімділікпен ынтымақтасуға болар еді. Алайда, қазақстандық
басшылықпен ТМД-ның басқа қатысушыларының
талпыныстарына қарамастан, рубль аймағы үзаққа бармады. Ресейлік рубльдің
еңгізілуі шын мәнісінде ыдыраудың басталуын білдірді және басқа
мемлекеттерді өз ұлттық валюталарын еңгізуге итермеледі.
Қазақстан теңгені тура 12 жыл бүрын еңгізді. Тарихи даму түрғысынан
бүл мерзім көп емес, бірақ экономикалық түрғыда өз валютасының Қазақстан
үшін маңыздылығын шынайы да бүкпесіз бағалауға толық жеткілікті.
Теңгені еңгізу түбегейлі экономикалық түрлендіру жағдайларында
жүргізілді. 1992 жылдың каңтарында бағаны әкімшілік реттеу жағдайында
жасырынған инфляцияны босатқан бағаны ырықтану үдерісі басталды. Мемлекет
біртіндеп түтыну, өнеркәсіп тауарларына, ауыл шаруашылығы өнімдеріне
бағаларды, энергия тасымалдаушылар тарифтерін реттеуден бас тартты.
1992-1993 жылдарғы ақша жиынының бақыланбай үлғаюы және банкілердің
кәсіпорындарды теріс сыйақы мөлшерлемесімен несиелеуі, елге кеңестік
сомдарды лақтыру, салу инфляция
қарқынынүдете түсті. 1992-1993 жылдары еліміздегі инфляция деңгейі 2960,8
пайызды және тиісінше 2165,0 пайыздық көрсеткішті қүрады, сөйтіп
экономикадағы дағдарысты тездетті. КСРО ыдырағаннан кейін республикалар
арасындағы шаруашылық байланыстарын үзілуі, кәсіпорындардың қаржылық
ахуалының нашрлауы, олардың негізгі және айналымдық капиталының, халықтық
жинақ ақшаларының қүнсыздануы республиканың инвестициялық әлеуметін күрт
қысқартгы. Халықтың атаулы жалақысы мен басқа табыстарының өсуі бағаның
қарқынына ілесе алмады. Соның нәтижесінде олардың сатып алушылық қабілеті
төмендеді, халықтың негізгі бөлігі қайыршылыққа үшырады. Осы үддерістер
экономикадағы жиынтық сүраныстың күрт қықаруына әкеп соқты, ақыр соңында
шынайы ішкі жалпы өнім (ІЖӨ) 1992 жылы 5,3%-ға , ал 1993 жылы 9,2%-ға
келді.
Ұлттық валютаны еңгізу жөнінде алдын ала жүмыс босалқы нүсқа ретінде
1992 жылдың күзінде басталды. Сол кезде оны еңгізу жөнінде бағдарлама
жасақталып, Қазақстан Республикасының Президенті бекіткен еді. Алайда, тек
рубль аймағы болмайтыны айқындалған кезде ғана ҚР-ның Президентінің 1993
жылдың 3 қаращасындағы Жарлығымен ҚР-ның ұлттық валютаны еңгізу жөнінде
Мемлекеттік комиссиясы және оны еңгізуге байланысты іс-шараларды жүргізу
қажет еді.
Валюталық тізімді үйымдастыру саласында күрделі мәселелерді шешу күн
тәртібінде түрды. Валюталық бақылаудың дәрежесі мен нысандарын түбірінен
өзгерту шешілді. Шетел валютасын Қазақстан банкілеріне шет жерден қайтаруды
қамтамасыз ететін уәкілетті банктердің атқарымдары мен экспорттаушылардың
міндеттерін айқын белгілеу керек еді.
Сондай-ақ реттелетін қүбылмалы айырбас бағамының түзімін таңдаудың ерекше
маңызы болды.
Ұлттық валютаны еңгізу түсында Қазақстан Ұлттық Банкі күрделі, қарама-
қайшы жағдайда 452 млн. доллар мөлшерінде алтын валюталық қорды қүра алды.
Жаңа купюралардың қажетті қоры қүрылды, олар өз банкнот фабрикамыздың
жоқтығынан қатаң қүпия түрде ең қысқа мерзімде Үлыбританияда басып
шығарылды.
Ақша реформасының қарсаңында Қазақстан
Республикасының Президенті теледидар арқылы 1993 жылдың 12-қарашасында ҚР-
ның азаматтарына оның мақсаты мен қажеттігін түсіндіре мәлімдеме жасады.
Теңге 1993 жылдың 15-қарашасынан еліміздің бүткіл аумағы бойынша айналысқа
еңгізілді. Бірінші кезеңде қарашаның 15-нен 17-сі бойынша ұлттық валютамен
қатар (Қазақстан Ұлттық валютасы) 1-500 сомдық банкноттардың қосарлай
жүруіне жол берілді. Ал 1993 жылдың 18-қарашасынан ұлттық валюта ҚР-ның
аумағында жалғыз заңды төлем қүралы болып табылды. Банктермен басқа да
шаруашылық субъектілерінің барлық активтері мен пассивтері теңгеге қайта
есептелінді.
1994 жылы Қазақстанның жаңа тарихында алғаш рет егеменді мемлекеттің
экономикасы ұлттық валютаға негізделеді. Бүл жыл күрделі болды. ТМД-қа
қатысушы елдердің қаржылық жүйелерінің бөлінуі тиісті өзара үйлесімсіз,
валютаны еңгізу мерзімдерін, бүрын қол қойылған келісімдерді бүза
жүргізілді. Бүған экономикалық қиындықтар, банк жүйесінің өркендеуі мен қас
түру мәселелері қосылды.
АҚШ долларына қатысты теңге бағамы 1994 жылы 8,6 есе кеміді. Бүл
бірқатар себептердің салдарынан болды. Ең алдымен 1994 жылы инфляция
шығындап 1158,3 пайызға жетті. Өзара
есепке жазу сәтсіз жүргізілді. Теңге бағамына 12,6 пайызға жеткен
өндірістің қүлдырауы да теріс әсерін тигізді. Кәсіпорындардың өкілетті
банктер арқылы Қазақстандық Банкаралық Валюта Биржасындағы (ҚБВБ)
тауарлардың, жүмыстардың экспортынан түскен пайданың 50 пайызын міндетті
түрде сатуын еңгізуге тура келді. Бүл валютаның түсуін көбейтті жөне ұлттық
валюта бағамын белгілі бір түрақтандыруға келтірді.
Ұлттық Банктің теңгемің айырбас бағамын түзілдіруге қатысуы ҚБВБ-не
шабуылдармен шектелді. Олар валюта рыногіндағы жағдайаттың қысқа мерзімдік
өзгертулерінің нәтижесінде бағам тербелісін жою үшін жүргізілді. Жоғарғы
тиімділігін көрсеткен реттелетін қүбылмалы бағам саясаты асқын инфляцияны
ауыздықтауға мүмкіндік береді. Мүндай тізімде түрақтандыруға, сонан кейін
экономиканың өркендеуіне қол жеткізеді. 1996 жылы Ұлттық Банк реттелетін
өзінің валюталық саясатын жүргізуді жалғастырды.
Ұлттық Банктің 1997-1998 ж.ж. ішкі валюта рыногінда басқыншылығы
жалғасты. Олар теңгенің аталуы бағам тербелістерін деңгейлестіру мақсатында
жүзеге асырылды. Осы мезгілде Республикамыздың тәуелсіздігінің 7 жылы
ішівде ұлттық валютаның АҚШ долларына қатысындағы ең төменгі қүнсыздану
корсеткішіне — 2,8 пайызға қол жеткізілді...
1999 жылдың сәуірінде жаңа түзімді еңгізген кезде ұлттық валютаның
30,3 пайызға күрт қүнсыздануы болды. Сонан соң қүлдырау қарқыны мамырда
12,4 пайызға, маусымда 2,5 пайызға кеміді. Ұлттық Банктің валюталық
рыноктағы белсенділігінің едәуір төмендігін ескергенде, бүл валюталық
рынокта ағымдағы нарықтық жай-күйге пара-пар салыстырмалы тепе-теңдікке қол
жеткізгені туралы айғақтады. Одан арғы ммезгілдерде теңгенің биржалық
бағамының орташа айлық тербелістері 0,3 пайыздан
аспады. Түтастай алғанда, 1999 жыл үшін теңгенің АҚШ доллары бойынша
биржалық бағамы 64,6 пайызға кеміді және жылдың аяғында 1 АҚШ доллары үшін
138,25 теңгені қүрады.
Ұлттық Банк теңгенің шынайы мәнінде едәуір нығаюына жол бермеуге бекер
үмтылмады. Бүл әрекеггер Қазақстандық экспорттық тауарлардың бәсекелестік
қабілет деңгейін сақтауға мүмківдік жасады. Шынайы айырбас бағамының
индексі (бәсекелестік қабілеттің негізгі көрсеткіші) бойынша есптеулер
қаржылық саясаттың дүрыстығын растайды. 2000 жылы теңге бағамы бар жоғы 2,8
пайызға өсті.
Ұлттық валютаны еңгізу Ұлттық Банкке экономикалық, ақша-несиелік және
валюталық саясатты дербес жүргізуге мүмкіндік жасады.
1.2. Крзақстан Республикасының
валюталык, жүйесі және валюталык; бак&ілау,
валюталык; бак&ілаудың негізгі пршциптері.
Нарыққа өту кезеңінде ҚР-сы егеменді ел ретінде өзінің тәуелсіз дамуы
кезеңінде валюталық саясат жүргізуі керек. Қазастанның алдында шетелдермен
дербес валюта қатынастарын қүрумен қатар халық шаруашылығын қайта қүру, оны
нарық рельстеріне түсіру мәселелерін бірге шешу міндеттері түрды.
Ұлттық валюта жүйесі дүниежүзілік валюта жүйесінің қүрылымдық
принциптеріне сәйкес қалыптасты. ҚР-ның қазіргі валюталық жүйесі мен оның
негізгі элементтерін (белгілерін) мүқият қарастырып көруге мүмкіндіктер
жеткілікті деп есептейміз.
Қазақстан 1992 жылдың шілдесінде ХВҚ-ға мүше болып кіргеннен бастап
өзінің валюта қатынастарын Ямайка валюта жүйесінің қүрылымдық қағвдалары
мен қордың Жарғысына сәйкес қалыптастыруда. Валюта қатынастарын үйымдастыру
үшін 1993 жылдың 14 сәуірінде Валюталық реттеу туралы алғашқы заң
қабылданды. Ол кезде Қазақстан сом аймағында болғандықтан шетелдермен жеке
валюталық байланыстары жоқтын қасында болатын. Сонымен қатар еліміз өзінің
ұлттық валютасын айналымға шығаруға дайындап, жеке алтын валюта резервтерін
қүру жүмыстарын жүргізумен щүғылдануда еді. Қабылданған заң бағаны ырқына
жіберу (либерализация) деңгейіне сәйкес келіп, кейбір жағдайларда дамып
келе жатқан валюта қатынастарына тіпті қарама-қайшы сипатта болды. 1996
жылы 24 желтоқсанда Қазақстанда Валюталық реттеу туралы жаңадан заң
қабылданды.
Қазақстан Республикасының шетелдермен жүргізілетін валюталық
қатынастарының негізгі элементтері республикада қабылданған заңдарда
айқындалған. Олар жоғарыда айтылған заңға қоса, „Қазақстан Республикасының
ақша жүйесі туралы" 1993 жылдың 13 желтоқсанындағы заң; , ,Қазақстан
Республикасының Үлттыү банкі туралы" 1995 жылдың 30 наурыздағы заң; „Асыл
тастар және қымбат бағалы металдармен реттеу туралы" 1995 жылдың 20
шілдедегі заң; ,,Банк және банк қызметі туралы" 1995 жылдың 31 тамызындағы
заң; сонымен қатар ҚР Президентінің Жарлықтары, үкімет Қаулылары мен Ұлттық
банк басқармасының нормативтік актілері (мысалы, 1994 жылдың 24 қарашасында
ҮБ басқармасы бекіткен ,,ҚР-да валюталық операцияларды жүргізу тәртібі").
Ұлттық валюта жүйесінің дүниежүзілік валюта жүйесімен байланысы
сыртқы экономикалық әрекеттерге қызмет көрсетуші ұлттық банктер арқылы
жүзеге асады.
Ұлттық валюта жүйесі дегеніміз — ұлттық заңдармен немесе
мемлекетаралық келісім — шарттармен бекітілген валюталық қатынастарды
үйымдастыру мен реттеу нысаны. Ұлттық, дүниежүзілік, халықаралық, аумақтық
деп жіктелетін валюталық жүйелерді мақсатымен атқаратын роліне сейкес
ажыратуға болады.
Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйелердің озара байланысы олардың
үқсастығын емес, керісінше ерекшеліктерінің айғағын паш етті. Олардың
мақсаты, қызмет ету жағдайлары мен реттелуі, жекелеген елдер экономикасы
мен дүниежүзілік шаруашылыққа әсері әр түрлі деңгейлі екендігін күнделікті
практика көрсетіп отыр.
Валюталық жүйе — ұлттық заңдылықтар мен немесе мемлекет аралық
келісіміиарттармен бекітілетін валюталық қатынастарды үйымдастыру және
реттеу формасы.
Валюталық жүйе үш түрге болінеді: . Үлггық валюталық жүйе .
Дүниежүзілік валюталық жүйе . Аймақтық немесе мемлекетаралық валюталық
жүйе.
Тарихта ұлттық валюталық жүйе ең бірінші қалыптасқан.
Ұлттық валюталық жүйе — халықаралық төлем айналымының жүзеге
асыратын, үдайы өндіріс процесіне қажетті валюталық ресурсты қүрайтын және
оны пайдалануға комектесетін экономикалық қатынастар жиынтығын білдіреді.
Ол - елдің ақша жүйесінің бір бөлігі. Оның ерекшеліктері елдің қүрамдас
экономикасының және сыртқы экономикалық байланыстардың даму дәрежесі мен
жағдайына байланысты анықталады.
Ұлттық валюталық жүйе дүниежүзілік валюталық жүйемен тығыз
байланысты. Дүниежүзілік валюталық жүйе XIX ғасырдың ортасына таман
қүралған.
Дүниежүзілік валюталық жүйе — бүл халықаралық несие-қаржы
институттарымен валюталық қүралдардың қызмет етуіне қамтамасыз ететін
халықаралық келісімшарттармен мен мемлекет аралық қүқықтық нормалар
кешенін қамтиды.
Ұлттық валюта және дүниежүзілік валюталық жүйелер арасывдағы байланыс
пен айырмашылықтарды олардың негізгі элементтерімен көрінеді.
Үлттык, және дүниежүзілік валюталык, жүйенің
элементтери
Үлттык, валюталык, жүйе Дүниежүзілік валюталык, жүйе
І.Ұлттық валюта
2.Ұлттық валюталық
алмастыру шарты
З.Ұлттық валюта паритеті
4.Ұлттық режимі
валюта бағамының
халықаралық
өтімділігін
5.Валюталық шектеудің,
бқылаудың болуы және
болмауы
б.Елдің валюталық үлггық реттеу
7.Халықаралық несиелік
айналыс қүралдары
пайдаланкды регламенттеу
8. Е лдің халықаралық есеп айырысуларын регламенттеу
9. Ү лттық вал ютал ық нарық
пен алтын нарығының
режимі
Ю.Елдің валюталық
қатынастарын басқаратын
және реттейтін ұлттық
үйымдары
өзара
І.Резервтік валюталар
паритеттердің
2.Валюталардың алмастырылу шарты
З.Валюталық ортақ режимі
4. Валюталық бағамдар
режимінің регламентациясы
5. Валюталық шектеуді
мемлекет аралық реттеу
б.Халықаралық валюталық
өтімділікті мемлекетаралық
реттеу
7.Халықаралық несиелік
қүралдарын пайдаланудың ережелерінің біртүтастыгы
8.Халықаралық есеп
айырысулардың негізгі
формаларының біртүтастығы
9. Д үниежүзіл ік вал юталық
нарықтар мен алтын
нарықтарының режимі
10. Мем л екетара л ық
валюталық реттеуді жүзеге
асыратын халықаралық
үиымдар
Қазақстан Республикасы ұлттық валюта жүйесінің
элементтеріне мыналар жатады:
1. Ұлттық валюта бірлігі;
1. Ұлттық валютаның еркін ауысуы, айырбасталу мүмкіндігі
(конвертируемость);
2. Ұлттық валютаның паритеті. Паритет — валюталардың
алтын мөлшеріне сәйкес арақатынасы. Ұлттық валюта
бағамының режимі.
2. Валюталық шектеулердің деңгейі және валюталық
3. Валюта өтімділігін ұлттық (мемлекеттік) түрғыдан реттеу;
1. Халықаралық кредит қаражаттары айналымын реттеу;
2. Елдің халықаралық есептеулерін реттеу;
1. Ұлттық валюта рыногі мен бағалы металдар рыногінің
тәртібін қадағалау;
2. Елдің валюталық қатынастарын басқарушы және
реттеуші органдары (мекемелері).
Қазақстан заңдарына сәйкес шетел валютасын сатып алу — сату мәмілелері
Ұлттық Банк валюта операцияларын жүргізуге берген лицензиясы бойынша
өкілетті коммерциялық банктермен валюталық биржалар арқылы жүреді.
ҚР-да негізгі валюталық реттеу органы болып Ұлттық банк саналады. Ол:
1. Шетел валютасының және шетел валютасындағы бағалы
қағаздар айналысының аясы (сфера) мен тәртібін
белгілейді, шетел валютасында операциялар жүргізуге
қажетті шектеулер еңгізеді, ондай шектеулерді сыйақы
көлеміне де еңгізеді;
2. Резиденттер мен резидент еместердің республикада шетел
валютасымен және шетел валютасындағы бағалы
қағаздармен операциялар жүргізу ережелерін белгілейді.
3. Резиденттердің шетел банктерінде шот ашу шарттарын
анықтайды; беру, тіркеу ережелерін белгілеп, валюталық
операциялар жүргізуге лицензиялар береді;
4. Ұлттық валютаның — теңгенің шетел валютасына
шаққандағы бағамын, оның ішінде бухгалтерлік есеп
жүргізу, кедендік және салық төлемдері үшін, сондай-ақ
шетел авлюталарымен және бағалы металдармен
жасалатын операциялар бойынша Қазақстан теңгесіне
5. нарықтық баға белгілеу мақсатында Ұлттық банктің ресми
бағамын белгілеу жолымен реттейді;
• Алтын валюта активтерін қүрап, солармен операциялар
жүргізеді;
• Халықаралық есеп айырысуды үйымдастырып,
шетелдермен қаржы-валюталық және несие-есеп айырысу
қатынастарын жетілдіреді;
• қабылданған мемлекеттік шарттарға сәйкес шетелдік
және халықаралық үйымдармен шетел валюталарын
тартады.
Ұлттық валюта жүйесінің негізін осы мемлекеттің заңымен бекітілген
ақша бірлігі қүрайды. Қазақстан ұлттық валютасы Елбасының 1993 жылғы 12
қарашасындағы Қазақстан Ұлттық валютасын еңгізу туралы жарлығы негізінде
1993 жылдың 15 қарашасынан бастап айналымға еңгізілді. Сөйтіп Қазақстанның
ұлттық ақшасы мен валюталық жүйесі бүрыңғы КСРО республикасының ақшасымен
валюталық жүйесінен дараланды.
Қазақстан Республикасы ақша бірлігі (ұлттық валюта) болып теңге
бекітілді. Ол 100 тиыннан түрады. Қазақстанның айналымдағы ақша белгілері
банкноттар мен монеталардан қүралады.
ҚР Ұлттық Банкінің айналымға шығарған банкноттары мен монеталары
Республиканың бүкіл аумағында барлық төлемдер үшін, есепшотқа салу үшін,
сақтау үшін, аудару үшін, акредитивтерге айналдыру үшін ешбір шектеусіз
қабылданады.
Ақша қаражаттарын шығару, олардың айналымын үйымдастыру және
айналымына шек қою тек қана Ұлттық банктің шешімімен жүзеге асады.
Банкноттар мен монеталардың қажетті санын анықтаушы, оларды өндіруді
қамтамасыз етуші және сақтаушы да Ұлттық Банк болып табылады.
ҚР-ның Ұлттық банкі бүқаралық ақпарат қүралдарына теңгенің алтын
валюта резервтерімен қаматамасыз етілуі туралы оқтын-оқтын жариялап түрады.
Бүл хабарламалардың сыртқы экономикалық қатынастардағы маңызы жоғары, ал
ішкі айналымдағы ақша бірлігі көрсетілген қүнына сәйкес қабылдау барлық
түлғалар үшін міндетті болып табылады.
ҚР-ғы бірден-бір төлем қүралы қазақстандық теңге. Қазақстан
аумағындағы жеке және заңды түлғалардың ішкі есептеулер үшін теңгеден басқа
төлем қүралдарын пайдалануға қүқықтары жоқ. Ондай қүқық Ұлттық банктың
арнаулы лицензиясы бар бар түлғаларға ғана беріледі.
ҚР-ғы ақша айналымы тауарлар айналымы прйесін, қызмет қөрсетулерді
және әртүрлі төлемдер үшін пайдаланылатын қолма-қол және қолма-қол емес
ақша қозғалысынан түрады.
Негізгі валюталық саясаттың бірі — теңге қүнының түрақтылығын
орнықтырк және оны еркін ауысатын валюталарға айырбастауды мейілінше
ырықтандыру. Мүның өзі бір жағынан, теңдестірілген (балансталған), екінші
жағынан, шетелдік тауарлар мен валюталар үшін ашық ұлттық рыноктін болуын
талап етеді. Теңгенің еркін ауысатын валюталармен салыстырғандағы бағамының
орнықтылығы Қазақстан экономикасы үшін дүниежүзілік рынокқа шығудың тиімді
жолы.
ҚР-ның төлем жүйесінің дамуы және жетілдіруі Ұлттық банк анықтаған
стратегияға сәйкес және Халықаралық валюта қоры мен Дүниежүзілік Банкпен
бірлесе жүргізіледі. Қабылданған стратегияға сәйкес төлем жүйесін қайта
жарақтандыру екі кезеңнен түрады. 1 кезеңде (ол 1996 жылдың III тоқсанында
жүзеге асты) аралық төлем жүйесі қүрылып, Республикадағы толемдер мен
есептеулер жағдайы біршама
жақсарды. 2 кезеңде (1996-1998ж.ж.) үзақ мерзімді төлем жүйесі қүрылып, іс
жүзінде өзінің қызметін атқара бастады.
Қазақстан валюталық жүйесінің тағы бір элементі халықаралық валюта
өтімділігін реттеу болып табылады.
ҚР Ұлттық Банкінің алтын - валюта резервтері мыналардан қүралады:
А) монета түріндегі алтын, күміс, платина және платина тобына жататын
басқа металдар;
Б) еркін ауысатын шетелдік валюталар;
В) еркін ауысатын валюта түріндегі дебиторлардың Ұлттық банк алдындағы
міндеттемелері.
Ұлттық банк алтын, валюта резервтерді мынандай мақсаттарға жүмсайды:
1. жалпы ақша-несие саясаты шеңберінде айырбас курсы
саясатын жүргізу үшін, ішкі валюталық рыноктағы шетел
валютасына сүраныс пен үсыныс арақатысымен теңгенің
теңдігін қамтамасыз ету мақсатында шетел валютасын
сату. Бүл операцияның валюталық интервенция деп те
атайды.
2. ҚР үкіметінің және Ұлттық банктің өзінің теңгелік
қажеттіктерін атқару мақсатында шетелдік валютаны
теңгеге айырбастау;
3. Белгілі бір мемлекеттің валютасын сатып алуды басқа бір
мемлекеттің валютасын сату арқылы жүзеге асыру;
4. Мемлекеттің қарыздардың, пайыздардың, комиссиондық
төлемдердің негізгі сомаларының қайтарылуын
қамтамасыз ету.
Қолма-қол шетел валютасы саудаланатын ішкі рыноктің дамуы банктен тыс
айырбастау пунктерінің әрекетіне бақылауды күшейту бағытында жүргізіледі.
ҚР банк жүйесін бүдан былайғы реформалау Ұлттық Банктін бағдарламасына
сәйкес валюталық рыноктің банк аралық рыногын тереңдету, форвардтық валюта
келісімдердің кеңейту мен валюта рыногін хеджирлеу аспаптарын дамыту
бағытында өрістемек. Мүның өзі шетелдік инвесторлардың мүддесін қорғау және
олар үшін қолайлы ахуал орнықтыру ісінде маңызды қадам болары даусыз.
Белгілі экономисттер мен қүқықтанушылардың пікірінше, Ұлттық банктің
алтын, валюта қорын толықтыру жолында қымбат бағалы металдарды сатып алуға
мемлекеттік тапсырыс жүйесін жандандыра түсу қажет. Қазақстанда дербес
қызмет атқаратын аффинатдалған қымбат бағалы металдар биржасының қызметі
қалыптастырылып, соған сәйкес басқа да инфрақүрылымдарды дамыту ісі өз
кезегін қүтіп келді, қазіргі танда ол өз жүмысын атқаруда.
Қазақстанда валюталық бақылауды вал-лық бақылау органдары және олардың
агенттері жүргізеді. Вал-қ бақылау органдары болып Ұлттық банк және ҚР-ның
Үкіметі саналады. Бақылау агенттері болып заң бша вал-қ бақылау қызметін
жүргізетін үйымдар, атап айтқанда, вал-қ операциялар жүргізетін өкілетті
банктер есептелінеді.
Валюталық бақылау негізінен мына бағытта жүргізіледі: - жүргізілетін
вал-қ операциялардың заңға сәйкестігін анықтау және оған қажетті
лицензиялар мен рүқсаттың болуы;
резиденттегі мемлекет алдындағы шетел валютасымен міндеттемелерін
орындауын тексеру; сондай-ақ ҚР-ның ішкі валюта нарығында шетел валютасын
сату міндеттемелерінің орындалуын тексеру; шетел валютасымен жүргізілген
төлемдердің дәлелділігі, валюта операйиялары бша есеп пен есептесудің
толықтылығы және объективтілігі тексеріліп,
сонымен бірге резиденттер еместердің теңгемен жүргізген операциялары бша
бақылау жүргізіледі.
Сөйтіп валюта қатынастары халықаралық экономикалық, саяси және мәдени
қатынастарға қызмет етіп, ол мемлекеттің төлем балансында көрініс табады.
Вал-қ бақылау дз шетелдік валютаның қолда бар көлемін және оның басқа
валюталарға айырбастау бағамын реттеу. Егер вал-қ қүқық пәніне
сәйкестендіре анықтайтын болсақ, онда вал-қ бақылау — ол ҚР-ның вал-қ
реттеу жөніндегі заңдарын мүқият орындау мақсатындағы үйымдық- қүқықтық
шаралар жүйесі.
1996 жылдың 24 желтоқсанында қабылданған Валюталық реттеу туралы ҚР-
ның заңының 6 бабында ҚР-ғы вал-қ бақылауды валюталық бақылау органдары
мен агенттері жүзеге асырады. ҚР-ның завдарына сәйкес валюталық реттеу
қызметін жүзеге асыруға қүқылы мемлекеттік органдар. ҚР-ның валюталық
органдар болып табылады. Алған лицензияға сәйкес өздері операциялар
жүргізген кезде валюта заңдарына бақылау міндетті жүктелген өкілеттік
берген банктермен өкілеттік берілген, бірақ банктік емес қаржы мекемелері
вал-қ бақылау агенттері болып табылады. Вал-қ бақылау органдары өз
қызметтерін жүзеге асыру үшін вал-қ бақылау агенттерін тартуға және оларды
міндетті түрде орындауы үшін жекелеген тапсырмалар беруге қүқылы делінген.
2001 жылғы 20 қыркүйекте қабылданған ҚР-да экспорт-импорт валюта
бақылауын үйымдастыру туралы нүсқауының ҚР-да тауарды экспорттаудан шетел
валютасымен және теңгемен түсімнің толық және уақытылы түсуін, сондай-ақ
шетел валютасымен және теңгемен валюта қаражатын тауарды импорттау
мақсатына пайдаланудың заңдылығы мен негізділігіне
экспорт-импорт валюта бақылауын жүзеге асыру тәртібін белгілейді.
Экспорттық-импорттық валюта бақылауын жетілдіру жүмысы жалғасын тапты.
ҮБ экспорттық-импорттық валюта бақылауы тетігін жетілдіру жөнінде
үсыныстар, сондай-ақ ҚР-да экспорттық-импорттық валюта бақылауын
үиымдастыру туралы нүсқаулықтың жаңа редакциясының жобасын әзірледі.
Нүсқаулық жобасында заңнамада бүрын реттелмеген мәселелер: есеп
айырысудың векселдік нысанын пайдалануды, мәміле паспорттарын жабу
негіздемелері мен тәртібін көздейтін экспорт-импорт мәмілелері бша вал-қ
бақылауды жүзеге асыру тәртібі көрініс тапқан. Сонымен бірге вал-қ бақылау
органдарымен агенттерінің қүзіреті, қызметі және өкілеттілігі шектелген,
сондай-ақ олардың арасындағы ақпарат ағынының бағыты өзгертілген.
ЕҢгізілген үсыныстарды нақты іске асыру бша төлемдерді өтеу есебінен
елге экспорттан түсімдер мен тауарлардың түсуіне бақылауды күшейтуге
мүмкіндік береді.
Жүргізілетін экспорт-импорт операциялары бша шетел валютасының
қозғалысына мониторингті күшейту үшін лицензияланатын операциялардың екі
жаңа түрі — резиденттің кредит ретінде резидент еместен алатын шетел
валютасын есептеу, совдай-ақ резиденттердің 120 күннен асатын мерзімге
экспорттан валюта түсімін алу еңгізілді.
Қолма-қол шетел валютасын Кеден одағына қатысушы елдерге шығару
жөніндегі талаптарды бір ізге келтірудің қажеттігі жеке түлғалардың
валютаны ҚР-нан әкету кезінде оның қандай алынғандығы туралы қүжатты үсыну
жөніндегі талаптарға өзгеріс еңгізуді талап етті. Егер бүрын кеден
органдарына әкелетін барлық валюта сомасына қүжат үсыну талап етілген
болса, ендігі
жерде белгіленген лимиттен асатын сомаға ғана қүжат ұсынылады. ҚР-ғы қолма-
қол шетел валютасын әкету нормасы 3 мың АҚШ доллары баламасында болып
отыр.
Валюталық бақылау нысандарының бірі валюта субъектілерінің валюта
заңнамасының нормасын сақтауды тексеру болды. Банктерге 15, заңды
түлғаларға 3 тексеру жүргізіліп, уәкілетті үйымдардың 461 тексеру материалы
және ҮБ-ң облыстық филиалдары жүргізген уәкілетті банктердің 10 тексеру
материалдары қаралды.
Ұлттық банкке капитал қозғалысына байланысты операцияларды жүргізуге
лицензия беруге өтініш жасаған заңды түлғалардың саны өсті. Сонымен, егер
1999 жылы мүндай операйияларды жүргізге 121 лицензиясы берілсе, 2000 жылы
214 осындай лицензия берілді.Берілген лицензиялар қүрылымында резидент
еместерге импорт мәмілелері бша кредиттеуге берген лицензия санының өсу
тенденциясы байқалды, мүның өзі импорт мәмілелеріне валюталық бақылауымен
кеңінен қамту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I. Қазақстан Республикасының ұлттық валюталық
қалыптасуы мен дамуы
1. Ұлттық валютаның қалыптасуы мен дамуы (тарихи
аспектілері)
2. ҚР-ның валюталық жүйесі мен валюталық
бақылаудың негізгі прициптері
II. Қазақстан Республикасының валютасының
перспективалары
1. Валюта ресурстарын қалыптастыру жоне
Пайдалану
2. Халықаралық деңгей
III. Валюта қатынастарын нарықтық және мемлекеттік
реттеу. Валюталық саясат
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
1993 жылдың наурызында Қазақстан Республикасын Ұлттық Банкі туралы
жаңа Заңы қабылданды. Соған сәйкес ҚР-ның Ұлттық Банкінің басқару
қүрылымдары терең өзгерістерге үшырады. Сонымен, Қазақстанда Ұлттық Банк
заңды түрде танылды, ал шын мәнісінде ол 1992 жылдың бас кезеңінен нақты
жүмыс істей бастаған болатын. Ұлттық банк жаңа заңға сәйкес жаңа басқарма
сайлады, оның қүрамына Президент әкімшілігінен, Парламент аппаратынан,
Үкімет пен Қаржы министрлігінен өкілдер кірді.
Өз ұлттық валютамызды еңгізу қажеттігі 1991 жылдың аяқ шені мен 1992
жылдың бас кезінде айқын болды. Валютамыздың күрделі процесі ақша
реформасымен түспа-түс келіп жоне мән-жайы белгілі бір қиындық туғызды.
Оның үстіне ақша реформасы өз ақшасы, өз валютасы бар жерде жүргізілетіні
белгілі ғой.
Сонымен бірге, алтынның, күмістің және басқа да асыл металдардың жеке
меншік банктер мен жеке тұлғаларға жылыстауы туралы қауіптер Мәскеудегі
Орталық, Ұлттық, Резервтік және басқа да мемлекеттік банктерді орағыта
алтын қүймалық жинақтамалардың даму үрдесін ескере отырып, орын алды. Осы
жағдайда республикамызда Жоғарғы Кеңес төралқасы мен сессисының шешімін
шапшандатқаннан басқа амал қалмады. 1991 жылдан 1993 жылдың бас кезіне
дейін 1 доллардың шамамен 100 рубльге ара қатынасы 1 доллар 980-990 рубль
ара-қатынасына дейін көтерілді. Уақыт өтіп жатты және жорамалданған 1 теңге
— 1000 рубль арақатынасы туралы айтуға тура келді...
Оз ұлттық валютасын еңгізген және бүрынғы Одақтың ыдырауынан пайда
болған тәуелсіз мемлекеттермен көп
валюталық ақшалай айналыс кезінде ҚР-ның Ұлттық Банкі өз үлггық валютасымен
алтын валюталық қорын рынокқа республиканың валюталық биржасы арқылы
шығаруы және басқа елдердің қажетті валютасын: РФ рублін, Украина
гривнасын, литтерді, латтарды, манаттарды, сомдарды, маркаларды, юаньдарды,
швейцар франкілерін, иендерді және т.б. алуы тиіс болды. Мәселе өте күрделі
бастады, сондықтан Достастық елдерінде жаңа рубль еңгізілген кезде ҚР-ның
Ұлттық Банкімен оның валюталық биржасы теңгенің айырбас бағамының 1-ші
сатысывда теңге тек қана РФ рублімен, АҚШ долларымен және ФРГ маркасымен
жұмыс істейтін болды.
І. Қазақстан Республикасы Ұлттық валютасының қалыптасуы мен
дамуы.
1.1. Ұлттық валютаның қалыптасуы мен дамуы (тарихи
аспектілері).
Ұлттық валютаны еңгізгенге дейін Қазақстанның саяси
үстанымы ТМД елдерінің экономикасын біріктіруге бағытталған
еді. Шывдығында, біріңғай валютаны пайдалана отырып,
кооперацияның артықшылықтарын толайым қолдануға және өзара
тиімділікпен ынтымақтасуға болар еді. Алайда, қазақстандық
басшылықпен ТМД-ның басқа қатысушыларының
талпыныстарына қарамастан, рубль аймағы үзаққа бармады. Ресейлік рубльдің
еңгізілуі шын мәнісінде ыдыраудың басталуын білдірді және басқа
мемлекеттерді өз ұлттық валюталарын еңгізуге итермеледі.
Қазақстан теңгені тура 12 жыл бүрын еңгізді. Тарихи даму түрғысынан
бүл мерзім көп емес, бірақ экономикалық түрғыда өз валютасының Қазақстан
үшін маңыздылығын шынайы да бүкпесіз бағалауға толық жеткілікті.
Теңгені еңгізу түбегейлі экономикалық түрлендіру жағдайларында
жүргізілді. 1992 жылдың каңтарында бағаны әкімшілік реттеу жағдайында
жасырынған инфляцияны босатқан бағаны ырықтану үдерісі басталды. Мемлекет
біртіндеп түтыну, өнеркәсіп тауарларына, ауыл шаруашылығы өнімдеріне
бағаларды, энергия тасымалдаушылар тарифтерін реттеуден бас тартты.
1992-1993 жылдарғы ақша жиынының бақыланбай үлғаюы және банкілердің
кәсіпорындарды теріс сыйақы мөлшерлемесімен несиелеуі, елге кеңестік
сомдарды лақтыру, салу инфляция
қарқынынүдете түсті. 1992-1993 жылдары еліміздегі инфляция деңгейі 2960,8
пайызды және тиісінше 2165,0 пайыздық көрсеткішті қүрады, сөйтіп
экономикадағы дағдарысты тездетті. КСРО ыдырағаннан кейін республикалар
арасындағы шаруашылық байланыстарын үзілуі, кәсіпорындардың қаржылық
ахуалының нашрлауы, олардың негізгі және айналымдық капиталының, халықтық
жинақ ақшаларының қүнсыздануы республиканың инвестициялық әлеуметін күрт
қысқартгы. Халықтың атаулы жалақысы мен басқа табыстарының өсуі бағаның
қарқынына ілесе алмады. Соның нәтижесінде олардың сатып алушылық қабілеті
төмендеді, халықтың негізгі бөлігі қайыршылыққа үшырады. Осы үддерістер
экономикадағы жиынтық сүраныстың күрт қықаруына әкеп соқты, ақыр соңында
шынайы ішкі жалпы өнім (ІЖӨ) 1992 жылы 5,3%-ға , ал 1993 жылы 9,2%-ға
келді.
Ұлттық валютаны еңгізу жөнінде алдын ала жүмыс босалқы нүсқа ретінде
1992 жылдың күзінде басталды. Сол кезде оны еңгізу жөнінде бағдарлама
жасақталып, Қазақстан Республикасының Президенті бекіткен еді. Алайда, тек
рубль аймағы болмайтыны айқындалған кезде ғана ҚР-ның Президентінің 1993
жылдың 3 қаращасындағы Жарлығымен ҚР-ның ұлттық валютаны еңгізу жөнінде
Мемлекеттік комиссиясы және оны еңгізуге байланысты іс-шараларды жүргізу
қажет еді.
Валюталық тізімді үйымдастыру саласында күрделі мәселелерді шешу күн
тәртібінде түрды. Валюталық бақылаудың дәрежесі мен нысандарын түбірінен
өзгерту шешілді. Шетел валютасын Қазақстан банкілеріне шет жерден қайтаруды
қамтамасыз ететін уәкілетті банктердің атқарымдары мен экспорттаушылардың
міндеттерін айқын белгілеу керек еді.
Сондай-ақ реттелетін қүбылмалы айырбас бағамының түзімін таңдаудың ерекше
маңызы болды.
Ұлттық валютаны еңгізу түсында Қазақстан Ұлттық Банкі күрделі, қарама-
қайшы жағдайда 452 млн. доллар мөлшерінде алтын валюталық қорды қүра алды.
Жаңа купюралардың қажетті қоры қүрылды, олар өз банкнот фабрикамыздың
жоқтығынан қатаң қүпия түрде ең қысқа мерзімде Үлыбританияда басып
шығарылды.
Ақша реформасының қарсаңында Қазақстан
Республикасының Президенті теледидар арқылы 1993 жылдың 12-қарашасында ҚР-
ның азаматтарына оның мақсаты мен қажеттігін түсіндіре мәлімдеме жасады.
Теңге 1993 жылдың 15-қарашасынан еліміздің бүткіл аумағы бойынша айналысқа
еңгізілді. Бірінші кезеңде қарашаның 15-нен 17-сі бойынша ұлттық валютамен
қатар (Қазақстан Ұлттық валютасы) 1-500 сомдық банкноттардың қосарлай
жүруіне жол берілді. Ал 1993 жылдың 18-қарашасынан ұлттық валюта ҚР-ның
аумағында жалғыз заңды төлем қүралы болып табылды. Банктермен басқа да
шаруашылық субъектілерінің барлық активтері мен пассивтері теңгеге қайта
есептелінді.
1994 жылы Қазақстанның жаңа тарихында алғаш рет егеменді мемлекеттің
экономикасы ұлттық валютаға негізделеді. Бүл жыл күрделі болды. ТМД-қа
қатысушы елдердің қаржылық жүйелерінің бөлінуі тиісті өзара үйлесімсіз,
валютаны еңгізу мерзімдерін, бүрын қол қойылған келісімдерді бүза
жүргізілді. Бүған экономикалық қиындықтар, банк жүйесінің өркендеуі мен қас
түру мәселелері қосылды.
АҚШ долларына қатысты теңге бағамы 1994 жылы 8,6 есе кеміді. Бүл
бірқатар себептердің салдарынан болды. Ең алдымен 1994 жылы инфляция
шығындап 1158,3 пайызға жетті. Өзара
есепке жазу сәтсіз жүргізілді. Теңге бағамына 12,6 пайызға жеткен
өндірістің қүлдырауы да теріс әсерін тигізді. Кәсіпорындардың өкілетті
банктер арқылы Қазақстандық Банкаралық Валюта Биржасындағы (ҚБВБ)
тауарлардың, жүмыстардың экспортынан түскен пайданың 50 пайызын міндетті
түрде сатуын еңгізуге тура келді. Бүл валютаның түсуін көбейтті жөне ұлттық
валюта бағамын белгілі бір түрақтандыруға келтірді.
Ұлттық Банктің теңгемің айырбас бағамын түзілдіруге қатысуы ҚБВБ-не
шабуылдармен шектелді. Олар валюта рыногіндағы жағдайаттың қысқа мерзімдік
өзгертулерінің нәтижесінде бағам тербелісін жою үшін жүргізілді. Жоғарғы
тиімділігін көрсеткен реттелетін қүбылмалы бағам саясаты асқын инфляцияны
ауыздықтауға мүмкіндік береді. Мүндай тізімде түрақтандыруға, сонан кейін
экономиканың өркендеуіне қол жеткізеді. 1996 жылы Ұлттық Банк реттелетін
өзінің валюталық саясатын жүргізуді жалғастырды.
Ұлттық Банктің 1997-1998 ж.ж. ішкі валюта рыногінда басқыншылығы
жалғасты. Олар теңгенің аталуы бағам тербелістерін деңгейлестіру мақсатында
жүзеге асырылды. Осы мезгілде Республикамыздың тәуелсіздігінің 7 жылы
ішівде ұлттық валютаның АҚШ долларына қатысындағы ең төменгі қүнсыздану
корсеткішіне — 2,8 пайызға қол жеткізілді...
1999 жылдың сәуірінде жаңа түзімді еңгізген кезде ұлттық валютаның
30,3 пайызға күрт қүнсыздануы болды. Сонан соң қүлдырау қарқыны мамырда
12,4 пайызға, маусымда 2,5 пайызға кеміді. Ұлттық Банктің валюталық
рыноктағы белсенділігінің едәуір төмендігін ескергенде, бүл валюталық
рынокта ағымдағы нарықтық жай-күйге пара-пар салыстырмалы тепе-теңдікке қол
жеткізгені туралы айғақтады. Одан арғы ммезгілдерде теңгенің биржалық
бағамының орташа айлық тербелістері 0,3 пайыздан
аспады. Түтастай алғанда, 1999 жыл үшін теңгенің АҚШ доллары бойынша
биржалық бағамы 64,6 пайызға кеміді және жылдың аяғында 1 АҚШ доллары үшін
138,25 теңгені қүрады.
Ұлттық Банк теңгенің шынайы мәнінде едәуір нығаюына жол бермеуге бекер
үмтылмады. Бүл әрекеггер Қазақстандық экспорттық тауарлардың бәсекелестік
қабілет деңгейін сақтауға мүмківдік жасады. Шынайы айырбас бағамының
индексі (бәсекелестік қабілеттің негізгі көрсеткіші) бойынша есптеулер
қаржылық саясаттың дүрыстығын растайды. 2000 жылы теңге бағамы бар жоғы 2,8
пайызға өсті.
Ұлттық валютаны еңгізу Ұлттық Банкке экономикалық, ақша-несиелік және
валюталық саясатты дербес жүргізуге мүмкіндік жасады.
1.2. Крзақстан Республикасының
валюталык, жүйесі және валюталык; бак&ілау,
валюталык; бак&ілаудың негізгі пршциптері.
Нарыққа өту кезеңінде ҚР-сы егеменді ел ретінде өзінің тәуелсіз дамуы
кезеңінде валюталық саясат жүргізуі керек. Қазастанның алдында шетелдермен
дербес валюта қатынастарын қүрумен қатар халық шаруашылығын қайта қүру, оны
нарық рельстеріне түсіру мәселелерін бірге шешу міндеттері түрды.
Ұлттық валюта жүйесі дүниежүзілік валюта жүйесінің қүрылымдық
принциптеріне сәйкес қалыптасты. ҚР-ның қазіргі валюталық жүйесі мен оның
негізгі элементтерін (белгілерін) мүқият қарастырып көруге мүмкіндіктер
жеткілікті деп есептейміз.
Қазақстан 1992 жылдың шілдесінде ХВҚ-ға мүше болып кіргеннен бастап
өзінің валюта қатынастарын Ямайка валюта жүйесінің қүрылымдық қағвдалары
мен қордың Жарғысына сәйкес қалыптастыруда. Валюта қатынастарын үйымдастыру
үшін 1993 жылдың 14 сәуірінде Валюталық реттеу туралы алғашқы заң
қабылданды. Ол кезде Қазақстан сом аймағында болғандықтан шетелдермен жеке
валюталық байланыстары жоқтын қасында болатын. Сонымен қатар еліміз өзінің
ұлттық валютасын айналымға шығаруға дайындап, жеке алтын валюта резервтерін
қүру жүмыстарын жүргізумен щүғылдануда еді. Қабылданған заң бағаны ырқына
жіберу (либерализация) деңгейіне сәйкес келіп, кейбір жағдайларда дамып
келе жатқан валюта қатынастарына тіпті қарама-қайшы сипатта болды. 1996
жылы 24 желтоқсанда Қазақстанда Валюталық реттеу туралы жаңадан заң
қабылданды.
Қазақстан Республикасының шетелдермен жүргізілетін валюталық
қатынастарының негізгі элементтері республикада қабылданған заңдарда
айқындалған. Олар жоғарыда айтылған заңға қоса, „Қазақстан Республикасының
ақша жүйесі туралы" 1993 жылдың 13 желтоқсанындағы заң; , ,Қазақстан
Республикасының Үлттыү банкі туралы" 1995 жылдың 30 наурыздағы заң; „Асыл
тастар және қымбат бағалы металдармен реттеу туралы" 1995 жылдың 20
шілдедегі заң; ,,Банк және банк қызметі туралы" 1995 жылдың 31 тамызындағы
заң; сонымен қатар ҚР Президентінің Жарлықтары, үкімет Қаулылары мен Ұлттық
банк басқармасының нормативтік актілері (мысалы, 1994 жылдың 24 қарашасында
ҮБ басқармасы бекіткен ,,ҚР-да валюталық операцияларды жүргізу тәртібі").
Ұлттық валюта жүйесінің дүниежүзілік валюта жүйесімен байланысы
сыртқы экономикалық әрекеттерге қызмет көрсетуші ұлттық банктер арқылы
жүзеге асады.
Ұлттық валюта жүйесі дегеніміз — ұлттық заңдармен немесе
мемлекетаралық келісім — шарттармен бекітілген валюталық қатынастарды
үйымдастыру мен реттеу нысаны. Ұлттық, дүниежүзілік, халықаралық, аумақтық
деп жіктелетін валюталық жүйелерді мақсатымен атқаратын роліне сейкес
ажыратуға болады.
Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйелердің озара байланысы олардың
үқсастығын емес, керісінше ерекшеліктерінің айғағын паш етті. Олардың
мақсаты, қызмет ету жағдайлары мен реттелуі, жекелеген елдер экономикасы
мен дүниежүзілік шаруашылыққа әсері әр түрлі деңгейлі екендігін күнделікті
практика көрсетіп отыр.
Валюталық жүйе — ұлттық заңдылықтар мен немесе мемлекет аралық
келісіміиарттармен бекітілетін валюталық қатынастарды үйымдастыру және
реттеу формасы.
Валюталық жүйе үш түрге болінеді: . Үлггық валюталық жүйе .
Дүниежүзілік валюталық жүйе . Аймақтық немесе мемлекетаралық валюталық
жүйе.
Тарихта ұлттық валюталық жүйе ең бірінші қалыптасқан.
Ұлттық валюталық жүйе — халықаралық төлем айналымының жүзеге
асыратын, үдайы өндіріс процесіне қажетті валюталық ресурсты қүрайтын және
оны пайдалануға комектесетін экономикалық қатынастар жиынтығын білдіреді.
Ол - елдің ақша жүйесінің бір бөлігі. Оның ерекшеліктері елдің қүрамдас
экономикасының және сыртқы экономикалық байланыстардың даму дәрежесі мен
жағдайына байланысты анықталады.
Ұлттық валюталық жүйе дүниежүзілік валюталық жүйемен тығыз
байланысты. Дүниежүзілік валюталық жүйе XIX ғасырдың ортасына таман
қүралған.
Дүниежүзілік валюталық жүйе — бүл халықаралық несие-қаржы
институттарымен валюталық қүралдардың қызмет етуіне қамтамасыз ететін
халықаралық келісімшарттармен мен мемлекет аралық қүқықтық нормалар
кешенін қамтиды.
Ұлттық валюта және дүниежүзілік валюталық жүйелер арасывдағы байланыс
пен айырмашылықтарды олардың негізгі элементтерімен көрінеді.
Үлттык, және дүниежүзілік валюталык, жүйенің
элементтери
Үлттык, валюталык, жүйе Дүниежүзілік валюталык, жүйе
І.Ұлттық валюта
2.Ұлттық валюталық
алмастыру шарты
З.Ұлттық валюта паритеті
4.Ұлттық режимі
валюта бағамының
халықаралық
өтімділігін
5.Валюталық шектеудің,
бқылаудың болуы және
болмауы
б.Елдің валюталық үлггық реттеу
7.Халықаралық несиелік
айналыс қүралдары
пайдаланкды регламенттеу
8. Е лдің халықаралық есеп айырысуларын регламенттеу
9. Ү лттық вал ютал ық нарық
пен алтын нарығының
режимі
Ю.Елдің валюталық
қатынастарын басқаратын
және реттейтін ұлттық
үйымдары
өзара
І.Резервтік валюталар
паритеттердің
2.Валюталардың алмастырылу шарты
З.Валюталық ортақ режимі
4. Валюталық бағамдар
режимінің регламентациясы
5. Валюталық шектеуді
мемлекет аралық реттеу
б.Халықаралық валюталық
өтімділікті мемлекетаралық
реттеу
7.Халықаралық несиелік
қүралдарын пайдаланудың ережелерінің біртүтастыгы
8.Халықаралық есеп
айырысулардың негізгі
формаларының біртүтастығы
9. Д үниежүзіл ік вал юталық
нарықтар мен алтын
нарықтарының режимі
10. Мем л екетара л ық
валюталық реттеуді жүзеге
асыратын халықаралық
үиымдар
Қазақстан Республикасы ұлттық валюта жүйесінің
элементтеріне мыналар жатады:
1. Ұлттық валюта бірлігі;
1. Ұлттық валютаның еркін ауысуы, айырбасталу мүмкіндігі
(конвертируемость);
2. Ұлттық валютаның паритеті. Паритет — валюталардың
алтын мөлшеріне сәйкес арақатынасы. Ұлттық валюта
бағамының режимі.
2. Валюталық шектеулердің деңгейі және валюталық
3. Валюта өтімділігін ұлттық (мемлекеттік) түрғыдан реттеу;
1. Халықаралық кредит қаражаттары айналымын реттеу;
2. Елдің халықаралық есептеулерін реттеу;
1. Ұлттық валюта рыногі мен бағалы металдар рыногінің
тәртібін қадағалау;
2. Елдің валюталық қатынастарын басқарушы және
реттеуші органдары (мекемелері).
Қазақстан заңдарына сәйкес шетел валютасын сатып алу — сату мәмілелері
Ұлттық Банк валюта операцияларын жүргізуге берген лицензиясы бойынша
өкілетті коммерциялық банктермен валюталық биржалар арқылы жүреді.
ҚР-да негізгі валюталық реттеу органы болып Ұлттық банк саналады. Ол:
1. Шетел валютасының және шетел валютасындағы бағалы
қағаздар айналысының аясы (сфера) мен тәртібін
белгілейді, шетел валютасында операциялар жүргізуге
қажетті шектеулер еңгізеді, ондай шектеулерді сыйақы
көлеміне де еңгізеді;
2. Резиденттер мен резидент еместердің республикада шетел
валютасымен және шетел валютасындағы бағалы
қағаздармен операциялар жүргізу ережелерін белгілейді.
3. Резиденттердің шетел банктерінде шот ашу шарттарын
анықтайды; беру, тіркеу ережелерін белгілеп, валюталық
операциялар жүргізуге лицензиялар береді;
4. Ұлттық валютаның — теңгенің шетел валютасына
шаққандағы бағамын, оның ішінде бухгалтерлік есеп
жүргізу, кедендік және салық төлемдері үшін, сондай-ақ
шетел авлюталарымен және бағалы металдармен
жасалатын операциялар бойынша Қазақстан теңгесіне
5. нарықтық баға белгілеу мақсатында Ұлттық банктің ресми
бағамын белгілеу жолымен реттейді;
• Алтын валюта активтерін қүрап, солармен операциялар
жүргізеді;
• Халықаралық есеп айырысуды үйымдастырып,
шетелдермен қаржы-валюталық және несие-есеп айырысу
қатынастарын жетілдіреді;
• қабылданған мемлекеттік шарттарға сәйкес шетелдік
және халықаралық үйымдармен шетел валюталарын
тартады.
Ұлттық валюта жүйесінің негізін осы мемлекеттің заңымен бекітілген
ақша бірлігі қүрайды. Қазақстан ұлттық валютасы Елбасының 1993 жылғы 12
қарашасындағы Қазақстан Ұлттық валютасын еңгізу туралы жарлығы негізінде
1993 жылдың 15 қарашасынан бастап айналымға еңгізілді. Сөйтіп Қазақстанның
ұлттық ақшасы мен валюталық жүйесі бүрыңғы КСРО республикасының ақшасымен
валюталық жүйесінен дараланды.
Қазақстан Республикасы ақша бірлігі (ұлттық валюта) болып теңге
бекітілді. Ол 100 тиыннан түрады. Қазақстанның айналымдағы ақша белгілері
банкноттар мен монеталардан қүралады.
ҚР Ұлттық Банкінің айналымға шығарған банкноттары мен монеталары
Республиканың бүкіл аумағында барлық төлемдер үшін, есепшотқа салу үшін,
сақтау үшін, аудару үшін, акредитивтерге айналдыру үшін ешбір шектеусіз
қабылданады.
Ақша қаражаттарын шығару, олардың айналымын үйымдастыру және
айналымына шек қою тек қана Ұлттық банктің шешімімен жүзеге асады.
Банкноттар мен монеталардың қажетті санын анықтаушы, оларды өндіруді
қамтамасыз етуші және сақтаушы да Ұлттық Банк болып табылады.
ҚР-ның Ұлттық банкі бүқаралық ақпарат қүралдарына теңгенің алтын
валюта резервтерімен қаматамасыз етілуі туралы оқтын-оқтын жариялап түрады.
Бүл хабарламалардың сыртқы экономикалық қатынастардағы маңызы жоғары, ал
ішкі айналымдағы ақша бірлігі көрсетілген қүнына сәйкес қабылдау барлық
түлғалар үшін міндетті болып табылады.
ҚР-ғы бірден-бір төлем қүралы қазақстандық теңге. Қазақстан
аумағындағы жеке және заңды түлғалардың ішкі есептеулер үшін теңгеден басқа
төлем қүралдарын пайдалануға қүқықтары жоқ. Ондай қүқық Ұлттық банктың
арнаулы лицензиясы бар бар түлғаларға ғана беріледі.
ҚР-ғы ақша айналымы тауарлар айналымы прйесін, қызмет қөрсетулерді
және әртүрлі төлемдер үшін пайдаланылатын қолма-қол және қолма-қол емес
ақша қозғалысынан түрады.
Негізгі валюталық саясаттың бірі — теңге қүнының түрақтылығын
орнықтырк және оны еркін ауысатын валюталарға айырбастауды мейілінше
ырықтандыру. Мүның өзі бір жағынан, теңдестірілген (балансталған), екінші
жағынан, шетелдік тауарлар мен валюталар үшін ашық ұлттық рыноктін болуын
талап етеді. Теңгенің еркін ауысатын валюталармен салыстырғандағы бағамының
орнықтылығы Қазақстан экономикасы үшін дүниежүзілік рынокқа шығудың тиімді
жолы.
ҚР-ның төлем жүйесінің дамуы және жетілдіруі Ұлттық банк анықтаған
стратегияға сәйкес және Халықаралық валюта қоры мен Дүниежүзілік Банкпен
бірлесе жүргізіледі. Қабылданған стратегияға сәйкес төлем жүйесін қайта
жарақтандыру екі кезеңнен түрады. 1 кезеңде (ол 1996 жылдың III тоқсанында
жүзеге асты) аралық төлем жүйесі қүрылып, Республикадағы толемдер мен
есептеулер жағдайы біршама
жақсарды. 2 кезеңде (1996-1998ж.ж.) үзақ мерзімді төлем жүйесі қүрылып, іс
жүзінде өзінің қызметін атқара бастады.
Қазақстан валюталық жүйесінің тағы бір элементі халықаралық валюта
өтімділігін реттеу болып табылады.
ҚР Ұлттық Банкінің алтын - валюта резервтері мыналардан қүралады:
А) монета түріндегі алтын, күміс, платина және платина тобына жататын
басқа металдар;
Б) еркін ауысатын шетелдік валюталар;
В) еркін ауысатын валюта түріндегі дебиторлардың Ұлттық банк алдындағы
міндеттемелері.
Ұлттық банк алтын, валюта резервтерді мынандай мақсаттарға жүмсайды:
1. жалпы ақша-несие саясаты шеңберінде айырбас курсы
саясатын жүргізу үшін, ішкі валюталық рыноктағы шетел
валютасына сүраныс пен үсыныс арақатысымен теңгенің
теңдігін қамтамасыз ету мақсатында шетел валютасын
сату. Бүл операцияның валюталық интервенция деп те
атайды.
2. ҚР үкіметінің және Ұлттық банктің өзінің теңгелік
қажеттіктерін атқару мақсатында шетелдік валютаны
теңгеге айырбастау;
3. Белгілі бір мемлекеттің валютасын сатып алуды басқа бір
мемлекеттің валютасын сату арқылы жүзеге асыру;
4. Мемлекеттің қарыздардың, пайыздардың, комиссиондық
төлемдердің негізгі сомаларының қайтарылуын
қамтамасыз ету.
Қолма-қол шетел валютасы саудаланатын ішкі рыноктің дамуы банктен тыс
айырбастау пунктерінің әрекетіне бақылауды күшейту бағытында жүргізіледі.
ҚР банк жүйесін бүдан былайғы реформалау Ұлттық Банктін бағдарламасына
сәйкес валюталық рыноктің банк аралық рыногын тереңдету, форвардтық валюта
келісімдердің кеңейту мен валюта рыногін хеджирлеу аспаптарын дамыту
бағытында өрістемек. Мүның өзі шетелдік инвесторлардың мүддесін қорғау және
олар үшін қолайлы ахуал орнықтыру ісінде маңызды қадам болары даусыз.
Белгілі экономисттер мен қүқықтанушылардың пікірінше, Ұлттық банктің
алтын, валюта қорын толықтыру жолында қымбат бағалы металдарды сатып алуға
мемлекеттік тапсырыс жүйесін жандандыра түсу қажет. Қазақстанда дербес
қызмет атқаратын аффинатдалған қымбат бағалы металдар биржасының қызметі
қалыптастырылып, соған сәйкес басқа да инфрақүрылымдарды дамыту ісі өз
кезегін қүтіп келді, қазіргі танда ол өз жүмысын атқаруда.
Қазақстанда валюталық бақылауды вал-лық бақылау органдары және олардың
агенттері жүргізеді. Вал-қ бақылау органдары болып Ұлттық банк және ҚР-ның
Үкіметі саналады. Бақылау агенттері болып заң бша вал-қ бақылау қызметін
жүргізетін үйымдар, атап айтқанда, вал-қ операциялар жүргізетін өкілетті
банктер есептелінеді.
Валюталық бақылау негізінен мына бағытта жүргізіледі: - жүргізілетін
вал-қ операциялардың заңға сәйкестігін анықтау және оған қажетті
лицензиялар мен рүқсаттың болуы;
резиденттегі мемлекет алдындағы шетел валютасымен міндеттемелерін
орындауын тексеру; сондай-ақ ҚР-ның ішкі валюта нарығында шетел валютасын
сату міндеттемелерінің орындалуын тексеру; шетел валютасымен жүргізілген
төлемдердің дәлелділігі, валюта операйиялары бша есеп пен есептесудің
толықтылығы және объективтілігі тексеріліп,
сонымен бірге резиденттер еместердің теңгемен жүргізген операциялары бша
бақылау жүргізіледі.
Сөйтіп валюта қатынастары халықаралық экономикалық, саяси және мәдени
қатынастарға қызмет етіп, ол мемлекеттің төлем балансында көрініс табады.
Вал-қ бақылау дз шетелдік валютаның қолда бар көлемін және оның басқа
валюталарға айырбастау бағамын реттеу. Егер вал-қ қүқық пәніне
сәйкестендіре анықтайтын болсақ, онда вал-қ бақылау — ол ҚР-ның вал-қ
реттеу жөніндегі заңдарын мүқият орындау мақсатындағы үйымдық- қүқықтық
шаралар жүйесі.
1996 жылдың 24 желтоқсанында қабылданған Валюталық реттеу туралы ҚР-
ның заңының 6 бабында ҚР-ғы вал-қ бақылауды валюталық бақылау органдары
мен агенттері жүзеге асырады. ҚР-ның завдарына сәйкес валюталық реттеу
қызметін жүзеге асыруға қүқылы мемлекеттік органдар. ҚР-ның валюталық
органдар болып табылады. Алған лицензияға сәйкес өздері операциялар
жүргізген кезде валюта заңдарына бақылау міндетті жүктелген өкілеттік
берген банктермен өкілеттік берілген, бірақ банктік емес қаржы мекемелері
вал-қ бақылау агенттері болып табылады. Вал-қ бақылау органдары өз
қызметтерін жүзеге асыру үшін вал-қ бақылау агенттерін тартуға және оларды
міндетті түрде орындауы үшін жекелеген тапсырмалар беруге қүқылы делінген.
2001 жылғы 20 қыркүйекте қабылданған ҚР-да экспорт-импорт валюта
бақылауын үйымдастыру туралы нүсқауының ҚР-да тауарды экспорттаудан шетел
валютасымен және теңгемен түсімнің толық және уақытылы түсуін, сондай-ақ
шетел валютасымен және теңгемен валюта қаражатын тауарды импорттау
мақсатына пайдаланудың заңдылығы мен негізділігіне
экспорт-импорт валюта бақылауын жүзеге асыру тәртібін белгілейді.
Экспорттық-импорттық валюта бақылауын жетілдіру жүмысы жалғасын тапты.
ҮБ экспорттық-импорттық валюта бақылауы тетігін жетілдіру жөнінде
үсыныстар, сондай-ақ ҚР-да экспорттық-импорттық валюта бақылауын
үиымдастыру туралы нүсқаулықтың жаңа редакциясының жобасын әзірледі.
Нүсқаулық жобасында заңнамада бүрын реттелмеген мәселелер: есеп
айырысудың векселдік нысанын пайдалануды, мәміле паспорттарын жабу
негіздемелері мен тәртібін көздейтін экспорт-импорт мәмілелері бша вал-қ
бақылауды жүзеге асыру тәртібі көрініс тапқан. Сонымен бірге вал-қ бақылау
органдарымен агенттерінің қүзіреті, қызметі және өкілеттілігі шектелген,
сондай-ақ олардың арасындағы ақпарат ағынының бағыты өзгертілген.
ЕҢгізілген үсыныстарды нақты іске асыру бша төлемдерді өтеу есебінен
елге экспорттан түсімдер мен тауарлардың түсуіне бақылауды күшейтуге
мүмкіндік береді.
Жүргізілетін экспорт-импорт операциялары бша шетел валютасының
қозғалысына мониторингті күшейту үшін лицензияланатын операциялардың екі
жаңа түрі — резиденттің кредит ретінде резидент еместен алатын шетел
валютасын есептеу, совдай-ақ резиденттердің 120 күннен асатын мерзімге
экспорттан валюта түсімін алу еңгізілді.
Қолма-қол шетел валютасын Кеден одағына қатысушы елдерге шығару
жөніндегі талаптарды бір ізге келтірудің қажеттігі жеке түлғалардың
валютаны ҚР-нан әкету кезінде оның қандай алынғандығы туралы қүжатты үсыну
жөніндегі талаптарға өзгеріс еңгізуді талап етті. Егер бүрын кеден
органдарына әкелетін барлық валюта сомасына қүжат үсыну талап етілген
болса, ендігі
жерде белгіленген лимиттен асатын сомаға ғана қүжат ұсынылады. ҚР-ғы қолма-
қол шетел валютасын әкету нормасы 3 мың АҚШ доллары баламасында болып
отыр.
Валюталық бақылау нысандарының бірі валюта субъектілерінің валюта
заңнамасының нормасын сақтауды тексеру болды. Банктерге 15, заңды
түлғаларға 3 тексеру жүргізіліп, уәкілетті үйымдардың 461 тексеру материалы
және ҮБ-ң облыстық филиалдары жүргізген уәкілетті банктердің 10 тексеру
материалдары қаралды.
Ұлттық банкке капитал қозғалысына байланысты операцияларды жүргізуге
лицензия беруге өтініш жасаған заңды түлғалардың саны өсті. Сонымен, егер
1999 жылы мүндай операйияларды жүргізге 121 лицензиясы берілсе, 2000 жылы
214 осындай лицензия берілді.Берілген лицензиялар қүрылымында резидент
еместерге импорт мәмілелері бша кредиттеуге берген лицензия санының өсу
тенденциясы байқалды, мүның өзі импорт мәмілелеріне валюталық бақылауымен
кеңінен қамту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz