Алакөлдің көпжылдық су деңгейі режимі
КІРСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1 АЛАКӨЛ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКО.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ..5
1.1 Табиғи жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.3 Радиациялық теңдестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.4 Ауа темпратурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.5 Ауа ылғалдығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.6 Топрағы және өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.7 Атмосфералық жауын.шашыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.8 Жел режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2 АЛАКӨЛ АЛАБЫНЫҢ ГИДРОГРАФИЯСЫ МЕН МОРФОМЕТРИЯСЫ 9
2.1 Гидрогеологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
2.2 Қар жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2.3 Термикалық режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.4 Мұздық режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
2.5 Мұз қалыңдығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
3 АЛАКӨЛДІҢ ГИДРОМЕТЕОРОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР МЕН БАЛҚАШ КӨЛІ ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫСТАР ... ... 12
3.1 Алакөл мен Балқаш көлі деңгейлерінің байланысы ... ... ... ... ... ... ... 12
3.2 Алакөл деңгейлерінің гидрометеорологиялық факторлармен байланысы 16
3.3 Көл деңгейлерінің өзен ағындысымен байланысы ... ... ... ... ... ... 17
3.4 Алакөл деңгейлерінің жауын.шашындар мен ауа температурасымен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
4 ТАРИХИ ЖӘНЕ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ МӘЛІМЕТТЕР БОЙЫНША АЛАКӨЛ ЖҮЙЕСІ КӨЛДЕРІ ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ ҒАСЫРЛЫҚ ТЕРБЕЛІСТЕРІ ... ... ... ... ..24
4.1 Алакөл жүйесінің солтүстігіндегі көлдер (Қошқаркөл, Сасықкөл)... 35
4.2 Қошқаркөл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
4.3 Сасықкөл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
4.4 Орташа көпжылдық ең жоғарғы және ең төменгі көл деңгейлері ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47.57
1 АЛАКӨЛ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКО.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ..5
1.1 Табиғи жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.3 Радиациялық теңдестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.4 Ауа темпратурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.5 Ауа ылғалдығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.6 Топрағы және өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.7 Атмосфералық жауын.шашыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.8 Жел режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2 АЛАКӨЛ АЛАБЫНЫҢ ГИДРОГРАФИЯСЫ МЕН МОРФОМЕТРИЯСЫ 9
2.1 Гидрогеологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
2.2 Қар жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2.3 Термикалық режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.4 Мұздық режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
2.5 Мұз қалыңдығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
3 АЛАКӨЛДІҢ ГИДРОМЕТЕОРОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР МЕН БАЛҚАШ КӨЛІ ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫСТАР ... ... 12
3.1 Алакөл мен Балқаш көлі деңгейлерінің байланысы ... ... ... ... ... ... ... 12
3.2 Алакөл деңгейлерінің гидрометеорологиялық факторлармен байланысы 16
3.3 Көл деңгейлерінің өзен ағындысымен байланысы ... ... ... ... ... ... 17
3.4 Алакөл деңгейлерінің жауын.шашындар мен ауа температурасымен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
4 ТАРИХИ ЖӘНЕ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ МӘЛІМЕТТЕР БОЙЫНША АЛАКӨЛ ЖҮЙЕСІ КӨЛДЕРІ ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ ҒАСЫРЛЫҚ ТЕРБЕЛІСТЕРІ ... ... ... ... ..24
4.1 Алакөл жүйесінің солтүстігіндегі көлдер (Қошқаркөл, Сасықкөл)... 35
4.2 Қошқаркөл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
4.3 Сасықкөл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
4.4 Орташа көпжылдық ең жоғарғы және ең төменгі көл деңгейлері ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47.57
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
География факультеті
Құрлық гидрологиясы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
АЛАКӨЛДІҢ КӨПЖЫЛДЫҚ СУ
ДЕҢГЕЙІ РЕЖИМІ
Орындаған: ________________________ Н.К.Смагулов
5-курс студенті (қолы)
Ғылыми жетекші: ________________________ М.М. Молдахметов
г.ғ.к., доцент (қолы)
Норма бақылаушы: ________________________ С.Р. Жанпеисова
(қолы)
Қорғауға жіберілді:
___ _________ 2007 ж.
Кафедера меңгерушісі:
т.ғ.к, доцент _________________________ Р.Г. Абдрахимов
(қолы)
Алматы, 2007
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс 57 беттен, 13 суреттен, 11 кестеден және 12
қолданылған әдебиеттен тұрады.
Жұмыс барысында қолданылған негізгі сөздер: Алакөл жүйесі көлдері,
Сасықкөл, Қошқаркөл, Тентек өзені, ғасырлық тербелістер, ауа температурасы,
гидрометеорологиялық факторлар, термикалық режим, су деңгейі, бекет
графигінің нөлі, өзен ағындысы, су режимі, ғасырлық және ғасырішілік
тербелістер, айналым, ырғақ, синфаздылық, жиынтық жауын-шашын, ылғалдылық,
терраса, су жары, модульдік коэффициент, ағынды, нормадан ауытқулар,
тербелістер амплитудасы, т.б .
Жұмыстың мақсаты Алакөл жүйесі көлдерінің көпжылдық деңгейлер
жүрісінің сипаттамаларын анықтау болып табылады. Практикада көпжылдық
деңгейлер жүрісінің сипаттамаларын анықтау үшін көптеген әдіс-тәсілдер кең
қолданылады. Солардың ішінде, су деңгейлерінің мәндері жетіспеген жағдайда
оларды қалпына келтіру әдісі, т.б. жатады. Біз су объектісіне қатысты су
деңгейлері, ауа температураларының сипаттамалары және жиынтық жауын-шашын
мәндерін өзара байланыстыра белгілі бір заңдылықтардың бар екенін
анықтадық.
МАЗМҰНЫ
б.
КІРСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 АЛАКӨЛ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ..
1.1 Табиғи 5
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
1.2 Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.3 Радиациялық теңдестігі 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
1.4 Ауа 6
темпратурасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
1.5 Ауа ылғалдығы 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
1.6 Топрағы және өсімдік жамылғысы 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
1.7 Атмосфералық жауын-шашыны 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.8 Жел режимі 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
2 АЛАКӨЛ АЛАБЫНЫҢ ГИДРОГРАФИЯСЫ МЕН МОРФОМЕТРИЯСЫ
9
2.1 Гидрогеологиясы 9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
2.2 Қар жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2.3 Термикалық режимі 10
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
2.4 Мұздық режимі 10
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
2.5 Мұз қалыңдығы 11
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
3 АЛАКӨЛДІҢ ГИДРОМЕТЕОРОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР МЕН БАЛҚАШ КӨЛІ
ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫСТАР ... ...
12
3.1 Алакөл мен Балқаш көлі деңгейлерінің 12
байланысы ... ... ... ... ... ... . ...
3.2 Алакөл деңгейлерінің гидрометеорологиялық факторлармен байланысы
16
3.3 Көл деңгейлерінің өзен ағындысымен байланысы ... ... ... ... ... ... 17
3.4 Алакөл деңгейлерінің жауын-шашындар мен ауа температурасымен
байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
4 ТАРИХИ ЖӘНЕ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ МӘЛІМЕТТЕР БОЙЫНША АЛАКӨЛ ЖҮЙЕСІ
КӨЛДЕРІ ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ ҒАСЫРЛЫҚ ТЕРБЕЛІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
4.1 Алакөл жүйесінің солтүстігіндегі көлдер (Қошқаркөл, Сасықкөл)... 35
4.2 Қошқаркөл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
4.3 Сасықкөл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
4.4 Орташа көпжылдық ең жоғарғы және ең төменгі көл деңгейлері ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 45
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 47-57
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың мақсаты Алакөлдің көпжылдық су деңгейі режимін
зерттеу болып табылады. Практикада су деңгейі режимдерін зерттеу үшін түрлі
формулалар, соның ішінде эмпирикалық формулалар кең қолданылады.
Бізге берілгені метеорологиялық элементтердің, яғни жауын-шашынның
орташа көпжылдық мәндері, ауа температураларының сәуір-қыркүйек айларындағы
орташаланған мәндері және су деңгейлерінің көпжылдық максимум мәндері.
Осы үш параметрді өзара сәйкестендіру үшін А. Шренк, В.И. Коровин,
А.В. Шнитников, Р.Д. Курдин, т.б. зерттеуші ғалымдардың әдістерін
қолданамыз.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында Алакөл алабының физико-
географиялық сипаттамалары, соның ішінде жалпы табиғи жағдайы, климаты,
топырағы мен өсімдік жамылғысы және өзге де сипаттамалар қарастырылған.
Екінші тарауға келсек, мұнда алап гидрографиясы мен морфометриясы, яғни
гидрогеологиясы, термикалық режимі, т.б. көрсетілген. Үшінші тарау мен
төртінші тарау осы дипломдық жұмыстың басты қозғалып отырған мәселесіне
жауаптар береді. Онда Алакөл жүйесі көлдерінің гидрометеорологиялық
факторлары және Балқаш көлі деңгейлерімен байланыстарын қарастыра отырып,
тарихи және геоморфологиялық мәліметтер бойынша Алакөл деңгейлерінің
ғасырлық тербелістері мәселесін де қозғаған.
1 АЛАКӨЛ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Табиғи жағдайы
Алакөл бассейні Қазақстанның оңтүстік шығысының көп бөлігін алып
жатыр. Бассейн таулы және жайылмалы болып екіге бөлінеді. Бұл аймақтың
орографиясы мен геологиясы өте күрделі және биктік белгісінің үлкен
амплитудасы әрқилы және күрделі екендігін көрсетеді. Алакөл ойпаты өзіндік
орографиялық аудан құрайды, ал табиғи климаты құрғақ жазықтыққа кіреді.
Алакөл-Қазақстанда көлемі жағынан екінші көл және республикамыздағы жалғыз
суы терең, тұйық көл. бұл көлдің суының көлемі Балқаш көлінің су көлемінің
жартысымен бірдей.
Алакөлдің жағалық сызығы үлкен тілімділігімен ерекшелене отырып, көптеген
жарты аралдарды шығанақ және бұғаздарды құрайды. Ең ірі бұғаз Кіші-Алакөл,
көлдің оңтүстік шығыс шетін алып жатыр. Көлдің оңтүстік батыс және оңтүстік
шығыс жағалауы біршама құламалы және биік болып келеді, ал солтүстік батыс
жағалауы өте биік емес.
Алакөл қасындағы көлдерден тереңдігімен, түбінің күрделі рельефімен,
сансыз аралдарымен, қайраңдар және шығанақтарымен ерекшеленеді. Көлдің
терең сулы зонасы оңтүстік батыстан, солтүстік шығысқа созылып жатыр.
Алакөлдің түптік шөгінділері солтүстік көлдерге қарағанда түбінің
рельефінің өте күрделі орналасуымен, жағаларының құралуымен, сансыз
сағаларымен, соның ішінде көлге қиыршық және жұмыр тастарды әкелетін
сағаларымен, қарқынды желді, толқындарымен және желді ағынды жүйелерімен
ерекшеленеді.
Алакөлдің түптік шөгінділерін Т. Р. Омаров алты типке бөлді, жағалық
зоналарында ұсақ және орташа құм түйршіктері, және қиыршықтас пен жұмыртас
басымырақ. Олар Жаманты өзенімен ағып келеді. Бұл шөгінділер көлдің жанынан
12 метр тереңдікке дейін таралған жол-жол кірмемен кескінделген. Аралтөбе
аралында қиршықтасты шөгінділер кездеседі. Көлдің лайлы құммен жаблған
оңтүстік батыс бөлігі сублиторальді зона болады. Профундальды бөлігі көлдің
терең жерлеріне тән. Бұл жағдайлар Кіші-Алакөл және Ұржар өзені маңында
кездеседі.
1.2 Климаты
Қарастырып отырған аудандардың климаты негізінен құрғақ континентальды
және климаты оңтүстіктен солтүстікке қарай өзгеріп отырады. Жазықтықтарда,
таулы, шоқы аудандарында ауа темпратурасы тәуліктік және жылдық өзгеріп
отырады. Бұл жердің қысы ұзақ әрі суық және жазы ыстық, құрғақ. Климат
ерекшелігі таулы аудандарда біркелкі емес. Климаты тау жыныстарының
орналасуына және жауын-шашының биктік бойнша өзгеруіне, ауа темпратурасына,
ауа ылғалдығына, желдің жылдамдығының бағытына байланысты. Таулы және биік
шоқы шыңдарында теңіз деңгейінен биктік пен рельеф формасына байланысты
орта. Таулы белдеу өзіндік климат құрайды. Жоңғар Алатауының климаты
әртүрлі [9].
1.3 Радиациялық теңдестік
Мұнда жазық аудандарда жылдық мезгілі радиациялық теңдестік 150 ккалсм2.
Ал ұсақ шоқы және тауға жақын аудандарда бұлттар ұлғаятын жоғарғы
қабаттарда жабуына байланысты радиатсиялық теңдестік азаяды. Мұнда шамамен
125 ккалсм2. Негізі көбінесе радиациялық теңдестік тауға түсетін
радиацияға байланысты күз мезгілінде, қазан, ақпан айларында өте жоғары
болады, ал сәуір айынан қарашаға дейін аз болады. Наурыздан маусымға дейін
жазық аудандарда қарама-қарысы шашыранды радиация болады. Себебі ерімей
жатқан қарлар мен мұздықтарға байланысты шашыранды радиация жарық
аудандарда жылы және суық қыс мезгілінде болады. Мерзімдік қайтымды
радиациялық балансқа бақылау желтоқсан айында жүргізіледі. Ең жоғарғы
көрсеткіші қаңтар айында байқалады. Оңтүстік далалы жарық аудандарда
анықталған температура инверсиясы солтүстікке сәйкес келеді.
1.4 Ауа температурасы
Жылдық ауа температурасы солтүстік аудандарда 2-5 0С-ге дейін жетеді. Ал
Алакөл маңы жазық аудандарында 5-10 0С-ге дейін жетеді. Солтүстік
аудандарда ауа темепратурасы бірдей болып ерекшеленеді. Ал таулы аудандарда
ауа температурасы -25 0С, ал оңтүстік жазық аудандарда
-35 0С құрайды.
Қыста оңтүстік жылы аудандарда күн жылына бастайды. Бұл көбіне қайталанып
отырады, қаңтар, ақпан айларында кейде 3 күнге, кей жылдары 7-10 күндерге
созылып кетеді. Жылдық тербелісте орташа тәуліктік температура 3 0С-ден 10
0С-ге дейін, ал максимальді температура қаңтарда 12 0С-ге дейін жетеді.
Осы аудандарда ауа температурасының қарқынды өсуі көктем мезгілінде
байқалады. Орташа температура ең ыстық айларда шамамен 25 0С-ді құрайды. Ал
биктігі 3000 м жерлерде орташа температурасы 7-10 0С-ді құрайды. Ал орташа
жылдық орташа амплитуда тербелісі, ауа температурасы осы жабық аудандарда
35-45 0С-ді құрайды.
Жоңғар Алатауы бөктеріндегі таулы аудандарда жазыққа қарағанда кіші
ауа темпратурасы қалыптасады [9].
1.5 Ауа ылғалдығы
Жазық аудандарда жылы мезгілдерде су буының көп болуына байланысты жылдық
орташа абсолютті ылғалдық 5-5,5 мб құрайды. Ал жазық тасты жерлерде 6-6,5
мб құрайды. Ал ылғалдығы жоғары аудандарда 7-8 мб. Бұл құбылыс таулы
аудандарғада тән.
Алакөл маңында ылғалдылықтың жылдық абсолиютты амплитудасы 6-7 мб. Бұл
аудандарда максималды ауа ылғалдығы қаңтар, ақпан айларында байқалады.
Орташа жылдық ауа ылғалдылығы солтүстікте 6мб, ал оңтүстікте 9 мб құрайды.
Ал қыс мезгіліндегі тапшылық солтүстікте 0,3-0,7 мб, оңтүстікте 0,8-1,7 мб
мөлшеріне сәйкес келеді. Орташа жылдық тапшылық таулы аудандарда ауа
ылғалдылығының биіктігінің өсуіне байланысты азайып отырады. Ал шамамен 6-
8мб құрайды. Ауа ылғалдылығы жер бедеріне байланысты болады [9].
1.6 Топырақ және өсімдік жамылғысы
Топырақ және өсімдік жамылғысы жалпы аудандарда таралуы бойынша біркелкі
емес. Ал жер бедерінің орналасуына байланысты және морфометриялық
сйпаттамасына тығыз байланысты.
Алакөл маңында көбінесе сазды топырақ яғни батпақтар басым болады. Бұл
жалпы аудандарда сазды, құмды далалық топыраққа тән. Солтүстік аудандарда
ұсақ өсімдіктер басым, мысалы, жусан, бетеге, изен, қырықбуын т.б. Алакөл,
Сасықкөл маңы негізінен қамыс, қоға тәрізді өсімдіктерге бай. Бұл жерлерде
сазды батпақтар, құмды топырақтар, сары топырақ басым. Бұл жерлер қиақ, ши,
теміртікенге бай, тауда қарағай,емен, қайың, шырша, терек ағаштары өседі.
1.7 Атмосфералық жауын-шашын
Бұл аудандарда атмосфералық жауын-шашын бірдей емес. Бұл аудандардың
солтүстігіне атмосфералық жауын-шашын аз түседі. Оның мөлшері шамамен 150
мм. Алакөл маңында атмосфералық жауын-шашын мөлшері 200-250 мм құрайды.
Таулы аудандарда 2-3 есе көп түседі, жазық аудандарда құмды жерлер көп
болғандықтан су тапшылығы басым.
Жоңғар Алатауында ең үлкен жауын-шашын мөлшері, жаз мезгілінде әр түрлі
байқалады. Жер бедері әр түрлі болғандықтан жауын-шашын түсуі бір келкі
болмайды. Жауын-шашынның ең көп түсуі солтүстік Алакөл маңында және таулы
аудандарда көктем мезгілінде байқалады. Ең аз жауын-шашын жаз, күз
айларында байқалады [9].
Жауын-шашын мөлшері теріскей Жоңғар Алатауында 70-80% мөлшерін құрайды,
орташа таулы аудандарда қыс айларында 60% құрайды. Максималды жауын-шашын
мөлшері Жоңғар Алатуаының ең биік шыңдарында байқалады.
1.8 Жел режимі
Жел құрлыққа қарағанда ірі суаттарда, көл бетінде едәуір көп болады. Бұл
құрлыққа қарағанда су бетінде кедір-бұдырлықтың аздығынан болады. Ауа
ағысының ұзақ жүрісіне байланысты желдің жылдамдығы бәсеңдейді және жағадан
1-2 км аралығында тоқтап қалады.
Барлық Алакөл көлдері үшін су бетінен желді күшейтетін орын болуы керек,
Жоңғар қақпасынан шыққаннан кейінгі ағынның кеңеюі Алакөлдің оңтүстік шығыс
бөлегінің желінің жылдамдығын азайтады, ал ағынның қозғалысы су бетінің
әсерін ұстап қалады. Көлдің үстіндегі ағынның таралуы болмаған кезде жел
жақтағы жағадағы желдің жылдамдығы ық жағадағы желдің жылдамдығын көбейту
керек.
Алакөл ойпатының желдің режимі күрделігімен, өзіне тән ерекшелігімен
ерекшеленеді. Бұл ерекшеліктер жалпы синоптикалық процестердің әсер етуімен
және жергілікті желдің туындауынан ауданның күрделі орографиясынан желдің
өзгеруін анықтайды.
Алакөл ойпатының оңтүстік шығыс шетінде Жоңғар қақпасы аудандарында
еліміздегі белгілі дауылды жел жел полюсы орын алады . Евгей желіне
тудыратын негізгі процес болып Қазақстанның батыс аудандарындағы
антициклонның басым болуы, оның негізгі орталықтары оңтүтік батыс және
шығыс аймақтар.
2 АЛАКӨЛ АЛАБЫНЫҢ ГИДРОГРАФИЯСЫ МЕН МОРФОМЕТРИЯСЫ
Алакөл ойпаты-аллювиалды қалыңдығымен және көлдік шөгінділермен
толтырылған тектоникалық тау аралық майысқан жер.
Оның жазықтық, түптік бөлігі төрттік және адам да ерте Балқашпен
Алакөл ойпаты бір, кезінде кетілген Алакөл суатында қалыптасқан. Қазіргі
кезде өзендердің және желдің жерінен орталық бөліктерде тектоникалық
құрылыстардың жерінен сылуынан түбі қайтадан құралған.
Алакөл көлі төрт үлкен көлдің 95 %-ы су массасын құрайтын терең
ағынсыз көл. Аймақтың көлденең өсінен бастап жоғары жағынан бастап аз сулы,
ағынды көлдер орналасқан. Солтүстікте Қошқаркөл және Сасықкөл, оңтүстігінде
артық суын Алакөл көліне құятын Жалаңашкөл [7].
Көлдерге негігілері Тентек, Ұржар, Қатынсу, Емел өзендері құяды.
Тентек өзені беткі жиынтық сағалардың 40 %-ын беріп, Алакөлдің орталық
бөлігіне жалпы үш көлге тең кең атырау құрады. Алакөл көлінің оңтүстік
шығыс және оңтүстігінде құрғап қалған қалған өзендер қатары байқалады.
2.1 Гидрогеологиясы
Алакөл ойпаты табиғи және геологиялық құрлымы жағынан жер асты
суларының құрылуына көп ықпал келтіреді. Жер асты суларының негізгі
қоректену көздері Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Барлық-Майлы таулы
аудандарында және тау етегі шелифтерінде кездеседі.
Алакөл қазаншұңқыры төрттік және шөгінді-төрттік кезеңдегі суды жақсы
өткізетін борпылдақ шөгіндімен орталық бөлігіне дейін қамтылған.
Геофизикалық зерттеулердің деректері бойынша жер асты суының көлемі 1000
метрден асады.
Гидрофизиктердің айтуы бойынша Алакөл ойпатының және ол жердегі
көлдердің жер асты суларымен қоректенуі гидрогеологиялық жағыдайының
біршама жақсарғанын көрсетеді таулы аудандарда атмосфералық жауын-шашының
фильтыратциясы жерінен тектоникалық бөліну мол аудандарда жарылған сулар
түзіледі. Бұл сулар біртіндеп өзен аңғарларына келеді де, біртіндеп Алакөл
ойпаңына кетеді.
2.2 Қар жамылғысы
Алакөл, Сасықкөл ойпаңдарында түсетін қар жамылғысы қараша, желтоқсан
айларында байқалады. Жоңғар Алатауының солтүстік теріскей беткейлерінде
артық су қоры көп. Таулы аудандарға сондай-ақ қар жамылғысы көп түседі және
еру уақыты науырыз, сәуір айлары. Қар жамылғысының тығыздығы қыстың болуына
байланысты. Қыс қатты болған жылдары оның тығыз орналасқаны байқалады.
Таулы қыраттарда қардың қалыңдығы 0,20 метрге жетеді. Ал биіктеген сайын
өсе түседі. Ең жоғарғы тығыздық Жоңғар Алатауының мұздықтарында 2-3 есе көп
болады. Максимальді су қоры қар жамылғысында тепе-тең емес. Таудың
солтүстік батыс теріскейінде су қоры 500мм-ды құрайды. Қар жамылғысының
еруі наурыз айында байқалады. Бұдан биік 2000-3000 м бикте қар жамылғысының
еруі шілде, тамыз айларына дейін созылады. Жазық Алакөл ойпатында қардың
еруі сәуірде айақталады.
2.3 Термикалық режимі
Алакөлдің термикалық режимінен жылу баланысын анықтаудың негізгі
факторы болып су массасының тереңдігі, желдің қарқындылығы, су массасының
су толқынды араласуы болып табылады.
Жылу баланысы жүрісінен жылу бөлшектерінің жылдық циклі әсерінен
термикалық режимі үш негізгі факторға бөлінеді:
1. көктемгі-жазғы жылыну периоді (сәуір-шілде);
2. күзгі-қысқы салқындау периоді (қыркүйек-қаңтар);
3. Қысқы периоді (ақпан-наурыз);
Су массасының араласуы және стратификация типтері бойынша 4 фазаға
бөлінеді:
1 Көктемгі-жазғы көл суы жиналғаннан бастап тура температурасының
стратификациясы біртіндеп өсетін тұрақты температураның секіріс қабатының
пайда болуына дейнгі кезең;
2 Жазғы-тұрақты секіріс қабаттарының пайда болуынан бастап судың
турбуленттік және конвективті арна суы нәтижесінде сол қабаттың бұзылуына
дейінгі кезеңде орын алатын фаза;
3 Күзгі изотермиялық секіріс қабаты бұзылғаннан бастап мұз құрсау
орнағанға дейнгі кезең;
4 Қысқы изотермия мұз құрсау орнағаннан бастап көлдің мұздан айырлуына
дейнгі кезең [10].
2.4 Мұздық режимі
Мұздың бірінші құбылыстары қабыршақ мұз бен анжыр көлдің солтүстік-
батыс аз сулы шеттерінде орын алады. Көлдің негізгі терең бөліктерінде
бірінші мұз түзілу тек желтоқсан айында пайда бола бастайды. Жер асты
суының көп шығыуынан көлдің оңтүстік-батыс бөлігінде сирек кездеседі [10].
Көлдің терең және қазан шұңқырының бөліктігіне байланысты. Суат
бетінде желдің болуынан тасқының қарқындылығы және желдің араласуынан жер
асты суының келуінен және суының мұздылығының біртекті болмауынан Алакөл
көлінің қатуы ұзақ және күрделі процесеске айналады.
Суының тұздылығының таралуына байланысты судың қату температурасы
Ұржар өзені және басқа өзендерде және көлдің терең орталық аудандарында 0
0С-тан 0,5 0С-қа дейін өзгереді.
Авиабарлаушылардың мәліметтері бойынша Алакөлдің мұзының қатуы көлдің
солтүстік батыс шетінен бастап басталады. Ашық аудандарда қабыршық мұздар
пайда болады да, біртіндеп басқа ашық аудандарға тарала бастайды. Бұл
мұздар ұсақ және ірі мұздарға айналып желдің күшімен көлдің солтүстік батыс
бөлегін басып қалады. Желсіз күндері және ұзақ, суық күндері оңтүстік
батыс, оңтүстік шығыс бөліктерінде мұз жамылғысы орнайды. Орнаған мұз
жамылғысы көлдің оңтүстік жартысында Евгей желінің әсерінен бұзылады.
Тұтастай мұз жамылғысынан босағаннан кейін көлдің бетінде қалқып жүреді.
Бұл аудандардың екінші рет қатуы метрологиялық жағдайларға байлансты
бірнеше күнен үш аптаға дейін созылады. Мұздар бөлініп қалқыған мұздар бір-
біріне жабысып биктігі екі метрге жететін сеңдерге айналады.
Алакөлдің барлық акваториясында мұз құрсау тек қаңтар айында, ақпан
айының басында орнайды.
Алакөлдің терең аудандарында сең жүрумен қатар толқынмен жағаға шығып
қабршық мұздар байқалады.
2.5 Мұз қалыңдығы
Алакөлдің мұздылығының қалыңдығы қыс айының бірінші жартысында мұз
қалыңдығы максимумы 15 см-ге жеткенде байқалады.
Алакөл көлінің мұз жамылғысының өсуі ауа темпратурасының жинақталған
орташа тәуліктің кері әсерінен, әсіресе терең аудандары сеңді, жарқашақ
сипатта болады. Мұз бетіндегі қардың қалңдығы 10 см-ден аспайды. Тегіс
учаскелерде қар қатты оңтүстік батыс желінен сеңді жағаларға жиналып
қалады. Ақпан және наурыз айларында мұз жамылғысының қуаттылығы төмен және
жоғарғы жағынан ерудің әсерінен азайа бастайды. Көктемде күн жылынғанда
мұздың еруінен мұз жамылғысы өзінің беріктігін жоғлта бастайды. Сүйтіп
біртіндеп талқандалып кетеді [10].
Алакөлдің барлық акваториясында мұздар ақпан және наурыз айларында
еріп кетеді.
3 АЛАКӨЛДІҢ ГИДРОМЕТЕОРОЛОГИЯЛЫҚ
ФАКТОРЛАР МЕН БАЛҚАШ КӨЛІ ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ
АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫСТАР
Су теңдестігінің көпжылдық және ғасырлық тербелісі климат пен өзен
ағысының тербелістерімен анықталады. Және де негізгі климаттық фактор
ретінде атмосфералық жауын-шашын қарастырылады. Көл деңгейінің өзен ағысы,
жауын-шашындар мен ауа температурасы арасындағы байланысты анықтау мен
зерттеу арқасында көл деңгейінің көпжылдық және ғасырлық жүрісінің
заңдылықтарын анықтай аламыз. Алынған заңдылықтар бассейндегі жалпы
гидрометерологиялық кезең үшін ағынсыз су қоймаларының жуықталған
деңгейлерін қалпына келтрумен қатар, тарихи және геоморфологиялық
мәліметтермен қалпына келтірілген көлдердің деңгейлері арқылы өзендердің
ағыс мәндерін, жауын-шашын мен температурасының мәндерін қалпына келтірсе
болады. Осыған сәйкес физико-географиялық жағдайы бірдей су қоймаларын бір-
біріне қарап мәндерін қалпына келтіре береміз.
Кейбір су қоймалардың келтірлген байланыстарын зерттеу сұрақтары мен
олардың әдістемелерін Г.Р. Юнусов, А.В.Шнитников, Р.А.Нежиховский,
В.И.Коровин, т.б. ғалымдар жасаған. Алайда мұндай зерттеулер кеңінен
дамымады, қалпына келтірілген деңгейлердің сенімділігі, дәлдігі, есептеу
кезеңін таңдауда көптеген қателіктер жіберлді. Бұл жұмыста берілген
байланыстарды зерттеу тәжірибесі мен Алакөлдің деңгейлерін қалпына келтіру
мысалдары келтірілген [6].
3.1 Алакөл мен Балқаш көлі деңгейлерінің байланысы
Автордың жұмысында Алакөл мен Балқаш деңгейінің ғасырішілік және
ғасырлық тербелісінің синфаздығы көрсетілген. Бұл көлдердің деңгейлік
режимінде өздеріне тән ерекшелктері байқалған. Оларға: көп жылдық деңгейлер
тербелісінің қарқындылығы (амплитуда) мен ішкі циклдардың максимумдарының
түсіу уақыты жатады (сурет 4).
Алакөлдің орташажылдық деңгейі амплитудасының ғасырішілік ырғағы 5-7-
ні құраса балқаштікі 2,3-3,2-ні құрайды, яғни 2 есе көп. Қазіргі кез
трансгрессиясы кезеңіндегі жалпы көтерлім Алакөлде 6 м, ал Балқашта 2,3 м.
Бақыланған кезең үшін қазіргі кезең трансгрессиясының максимумы Балқашта
1961 жылы, ал Алакөлде 1967 жылы яғни 6 жылға кештеу байқалған. Оның
алдындағы трансгрессия максимумы Балқашта 1908-1909 жылдарында байқалса,
Алакөлде 1917 жылға жуықтау яғни 8-9 жыл жылжуы бар.
Келтірілген ерекшеліктер көлдердің су теңдестігі мен қазаншұңқыры
морфометриясының өзгешелігіне байланысты. Ол өзгешеліктердің ең
негізгілеріне қазаншұңқырлар пішіндерінің әртүрлілігі, көлдердің су алмасу
дәрежесі, су теңдестігіндегі жер асты суларының меншікті салмағы және де
Кесте 1-Алакөлдің (Көктума бекеті бойынша) орташажылдық деңгейлері
Жылдар Деңгей, Жылдар Деңгей, смЖылдар Деңгей, Жылдар Деңгей,
см см см
1879 715 1901 1015 1923 982 1945 744
1880 712 1902 1069 1924 999 1946 696
1881 691 1903 1072 1925 980 1947 761
1882 674 1904 1076 1926 936 1948 756
1883 688 1905 1106 1927 901 1949 725
1884 665 1906 1111 1928 913 1950 741
1885 665 1907 1156 1929 896 1951 747
1886 672 1908 1223* 1930 880 1952 774
1887 682 1909 1167 1931 840 1953 814
1888 693 1910 1125 1932 898 1954 846
1889 703 1911 1108 1933 882 1955 862
1890 703 1912 1074 1934 850 1956 887
1891 698 1913 1062 1935 838 1957 879
1892 700 1914 1080 1936 854 1958 928
1893 752 1915 1072 1937 856 1959 1009
1894 798 1916 1058 1938 836 1960 1097
1895 822 1917 1016* 1939 796 1961 1159
1896 836 1918 978 1940 780 1962 1166
1897 864 1919 940 1941 782 1963 1161
1898 959 1920 906 1942 819 1964 1173
1899 946 1921 994 1943 828 1965 1173
1900 955 1922 982 1944 794 1966 1193
1967 1218
*Ескерту: 1879-1948 жылдар аралығындағы деңгейлер Балқаш көлі
деңгейлерімен байланыстырылып қалпына келтірілген. Тарихи мәліметтерге
сүйенсек, ең үлкен шамадағы деңгей 1917 жылдар шамасында (≈1378 см) жеткен.
Алакөлге құятын Алакөл жүйесі көлдерінің ағыстары жатады (Сасықкөл мен
Қошқаркөл). Жер асты сулары ГГИ мәліметтері бойынша көпжылдық кезең үшін
су теңдестігінің кіріс бөлігі Балқашта 5,9 пайыз, ал Алакөлде 25,2 пайызын,
яғни 4 еседен көп бөлігін құрайды. Алакөл деңгейінің трансгрессиялық
фазасындағы жер асты суының көбейуі жер беті ағысына қарағанда уақыттың
едәуір артта қалуымен сипатталады. Жер асты суының фазаның максималды
ұлғайған кезіндегі мөлшері 40-50 пайызға көбейеді. Өзен ағысының аз
мөлшерлі кезеңінде жер асты суларының көлді толтырып тұруда су теңдестігін
сақтауда елеулі үлес қосады. Ол жер асты сулары бассейнде ылғалды кезең
басталғанда жиналады.
Бұл бағытта Алакөлге Алакөл жүйесі көлдерінің келіп құятын ағыстары
да қарастырылады. Көлде су толу жай жүріп, өздеріндегі су да аз болса, онда
солтүстіктен келіп құятын көлдер ағысы жоқ болады. Ал керісінше, көп болса,
онда келіп құятын өзендермен қатар, сол жиналған ағын сулар бірнеше жылдар
бойы көлдің су теңдестігін сақтап отырады. Трансгрессия фазасының
максималды дамуы кезінде солтүстік көлдерден келіп құятын мөлшері 20 %-ды
құрайды, ал Ұялы ауылынан айналып өтіп құйған кезінде 30 %-ға дейін жетеді.
Келтірілген факторлардың жиынтығы Алакөл деңгейінің максимумының
уақыт бойынша жылжуын атмосфералық жауын-шашын максимумы, ағысы (таулы
аудандарда олар бірқалыпты және Балқаш көлінің деңгейі бойынша салыстыра
аламыз. Және де, олар Алакөл деңгейі ғасырішілік циклдық тербелісінің
жоғары біртектілігін де көрсетеді.
Трансгрессияның максималды даму фазасында және тұрақтануының басында,
Алакөл бассейніне Сасықкөл мен Қошқаркөлдердің су жинау алабынан қосымша
ағынсулар келіп қосылады. Одан кейін Алакөл суы ұзақ мерзімге жоғары
деңгейде сақталып тұрады. Сәйкесінше осындай жағдайда бұл жылдары Алакөл
деңгейлері мен гидрометеорологиялық факторлар арасындағы байланыс ажырау
керек. Бұл факторлар арқасында біз өткен жылдарды қалпына келтіру немесе
болашақ жылдарды болжау бізге жеңіл болды.
Алакөл мен Балқаш көлі деңгейлерінің көпжылдық және ғасырлық
синфаздылығынан 1960 жылы автор қарастырып отырған көлдердің 1948-1959
жылдар арасындағы орташажылдық деңгейлердің тығыз коррелятивтік байланысын
тапты. Осыдан кейініріек, В.И.Коровин [6] деген ғалым орташажылдық,
максималды және минималды орташаайлық байланыстарын 1949-1961 жылдар үшін
анықтады (r=0,98). Осы байланыстар негізінде Алакөл деңгейлерінің 1879
жылдан бергі деңгейлері қалпына келтірілді (кесте 1).
Біз ойлағанымыздай, 1962-1967 жылдар мәндері түзу сызық бойынан
ауытқыды. Ол байланыс тығыздығының дәрежесін төмендетті. Орташажылдық
деңгейлердің корреляция коэффициенті 0,96-ны құрады, орташаайлық максималды
мәні 0,89; ал минималды мәні 0,95.
Бір ұйғарымға келсек, егер біз байланыстарды толық ғасырішілік
кезеңге тұрғызсақ, онда байланыстар тығыздығының дәрежесін едәуір сапа
тұрғысынан түсіріп аламыз.
Сурет 1-Алакөлдің орташажылдық деңгейлерінің Балқаш көлі
деңгейлерімен қалпына келтрілген және нақты мәліметтер бойынша көпжылдық
жүрісі
Сурет 1-де 1950-1966 жылдардағы Алакөл мен Балқаш көлінің орташажылдық
деңгейлерінің нақты және қалпына келтірілген жүрістері көрсетілген. Қалпына
келтірілген Алакөл мен Балқаш көлінің деңгейлерін ажырата келе, біз
Алакөлдің нақты жүрісі шамасының дәлдігін төмендетеді. Қалпына келтірілген
мәліметтердің нақтыдан ауытқуының ең үлкен мәні ±0,7 (1946-1967 жылдардағы
амплитудасы 12%). 1879-1947 жылдардағы деңгейлерді қалпына келтіру дәлдігі
±1 м болды. Оның үстіне түзу сызықтың сыну аудандарындағы шамалар қатесі
мәндерімен ғана емес, сонымен қатар су деңгейлері мәндерінің оң не теріс
таңбаларында да жасанды жылжу нәтижесінде қателіктер орнауы мүмкін.
Сонымен, біз алынған байланыстарды қалпына келтіру арқылы, максимумдар
мен минимумдарға түзету енгізу арқылы, тарихи және геоморфологиялық
мәліметтерге сүйене отырып, уақыт бойынша жылжуын ескере отырып кеңінен
қолдана аламыз. Алдыңғы кездегі трансгрессия максимумы 1908 жылы емес, 1914-
1917 жылдарда орын алған. 1917 жылғы максималды орташажылдық деңгей тарихи
деректерге сүйене келе, оның мәнін 1378 см-ге теңестірді. Ал регрессияның
минималды деңгейін 1940 жылдардағы карталар бойынша анықталғандай, 628 см
деп аламыз.
3.2 Алакөл деңгейлерінің гидрометеорологиялық факторлармен байланысы
Бассейннің өзен ағысының, су теңдестігінің және көлдер деңгейі
ылғалдануының көпжылдық тербелістерін анықтайтын басты фактор атмосфералық
жауын-шашын болып табылады. Өзге де факторлардың ықпалынан жауын-шашын
жиынтығы мен өзендердің жылдық ағындысы арасындағы байланыс біртекті емес
болып келеді. Ол факторларға жыл ішінде жауын-шашын таралуы, бассейннің
алда келе жатқан ылғалдануы, топырақ қатуының дәрежесі, көктемгі қар еру
шарттары, т. б. жатады. Оның үстіне жауын-шашын мен өзен ағындысы
байланыстары көлдер деңгейімен тығыз байланыста [6].
Байланыстар сипаттамалаындағы ерекшеліктер ағынды және ағынсыз
көлдерде, біржылдық және көпжылдық толу қабілеті бар көлдерде болуы мүмкін.
Алакөл тобы солтүстік көлдер ішіндегі Сасықкөл мен Қошқаркөл орташажылдық
деңгейлерінің жүрістері ағынды көлдер қатарына жатады. Ол көлдер бір немесе
екіжылдық толу қабілетіне ие. Көлдер өзен ағындысы мен жауын-шашынның
көпжылдық жүрісі сипатына сәйкес келеді. Алакөл дегейлерінің жүрісі өзге де
ағынсыз көлдер сияқты көпжылдық толу қабілеті бар бола тұра жауын-
шашындардың жылдық жиынтық мөлшері мен өзен ағындысының орташажылдық
өтімдерінің тербелістерімен ерекшеленеді. Жылдық ағындының кіріс бөлігінен
тыс, кез келген жылда бұл көлдің деңгейі алдағы жылдардағы су қоры мен
бассейн ылғалдануымен анықталады, яғни бірнеше жылдардағы
гидрометеорологиялық жағдайлардың интегралды сипаты болып табылады [6].
Алакөл деңгейінің көпжылдық жүрісі 1932-1964 жылдар үшін атмосфералық жауын-
шашын, өзен ағындысы мен жаз мезгілі үшін орташа ауа температурасының
жылдық қосындысының ауытқуының интегралды жиынтығымен тығыз байланысқан.
Сол факторлар себебінен, 1947-1967 жылдар аралығында Алакөл деңгейінің
көтерілуі түсіндіріледі.
Алакөл жүйесі көлдері деңгейлерінің Тентек өзені ағындысының таулы
аудандардағы (Лепсі, Ұржар) атмосфералық жауын-шашындардың хронологиялық
графиктерін сараптайтын болсақ, өзен ағындысының және көл деңгейлерінің
көтерілуі жауын-шашындар максимумдары байқалған сәттен бір жылдан кейін
байқалады. Сасықкөл орташажылдық деңгейлерінің максимумдары Тентек өзені
ағындысының максимумы байқалған кезден 1 жылдан соң, Қошқаркөлде 1,5-2
жылда, Алакөлде 4 жылдан кейін көрінеді. Минимум да осы заңдылыққа
бағынады.
Солтүтстік көлдер деңгейлері, әсіресе, Сасықкөлде өзен ағындысы
тербелістерінің 3-7 жылдық циклы қайталанып тұрады. Бұл 1932 жылдан бергі
деңгей жүрісін болжап, анықтауға мүмкіндік береді.
3.3 Көл деңгейлерінің өзен ағындысымен байланысы
Графиктерді құру мен оларды сараптау нәтижесінде Тентек өзеніндегі
(Түнқұрыз бекеті) орташажылдық су өтімдері мен көлдердің орташажылдық
деңгейлерінің мәндері арасындағы заңдылықтар зерттеліп анықталды [8].
Сурет 2-Алакөлдің орташажылдық деңгейлерінің және Лепсі станцасы бойынша
орташа ауа температураларының көпжылдық жүрісі:
1-деңгейлер; 2-температуралар; 3-температуралардың нормадан
ауытқуларының интеграл қосындысы
Сурет 2-те көрсетілгендей, Алакөл деңгейлері мен орташажылдық өтімдер
арасында тәуелділіктер жоқ болып шықты. Су өтімдері мен солтүстік көлдер
деңгейлері арасындағы тәуелділіктер онша тығыз орналаспады. Бұл
бастаулардың деформациясы салдарынан пайда болған көлдердің біріне-бірі
құйылып кетуімен және көлдердің беттік ағыстарымен ығысуымен түсіндіріледі.
Бұл жағдаймен қатар, Алакөл деңгейлерінің 1949-1966 жылдардағы Тентек
өзеніндегі ағынды модульдік коэффициентінің интегралды жиынтығы арасындағы
байланыстың коррелятивтілігі (r=0,97) өте жақсы шыққан.
3.4 Алакөл деңгейлерінің жауын-шашындар мен ауа температурасымен
байланысы
1962-1965 жылдары Балқаш көлі мен Алакөлдің деңгейлерінің жауын-
шашындар мен ауа температурасымен байланыстарын В.И.Коровин [9] толығымен
зерттеген. Алакөлді зерттеу үшін Іле Алатуында орналасқан Үлкен Алматы көлі
мен Мыңжылқы бекеті және де Жоңғар Алатауында орналасқан Андреевка
бекетінің бақыланған мәліметтері алынды. В.И.Коровин Алакөлдің максималды
орташаайлық пен орташажылдық деңгейлері мен сәуір-қыркүйек айлары аралығы
үшін алынған орташа ауа температурасы және жылдық жауын-шашын арасындағы
тәуелділіктерді алды. Бұл тәуелділік ауа температурасы интегралды ауытқуын
түрлі екі сызықпен бейнеленген [9].
Алакөл деңгейлері тәуелділіктері Алакөл жүйесі көлдері орналасқан
бассейндегі атмосфералық жауын-шашын, ауа температурасы және ылғалдану
коэффициентінен бөлек алынды.
1949-1966 жылдар үшін Алакөл деңгейлері тәуелділіктері Лепсі станцасы,
Ұржар, Бақты және Үшарал бекеттері үшін жекелеп 3-5 жылдық сырғымалы кезде
атмосфералық жауын-шашындардың нормадан ауытқуына тәуелділіктермен
сыбайластырылған және де 1932-1966 жылдардағы жоғарыда келтірілген әрбір
бекеттің бір-бірімен өзара байланыстары да зерттелген. Әр бекет үшін немесе
әрбір бекеттер тобы үшін құрылған тәуелділіктер үш нұсқада берілді:
күнтізбелік жыл үшін жауын-шашын, гидрологиялық жылға және қыс мезгілі үшін
алынды. Жалпы есептегенде елуден астам нұсқадағы зерттеулер жүргізілген.
Біз күткеніміздей, деңгейлердің жылдық жауын-шашын мөлшерімен
тәуелділік жоқ болып шықты. Жауын-шашындардың орташаланған сырғымалы
кезеңдермен тәуелділіктері де онша тығыз болмады. Ауытқулардың интегралды
қосындысының олардың орташа көпжылдық мәндерінен ауытқуы Лепсі, Ұржар және
Бақты бекеттеріндегі тәуелділіктер көрсеткіші жақсы болды. Ең жақсы
нәтижелер (r=0,90-0,96) Лепсі мен Ұржар бекеттері арасындағы тәуелділіктен
алынды (сурет 7). Жауын-шашын мәндерінің орташаланғандары Жоңғар Алатауы
мен Тарбағатайдан келіп түсетін салалардың толыққанды қоректенуі
нәтижесінде Лепсі мен Ұржарда да жақсы алынды. Ең тығыз байланыстар
күнтізбелік жыл үшін (0,96), одан сәл төменірек гидрологиялық жыл жауын-
шашындарының ауытқуы (0,95) және де гидрологиялық жылдың қыс мезгілі үшін
ең төмен дәрежеде (0,90) алынды. Үшарал бекетіндегі деңгейлердің жауын-
шашындармен байланысының мүлдем жоқтығын таулы және жазықтық аудандардағы
атмосфералық жауын-шашындар көпжылдық жүрісінің анықталған асинхрондығымен
(біркелкісіздігімен) түсіндіріледі.
Алакөлдің орташажылдық деңгейлері мен ауа температураларының да осы
бекеттер бойынша тәуелділіктері зерттелген. Негізгі айырмашылығы жиынтық
жауын-шашын сияқты күнтізбелік және гидрологиялық жыл үшін деп алынбай, ауа
температурасының орташаланған мәннің түрлі кезеңдердегі нұсқасына қарап
алынған. Мысалыға, маусым-тамыз, мамыр-қыркүйек, сәуір-қазан айларына
зерттелген. Сурет 3-те біз Лепсі және Ұржар бекеттерінде маусым-тамыз
айлары үшін алынған орташа температуралардың жақсы нәтижелі тәуелділіктер
(r=0,96-0,98) құрағанын көре аламыз. Температураларды орташалағанда кезеңін
ұлғайтқан сайын (V-X, IV-X) тәуелділік сапасы нашарлайды.
Сурет 3-Алакөлдің орташажылдық деңгейлерінің Лепсі станцасы бойынша VI-
VIII айлары үшін орташа ауа температуралары интегралды қосындысына
тәуелділігі
Сурет 4-1932-1966 жылдардағы Лепсі станцасындағы шілде-тамыз
айларындағы орташа ауа температуралары мен сұйық күйдегі жауын-шашындар
қосындысының байланысы
Сурет 4-те көрсетілгендей, су деңгейлері мен ауа температурасының
тығыз байланысып тұруы температураның ұлғайған сайын көл айдыны бетіндегі
булануды көбейтіп, көл деңгейінің төмендеп кетуімен ғана түсіндірілмейді;
сонымен қатар, жиынтық жауын-шашындар мен температуралардың нормадан
ауытқуларының пропорционалды тәуелділіктерімен де түсіндіріледі.
Екінші фактордың маңыздылығы Алакөл деңгейлері мен ауа
температураларын байланыстырғанда ағындының қалыптасу ауданында орналасқан
Лепсі станцасы (r=0,96) көрсеткіштері Алакөл маңында орналасқан жазықтықта
Үшарал (0,81) бекетінің көрсеткіштеріне қарағанда байланыс тығыздығы
жағынан жақсы шығып тұр. Себебі, таулы және жазықтық аудандарда ауа
температурасының көпжылдық жүрісі синхронды емес болып саналады.
Алакөлдің орташа көпжылдық деңгейлері ылғалдану коэффициенті
интегралды жиынтықтың нормадан ауытқуының орташа көпжылдық мәндерімен
байланыстырылған тәуелділіктері де сол бекеттер бойынша қарастырылған. Бұл
тәуелділіктер жауын-шашындар мен ауа температураларын байланыстыру үшін
қолданған. Ылғалдану коэффициенті жекелеген жыл үшін атмосфералық жауын-
шашындардың орташа ауа температураларына қатынасы арқылы табылады [9].
Зерттеулер нұсқасы жоғарыда келтірілген 1, 2 және 3 жылдық ығысуы бар
жауын-шашындар нұсқасы (күнтізбелік жыл, гидрологиялық жыл және
гидрологиялық жылдың қыс мезгілі) мен ауа температурасы нұсқасы бойынша
(маусым-тамыз, мамыр-қыркүйек және сәуір-қазан айларының орташа мәндері)
түрлендіріліп анықталады. Жалпы есеппен алғанда 27 нұсқа қарастырылған. Ең
тығыз тәуелділік Лепсі станцасы үшін (cурет 5) күнтізбелік жыл ішіндегі
жиынтық жауын-шашын мен ауа температурасының маусым-тамыз айларындағы
мәндері арасында алынды (r=0,97). Жауын-шашындардың гидрологиялық жыл үшін
алынған мәндерін пайдалансақ, r коэффициенті 0,92-0,93-ке дейін түсіп
кетеді. Оның үстіне ауа температурасының жыл ішіндегі орташаланған мәніне
де тәуелді, ұзақтау болған сайын сапасы төмендей береді.
Өзге де станцаларды пайдаланған кезде де r шамасы төмендейді:
Ұржарда 0,95-0,91; Бақтыда 0,92-0,89; Лепсі мен Ұржарда 0,97-0,91; Лепсі,
Ұржар мен Бақтыда 0,96-0,92; барлық 4 бекетте 0,95-0,91. Бір жылға
ығыстыратын болсақ, байланыс тығыздығын кішкене болса да жақсартады, 2
жылда оншама байқалмайды, ал 3 жылда тығыздықтың дәрежесін төмендетеді.
Байланыс тығыздықтары барлық қарастырылған тәуелділіктерде нормадан
интегралды ауытқу күйінен өзгермейтінін айта кеткеніміз жөн. 1949-1966
жылдардағы алынған байланыстардың интегралды нормадан ауытқуылары мен 1932-
1966 жылдардағы есептік норманы анықтау кезінде де бұл жайт орын алады. Су
деңгейлерінің өткен шақтағы мәндерін қалпына келтіру үшін барлық кезеңге
арнап интегралды қосындылардың есебін шығару керек.
Сурет 5-1932-1966 жылдардағы Алакөлдің орташажылдық деңгейлерінің Лепсі
станцасы бойынша ылғалдану коэффициентінің нормадан ауытқуының интегралды
қосындысына тәуелділігі
Алакөл деңгейі мен барлық гидрометеорологиялық факторлармен
қатынастарының басты ерекшелігі 1961-1965 жылдардағы орташаланған байланыс
сызығынан солға қарай ауытқуы, ал ауа температурасының сол жаққа ауытқуы
болып табылады. Солтүстік көлдерден келіп құятын сулар мен бұрыннан
жиналған жерасты су қорларының бар болғанынан Алакөл деңгейлері бұл
жылдарда жоғары деңгейде тұрған [6].
Алынған тәуелділіктер бойынша Алакөл деңгейлерінің өткен жылдардағы
мәндерін қалпына келтіре аламыз. Кесте 2-де 1932-1948 жылдар үшін Алакөлдің
орташажылдық деңгейлері келтірілген. Олар сурет 3 және 4-те көрсетілген
тәуелділіктер бойынша қалпына келтірілген. Кезеңнің алғашқы жартысы үшін
гидрометеорологиялық факторлар арқылы алынған тәуелділіктер Балқаш көлі
деңгейлерімен алынған тәуелділіктерге қарағанда жақсы нәтижелерге қол
жеткіздіртті. Ағынды бойынша алынған тәуелділіктер жетінші жылдан,
температура бойынша оныншы жылдан, ал жауын-шашынмен алынған тәуелділіктер
тек онекінші жылдан бастап нәтижелер бере бастады. Сызықтардан ауытқудың
айқын дәлелі сурет 2 және 3-те көрсетілген. Есептік кезеңнің басындағы
ағынды, жауын-шашын мен ауа температурасының нормадан ауытқу жиынтықтары
есептік кезеңнін соңындағы мәндерге жақын болғанымен де, Алакөл
деңгейлерінің басындағылардан соңғыларының мәндері әлдеқайда жоғары болған.
Мұның басты себебі, 1932-1966 жылдардағы есептік кезеңдегі көл
тербелістерінің ғасырішілік толық циклдарына қатысты презентативті еместігі
(ерекшеліксіздігі) болып табылады.
Кесте 2-Балқаш деңгейлерімен, Тентек өзені-Түнқұрыз бекеті бойынша
ағынмен, Лепсі станцасы бойынша жылдық жауын-шашын мен маусым-тамыз
айларындағы орташа ауа температурасымен қалпына келтірілген Алакөлдің
орташажылдық деңгейлері
ЖылдаБалқаш Тентек өзені Жауын-шашындардыАуа
р деңгейлерімен ағынды ң нормадан температурасының
байланыстар коэффициентінің ауытқуының нормадан
бойынша 339,13 минтегралды интегралды ауытқуының
(БЖ) қосындысының қосындысының интегралды
байланыстары байланыстары қосындысының
бойынша бойынша байланыстары
бойынша
Н, см Н, см
Балқаш Алакөл
1810-1840 1840-1845 жж А.Шренк
аралығынлағы минимумға А.И.Сильвергем
жеткен деңгейлердің
төмендеуі
1850-1860 1866 жылдың басындағы Ш.Уалиханов
деңгейлердің көтерілуі А.Голубев
1866-1885 1884-1885 жылдардағы Тихменев пен Поплавский
деңгейдің төмендеуі В.В.Сапожников
В.И.Шнитников
1886-1917 1911-1917 жылдардағы В.В.Сапожников
деңгейлердің көтерілуі В.И.Шнитников
П.Н.Лебедев
П.П.Румянцев
1917-1946 1940-1946жылдардағы З.А.Сваричевская
деңгейдің төмендеуі 1940-1948 жж. карталар
мен анықталған
мәліметтер
1947-1967 1967 жылғы деңгейлердің Нақты бақыланған
максимумына дейін мәліметтер мен
көтерілуі Сасықкөл-Қошқаркөл
деректері
Алакөл жүйесі көлдерінің жағалаулары мен аралдарында 3-5 метрден 36-70
метр қазіргі деңгейден жоғары тұрған бұрынғы іздері байқалған. Кейбір
жерлерде түрлі тереңдіктерде (Сасықкөл мен Қошқаркөлде) жерасты суларының
террасалары мен құрлықтың суға батқан пішіндері байқалған. Бұл
морфологиялық белгілер туралы өз еңбектерінде З.А.Сваричевская,
К.В.Курдюкова, Е.А.Казанская және Т.Н.Джуркашев баяндаған [7].
Террасалар мен валдар биіктігін бұл авторлар түрлі уақытта түрлі
жағалаулар учаскелерінде түрлі дәлдік дәрежелерімен, сәйкесінше
қарастырылған көлдерде анықталған. Көптеген еңбектерде көлдер деңгейінің
сілтемелері мен алқаптың жұмыстар жылы көрсетілмеген. Бұл келтірілген
мәліметтерді орнына қоюға қиыншылықтар туғызады.
Бұл мәліметтерді жүйелендіру арқылы және де теңіз деңгейіне
сәйкестендіріп, биіктік белгілерін қою арқылы біз жалпы Алакөл жүйесі
көлдері акваториясыдағы террасалардың таралуының бағыты мен бағдарын
анықтап, тектоникалық жылжулардан пайда болған барлық бұзылу мен мүжілулер
сарапталды (кесте 3).
Кесте 4-Алакөл жүйесі көлдерінің өткен кездегі су деңгейлері
террасалар биіктігі мен өзге де іздері
Биіктігі, м Іздердің орналасуы мен ерекшеліктері
Теңіз Көлдер
деңгейінен деңгейінен
жоғары жоғары
орналасу орналасу
биіктігі биіктігі
(БЖ) (1962 ж.)
352 1,5-2 Сасықкөл. Оңтүстік-батыс жағалауы.
2-3 Қошқаркөл. Оңтүстік-шығыс жағалауы
4-5 Алакөл. Кіші Алакөл шығыс жағалауының террасасы,
Алакөлдің шығыс жағалауы (Жарбұлақтың солтүстік
жағалауы), Аралтөбе аралдарында, шығыс
жағалауындағы аңғарлар.
355-357 4-6 Алакөл ойпатының көл-батпақтық жазықтығы мен
жоғары төрттік жазықтығы арасындағы қазіргі
кездегі шекарасы
8-10
Сасықкөл. Аралтөбе аралының солтүстік-батыс және
оңтүстік-батыс жағалауы (Т.Н.Джуркашев бойынша).
Алакөл. Кіші Алакөлдің шығыс жағалауындағы
367-372 20-25 Алакөлдің солтүстік-батыс және шығыс жағалауы
және Аралтөбе аралдарындағы террасалар мен
валдар.
Алакөл. Шығыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
География факультеті
Құрлық гидрологиясы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
АЛАКӨЛДІҢ КӨПЖЫЛДЫҚ СУ
ДЕҢГЕЙІ РЕЖИМІ
Орындаған: ________________________ Н.К.Смагулов
5-курс студенті (қолы)
Ғылыми жетекші: ________________________ М.М. Молдахметов
г.ғ.к., доцент (қолы)
Норма бақылаушы: ________________________ С.Р. Жанпеисова
(қолы)
Қорғауға жіберілді:
___ _________ 2007 ж.
Кафедера меңгерушісі:
т.ғ.к, доцент _________________________ Р.Г. Абдрахимов
(қолы)
Алматы, 2007
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс 57 беттен, 13 суреттен, 11 кестеден және 12
қолданылған әдебиеттен тұрады.
Жұмыс барысында қолданылған негізгі сөздер: Алакөл жүйесі көлдері,
Сасықкөл, Қошқаркөл, Тентек өзені, ғасырлық тербелістер, ауа температурасы,
гидрометеорологиялық факторлар, термикалық режим, су деңгейі, бекет
графигінің нөлі, өзен ағындысы, су режимі, ғасырлық және ғасырішілік
тербелістер, айналым, ырғақ, синфаздылық, жиынтық жауын-шашын, ылғалдылық,
терраса, су жары, модульдік коэффициент, ағынды, нормадан ауытқулар,
тербелістер амплитудасы, т.б .
Жұмыстың мақсаты Алакөл жүйесі көлдерінің көпжылдық деңгейлер
жүрісінің сипаттамаларын анықтау болып табылады. Практикада көпжылдық
деңгейлер жүрісінің сипаттамаларын анықтау үшін көптеген әдіс-тәсілдер кең
қолданылады. Солардың ішінде, су деңгейлерінің мәндері жетіспеген жағдайда
оларды қалпына келтіру әдісі, т.б. жатады. Біз су объектісіне қатысты су
деңгейлері, ауа температураларының сипаттамалары және жиынтық жауын-шашын
мәндерін өзара байланыстыра белгілі бір заңдылықтардың бар екенін
анықтадық.
МАЗМҰНЫ
б.
КІРСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 АЛАКӨЛ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ..
1.1 Табиғи 5
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
1.2 Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.3 Радиациялық теңдестігі 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
1.4 Ауа 6
темпратурасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
1.5 Ауа ылғалдығы 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
1.6 Топрағы және өсімдік жамылғысы 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
1.7 Атмосфералық жауын-шашыны 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.8 Жел режимі 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
2 АЛАКӨЛ АЛАБЫНЫҢ ГИДРОГРАФИЯСЫ МЕН МОРФОМЕТРИЯСЫ
9
2.1 Гидрогеологиясы 9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
2.2 Қар жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2.3 Термикалық режимі 10
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
2.4 Мұздық режимі 10
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
2.5 Мұз қалыңдығы 11
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
3 АЛАКӨЛДІҢ ГИДРОМЕТЕОРОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР МЕН БАЛҚАШ КӨЛІ
ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫСТАР ... ...
12
3.1 Алакөл мен Балқаш көлі деңгейлерінің 12
байланысы ... ... ... ... ... ... . ...
3.2 Алакөл деңгейлерінің гидрометеорологиялық факторлармен байланысы
16
3.3 Көл деңгейлерінің өзен ағындысымен байланысы ... ... ... ... ... ... 17
3.4 Алакөл деңгейлерінің жауын-шашындар мен ауа температурасымен
байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
4 ТАРИХИ ЖӘНЕ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ МӘЛІМЕТТЕР БОЙЫНША АЛАКӨЛ ЖҮЙЕСІ
КӨЛДЕРІ ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ ҒАСЫРЛЫҚ ТЕРБЕЛІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
4.1 Алакөл жүйесінің солтүстігіндегі көлдер (Қошқаркөл, Сасықкөл)... 35
4.2 Қошқаркөл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
4.3 Сасықкөл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
4.4 Орташа көпжылдық ең жоғарғы және ең төменгі көл деңгейлері ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 45
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 47-57
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың мақсаты Алакөлдің көпжылдық су деңгейі режимін
зерттеу болып табылады. Практикада су деңгейі режимдерін зерттеу үшін түрлі
формулалар, соның ішінде эмпирикалық формулалар кең қолданылады.
Бізге берілгені метеорологиялық элементтердің, яғни жауын-шашынның
орташа көпжылдық мәндері, ауа температураларының сәуір-қыркүйек айларындағы
орташаланған мәндері және су деңгейлерінің көпжылдық максимум мәндері.
Осы үш параметрді өзара сәйкестендіру үшін А. Шренк, В.И. Коровин,
А.В. Шнитников, Р.Д. Курдин, т.б. зерттеуші ғалымдардың әдістерін
қолданамыз.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында Алакөл алабының физико-
географиялық сипаттамалары, соның ішінде жалпы табиғи жағдайы, климаты,
топырағы мен өсімдік жамылғысы және өзге де сипаттамалар қарастырылған.
Екінші тарауға келсек, мұнда алап гидрографиясы мен морфометриясы, яғни
гидрогеологиясы, термикалық режимі, т.б. көрсетілген. Үшінші тарау мен
төртінші тарау осы дипломдық жұмыстың басты қозғалып отырған мәселесіне
жауаптар береді. Онда Алакөл жүйесі көлдерінің гидрометеорологиялық
факторлары және Балқаш көлі деңгейлерімен байланыстарын қарастыра отырып,
тарихи және геоморфологиялық мәліметтер бойынша Алакөл деңгейлерінің
ғасырлық тербелістері мәселесін де қозғаған.
1 АЛАКӨЛ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Табиғи жағдайы
Алакөл бассейні Қазақстанның оңтүстік шығысының көп бөлігін алып
жатыр. Бассейн таулы және жайылмалы болып екіге бөлінеді. Бұл аймақтың
орографиясы мен геологиясы өте күрделі және биктік белгісінің үлкен
амплитудасы әрқилы және күрделі екендігін көрсетеді. Алакөл ойпаты өзіндік
орографиялық аудан құрайды, ал табиғи климаты құрғақ жазықтыққа кіреді.
Алакөл-Қазақстанда көлемі жағынан екінші көл және республикамыздағы жалғыз
суы терең, тұйық көл. бұл көлдің суының көлемі Балқаш көлінің су көлемінің
жартысымен бірдей.
Алакөлдің жағалық сызығы үлкен тілімділігімен ерекшелене отырып, көптеген
жарты аралдарды шығанақ және бұғаздарды құрайды. Ең ірі бұғаз Кіші-Алакөл,
көлдің оңтүстік шығыс шетін алып жатыр. Көлдің оңтүстік батыс және оңтүстік
шығыс жағалауы біршама құламалы және биік болып келеді, ал солтүстік батыс
жағалауы өте биік емес.
Алакөл қасындағы көлдерден тереңдігімен, түбінің күрделі рельефімен,
сансыз аралдарымен, қайраңдар және шығанақтарымен ерекшеленеді. Көлдің
терең сулы зонасы оңтүстік батыстан, солтүстік шығысқа созылып жатыр.
Алакөлдің түптік шөгінділері солтүстік көлдерге қарағанда түбінің
рельефінің өте күрделі орналасуымен, жағаларының құралуымен, сансыз
сағаларымен, соның ішінде көлге қиыршық және жұмыр тастарды әкелетін
сағаларымен, қарқынды желді, толқындарымен және желді ағынды жүйелерімен
ерекшеленеді.
Алакөлдің түптік шөгінділерін Т. Р. Омаров алты типке бөлді, жағалық
зоналарында ұсақ және орташа құм түйршіктері, және қиыршықтас пен жұмыртас
басымырақ. Олар Жаманты өзенімен ағып келеді. Бұл шөгінділер көлдің жанынан
12 метр тереңдікке дейін таралған жол-жол кірмемен кескінделген. Аралтөбе
аралында қиршықтасты шөгінділер кездеседі. Көлдің лайлы құммен жаблған
оңтүстік батыс бөлігі сублиторальді зона болады. Профундальды бөлігі көлдің
терең жерлеріне тән. Бұл жағдайлар Кіші-Алакөл және Ұржар өзені маңында
кездеседі.
1.2 Климаты
Қарастырып отырған аудандардың климаты негізінен құрғақ континентальды
және климаты оңтүстіктен солтүстікке қарай өзгеріп отырады. Жазықтықтарда,
таулы, шоқы аудандарында ауа темпратурасы тәуліктік және жылдық өзгеріп
отырады. Бұл жердің қысы ұзақ әрі суық және жазы ыстық, құрғақ. Климат
ерекшелігі таулы аудандарда біркелкі емес. Климаты тау жыныстарының
орналасуына және жауын-шашының биктік бойнша өзгеруіне, ауа темпратурасына,
ауа ылғалдығына, желдің жылдамдығының бағытына байланысты. Таулы және биік
шоқы шыңдарында теңіз деңгейінен биктік пен рельеф формасына байланысты
орта. Таулы белдеу өзіндік климат құрайды. Жоңғар Алатауының климаты
әртүрлі [9].
1.3 Радиациялық теңдестік
Мұнда жазық аудандарда жылдық мезгілі радиациялық теңдестік 150 ккалсм2.
Ал ұсақ шоқы және тауға жақын аудандарда бұлттар ұлғаятын жоғарғы
қабаттарда жабуына байланысты радиатсиялық теңдестік азаяды. Мұнда шамамен
125 ккалсм2. Негізі көбінесе радиациялық теңдестік тауға түсетін
радиацияға байланысты күз мезгілінде, қазан, ақпан айларында өте жоғары
болады, ал сәуір айынан қарашаға дейін аз болады. Наурыздан маусымға дейін
жазық аудандарда қарама-қарысы шашыранды радиация болады. Себебі ерімей
жатқан қарлар мен мұздықтарға байланысты шашыранды радиация жарық
аудандарда жылы және суық қыс мезгілінде болады. Мерзімдік қайтымды
радиациялық балансқа бақылау желтоқсан айында жүргізіледі. Ең жоғарғы
көрсеткіші қаңтар айында байқалады. Оңтүстік далалы жарық аудандарда
анықталған температура инверсиясы солтүстікке сәйкес келеді.
1.4 Ауа температурасы
Жылдық ауа температурасы солтүстік аудандарда 2-5 0С-ге дейін жетеді. Ал
Алакөл маңы жазық аудандарында 5-10 0С-ге дейін жетеді. Солтүстік
аудандарда ауа темепратурасы бірдей болып ерекшеленеді. Ал таулы аудандарда
ауа температурасы -25 0С, ал оңтүстік жазық аудандарда
-35 0С құрайды.
Қыста оңтүстік жылы аудандарда күн жылына бастайды. Бұл көбіне қайталанып
отырады, қаңтар, ақпан айларында кейде 3 күнге, кей жылдары 7-10 күндерге
созылып кетеді. Жылдық тербелісте орташа тәуліктік температура 3 0С-ден 10
0С-ге дейін, ал максимальді температура қаңтарда 12 0С-ге дейін жетеді.
Осы аудандарда ауа температурасының қарқынды өсуі көктем мезгілінде
байқалады. Орташа температура ең ыстық айларда шамамен 25 0С-ді құрайды. Ал
биктігі 3000 м жерлерде орташа температурасы 7-10 0С-ді құрайды. Ал орташа
жылдық орташа амплитуда тербелісі, ауа температурасы осы жабық аудандарда
35-45 0С-ді құрайды.
Жоңғар Алатауы бөктеріндегі таулы аудандарда жазыққа қарағанда кіші
ауа темпратурасы қалыптасады [9].
1.5 Ауа ылғалдығы
Жазық аудандарда жылы мезгілдерде су буының көп болуына байланысты жылдық
орташа абсолютті ылғалдық 5-5,5 мб құрайды. Ал жазық тасты жерлерде 6-6,5
мб құрайды. Ал ылғалдығы жоғары аудандарда 7-8 мб. Бұл құбылыс таулы
аудандарғада тән.
Алакөл маңында ылғалдылықтың жылдық абсолиютты амплитудасы 6-7 мб. Бұл
аудандарда максималды ауа ылғалдығы қаңтар, ақпан айларында байқалады.
Орташа жылдық ауа ылғалдылығы солтүстікте 6мб, ал оңтүстікте 9 мб құрайды.
Ал қыс мезгіліндегі тапшылық солтүстікте 0,3-0,7 мб, оңтүстікте 0,8-1,7 мб
мөлшеріне сәйкес келеді. Орташа жылдық тапшылық таулы аудандарда ауа
ылғалдылығының биіктігінің өсуіне байланысты азайып отырады. Ал шамамен 6-
8мб құрайды. Ауа ылғалдылығы жер бедеріне байланысты болады [9].
1.6 Топырақ және өсімдік жамылғысы
Топырақ және өсімдік жамылғысы жалпы аудандарда таралуы бойынша біркелкі
емес. Ал жер бедерінің орналасуына байланысты және морфометриялық
сйпаттамасына тығыз байланысты.
Алакөл маңында көбінесе сазды топырақ яғни батпақтар басым болады. Бұл
жалпы аудандарда сазды, құмды далалық топыраққа тән. Солтүстік аудандарда
ұсақ өсімдіктер басым, мысалы, жусан, бетеге, изен, қырықбуын т.б. Алакөл,
Сасықкөл маңы негізінен қамыс, қоға тәрізді өсімдіктерге бай. Бұл жерлерде
сазды батпақтар, құмды топырақтар, сары топырақ басым. Бұл жерлер қиақ, ши,
теміртікенге бай, тауда қарағай,емен, қайың, шырша, терек ағаштары өседі.
1.7 Атмосфералық жауын-шашын
Бұл аудандарда атмосфералық жауын-шашын бірдей емес. Бұл аудандардың
солтүстігіне атмосфералық жауын-шашын аз түседі. Оның мөлшері шамамен 150
мм. Алакөл маңында атмосфералық жауын-шашын мөлшері 200-250 мм құрайды.
Таулы аудандарда 2-3 есе көп түседі, жазық аудандарда құмды жерлер көп
болғандықтан су тапшылығы басым.
Жоңғар Алатауында ең үлкен жауын-шашын мөлшері, жаз мезгілінде әр түрлі
байқалады. Жер бедері әр түрлі болғандықтан жауын-шашын түсуі бір келкі
болмайды. Жауын-шашынның ең көп түсуі солтүстік Алакөл маңында және таулы
аудандарда көктем мезгілінде байқалады. Ең аз жауын-шашын жаз, күз
айларында байқалады [9].
Жауын-шашын мөлшері теріскей Жоңғар Алатауында 70-80% мөлшерін құрайды,
орташа таулы аудандарда қыс айларында 60% құрайды. Максималды жауын-шашын
мөлшері Жоңғар Алатуаының ең биік шыңдарында байқалады.
1.8 Жел режимі
Жел құрлыққа қарағанда ірі суаттарда, көл бетінде едәуір көп болады. Бұл
құрлыққа қарағанда су бетінде кедір-бұдырлықтың аздығынан болады. Ауа
ағысының ұзақ жүрісіне байланысты желдің жылдамдығы бәсеңдейді және жағадан
1-2 км аралығында тоқтап қалады.
Барлық Алакөл көлдері үшін су бетінен желді күшейтетін орын болуы керек,
Жоңғар қақпасынан шыққаннан кейінгі ағынның кеңеюі Алакөлдің оңтүстік шығыс
бөлегінің желінің жылдамдығын азайтады, ал ағынның қозғалысы су бетінің
әсерін ұстап қалады. Көлдің үстіндегі ағынның таралуы болмаған кезде жел
жақтағы жағадағы желдің жылдамдығы ық жағадағы желдің жылдамдығын көбейту
керек.
Алакөл ойпатының желдің режимі күрделігімен, өзіне тән ерекшелігімен
ерекшеленеді. Бұл ерекшеліктер жалпы синоптикалық процестердің әсер етуімен
және жергілікті желдің туындауынан ауданның күрделі орографиясынан желдің
өзгеруін анықтайды.
Алакөл ойпатының оңтүстік шығыс шетінде Жоңғар қақпасы аудандарында
еліміздегі белгілі дауылды жел жел полюсы орын алады . Евгей желіне
тудыратын негізгі процес болып Қазақстанның батыс аудандарындағы
антициклонның басым болуы, оның негізгі орталықтары оңтүтік батыс және
шығыс аймақтар.
2 АЛАКӨЛ АЛАБЫНЫҢ ГИДРОГРАФИЯСЫ МЕН МОРФОМЕТРИЯСЫ
Алакөл ойпаты-аллювиалды қалыңдығымен және көлдік шөгінділермен
толтырылған тектоникалық тау аралық майысқан жер.
Оның жазықтық, түптік бөлігі төрттік және адам да ерте Балқашпен
Алакөл ойпаты бір, кезінде кетілген Алакөл суатында қалыптасқан. Қазіргі
кезде өзендердің және желдің жерінен орталық бөліктерде тектоникалық
құрылыстардың жерінен сылуынан түбі қайтадан құралған.
Алакөл көлі төрт үлкен көлдің 95 %-ы су массасын құрайтын терең
ағынсыз көл. Аймақтың көлденең өсінен бастап жоғары жағынан бастап аз сулы,
ағынды көлдер орналасқан. Солтүстікте Қошқаркөл және Сасықкөл, оңтүстігінде
артық суын Алакөл көліне құятын Жалаңашкөл [7].
Көлдерге негігілері Тентек, Ұржар, Қатынсу, Емел өзендері құяды.
Тентек өзені беткі жиынтық сағалардың 40 %-ын беріп, Алакөлдің орталық
бөлігіне жалпы үш көлге тең кең атырау құрады. Алакөл көлінің оңтүстік
шығыс және оңтүстігінде құрғап қалған қалған өзендер қатары байқалады.
2.1 Гидрогеологиясы
Алакөл ойпаты табиғи және геологиялық құрлымы жағынан жер асты
суларының құрылуына көп ықпал келтіреді. Жер асты суларының негізгі
қоректену көздері Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Барлық-Майлы таулы
аудандарында және тау етегі шелифтерінде кездеседі.
Алакөл қазаншұңқыры төрттік және шөгінді-төрттік кезеңдегі суды жақсы
өткізетін борпылдақ шөгіндімен орталық бөлігіне дейін қамтылған.
Геофизикалық зерттеулердің деректері бойынша жер асты суының көлемі 1000
метрден асады.
Гидрофизиктердің айтуы бойынша Алакөл ойпатының және ол жердегі
көлдердің жер асты суларымен қоректенуі гидрогеологиялық жағыдайының
біршама жақсарғанын көрсетеді таулы аудандарда атмосфералық жауын-шашының
фильтыратциясы жерінен тектоникалық бөліну мол аудандарда жарылған сулар
түзіледі. Бұл сулар біртіндеп өзен аңғарларына келеді де, біртіндеп Алакөл
ойпаңына кетеді.
2.2 Қар жамылғысы
Алакөл, Сасықкөл ойпаңдарында түсетін қар жамылғысы қараша, желтоқсан
айларында байқалады. Жоңғар Алатауының солтүстік теріскей беткейлерінде
артық су қоры көп. Таулы аудандарға сондай-ақ қар жамылғысы көп түседі және
еру уақыты науырыз, сәуір айлары. Қар жамылғысының тығыздығы қыстың болуына
байланысты. Қыс қатты болған жылдары оның тығыз орналасқаны байқалады.
Таулы қыраттарда қардың қалыңдығы 0,20 метрге жетеді. Ал биіктеген сайын
өсе түседі. Ең жоғарғы тығыздық Жоңғар Алатауының мұздықтарында 2-3 есе көп
болады. Максимальді су қоры қар жамылғысында тепе-тең емес. Таудың
солтүстік батыс теріскейінде су қоры 500мм-ды құрайды. Қар жамылғысының
еруі наурыз айында байқалады. Бұдан биік 2000-3000 м бикте қар жамылғысының
еруі шілде, тамыз айларына дейін созылады. Жазық Алакөл ойпатында қардың
еруі сәуірде айақталады.
2.3 Термикалық режимі
Алакөлдің термикалық режимінен жылу баланысын анықтаудың негізгі
факторы болып су массасының тереңдігі, желдің қарқындылығы, су массасының
су толқынды араласуы болып табылады.
Жылу баланысы жүрісінен жылу бөлшектерінің жылдық циклі әсерінен
термикалық режимі үш негізгі факторға бөлінеді:
1. көктемгі-жазғы жылыну периоді (сәуір-шілде);
2. күзгі-қысқы салқындау периоді (қыркүйек-қаңтар);
3. Қысқы периоді (ақпан-наурыз);
Су массасының араласуы және стратификация типтері бойынша 4 фазаға
бөлінеді:
1 Көктемгі-жазғы көл суы жиналғаннан бастап тура температурасының
стратификациясы біртіндеп өсетін тұрақты температураның секіріс қабатының
пайда болуына дейнгі кезең;
2 Жазғы-тұрақты секіріс қабаттарының пайда болуынан бастап судың
турбуленттік және конвективті арна суы нәтижесінде сол қабаттың бұзылуына
дейінгі кезеңде орын алатын фаза;
3 Күзгі изотермиялық секіріс қабаты бұзылғаннан бастап мұз құрсау
орнағанға дейнгі кезең;
4 Қысқы изотермия мұз құрсау орнағаннан бастап көлдің мұздан айырлуына
дейнгі кезең [10].
2.4 Мұздық режимі
Мұздың бірінші құбылыстары қабыршақ мұз бен анжыр көлдің солтүстік-
батыс аз сулы шеттерінде орын алады. Көлдің негізгі терең бөліктерінде
бірінші мұз түзілу тек желтоқсан айында пайда бола бастайды. Жер асты
суының көп шығыуынан көлдің оңтүстік-батыс бөлігінде сирек кездеседі [10].
Көлдің терең және қазан шұңқырының бөліктігіне байланысты. Суат
бетінде желдің болуынан тасқының қарқындылығы және желдің араласуынан жер
асты суының келуінен және суының мұздылығының біртекті болмауынан Алакөл
көлінің қатуы ұзақ және күрделі процесеске айналады.
Суының тұздылығының таралуына байланысты судың қату температурасы
Ұржар өзені және басқа өзендерде және көлдің терең орталық аудандарында 0
0С-тан 0,5 0С-қа дейін өзгереді.
Авиабарлаушылардың мәліметтері бойынша Алакөлдің мұзының қатуы көлдің
солтүстік батыс шетінен бастап басталады. Ашық аудандарда қабыршық мұздар
пайда болады да, біртіндеп басқа ашық аудандарға тарала бастайды. Бұл
мұздар ұсақ және ірі мұздарға айналып желдің күшімен көлдің солтүстік батыс
бөлегін басып қалады. Желсіз күндері және ұзақ, суық күндері оңтүстік
батыс, оңтүстік шығыс бөліктерінде мұз жамылғысы орнайды. Орнаған мұз
жамылғысы көлдің оңтүстік жартысында Евгей желінің әсерінен бұзылады.
Тұтастай мұз жамылғысынан босағаннан кейін көлдің бетінде қалқып жүреді.
Бұл аудандардың екінші рет қатуы метрологиялық жағдайларға байлансты
бірнеше күнен үш аптаға дейін созылады. Мұздар бөлініп қалқыған мұздар бір-
біріне жабысып биктігі екі метрге жететін сеңдерге айналады.
Алакөлдің барлық акваториясында мұз құрсау тек қаңтар айында, ақпан
айының басында орнайды.
Алакөлдің терең аудандарында сең жүрумен қатар толқынмен жағаға шығып
қабршық мұздар байқалады.
2.5 Мұз қалыңдығы
Алакөлдің мұздылығының қалыңдығы қыс айының бірінші жартысында мұз
қалыңдығы максимумы 15 см-ге жеткенде байқалады.
Алакөл көлінің мұз жамылғысының өсуі ауа темпратурасының жинақталған
орташа тәуліктің кері әсерінен, әсіресе терең аудандары сеңді, жарқашақ
сипатта болады. Мұз бетіндегі қардың қалңдығы 10 см-ден аспайды. Тегіс
учаскелерде қар қатты оңтүстік батыс желінен сеңді жағаларға жиналып
қалады. Ақпан және наурыз айларында мұз жамылғысының қуаттылығы төмен және
жоғарғы жағынан ерудің әсерінен азайа бастайды. Көктемде күн жылынғанда
мұздың еруінен мұз жамылғысы өзінің беріктігін жоғлта бастайды. Сүйтіп
біртіндеп талқандалып кетеді [10].
Алакөлдің барлық акваториясында мұздар ақпан және наурыз айларында
еріп кетеді.
3 АЛАКӨЛДІҢ ГИДРОМЕТЕОРОЛОГИЯЛЫҚ
ФАКТОРЛАР МЕН БАЛҚАШ КӨЛІ ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ
АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫСТАР
Су теңдестігінің көпжылдық және ғасырлық тербелісі климат пен өзен
ағысының тербелістерімен анықталады. Және де негізгі климаттық фактор
ретінде атмосфералық жауын-шашын қарастырылады. Көл деңгейінің өзен ағысы,
жауын-шашындар мен ауа температурасы арасындағы байланысты анықтау мен
зерттеу арқасында көл деңгейінің көпжылдық және ғасырлық жүрісінің
заңдылықтарын анықтай аламыз. Алынған заңдылықтар бассейндегі жалпы
гидрометерологиялық кезең үшін ағынсыз су қоймаларының жуықталған
деңгейлерін қалпына келтрумен қатар, тарихи және геоморфологиялық
мәліметтермен қалпына келтірілген көлдердің деңгейлері арқылы өзендердің
ағыс мәндерін, жауын-шашын мен температурасының мәндерін қалпына келтірсе
болады. Осыған сәйкес физико-географиялық жағдайы бірдей су қоймаларын бір-
біріне қарап мәндерін қалпына келтіре береміз.
Кейбір су қоймалардың келтірлген байланыстарын зерттеу сұрақтары мен
олардың әдістемелерін Г.Р. Юнусов, А.В.Шнитников, Р.А.Нежиховский,
В.И.Коровин, т.б. ғалымдар жасаған. Алайда мұндай зерттеулер кеңінен
дамымады, қалпына келтірілген деңгейлердің сенімділігі, дәлдігі, есептеу
кезеңін таңдауда көптеген қателіктер жіберлді. Бұл жұмыста берілген
байланыстарды зерттеу тәжірибесі мен Алакөлдің деңгейлерін қалпына келтіру
мысалдары келтірілген [6].
3.1 Алакөл мен Балқаш көлі деңгейлерінің байланысы
Автордың жұмысында Алакөл мен Балқаш деңгейінің ғасырішілік және
ғасырлық тербелісінің синфаздығы көрсетілген. Бұл көлдердің деңгейлік
режимінде өздеріне тән ерекшелктері байқалған. Оларға: көп жылдық деңгейлер
тербелісінің қарқындылығы (амплитуда) мен ішкі циклдардың максимумдарының
түсіу уақыты жатады (сурет 4).
Алакөлдің орташажылдық деңгейі амплитудасының ғасырішілік ырғағы 5-7-
ні құраса балқаштікі 2,3-3,2-ні құрайды, яғни 2 есе көп. Қазіргі кез
трансгрессиясы кезеңіндегі жалпы көтерлім Алакөлде 6 м, ал Балқашта 2,3 м.
Бақыланған кезең үшін қазіргі кезең трансгрессиясының максимумы Балқашта
1961 жылы, ал Алакөлде 1967 жылы яғни 6 жылға кештеу байқалған. Оның
алдындағы трансгрессия максимумы Балқашта 1908-1909 жылдарында байқалса,
Алакөлде 1917 жылға жуықтау яғни 8-9 жыл жылжуы бар.
Келтірілген ерекшеліктер көлдердің су теңдестігі мен қазаншұңқыры
морфометриясының өзгешелігіне байланысты. Ол өзгешеліктердің ең
негізгілеріне қазаншұңқырлар пішіндерінің әртүрлілігі, көлдердің су алмасу
дәрежесі, су теңдестігіндегі жер асты суларының меншікті салмағы және де
Кесте 1-Алакөлдің (Көктума бекеті бойынша) орташажылдық деңгейлері
Жылдар Деңгей, Жылдар Деңгей, смЖылдар Деңгей, Жылдар Деңгей,
см см см
1879 715 1901 1015 1923 982 1945 744
1880 712 1902 1069 1924 999 1946 696
1881 691 1903 1072 1925 980 1947 761
1882 674 1904 1076 1926 936 1948 756
1883 688 1905 1106 1927 901 1949 725
1884 665 1906 1111 1928 913 1950 741
1885 665 1907 1156 1929 896 1951 747
1886 672 1908 1223* 1930 880 1952 774
1887 682 1909 1167 1931 840 1953 814
1888 693 1910 1125 1932 898 1954 846
1889 703 1911 1108 1933 882 1955 862
1890 703 1912 1074 1934 850 1956 887
1891 698 1913 1062 1935 838 1957 879
1892 700 1914 1080 1936 854 1958 928
1893 752 1915 1072 1937 856 1959 1009
1894 798 1916 1058 1938 836 1960 1097
1895 822 1917 1016* 1939 796 1961 1159
1896 836 1918 978 1940 780 1962 1166
1897 864 1919 940 1941 782 1963 1161
1898 959 1920 906 1942 819 1964 1173
1899 946 1921 994 1943 828 1965 1173
1900 955 1922 982 1944 794 1966 1193
1967 1218
*Ескерту: 1879-1948 жылдар аралығындағы деңгейлер Балқаш көлі
деңгейлерімен байланыстырылып қалпына келтірілген. Тарихи мәліметтерге
сүйенсек, ең үлкен шамадағы деңгей 1917 жылдар шамасында (≈1378 см) жеткен.
Алакөлге құятын Алакөл жүйесі көлдерінің ағыстары жатады (Сасықкөл мен
Қошқаркөл). Жер асты сулары ГГИ мәліметтері бойынша көпжылдық кезең үшін
су теңдестігінің кіріс бөлігі Балқашта 5,9 пайыз, ал Алакөлде 25,2 пайызын,
яғни 4 еседен көп бөлігін құрайды. Алакөл деңгейінің трансгрессиялық
фазасындағы жер асты суының көбейуі жер беті ағысына қарағанда уақыттың
едәуір артта қалуымен сипатталады. Жер асты суының фазаның максималды
ұлғайған кезіндегі мөлшері 40-50 пайызға көбейеді. Өзен ағысының аз
мөлшерлі кезеңінде жер асты суларының көлді толтырып тұруда су теңдестігін
сақтауда елеулі үлес қосады. Ол жер асты сулары бассейнде ылғалды кезең
басталғанда жиналады.
Бұл бағытта Алакөлге Алакөл жүйесі көлдерінің келіп құятын ағыстары
да қарастырылады. Көлде су толу жай жүріп, өздеріндегі су да аз болса, онда
солтүстіктен келіп құятын көлдер ағысы жоқ болады. Ал керісінше, көп болса,
онда келіп құятын өзендермен қатар, сол жиналған ағын сулар бірнеше жылдар
бойы көлдің су теңдестігін сақтап отырады. Трансгрессия фазасының
максималды дамуы кезінде солтүстік көлдерден келіп құятын мөлшері 20 %-ды
құрайды, ал Ұялы ауылынан айналып өтіп құйған кезінде 30 %-ға дейін жетеді.
Келтірілген факторлардың жиынтығы Алакөл деңгейінің максимумының
уақыт бойынша жылжуын атмосфералық жауын-шашын максимумы, ағысы (таулы
аудандарда олар бірқалыпты және Балқаш көлінің деңгейі бойынша салыстыра
аламыз. Және де, олар Алакөл деңгейі ғасырішілік циклдық тербелісінің
жоғары біртектілігін де көрсетеді.
Трансгрессияның максималды даму фазасында және тұрақтануының басында,
Алакөл бассейніне Сасықкөл мен Қошқаркөлдердің су жинау алабынан қосымша
ағынсулар келіп қосылады. Одан кейін Алакөл суы ұзақ мерзімге жоғары
деңгейде сақталып тұрады. Сәйкесінше осындай жағдайда бұл жылдары Алакөл
деңгейлері мен гидрометеорологиялық факторлар арасындағы байланыс ажырау
керек. Бұл факторлар арқасында біз өткен жылдарды қалпына келтіру немесе
болашақ жылдарды болжау бізге жеңіл болды.
Алакөл мен Балқаш көлі деңгейлерінің көпжылдық және ғасырлық
синфаздылығынан 1960 жылы автор қарастырып отырған көлдердің 1948-1959
жылдар арасындағы орташажылдық деңгейлердің тығыз коррелятивтік байланысын
тапты. Осыдан кейініріек, В.И.Коровин [6] деген ғалым орташажылдық,
максималды және минималды орташаайлық байланыстарын 1949-1961 жылдар үшін
анықтады (r=0,98). Осы байланыстар негізінде Алакөл деңгейлерінің 1879
жылдан бергі деңгейлері қалпына келтірілді (кесте 1).
Біз ойлағанымыздай, 1962-1967 жылдар мәндері түзу сызық бойынан
ауытқыды. Ол байланыс тығыздығының дәрежесін төмендетті. Орташажылдық
деңгейлердің корреляция коэффициенті 0,96-ны құрады, орташаайлық максималды
мәні 0,89; ал минималды мәні 0,95.
Бір ұйғарымға келсек, егер біз байланыстарды толық ғасырішілік
кезеңге тұрғызсақ, онда байланыстар тығыздығының дәрежесін едәуір сапа
тұрғысынан түсіріп аламыз.
Сурет 1-Алакөлдің орташажылдық деңгейлерінің Балқаш көлі
деңгейлерімен қалпына келтрілген және нақты мәліметтер бойынша көпжылдық
жүрісі
Сурет 1-де 1950-1966 жылдардағы Алакөл мен Балқаш көлінің орташажылдық
деңгейлерінің нақты және қалпына келтірілген жүрістері көрсетілген. Қалпына
келтірілген Алакөл мен Балқаш көлінің деңгейлерін ажырата келе, біз
Алакөлдің нақты жүрісі шамасының дәлдігін төмендетеді. Қалпына келтірілген
мәліметтердің нақтыдан ауытқуының ең үлкен мәні ±0,7 (1946-1967 жылдардағы
амплитудасы 12%). 1879-1947 жылдардағы деңгейлерді қалпына келтіру дәлдігі
±1 м болды. Оның үстіне түзу сызықтың сыну аудандарындағы шамалар қатесі
мәндерімен ғана емес, сонымен қатар су деңгейлері мәндерінің оң не теріс
таңбаларында да жасанды жылжу нәтижесінде қателіктер орнауы мүмкін.
Сонымен, біз алынған байланыстарды қалпына келтіру арқылы, максимумдар
мен минимумдарға түзету енгізу арқылы, тарихи және геоморфологиялық
мәліметтерге сүйене отырып, уақыт бойынша жылжуын ескере отырып кеңінен
қолдана аламыз. Алдыңғы кездегі трансгрессия максимумы 1908 жылы емес, 1914-
1917 жылдарда орын алған. 1917 жылғы максималды орташажылдық деңгей тарихи
деректерге сүйене келе, оның мәнін 1378 см-ге теңестірді. Ал регрессияның
минималды деңгейін 1940 жылдардағы карталар бойынша анықталғандай, 628 см
деп аламыз.
3.2 Алакөл деңгейлерінің гидрометеорологиялық факторлармен байланысы
Бассейннің өзен ағысының, су теңдестігінің және көлдер деңгейі
ылғалдануының көпжылдық тербелістерін анықтайтын басты фактор атмосфералық
жауын-шашын болып табылады. Өзге де факторлардың ықпалынан жауын-шашын
жиынтығы мен өзендердің жылдық ағындысы арасындағы байланыс біртекті емес
болып келеді. Ол факторларға жыл ішінде жауын-шашын таралуы, бассейннің
алда келе жатқан ылғалдануы, топырақ қатуының дәрежесі, көктемгі қар еру
шарттары, т. б. жатады. Оның үстіне жауын-шашын мен өзен ағындысы
байланыстары көлдер деңгейімен тығыз байланыста [6].
Байланыстар сипаттамалаындағы ерекшеліктер ағынды және ағынсыз
көлдерде, біржылдық және көпжылдық толу қабілеті бар көлдерде болуы мүмкін.
Алакөл тобы солтүстік көлдер ішіндегі Сасықкөл мен Қошқаркөл орташажылдық
деңгейлерінің жүрістері ағынды көлдер қатарына жатады. Ол көлдер бір немесе
екіжылдық толу қабілетіне ие. Көлдер өзен ағындысы мен жауын-шашынның
көпжылдық жүрісі сипатына сәйкес келеді. Алакөл дегейлерінің жүрісі өзге де
ағынсыз көлдер сияқты көпжылдық толу қабілеті бар бола тұра жауын-
шашындардың жылдық жиынтық мөлшері мен өзен ағындысының орташажылдық
өтімдерінің тербелістерімен ерекшеленеді. Жылдық ағындының кіріс бөлігінен
тыс, кез келген жылда бұл көлдің деңгейі алдағы жылдардағы су қоры мен
бассейн ылғалдануымен анықталады, яғни бірнеше жылдардағы
гидрометеорологиялық жағдайлардың интегралды сипаты болып табылады [6].
Алакөл деңгейінің көпжылдық жүрісі 1932-1964 жылдар үшін атмосфералық жауын-
шашын, өзен ағындысы мен жаз мезгілі үшін орташа ауа температурасының
жылдық қосындысының ауытқуының интегралды жиынтығымен тығыз байланысқан.
Сол факторлар себебінен, 1947-1967 жылдар аралығында Алакөл деңгейінің
көтерілуі түсіндіріледі.
Алакөл жүйесі көлдері деңгейлерінің Тентек өзені ағындысының таулы
аудандардағы (Лепсі, Ұржар) атмосфералық жауын-шашындардың хронологиялық
графиктерін сараптайтын болсақ, өзен ағындысының және көл деңгейлерінің
көтерілуі жауын-шашындар максимумдары байқалған сәттен бір жылдан кейін
байқалады. Сасықкөл орташажылдық деңгейлерінің максимумдары Тентек өзені
ағындысының максимумы байқалған кезден 1 жылдан соң, Қошқаркөлде 1,5-2
жылда, Алакөлде 4 жылдан кейін көрінеді. Минимум да осы заңдылыққа
бағынады.
Солтүтстік көлдер деңгейлері, әсіресе, Сасықкөлде өзен ағындысы
тербелістерінің 3-7 жылдық циклы қайталанып тұрады. Бұл 1932 жылдан бергі
деңгей жүрісін болжап, анықтауға мүмкіндік береді.
3.3 Көл деңгейлерінің өзен ағындысымен байланысы
Графиктерді құру мен оларды сараптау нәтижесінде Тентек өзеніндегі
(Түнқұрыз бекеті) орташажылдық су өтімдері мен көлдердің орташажылдық
деңгейлерінің мәндері арасындағы заңдылықтар зерттеліп анықталды [8].
Сурет 2-Алакөлдің орташажылдық деңгейлерінің және Лепсі станцасы бойынша
орташа ауа температураларының көпжылдық жүрісі:
1-деңгейлер; 2-температуралар; 3-температуралардың нормадан
ауытқуларының интеграл қосындысы
Сурет 2-те көрсетілгендей, Алакөл деңгейлері мен орташажылдық өтімдер
арасында тәуелділіктер жоқ болып шықты. Су өтімдері мен солтүстік көлдер
деңгейлері арасындағы тәуелділіктер онша тығыз орналаспады. Бұл
бастаулардың деформациясы салдарынан пайда болған көлдердің біріне-бірі
құйылып кетуімен және көлдердің беттік ағыстарымен ығысуымен түсіндіріледі.
Бұл жағдаймен қатар, Алакөл деңгейлерінің 1949-1966 жылдардағы Тентек
өзеніндегі ағынды модульдік коэффициентінің интегралды жиынтығы арасындағы
байланыстың коррелятивтілігі (r=0,97) өте жақсы шыққан.
3.4 Алакөл деңгейлерінің жауын-шашындар мен ауа температурасымен
байланысы
1962-1965 жылдары Балқаш көлі мен Алакөлдің деңгейлерінің жауын-
шашындар мен ауа температурасымен байланыстарын В.И.Коровин [9] толығымен
зерттеген. Алакөлді зерттеу үшін Іле Алатуында орналасқан Үлкен Алматы көлі
мен Мыңжылқы бекеті және де Жоңғар Алатауында орналасқан Андреевка
бекетінің бақыланған мәліметтері алынды. В.И.Коровин Алакөлдің максималды
орташаайлық пен орташажылдық деңгейлері мен сәуір-қыркүйек айлары аралығы
үшін алынған орташа ауа температурасы және жылдық жауын-шашын арасындағы
тәуелділіктерді алды. Бұл тәуелділік ауа температурасы интегралды ауытқуын
түрлі екі сызықпен бейнеленген [9].
Алакөл деңгейлері тәуелділіктері Алакөл жүйесі көлдері орналасқан
бассейндегі атмосфералық жауын-шашын, ауа температурасы және ылғалдану
коэффициентінен бөлек алынды.
1949-1966 жылдар үшін Алакөл деңгейлері тәуелділіктері Лепсі станцасы,
Ұржар, Бақты және Үшарал бекеттері үшін жекелеп 3-5 жылдық сырғымалы кезде
атмосфералық жауын-шашындардың нормадан ауытқуына тәуелділіктермен
сыбайластырылған және де 1932-1966 жылдардағы жоғарыда келтірілген әрбір
бекеттің бір-бірімен өзара байланыстары да зерттелген. Әр бекет үшін немесе
әрбір бекеттер тобы үшін құрылған тәуелділіктер үш нұсқада берілді:
күнтізбелік жыл үшін жауын-шашын, гидрологиялық жылға және қыс мезгілі үшін
алынды. Жалпы есептегенде елуден астам нұсқадағы зерттеулер жүргізілген.
Біз күткеніміздей, деңгейлердің жылдық жауын-шашын мөлшерімен
тәуелділік жоқ болып шықты. Жауын-шашындардың орташаланған сырғымалы
кезеңдермен тәуелділіктері де онша тығыз болмады. Ауытқулардың интегралды
қосындысының олардың орташа көпжылдық мәндерінен ауытқуы Лепсі, Ұржар және
Бақты бекеттеріндегі тәуелділіктер көрсеткіші жақсы болды. Ең жақсы
нәтижелер (r=0,90-0,96) Лепсі мен Ұржар бекеттері арасындағы тәуелділіктен
алынды (сурет 7). Жауын-шашын мәндерінің орташаланғандары Жоңғар Алатауы
мен Тарбағатайдан келіп түсетін салалардың толыққанды қоректенуі
нәтижесінде Лепсі мен Ұржарда да жақсы алынды. Ең тығыз байланыстар
күнтізбелік жыл үшін (0,96), одан сәл төменірек гидрологиялық жыл жауын-
шашындарының ауытқуы (0,95) және де гидрологиялық жылдың қыс мезгілі үшін
ең төмен дәрежеде (0,90) алынды. Үшарал бекетіндегі деңгейлердің жауын-
шашындармен байланысының мүлдем жоқтығын таулы және жазықтық аудандардағы
атмосфералық жауын-шашындар көпжылдық жүрісінің анықталған асинхрондығымен
(біркелкісіздігімен) түсіндіріледі.
Алакөлдің орташажылдық деңгейлері мен ауа температураларының да осы
бекеттер бойынша тәуелділіктері зерттелген. Негізгі айырмашылығы жиынтық
жауын-шашын сияқты күнтізбелік және гидрологиялық жыл үшін деп алынбай, ауа
температурасының орташаланған мәннің түрлі кезеңдердегі нұсқасына қарап
алынған. Мысалыға, маусым-тамыз, мамыр-қыркүйек, сәуір-қазан айларына
зерттелген. Сурет 3-те біз Лепсі және Ұржар бекеттерінде маусым-тамыз
айлары үшін алынған орташа температуралардың жақсы нәтижелі тәуелділіктер
(r=0,96-0,98) құрағанын көре аламыз. Температураларды орташалағанда кезеңін
ұлғайтқан сайын (V-X, IV-X) тәуелділік сапасы нашарлайды.
Сурет 3-Алакөлдің орташажылдық деңгейлерінің Лепсі станцасы бойынша VI-
VIII айлары үшін орташа ауа температуралары интегралды қосындысына
тәуелділігі
Сурет 4-1932-1966 жылдардағы Лепсі станцасындағы шілде-тамыз
айларындағы орташа ауа температуралары мен сұйық күйдегі жауын-шашындар
қосындысының байланысы
Сурет 4-те көрсетілгендей, су деңгейлері мен ауа температурасының
тығыз байланысып тұруы температураның ұлғайған сайын көл айдыны бетіндегі
булануды көбейтіп, көл деңгейінің төмендеп кетуімен ғана түсіндірілмейді;
сонымен қатар, жиынтық жауын-шашындар мен температуралардың нормадан
ауытқуларының пропорционалды тәуелділіктерімен де түсіндіріледі.
Екінші фактордың маңыздылығы Алакөл деңгейлері мен ауа
температураларын байланыстырғанда ағындының қалыптасу ауданында орналасқан
Лепсі станцасы (r=0,96) көрсеткіштері Алакөл маңында орналасқан жазықтықта
Үшарал (0,81) бекетінің көрсеткіштеріне қарағанда байланыс тығыздығы
жағынан жақсы шығып тұр. Себебі, таулы және жазықтық аудандарда ауа
температурасының көпжылдық жүрісі синхронды емес болып саналады.
Алакөлдің орташа көпжылдық деңгейлері ылғалдану коэффициенті
интегралды жиынтықтың нормадан ауытқуының орташа көпжылдық мәндерімен
байланыстырылған тәуелділіктері де сол бекеттер бойынша қарастырылған. Бұл
тәуелділіктер жауын-шашындар мен ауа температураларын байланыстыру үшін
қолданған. Ылғалдану коэффициенті жекелеген жыл үшін атмосфералық жауын-
шашындардың орташа ауа температураларына қатынасы арқылы табылады [9].
Зерттеулер нұсқасы жоғарыда келтірілген 1, 2 және 3 жылдық ығысуы бар
жауын-шашындар нұсқасы (күнтізбелік жыл, гидрологиялық жыл және
гидрологиялық жылдың қыс мезгілі) мен ауа температурасы нұсқасы бойынша
(маусым-тамыз, мамыр-қыркүйек және сәуір-қазан айларының орташа мәндері)
түрлендіріліп анықталады. Жалпы есеппен алғанда 27 нұсқа қарастырылған. Ең
тығыз тәуелділік Лепсі станцасы үшін (cурет 5) күнтізбелік жыл ішіндегі
жиынтық жауын-шашын мен ауа температурасының маусым-тамыз айларындағы
мәндері арасында алынды (r=0,97). Жауын-шашындардың гидрологиялық жыл үшін
алынған мәндерін пайдалансақ, r коэффициенті 0,92-0,93-ке дейін түсіп
кетеді. Оның үстіне ауа температурасының жыл ішіндегі орташаланған мәніне
де тәуелді, ұзақтау болған сайын сапасы төмендей береді.
Өзге де станцаларды пайдаланған кезде де r шамасы төмендейді:
Ұржарда 0,95-0,91; Бақтыда 0,92-0,89; Лепсі мен Ұржарда 0,97-0,91; Лепсі,
Ұржар мен Бақтыда 0,96-0,92; барлық 4 бекетте 0,95-0,91. Бір жылға
ығыстыратын болсақ, байланыс тығыздығын кішкене болса да жақсартады, 2
жылда оншама байқалмайды, ал 3 жылда тығыздықтың дәрежесін төмендетеді.
Байланыс тығыздықтары барлық қарастырылған тәуелділіктерде нормадан
интегралды ауытқу күйінен өзгермейтінін айта кеткеніміз жөн. 1949-1966
жылдардағы алынған байланыстардың интегралды нормадан ауытқуылары мен 1932-
1966 жылдардағы есептік норманы анықтау кезінде де бұл жайт орын алады. Су
деңгейлерінің өткен шақтағы мәндерін қалпына келтіру үшін барлық кезеңге
арнап интегралды қосындылардың есебін шығару керек.
Сурет 5-1932-1966 жылдардағы Алакөлдің орташажылдық деңгейлерінің Лепсі
станцасы бойынша ылғалдану коэффициентінің нормадан ауытқуының интегралды
қосындысына тәуелділігі
Алакөл деңгейі мен барлық гидрометеорологиялық факторлармен
қатынастарының басты ерекшелігі 1961-1965 жылдардағы орташаланған байланыс
сызығынан солға қарай ауытқуы, ал ауа температурасының сол жаққа ауытқуы
болып табылады. Солтүстік көлдерден келіп құятын сулар мен бұрыннан
жиналған жерасты су қорларының бар болғанынан Алакөл деңгейлері бұл
жылдарда жоғары деңгейде тұрған [6].
Алынған тәуелділіктер бойынша Алакөл деңгейлерінің өткен жылдардағы
мәндерін қалпына келтіре аламыз. Кесте 2-де 1932-1948 жылдар үшін Алакөлдің
орташажылдық деңгейлері келтірілген. Олар сурет 3 және 4-те көрсетілген
тәуелділіктер бойынша қалпына келтірілген. Кезеңнің алғашқы жартысы үшін
гидрометеорологиялық факторлар арқылы алынған тәуелділіктер Балқаш көлі
деңгейлерімен алынған тәуелділіктерге қарағанда жақсы нәтижелерге қол
жеткіздіртті. Ағынды бойынша алынған тәуелділіктер жетінші жылдан,
температура бойынша оныншы жылдан, ал жауын-шашынмен алынған тәуелділіктер
тек онекінші жылдан бастап нәтижелер бере бастады. Сызықтардан ауытқудың
айқын дәлелі сурет 2 және 3-те көрсетілген. Есептік кезеңнің басындағы
ағынды, жауын-шашын мен ауа температурасының нормадан ауытқу жиынтықтары
есептік кезеңнін соңындағы мәндерге жақын болғанымен де, Алакөл
деңгейлерінің басындағылардан соңғыларының мәндері әлдеқайда жоғары болған.
Мұның басты себебі, 1932-1966 жылдардағы есептік кезеңдегі көл
тербелістерінің ғасырішілік толық циклдарына қатысты презентативті еместігі
(ерекшеліксіздігі) болып табылады.
Кесте 2-Балқаш деңгейлерімен, Тентек өзені-Түнқұрыз бекеті бойынша
ағынмен, Лепсі станцасы бойынша жылдық жауын-шашын мен маусым-тамыз
айларындағы орташа ауа температурасымен қалпына келтірілген Алакөлдің
орташажылдық деңгейлері
ЖылдаБалқаш Тентек өзені Жауын-шашындардыАуа
р деңгейлерімен ағынды ң нормадан температурасының
байланыстар коэффициентінің ауытқуының нормадан
бойынша 339,13 минтегралды интегралды ауытқуының
(БЖ) қосындысының қосындысының интегралды
байланыстары байланыстары қосындысының
бойынша бойынша байланыстары
бойынша
Н, см Н, см
Балқаш Алакөл
1810-1840 1840-1845 жж А.Шренк
аралығынлағы минимумға А.И.Сильвергем
жеткен деңгейлердің
төмендеуі
1850-1860 1866 жылдың басындағы Ш.Уалиханов
деңгейлердің көтерілуі А.Голубев
1866-1885 1884-1885 жылдардағы Тихменев пен Поплавский
деңгейдің төмендеуі В.В.Сапожников
В.И.Шнитников
1886-1917 1911-1917 жылдардағы В.В.Сапожников
деңгейлердің көтерілуі В.И.Шнитников
П.Н.Лебедев
П.П.Румянцев
1917-1946 1940-1946жылдардағы З.А.Сваричевская
деңгейдің төмендеуі 1940-1948 жж. карталар
мен анықталған
мәліметтер
1947-1967 1967 жылғы деңгейлердің Нақты бақыланған
максимумына дейін мәліметтер мен
көтерілуі Сасықкөл-Қошқаркөл
деректері
Алакөл жүйесі көлдерінің жағалаулары мен аралдарында 3-5 метрден 36-70
метр қазіргі деңгейден жоғары тұрған бұрынғы іздері байқалған. Кейбір
жерлерде түрлі тереңдіктерде (Сасықкөл мен Қошқаркөлде) жерасты суларының
террасалары мен құрлықтың суға батқан пішіндері байқалған. Бұл
морфологиялық белгілер туралы өз еңбектерінде З.А.Сваричевская,
К.В.Курдюкова, Е.А.Казанская және Т.Н.Джуркашев баяндаған [7].
Террасалар мен валдар биіктігін бұл авторлар түрлі уақытта түрлі
жағалаулар учаскелерінде түрлі дәлдік дәрежелерімен, сәйкесінше
қарастырылған көлдерде анықталған. Көптеген еңбектерде көлдер деңгейінің
сілтемелері мен алқаптың жұмыстар жылы көрсетілмеген. Бұл келтірілген
мәліметтерді орнына қоюға қиыншылықтар туғызады.
Бұл мәліметтерді жүйелендіру арқылы және де теңіз деңгейіне
сәйкестендіріп, биіктік белгілерін қою арқылы біз жалпы Алакөл жүйесі
көлдері акваториясыдағы террасалардың таралуының бағыты мен бағдарын
анықтап, тектоникалық жылжулардан пайда болған барлық бұзылу мен мүжілулер
сарапталды (кесте 3).
Кесте 4-Алакөл жүйесі көлдерінің өткен кездегі су деңгейлері
террасалар биіктігі мен өзге де іздері
Биіктігі, м Іздердің орналасуы мен ерекшеліктері
Теңіз Көлдер
деңгейінен деңгейінен
жоғары жоғары
орналасу орналасу
биіктігі биіктігі
(БЖ) (1962 ж.)
352 1,5-2 Сасықкөл. Оңтүстік-батыс жағалауы.
2-3 Қошқаркөл. Оңтүстік-шығыс жағалауы
4-5 Алакөл. Кіші Алакөл шығыс жағалауының террасасы,
Алакөлдің шығыс жағалауы (Жарбұлақтың солтүстік
жағалауы), Аралтөбе аралдарында, шығыс
жағалауындағы аңғарлар.
355-357 4-6 Алакөл ойпатының көл-батпақтық жазықтығы мен
жоғары төрттік жазықтығы арасындағы қазіргі
кездегі шекарасы
8-10
Сасықкөл. Аралтөбе аралының солтүстік-батыс және
оңтүстік-батыс жағалауы (Т.Н.Джуркашев бойынша).
Алакөл. Кіші Алакөлдің шығыс жағалауындағы
367-372 20-25 Алакөлдің солтүстік-батыс және шығыс жағалауы
және Аралтөбе аралдарындағы террасалар мен
валдар.
Алакөл. Шығыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz