Ұяң дауыссыздардың түрленім жүйесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ДЫБЫС ТҮРЛЕНІМІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ ... 8
1.1 Қазақ тілінің дыбыс құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
1.2 Қазақ тілінің артикуляциялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Қазақ тілінің акустикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.4 Қазақ тілінің перцепциялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.5 Қазақ тіліндегі үйлесім түрленімінің жіктелім нысандары ... ... ... ... 16
Түйін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ҰЯҢ ДАУЫССЫЗДАРДЫҢ ТҮРЛЕНІМ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.1 Д дауыссыз дыбысының негізгі варианты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 21
2.1.1 Д аә үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
2.1.2 Д аі үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
2.1.3 Д аұ үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
2.1.4 Д аү үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
2.1.5 Д ао үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
2.1.6 Д аө үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.1.7 Д ае үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44
2.1.8 Д әы үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48
2.1.9 Д әі үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.1.10 Д әұ үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52
2.1.11 Д әү үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
2.1.12 Д әо үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 56
2.1.13 Д әө үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
2.1.14 Д әе үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
2.1.15 Д ыі үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
2.1.16 Д ыұ үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 63
2.1.17 Д ыү үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65
2.1.18 Д ыо үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67
2.1.19 Д ыө үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 69
2.1.20 Д ые үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
2.1.21 Д іұ үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 75
2.1.22 Д іү үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 77
2.1.23 Д іо үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79
2.1.24 Д іө үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 80
2.1.25 Д іе үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 82
2.1.26 Д ұү үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 84
2.1.27 Д ұо үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
2.1.28 Д ұө үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
2.1.29 Д ұе үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 89
2.1.30 Д үо үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 91
2.1.31 Д үө үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 93
2.1.32 Д үе үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 94
2.1.33 Д оө үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 96
2.1.34 Д ое үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 98
2.1.35 Д өе үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 100
2.2 Бірегей дауыссыздың үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 102
2.2.1 Ғ.Г дауыссызының үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 102
2.2.3 З аү үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 103
2.2.4 Ж әұ үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 104
Түйін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 107
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 107
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .109
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ДЫБЫС ТҮРЛЕНІМІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ ... 8
1.1 Қазақ тілінің дыбыс құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
1.2 Қазақ тілінің артикуляциялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Қазақ тілінің акустикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.4 Қазақ тілінің перцепциялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.5 Қазақ тіліндегі үйлесім түрленімінің жіктелім нысандары ... ... ... ... 16
Түйін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ҰЯҢ ДАУЫССЫЗДАРДЫҢ ТҮРЛЕНІМ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.1 Д дауыссыз дыбысының негізгі варианты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 21
2.1.1 Д аә үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
2.1.2 Д аі үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
2.1.3 Д аұ үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
2.1.4 Д аү үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
2.1.5 Д ао үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
2.1.6 Д аө үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.1.7 Д ае үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44
2.1.8 Д әы үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48
2.1.9 Д әі үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.1.10 Д әұ үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52
2.1.11 Д әү үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
2.1.12 Д әо үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 56
2.1.13 Д әө үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
2.1.14 Д әе үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
2.1.15 Д ыі үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
2.1.16 Д ыұ үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 63
2.1.17 Д ыү үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65
2.1.18 Д ыо үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67
2.1.19 Д ыө үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 69
2.1.20 Д ые үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
2.1.21 Д іұ үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 75
2.1.22 Д іү үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 77
2.1.23 Д іо үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79
2.1.24 Д іө үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 80
2.1.25 Д іе үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 82
2.1.26 Д ұү үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 84
2.1.27 Д ұо үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
2.1.28 Д ұө үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
2.1.29 Д ұе үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 89
2.1.30 Д үо үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 91
2.1.31 Д үө үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 93
2.1.32 Д үе үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 94
2.1.33 Д оө үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 96
2.1.34 Д ое үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 98
2.1.35 Д өе үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 100
2.2 Бірегей дауыссыздың үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 102
2.2.1 Ғ.Г дауыссызының үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 102
2.2.3 З аү үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 103
2.2.4 Ж әұ үйлесім түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 104
Түйін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 107
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 107
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .109
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 5
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ДЫБЫС ТҮРЛЕНІМІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ ... 8
1.1 Қазақ тілінің дыбыс құрамы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.2 Қазақ тілінің артикуляциялық сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
1.3 Қазақ тілінің акустикалық сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.4 Қазақ тілінің перцепциялық сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
1.5 Қазақ тіліндегі үйлесім түрленімінің жіктелім нысандары
... ... ... ... 16
Түйін
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ҰЯҢ ДАУЫССЫЗДАРДЫҢ ТҮРЛЕНІМ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.1 Д дауыссыз дыбысының негізгі варианты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
2.1.1 Д аә үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
22
2.1.2 Д аі үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
2.1.3 Д аұ үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
30
2.1.4 Д аү үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
2.1.5 Д ао үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
37
2.1.6 Д аө үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
39
2.1.7 Д ае үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
2.1.8 Д әы үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
48
2.1.9 Д әі үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
50
2.1.10 Д әұ үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52
2.1.11 Д әү үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
2.1.12 Д әо үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
56
2.1.13 Д әө үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
58
2.1.14 Д әе үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
59
2.1.15 Д ыі үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
61
2.1.16 Д ыұ үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
63
2.1.17 Д ыү үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65
2.1.18 Д ыо үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
67
2.1.19 Д ыө үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
69
2.1.20 Д ые үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
73
2.1.21 Д іұ үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
75
2.1.22 Д іү үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
77
2.1.23 Д іо үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
79
2.1.24 Д іө үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
80
2.1.25 Д іе үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
82
2.1.26 Д ұү үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
84
2.1.27 Д ұо үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
2.1.28 Д ұө үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
88
2.1.29 Д ұе үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 89
2.1.30 Д үо үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 91
2.1.31 Д үө үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 93
2.1.32 Д үе үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 94
2.1.33 Д оө үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 96
2.1.34 Д ое үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 98
2.1.35 Д өе үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
100
2.2 Бірегей дауыссыздың үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102
2.2.1 Ғ-Г дауыссызының үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102
2.2.3 З аү үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 103
2.2.4 Ж әұ үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
104
Түйін
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 107
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 107
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..109
КІРІСПЕ
Қазақ тіл білімінде қазақ тілінің дыбыс құрамы мен жеке дыбыстардың
артикуляция-акустикасы жан-жақты зерттеліп, қазақ тілінің интонация жүйесі
жайлы арнайы монография мен мақалалар жарық көруде. Қазақ сөзінің
сингармонизм үлгілеріне қатысты үндесім дыбыс құрамы арнайы зерттеу
нысанына айналды. Осы ғылыми зерттеулердің нәтижелері академиялық
грамматикаға еніп, көпшілік ғылыми қауымның қолына да тиді.
Алайда, тілдегі ең кең тараған фонетикалық құбылыс екеніне қарамай, қазақ
тілі дыбыстарының үндесім түрленімімен қатар тұратын үйлесім түрленімі,
енді ғана арнайы зерттеу нысанына айнала бастады. Қазақ дыбыстарының
үйлесім түрленімі іргелес дыбыстардың немесе дыбыс тіркесінің әсерінен
(іргелес түрленім), сөздің шебіндегі орнына қарай (шеп түрленім), сөз
тіркестерінің шегарасындағы қалпына қарай (шегара түрленім) т.б. көптеген
фонетикалық жайттардың негізінде қалыптасады. Сондықтан да үйлесім
түрленімнің тілдегі фонетикалық (артикуляциялық, акустикалық т.б.) көрінісі
де, оны зерттеудің де амал-тәсілдері де өте күрделі боп келеді.
Осымен байланысты қазіргі қазақ теориялық фонетикасының алдында дыбыс
түрленімінің фонологиялық жіктелімі мен фонетикалық сипаттамасын ғылыми
тұрғыдан жан-жақты зерттеу мәселесі аса өзекті.
Қазақ тіліндегі дыбыстардың ассимиляциялық түрленіміне, оның ішінде
іргелес дыбыс түрленіміне арналған зерттеу тақырыбының өзектілігі
теориялық жағымен қатар практикалық зәруліктерден туындайтынымен де
сипатталады.
Атап айтқанда, қазақ фонетикасында енді ғана жүйелі түрде зерттеле
бастаған үйлесім құбылысына қатысты дыбыс түрлерінің (варианттарының)
құрамы мен артикуляциялық сипаты нақты анықталмағандықтан, олар қазақ
грамматикаларына, оқулықтар мен оқу-құралдарына енбей жатыр. Іргелес
түрленім мәселесі енді ғана зерттеле бастағандықтан, оның нәтижелері ғылыми
және әдістемелік көпшілікке таныс емес. Сондықтан қазақ тілі дыбыстарының
толық түрленім құрамы оқу бағдарламаларында ескерілмей келеді. Оқу
бағдарламалары орфографиялық әліпби дыбыстардың сипаттамасымен ғана
шектелуде, ал қазақ орфоэпиясының негізі болып табылатын дыбыс түрленімі
тек айтылым сөздіктер көлемінде ғана қамтылып, сабақ-жаттығу ретінде
дәрісханаларға жетпей жатыр.
Қазақ тілі дыбыстық жүйесін игеруге, үйретуге қатысты жоғарыда аталған
түрленімнің теориялық және практикалық мәселелерінің зерттелу қажеттілігі
тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны. Қазақ тілінің төл сөздерінің құрамындағы ұяң
дауыссыздардың дауыссыз+дауысты дыбыс тіркестері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты - қазақ
тілінің көлемді дыбыс тобы болып табылатын ұяң дауыссыздардың іргелес
түрленім үлгілерінің құрамын анықтап, олардың жасалым, айтылым және естілім
белгілерінің жүйесін сипаттау.
Ол үшін төмендегідей міндеттер атқарылады:
-қазақ тіліндегі құрамында ұяң дауыссыздар бар төл сөздердің қажет
мөлшердегі тізімдемесін жасау;
-ұяң дауыссыздардың құрамы мен жүйесіне фонологиялық және фонетикалық
шолу;
-ұяң дауыссыздардың тіркесім жіктелімін анықтау және олардың ішінен
негізгі зерттеу нысанын белгілеу;
-әрбір тіркесім түрленімнің артикуляциялық моделін жасау;
-әрбір тіркесім түрленімнің айырым белгілерін көрсету;
-тіркесім түрленімнің акустикалық көрінісін талдау;
-тіркесім түрленімдерін өзара салыстырып, айырым-ортақ белгілерін анықтау
және көрнекі кесте құрастыру;
-түрленім үлгілерінің құрамын, жүйесін сипаттау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Зерттеудің негізгі
жаңалықтары мен нәтижелері төмендегідей:
-қазақ тіліндегі дыбыс түрленімінің жіктелімі берілді;
-қазақ тілінің дыбыс жіктеліміне дауыс желбезегінің қатысы модельге
түсірілді;
-қазақ тілінің артикуляциялық базасының мәліметтеріне сүйеніп, ұяң
дыбыстардың түрленім үлгілерінің артикуляциясы анықталды және әрқайсысына
тән көрнекі модель үлгісі жасалды;
-түрленім үлгілерінің жасалым, айтылым және естілім айырым-ортақ
белгілерінің құрамы анықталды, көрнекі кестеге түсірілді;
-түрленім үлгілерінің акустикалық көрінісі талданып, артикуляция мен
акустиканың сәйкестігі талданды;
-ұяң дауыссыз дыбыстардың түрленім үлгілері өзара салыстырылып, мүмкін
болған араласымы (комбинациясы) түгел қамтылды;
-қазақ тіліндегі түрленім үлгілерінің құрамынан іргелес түрленімнің
фонетика-фонологиялық орны анықталды.
Зерттеу әдісі: фонологиялық (айырым белгілер жүйесі), фонетикалық
(жасалым, айтылым, естілім) талдау және модельдеу.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері қазақ фонетикасының дыбыс түрленім теориясына, айырым белгілер
теориясына, артикуляциялық сипаттама мен талданым саласына, салыстырма-
типологиялық ізденістерге өзіндік үлес қоса алады. Практикалық тұрғыдан
зерттеу нәтижелерін айтылым сөздіктер құрастыруға, дыбыс түрленімі жайлы
арнайы курстар жүргізуге, қазақ грамматикасын жаңа бөліммен толықтыруға,
оқу-әдістеме (әсіресе, өзге ұлт өкілдеріне мемлекеттік тілді үйретуде)
жұмыстарын жетілдіруге, көрнекі құралдар (артикуляциялық альбомдар т.б.)
мен компьютер бағдарламаларын жасауға пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
-қазақ тіліндегі түрленім құбылысы өзіндік тілдік бірлік болып табылады;
-қазақ тіліндегі түрленім құбылысының дербес ғылыми аппараты (ұғымдар мен
атаулар, зерттеу әдістері) қалыптасқан;
-қазақ тіліндегі түрленім үлгілерінің өзіндік жіктелім белгілері бар;
-қазақ тіліндегі іргелі үндесім түрленімнен басқа фонетика-фонологиялық
сипаты бөлек үйлесім түрленім бар;
-үндесім түрленім мен үйлесім түрленімнің дыбыс құрамы өз алдарына
жіктеліп шығады және артикуляциялық тұрғыдан өзара ерекшеленеді;
-үндесім түрленім фонологиялық құбылыс ретінде қазақ сөзінің мағынасын
ажыратады, сондықтан оның артикуляциялық естілімі анық болады;
-үйлесім түрленім фонетикалық құбылыс ретінде қазақ сөзінің табиғи
айтылымын қамтамасыз етеді, сондықтан оның артикуляциялық естілімі көмескі
болады;
-үндесім түрленім жасалым-естілім белгілерді белгілі бір шектеулі топқа
жинақтайды (қазақ тілінде төрт әуез бар), үйлесім түрленім, керісінше,
таратады;
-үйлесім түрленім қазақ тіліндегі дыбыс түрленімінің бірі болып табылады.
Зерттеудің дерек көздері. Қазақ тілтанымының соңғы жиынтық нәтижесі
болып табылатын Қазақ грамматикасы, қазақ тілі дыбыстарының жасалым қоры,
оқулықтардың фонетика бөлімі.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жарияланымы. Зерттеу нәтижелері
Академик Р.Сыздық және қазақ тіл білімі мәселелері атты Халықаралық
ғылыми-теориялық конференцияда (2004), Академик Ә.Т.Қайдар және тіл
білімінің мәселелері атты Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда
(2004), Қазақ әдеби тілінің тарихы мен диалектологиясы атты республикалық
ғылыми-практикалық конференцияда (2006), А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі
институтының жанындағы Лингвистикалық семинарда баяндалып, ғылыми
басылымдарда 6 (оның ішінде Комитет тізімі бойынша - 3) мақала ретінде
жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ДЫБЫС ТҮРЛЕНІМІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ
Қазақ фонетикасының ғылыми әдебиетін шолып қарағанда, дыбыстардың
үйлесім (ассимилятив) түрленіміне арналған, әсіресе, артикуляциялық
еңбектердің өте тапшы екенін көруге болады. Мұның өзі қазақ тіліндегі
үйлесім түрленімнің артикуляциялық жағы арнайы зерттеу нысанына
айналмағанын көрсетеді.
Қазақ тілі дыбыстарының зерттелу жайы сөз болғанда алдымен көзге
түсетін жай - оның дыбыс құрамының сөз болатындығы. Сонан соң барып әрбір
дыбыстың артикуляциясы сипатталатын болды. Құралғы (экспериментал)
фонетиканың дамуына байланысты қазақ тілі дыбыстарының акустикалық
табиғатына жан-жақты көңіл бөлінді. Одан бері келе қазақ тілі дыбыстары
перцепциялық тұрғыдан талдана бастады.
Жалпы қазақ тілі дыбыстарының зерттелу барысы кешенді зерттелімге
айналды. Осындай қорытынды жасауға қазақ тілі дыбыстарының әртүрлі
аспектілеріне арналған еңбектердің молдығы дәлел бола алады.
Қазақ фонетикасының ХІХ ғ. бастау көзінде тұрған Н.И.Ильминский [1],
П.М.Мелиоранский [2], В.В.Радлов [3;4] т.б. болса, ХХ ғ. басында А.
Байтұрсынұлы [5], Х.Досмұхамедұлы [6;7], Қ.Кемеңгерұлы [8], Қ.Жұбанов [9]
т.б. қазақ фонетикасының зерттелу деңгейін жаңа деңгейге көтерді, қазақ
сөзінің төл айтылым үлгісі осы зерттеулерге негіз болды. ХХ ғ. екінші
жартысына қарай І.Кеңесбаев [10], Б.Қалиев [11], Ж.Аралбаев [12],
Ә.Нұрмаханова [13], С.Мырзабеков [14;15], А.Айғабылов [16;17] т.б орыс және
батыс фонетистерінің іргелі (фундаментал) фонема теориясына сүйене отырып
талдап шықты. Аталған ғалымдардың зерттеулері оқулықтар мен оқу
бағдарламаларына толық еніп, осы күнге дейін дәрісханаларда пайдаланылып
келеді. С.Мырзабеков өзінің көптеген еңбектерінде [18] А.Байтұрсынұлы,
Х.Досмұхамедұлының еңбектеріне сүйеніп қазақ сөзінің айтылым үлгілеріне
қатысты мол мұра қалдырды, қазіргі кезде шәкірттері С.Ақымбек [19] т.б.
ғалым салған мектеп жолын жалғастырып келеді.
Қазақ тілінің дыбыс түрленіміне келгенде зерттеушілердің тек жуан-
жіңішкелікке ғана мән беріп отырғанын көреміз. Жуан-жіңішкелікті алғаш
аңғарғандардың бірі Н.И.Ильминский болған: Подобно гласным согласные
бывают толстые и тонкие [1,8] деп жазады. Қазақ сөздерінің құрамындағы
үндесім белгілердің алғаш аталып отырғанын көреміз. Кезінде В.В.Радлов
түркі тілдеріндегі л дауыссызының екі түрлі жуан-жіңішке болып
дыбысталатынына мән беріп, жазуда екі түрлі таңбалап отырған [4]. Бірде
дауыссыздың жіңішке вариантын l деп белгілесе, енді бірде оның жуан
вариантын ł деп белгілеп отырған және дауыссыздың екі түрлі айтылатынына
қарап екі дыбыс дегенге меңзейді. Бұл сол кездегі түркі тілдерін зерттеген
ғалымдардың бәріне тән пікір болған.
Алайда өзге дауыссыздардың жуан-жіңішкелік белгілерін жеке-жеке
таңбаламаған. Дауыссыздардың үйлесім түрленіміне де мән берілмеген.
А.Байтұрсынұлы қазақ тілінің дыбыс құрамын анықтағанда да дыбыстардың
үндесім варианттарына баса көңіл бөліп отырған. Ғалым қазақ тілінің негізгі
әліпби үлгілерін түгендей келіп, өзге 19 дыбыстардың һәр қайсысы бірде
жуан, бірде жіңішке айтылады [5,324]. Сонда қазақ тілінде бас-аяғы 43
дауысты-дауыссыз дыбыс бар деген қорытынды жасайды. А.Байтұрсынұлы жуан-
жіңішкелік дауысты мен дауыссызға бірдей тән деп қарап, қазақ тілінде 5
дауысты бар деген қорытындыға келеді.
Бұл жерде де қазақ тілінің дыбыс құрамы үндесім тұрғысынан және де
тілдің көлденең қалпына байланысты бірде жуан, бірде жіңішке айтылатын
дыбыс белгілері ескеріліп отыр. А.Байтұрсынұлы пікірінің ең басты құндылығы
деп үндесім әуезінің қазақ тіліндегі барлық дыбыстарға бірдей тән деп
отырғандығын айтамыз. Бұл өзіне дейінгі зерттеушілер мән бермеген тілдік
(фонетикалық) құбылыстың қазақ тілі үшін маңызын ашып берген нәтиже болды.
Қазақ сөзінің үндесім айтылуына сол тұстағы қазақ зерттеушілердің бәрі
көңіл аударған. Х. Досмұхамедұлы Бір сөздің жуан, я жіңішке болып екі
түрлі айтылуы қазақ-қырғыз тіліндегі әр дыбыстың біресе жуан, біресе
жіңішке болып қос айтылуынан [6,83] деп түйіндейді. Х.Досмұхамедұлы жуан
және жіңішке айтылымның артикуляциялық себебін де түсіндіріп өткен: Дыбыс
жуан айтылғанда тілдің түбімен айтылып, тамақтан (көмейден) шыққандай болып
сезіледі; сол дыбыс жіңішке айтылғанда тілдің ұшымен сөйлегендей болып,
ауыздың алдыңғы жағынан шыққандай болып сезіледі [6,83]. Әрине ол кезде
қазіргідей қалыптасқан артикуляциялық ғылыми аппарат болған жоқ, сондықтан
да анықтама қарапайым тілмен түсіндіріліп отыр. Ғалым сол дыбыс деп
әңгіме тек бір дыбыстың екі үндесім варианты жайлы айтып отырғандығын баса
көрсетеді. Оны қазіргі фонетикалық тілмен айтсақ, дыбыстың үндесім
аллофоны немесе варианты болып шығады.
Қ.Кемеңгерұлының қазақ тілінің дыбыс құрамын талдағанда фонема
атауын негізгі фонетикалық бірлік ретінде пайдаланғанын көреміз. Сонымен
қатар қажет деген жерінде кейбір дыбыстардың артикуляциясының сипаттамасын
берген.
Толық фонологиялық (фонема) деңгейдегі фонетикалық зерттеуді Қ.Жұбанов
еңбектерінен табамыз [9]. Қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық жүйесін әр
дыбыс үшін жеке анықтама ретінде беріп, артикуляциялық белгілеріне қарай
жарыстыра сипаттап шыққан, артикуляциялық талдаудың нәтижелері кесте
түрінде көрнекіленіп отырған.
Өткен ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ тілінің дыбыс құрамына деген
көзқарас сингармонизм фонологиясы деңгейінде шешіліп үлгергенін көреміз.
Қазақ тіліндегі үйлесім түрленім сықылды күрделі дыбыс түрленімі болса
бұл кезде де зерттеу нысанына айналмағанын көреміз.
Өткен ғасырдың екінші жартысында қазақ фонетикасы жаңа деңгейге
көтерілді, оның басты белгісі ретінде қазақ тілі дыбыстарының әрқайсысына
өз алдына артикуляциялық сипаттама беріле бастағаны болатын.
Қазақ тілі дыбыстарының түрленім (вариант) құрамы негізінен қ-к, ғ-г
дауыссыздарының артикуляциясына байланысты болды. І.Кеңесбаев Қ мен к бір
фонеманың екі түрлі айтылуы (немесе жуанды, жіңішкелі варианты) деп қарау
дұрыс емес [10,251] деп, олардың арасындағы артикуляциялық айырмашылықты
сөз мағынасын ажыратудың тәсілі ретінде қарастырады, ал қалған
дауыссыздардың әрқайсысының жуан-жіңішкелі болып келуінің фонематикалық
мағынаға әсері жоқ [10,251] деген қорытындыға келеді. Сол кездегі
фонетикалық теория осы қағиданы берік ұстап отырды. Ғылыми еңбектер мен
оқулықтарда олар жеке фонема ретінде берілді.
Сингармонизм теориясының дамуына байланысты қазақ тілінің дыбыс құрамы
үндесім тұрғысынан қайта қарастырыла бастады. Сингармонизм теориясы қазақ
тілі дыбыстарының құрамын тек әліпби дыбыстармен (әліпби дыбыстар деп
Ә.Жүнісбек қазіргі әліпби тізіміне еніп отырған отырған дыбыстарды атайды)
шектеуге болмайтынын көрсетті. А.Байтұрсынұлының ғылыми мұрасын жан-жақты
зерттей келіп, М.Жүсіпұлы [20;21] қазақ тілі дыбыстарының айтылым құрамы
күрделі екенін көрсетті. Қазақ жазуының негізінде сингармонизм жатқанын
және алдағы уақытта да емле-ережеге сингармонизмнің тікелей қатысы болу
керектігін дәлелдеп, ұсыныстар жасаған. Сингармонизммен арнайы шұғылданған
Ә.Жүнісбек [22] оның екпін, тон тәрізді сөзқұрауыштық қызметінің табиғатын
ашып берді. Үнді-европа тілдерінде екпіннің, буын тілдерде тонның тілдегі
дыбыстардың басын құрап, сөз етіп біріктіретін қызметі түркі (оның ішінде
қазақ тілі) тілдерінде сингармонизмге тән екен. Соған орай қазақ тілінің
дыбыс құрамының әуез жіктелімін ұсынды. Сингармонизм тұрғысынан қазақ тілі
дыбыстарының үндесім түрленімін Ж.Нәзбиев ...метод сингармонической
сегментации казахской речи... позволяет выявить и описать все
произносительные единицы в казахском языке и провести их сингармоническую
интерпретацию [23;24 ] деп талдап шықты.
Фонетиканың әр түрлі саласындағы мамандар үшін зерттеу нысаны ортақ,
ол - қазақ тілінің дыбыс құрамы, бірақ әркім өз тұрғысынан, басқаша
айтқанда, қай тілдік деңгейде немесе қандай құбылыс ретінде талдайды,
зерттеудің мақсаты мен міндеті соған байланысты болады.
Осы кезден бастап экспериментал фонетиканың әдістері кеңінен
пайдаланыла бастады. Экспериментал зерттеулер, негізінен, акустикалық
талдаудың тиімді әдісі болды. Акустикалық зерттеулердің басында М.Исаев
[25;26], М.Райымбекова [27;28], С.Татубаев [29], А.Қошқаров [30],
З.Өтебаева [31], В. Шварцман [32] т.б. болды.
Акустикалық талдаумен қатар артикуляциялық талдау да қатар жүрді.
Рентген қондырғысы арқылы алынған дыбыс жасалымының көшірмесін
А.Симонова [33], А.Исенгельдина [34], Ә.Жүнісбеков [35] еңбектерінен
көреміз. Бұлар қазақ тілі дыбыстарының нақты артикуляциясын көрсететін
еңбектер болды. Сөйтіп қазақ тілінің сипаттама артикуляциясына
экспериментал артикуляция келіп қосылды. Қазақ тілі дыбыстарының жасалым
жолдарын көрсететін шынайы рентген сызбалар жасалды.
Тіл дыбыстарының табиғатын бейнелейтін өлшемдердің бірі дыбыстың
естілімі болып табылады. Қазақ тіліндегі дыбыстардың перцепциясын
зерттеудің нәтижелерін осы саладағы алғашқы ізденістер болып табылатын
Ж.Әбуов [36] еңбектерінен табамыз. Тіл дыбыстарын адамның естілім түйсігі
қалай қабылдайды, соны анықтау нәтижесінде фонетикалық құбылыстардың
табиғатын ашуға болатынын түсіндірді. Сөз айтылымына қатысты оның шәкірті
М.Әлімбаев [37] алдыңғы ғасыр жазба деректерін талдап келеді. Сол кездегі
зерттеушілер қазақ сөзін қалай естісе солай жазып алып отырғандықтан,
олардың грамматикалық материал ретінде жинап, сөздік ретінде құрастырған
қолжазбаларын қазіргі кездегі үнтаспа жазбаларымен қатар қоюға болады деген
пікір ұсынады.
Қазақ тілінің интонация жүйесі де экспериментал әдістер арқылы кеңінен
зерттеле бастады. Интонациялық зерттеулердің бастамасын Түркпенбаев [38]
т.б. еңбектерінен кездестіреміз. Бертін келе қазақ тілінің интонация жүйесі
жаңа теориялық тұрғыдан зерттеле бастады. Соның нәтижесінде қазақ
грамматикасының интонация бөлімі өзалдына жеке бөлім болып қалыптасты. Бұл
саладағы тың нәтижелерді З.Базарбаева [39;40] анықтады. Қазақ тілінің
интонация жүйесінің құрылымды бірліктері ретінде З.Базарбаева енгізген
интонациялық конструкция атауын ерекше айтуға болады. Қазақ тіліне тән
интонеманың 8 түрін ұсынып отыр. Соның нәтижесінде қазақ мәтінін тұтас
бірлік ретінде талдап, интонациялық табиғатын көрнекілеп шығуға болатын
болды. Интонациялық зерттеулер З.Базарбаеваның шәкірттері А.Фазылжанованың
[41], Т.Кеншінбайдың [42], Ж.Кеншінбайдың [43], А.Аманбаеваның [44], тарихи
фонетикадан Ж.Жұмабаеваның [45] зерттеулерімен толығып жатыр.
Фонетикалық зерттеулердің негізгі әдістерінің бірі ретінде қазақ тілі
дыбыстарының артикуляциясының айырым-ортақ белгілерін пайдаланып модельдеу
әдісі басталды. Бұл бағыттағы зерттеулерге негіз болып отырған Ә.Жүнісбек
[46;47] ұсынған қазақ тілінің артикуляциялық базасы болып отыр. Қазақ
тілінің артикуляциялық базасының үлгісі фонетикалық зерттеулердің жаңа
бағытын ашып отыр. Мұндағы негізгі теориялық идея кез келген тіл дыбысының
негізінде артикуляция жатады. Ендеше фонетикалық зерттеулер дыбыс, дыбыс
тіркесі, буын, сөз т.б. деңгейдегі бірліктердің артикуляциясын анықтаудан
басталу керек [проф. Ә.Жүнісбектің аудитория және семинар дәрістерінен].
Артикуляциялық база үлгісінде қазақ тіліне тән мүмкін болған жасалым
белгілердің бәрі көрнекіленген және олардың толық сипаттамасы берілген.
Мұның өзін қазақ артикуляциясының мәлімет қоры деп қараса да болады.
Үлгідегі айырым-ортақ белгілердің араласымынан (комбинациясынан) қазақ
тіліндегі үндесім, үйлесім, тіркес (іргелес), шеп, сөз тіркес, шегара,
сөйлем т.б. түрленімдердің бәрін ғылыми талдап шығуға мүмкіндік туады.
Үлгідегі белгілердің араласым саны шексіз десе де болады, өйткені тілдің
айтылым мүмкіндігі өте күрделі. Сондықтан қай зерттеуші болмасын кез
келген фонетикалық тақырыпқа артикуляциялық сипаттама мен артикуляциялық
үлгіні осы мәлімет қорынан таба алады. Әрі қарай зерттеуші өзінің зерттеу
нысанына байланысты артикуляциялық үлгіні зерттеу амалы ретінде пайдаланып
кете алады.
Қазақ тілінің артикуляциялық базасының үлгісін пайдаланып жүргізіліп
жатқан зерттеулер молайып келеді. І.Оразалин [48], Ә.Бәйімбетова [49] қазақ
тілі дыбыстарын жасалу тәсіліне қарай топтап, жуысыңқы және тоғысыңқы
дауыссыздарды зерттеу нысаны етті, Ж.Исаева [50] дауыс желбезегінің қатысын
ескеріп, үнді дауыссыздарды, Г.Қайдарова [51] буын артикуляциясына
бағыттап, Қ.Зәуірбекова [52] зерттеу жұмыстарын жалғастырып келеді.
Тіл біліміндегі, оның ішінде фонетика да бар, тілдік құбылыстарды
модельдеу әдісі қазақ тіліне пайдаланыла бастады. Әрине бұл әдіс бүгін ғана
пайда болып отырған жоқ. Түркі тілдеріне байланысты дауысты дыбыстардың
моделін ертеректе М.Черкасский [53] ұсынған. Түркі тілдеріне тән деп
есептелетін сегіз дауыстының негізінде сингармонизмнің табиғатын
түсіндіретін текше тектес пішіндемелер ұсынған. Соңғы кезде модельдеу
әдісін дамытып, оның жаңа үлгілерін қазақ тіліне А.Жұбанов [54] енгізіп,
дәріс оқулықтарын ұсынып отыр. Ал қазақ тілінің дыбыстарының артикуляциялық
моделін талдау амалы ретінде пайдаланып, оның зерттеу нәтижесін А.Жүнісбек
[55] еңбектерінен көреміз.
Сонымен қазақ фонетикасының негізгі зерттеу бағыттары ретінде оның
дыбыс құрамы, дыбыстардың артикуляциясы, акустикасы мен перцепциясы,
интонациясы болғанын көреміз. Зерттеулер дыбыс, буын, сөз, сөйлем және
мәтін деңгейінде жүргізілген. Мұның өзі қазақ фонетикасына қатысты зерттеу
нәтижелерінің мол екенін көрсетеді.
1.1 Қазақ тілінің дыбыс құрамы.
Қазақ тілінің дыбыс құрамы жайлы ғылыми әдебиетке шолу жасағанда
оларды негізінен екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топтағы еңбектер қазақ тілінің дыбыс құрамын әліпби дыбыстар
деңгейінде қараған. Басқаша айтқанда, әліпби тізімге қандай дыбыстар енсе,
сол дыбыстардың талдауына көңіл бөлінеді. Осы топтағы еңбектердің өзін
іштей тағы екі топқа бөлуге болады. Оның бірі қазақ тілінің төл және ертеде
енген дыбыстарды қамтыған еңбектер болса, екіншісі кейінгі кезде қазіргі
қазақ тілі деген атпен шығып, бүгінгі жазуымыздағы барлық төл және кірме
дыбыстарды түгел қамтып отырған жұмыстар. Сонда талданып отырған
дыбыстардың саны қырық әріптен аспайды және әр дыбысқа олардың түрленімі
ескерілмегендіктен бір түрлі ғана артикуляциялық анықтама беріліп отырады.
Қазақ тіліндегі үйлесім түрленім дәстүрлі фонетикада арнайы зерттеу
нысаны болмағанымен, бірлі-жарым талданған сәттерін кездестіруге болады.
Бірақ ол талдаулардың негізгі мақсаты үйлесім белгілердің құрамы мен
жүйесін анықтау емес, сол үйлесім дыбыстар фонема ма, фонема емес пе ?
деген сұрақтың жауабын іздеу болып қалады. Мысалы, қ-к, ғ-г дауыссыз
дыбыстарының сыңарларының фонологиялық мәртебесі фонема деңгейінде ме,
әлде, керісінше, вариант деңгейінде ме деген сұрақтың жауабында бір пікір
жоқ. Бір топ ғалымдар [10;14] артикуляциялық ерекшеліктерін ескеріп, фонема
деп қарайды: ...қ, к, ғ, г дауыссыздарын әзірше қалыптасқан түсінік-
түйсік тұрғысынан танып баяндау керек болады [14,64], енді бір топ
ғалымдар [20;22] тілдегі фонологиялық қызметін ескеріп, варианттар деп
қарайды. Соңғы пікірге орыс және қырғыз фонетистері де қосылады [55;56;57].
Екінші топтағы еңбектер қазақ тілінің төл дыбыстарын бөліп қарастырады
да, кірме әріптер мен кірме дыбыстарды шығарып тастайды. Соның бір көрнекі
үлгісі ретінде соңғы шыққан Қазақ грамматикасын алуға болады [46]. Және
бұл бағыттағы еңбектерде төл әліпби дыбыстардың түрленім варианттарына
арнайы көңіл бөлінеді. Соның нәтижесінде қазақ тілінің дыбыс құрамы сан
жағынан әліпби дыбыстардың құрамынан артық болып шығады. Өйткені бір
дыбыстың бірнеше әуез түрленімі қамтылады, сөйтіп дыбыс санының мөлшері
дәстүрлі зерттеулер нәтижесінен артық болып шығады. Мысалы, А.Байтұрсынұлы
қазақ тілі дыбыстарының құрамын 5 дауысты және 17 дауыссыз деп алып,
олардың жуан-жіңішке үндесім варианттарын есепке алып, қазақ тілінде 43
дыбыс бар деп қорытындылайды. Бұл жерде А.Байтұрсынұлы айтқан 43 дыбыс пен
қазіргі 42 әріпті сан жақындығына қарап өзара шатастырмау керек. Бұлар бір-
біріне жақындамайтын, басқа-басқа мәселелер. Бұл қазақ тілінің жуан-жіңішке
үндесім әуезін есепке алғандағы сан құрамы.
Егер Ә.Жүнісбек ұсынған жолмен қазақ тілінің дыбыс құрамын анықтайтын
болсақ, онда қазақ тіліндегі негізгі дауыстылар 3 (ашық дауысты, қысаң
дауысты және құранды дауысты) дыбыс, ал дауыссыздар 17 дыбыс, барлығы 20
дыбыс болып шығады. Енді ғалым қазақ тіліндегі төрт үндесім әуезді есепке
алады, сонда 9 дауысты дыбыс, 66 дауыссыз дыбыс, барлығы 75 дыбыс болып
шығады [46]. Сонда қазақ тіліндегі үндесім дыбыстардың құрам саны шығады.
Ал егер, қазақ тіліндегі дыбыстардың үйлесім, шеп т.б. түрленім ретін
саралап шығатын болсақ, онда дыбыс варианттары тағы да көбейіп кете береді.
Қазақ тіліндегі дыбыс варианттарын түгендеу теориялық фонетиканың
мақсаты мен міндеті болып табылады. Осыған орай өзге тілдерге байланысты
қандай нәтижелер бар дейтін болсақ, онда түркі тілдеріне қатысты мәлімет
табу қиын. Әзірге өзге түркі тілдерінде бұл мәселе әлі қолға алынбай
жатқан сияқты, өйткені ғылыми әдебиеттен мәлімет кездестіре алмадық. Ал
қазақ тіліне қатысты үндесім түрленімнің дыбыс құрамы толық анықталды
[46].
Лингвистикалық зерттеу әдістері теория-практикалық тұрғыдан жолға
қойылған үнді-европа тіл білімін алатын болсақ, ағылшын және орыс
тіліндегі дыбыс түрленімі жайлы жеткілікті мәлімет табылды. Г.П.Торсуев
[58;59] ағылшын тілінің дыбыс түрленімі жайлы бірнеше еңбек жариялаған,
ал Аванесов [60] орыс тілінің дыбыс түрленімі жайлы үлкен монография
беріп отыр. Мысалы, ағылшын тілінің бір дауыссыз дыбысының ондаған
ассимилятив варианттары, орыс тілінің бір дауысты дыбысының ондаған
ассимилятив варианттары айтылым деңгейінде кездеседі екен.
Ендеше теориялық тұрғыдан басшылыққа алатын, әдістемелік тұрғыдан
үйренетін еңбектер жалпы тіл білімінде бар.
Қазақ тілінің дыбыс құрамын анықтаудың тарихи желісінің негізгі
сәттерін тізіп көрсетейік.
В.В.Радлов нұсқасы (ХІХ ғ.):
а, ә, е, о, ө, ы, і, ұ, ү; к, қ, х, ғ, г, ж, дж, з, й, л, ł, м, н, ң, р,
с,
т, б, у(w), п, ш, д
А.Байтұрсынұлы нұсқасы (ХХ ғ. басы):
а, ә, ы, і, о, ө, ұ, ү; б, д, ғ, г, ж, з, қ, к, п, т, с, ш, м, н, ң, л,
р,
й, у, х, һ
І.Кеңесбаев (С.Мырзабеков) нұсқасы (ХХ ғ. екінші жартысы):
а, ә, е, э, ы, і, о, ө, ұ, ү, и, у, я, ю, ё; б, д, ғ, г, ж, з, п, т, қ,
к, с, ш,
м, н, ң, л, й, р, у, в, ф, х, ц, ч, щ, һ
Ә.Жүнісбек нұсқасы: а ә п б м
ы і т д н
е қ(к) ғ(г) ң
ұ ү с з р
о ө ш ж л
й
у(w)
Қазақ тілінің дыбыс құрамын анықтауда кірме дыбыстар мен кірме
әріптердің әсері мол болғанын көреміз. Ұяң дауыссыздарды бөліп қарайтын
болсақ, онда оның құрамында африкат дж дыбысының ХІХ ғ. кезінде арнайы
бөлектенгенін көреміз. Бертін келе ж дауыссызының африкат айтылымы еске
алынбаған, сондықтан да оны арнайы белгілеудің де жолы қарастырылмаған.
Дауыссыздың африкат айтылымы үйлесім түрленімге жатпайтын болғандықтан, оны
зерттеу нысаны ретінде қарастырмадық.
1.2 Қазақ тілінің артикуляциялық сипаттамасы.
Қазақ тілінің дәстүрлі фонетикасында дыбыс үйлесімі арнайы зерттеу
нысаны болмағандықтан, дыбыстардың артикуляциялық сипаттамасы дыбыстардың
негізгі белгілерін анықтаумен аяқталып отырды. Мысалы, дауыстылар үшін
олардың жасалу орны, жақ қатысы мен ерін қатысы жеткілікті болса,
дауыссыздар үшін олардың жасалу орны, жасалу тәсілі мен дауыс қатысы
жеткілікті болды. Алайда бұл белгілер дыбыстарды жалпылама сипаттауға
жеткенімен, олардың түрленім варианттарын сипаттауға жеткіліксіз еді.
Сондықтан да қазіргі қазақ фонетикасында, жалпы лингвистикадағыдай, негізгі
және үстеме артикуляциялық белгілер құрамы ендірілді. Оның қазіргі үлгісін
Қазақ фонетикасының сингармонизмге арналған бөлімінен көруге болады. Онда
қазақ дыбыстарының үндесім әуезіне байланысты, мысалы, жуан-жіңішке әуезді
ұғымды беру үшін ілгерінді-кейінді атауы ендірілді.
Сонан соң дәстүрлі фонетикадағы басы ажыратылмай келген, сондықтан дыбыс
анықтамасында араласып жүрген жасалым, айтылым және естілім атаулар
жіктеліп берілетін болды. Мысалы, артикуляциялық тіл арты атауы мен
естілім жуан атауы бір дыбыстың анықтамасында қатар кездесе береді. Кейде
артикуляциялық атаудың орнына естілім атау қолданыла береді. Дыбыс
сипаттамасының жүйеге түскен түрі артикуляциялық анықтама (тек
артикуляциялық атаулар пайдаланылады), акустикалық анықтама (тек
акустикалық атаулар пайдаланылады), естілім анықтама (тек естілім атаулар
пайдаланылады) болып шығады.
Бұған ерекше тоқталып жатқан себебіміз бар. Әрі қарайғы дыбыс талдауын
Ә.Жүнісбек ұсынған жаңа үрдісті басшылыққа алып, сол ретпен жүргіземіз.
Соның нәтижесінде дыбыс варианттарының анықтамасы күрделеніп кетеді.
Өйткені дыбыстың негізгі артикуляциялық белгілерінің құрамына үстеме
артикуляциялық, акустикалық және перцепциялық белгілер жалғасады.
1.3 Қазақ тілінің акустикалық сипаттамасы.
Қазақ тілі дыбыстарының анықтамасына жаңғырық (резонатор) белгілер
қосылады. Мысалы, ауыз және көмей қуыстарының өзара қатысына қарай дыбыстар
ауыз қуысты немесе көмей қуысты болып жіктеледі. Ауыз не көмей қуысының
қатысына қарай дыбыс әуезі түрленеді. Ауыз қуысындағы кедергінің көлеміне
қарай жоғарылы немесе төменді болып жіктеледі. Оның да дыбыс жасалуына
өзіндік түрленім әсері бар. Ауыз қуысының бітер тұсының, яғни ерін қалпының
өзі бірнеше түрленімге себеп болады. Сөйлеу мүшелерінің тоғысым және жуысым
күшіне қарай лепті, босаң, бос атаулары енгізіледі т.б.
Акустикалық талдау нысаны ретінде А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі
институты Фонетика бөлімінің үнжазба қорын пайдаландық. Үнжазба
дауыссыз+дауысты тіркесі және құрамында ұяң дауыссыздар бар сөз
деңгейінде екі диктордың оқылуында жазылып алынған.
Акустикалық талдау артикуляциялық талдауға көмекші ретінде қосалқы
деңгейде ішінара жүргізілді.
Тілдік материал ретінде буынқұрақтар (Ә.Жүнісбек термині) мен сөздер
алынды. Буынқұрақтар:
ба бә бе бы бі бұ бү бо бө т.б.
Сөздер үлгісі:
бас бәс бес бұр бүк бос бөл
т.б.
айтылым үлгілері алынды, би жи ди зи бу ду жу т.б. буынқұрақтар
және биыл, жиын, диқан, думан, буын т.б. тәрізді сөздер алынған жоқ,
өйткені олардың орфоэпиялық құрамындағы бы, ды т.б. дыбыс тіркестері
жоғарыда қамтылды.
1.4 Қазақ тілінің перцепциялық сипаттамасы.
Қазақ тілі дыбыстарының анықтамасына негізгі белгілердің бірі болып
әуез қатысады. Дыбыстың құлаққа естілуі жайлы қазақ түсінігінде даусы жуан
екен, төмен екен, қоңыр дауысты екен, даусы ашық екен деген сықылды
ұғымдар бар. Ендеше артикуляциялық фонетиканың құрамында жүрген жуан-
жіңішке, еріндік-езулік белгілер естілім анықтаманың құрамына енгізілді.
Сонда артикуляциялық фонетиканың еншісіне жасалу орнын білдіретін
болғандықтан, ерін-езу деп қосымшасыз атаулар қалдырылды. Сонда ерін-езу
артикуляциялық тұрғыдан дыбыстың жасалу орнын көрсетсе, еріндік-езулік
естілім тұрғысынан дыбыстың әуезін көрсететін болады.
1.5 Қазақ тіліндегі үйлесім түрленімнің жіктелім нысандары.
Қазақ тілі дыбыстарының үйлесім түрленімі өте күрделі құбылыс болып
табылады. Оның үстіне үйлесім түрленіміне арналған зерттеулер өте аз, бірлі-
жарым ғана.
Әзірге белгілі зерттелімдер дауыссыздардың жасалым жіктеліміне қарай
сараланған [48;49]. Ал дауыссыздардың үйлесім түрленімнің дауыс
желбезегінің (дауыс шымылдығының немесе дауыс жарғағының) қатысына қарай
жіктелімі енді қолға алынып отыр [61]. Дәстүрлі фонетикада дауыс
желбезегінің қатысын дауыс қатысы деп те атайды. Бірақ дауыс қатысы
деген атау акустикалық фонетиканың термині болып табылады, ал біз бірінші
кезекте зерттеу нысанын артикуляциялық фонетика тұрғысынан талдап отырмыз.
Ендеше бұл жерде дауыс желбезегі деген атауды қолданған орынды болады.
Төменде жасалым және дауыс желбезегінің қатысына қарай зерттеу
нысанына айналып отырған дауыссыздардың жіктелім топтары көрнекі бейнеленіп
отыр (1-сурет). Жасалу амалына қарай зерттеу нысанына айналған дауыссыз
дыбыстардың топтары иін қоршаумен бөлектенген, ал дауыс желбезегінің
қатысына қарай зерттеу нысанына айналған немесе айналуға тиіс дауыссыздар
тік қоршаумен бөлектенген. Үйлесім түрленімнің жасалу орнына қарай
жіктелімі әзірге зерттеу нысанына айналған жоқ. Сондықтан да біз оның орнын
көрнекілеген жоқпыз.
Біздің зерттеу нысанымызға дауыссыздардың дауыс желбезегінің қатысына
қарай жіктелім тобы алынып отырғандықтан, алдымен сол дауыс желбезегінің
артикуляциялық қызметін модельдеп шықпақпыз. Дауыс желбезегінің моделі
алғаш рет ұсынылып отыр.
Дәстүрлі фонетикада қазақ тілінің дауыс қатысына қарай жіктелімі
төмендегідей болып отыр. Сонда дыбыс:
-егер тек үннен (дауыстан) тұратын болса, онда дауысты болады;
-егер салдырдан дауыс басым болса, онда үнді дауыссыз болады;
-егер дауыстан салдыр басым болса, онда ұяң дауыссыз болады;
-егер тек салдырдан тұрса, онда қатаң дауыссыз болады.
Мұндағы салдыр, дауыс, үнді, ұяң, қатаң деген атаулардың бәрі
акустикалық-перцепциялық фонетиканың ұғымдары болып табылады. Ал біздің
талдауымыздың негізі артикуляциялық болғандықтан, сөйлеу мүшелерінің
қатысын алуымыз керек. Бұл жердегі бізге қажет сөйлеу мүшесі дауыс
желбезегі болып отыр. Дауыс желбезегінің қатысына байланысты ұғымдар мен
оның атаулары Қазақ грамматикасында берілген [46]. Ал біз болсақ дауыс
желбезегінің дыбыс жасаудағы артикуляциялық қатысын қазақ тілінің
артикуляциялық базасының сыртына шығардық. Артикуляциялық базаның моделін
алатын болсақ, оның екі қанаты мен төбесі бос емес. Ол жерлерде ерін
қатысының (сол қанаттағы еріннің тұсын меңзеп тұр), жасалу орнының (жоғары
жақтағы тілдің көлденең қатарын меңзеп тұр) және жасалу тәсілінің (оң
қанаттағы тілдің тік қалпын меңзеп тұр) белгілері орналасқан. Бос орын тек
артикуляциялық база моделінің төменгі жағында ғана бар. Ендеше дауыс
желбезегінің қатысын сол төменгі жаққа орналастырдық. Бір жағынан бұл
модельдеу шешіміміз орынды болып шықты. Өйткені дауыс желбезегінің өзі
модельдің төмен жағындағы көмей қуысын бейнелеп орналасқан, сөйлеу
мүшелерінің физиологиялық құрылысына сай келіп тұр. Сөйтіп дауыс
желбезегіне қатысты айырым белгілердің орнын дәл меңзеп тұр.
Жұмысымызда алдымен қазақ тілінің артикуляциялық базасын осындай жаңа
тетікпен толықтырып алдық.
Сонда соңғы Грамматикада ұсынылған дауыс желбезегінің қатысына
байланысты артикуляциялық белгілер жаңа модельмен төмендегідей болып
үйлеседі:
-дауыс желбезегі толық тербелсе, онда тербелмелі (дауысты) дыбыс пайда
болады (жасалады);
-дауыс желбезегі мол тербелсе, онда тербелімді (үнді) дыбыс пайда болады
(жасалады);
-дауы желбезегі жартылай тербелсе, онда тербеліңкі (ұяң) дыбыс пайда
болады (жасалады);
-дауыс желбезегі тербелмесе, онда тербеліссіз (қатаң) дыбыс пайда болады
(жасалады).
Нәтижесінде мұндағы ұғым-атаулардың бәрі артикуляциялық болып шығады,
өйткені оның бәрі сөйлеу мүшесі ретіндегі дауыс желбезегіне телініп тұр.
Оның артикуляциялық моделі көрнекі шығады (2-сурет). Содан оңға қарай:
толық тербелісті көрсетіп тұрған тербелмелі толқын сызық – тербелмелі
(дауысты) дыбыстың моделі; мол тербелісті көрсетіп тұрған тербелімді толқын
сызық – тербелімді (үндіні) дыбыстың моделі; жартылай тербелісті көрсетіп
тұрған тербеліңкі толқын сызық – тербеліңкі (ұяң) дыбыстың моделі;
тербелістің жоғын көрсетіп тұрған тік (желі) сызық – тербеліссіз (қатаң)
дыбыстың моделі.
1-сурет Қазақ тілі дауыссыздарының зерттелім реті
(иін қоршау - жасалу тәсіліне қарай, тік қоршау - дауыс желбезегінің
қатысына қарай)
Сонымен дауыс желбезегінің артикуляциялық белгілері өз алдына зерттеу
атулары болып бөлініп шықты. Артикуляциялық фонетиканың атаулары толықты
және соған қатыстыұғымдар көрнекі сипаттталды (модельденді).
Л.Р.Зиндер дыбыстардың түрленім үлгілерінің тілдік мәні жоқ деген
пікірмен келіспей, керісінше, дыбыстардың түрленім үлгілерінің сөйлеу
үстінде аса маңызызды рөл атқаратынын айтқан [62,51]. Ғалымның осы пікірін
басшылыққа ала отырып, қазақ тіліндегі ұяң дауыссыздардың үйлесім түрлерін
жан-жақты сипаттап шығатын боламыз.
2-сурет Дауыс желбезегінің артикуляциялық белгілері
(тербелмелі, тербелімді, тербеліңкі, тербеліссіз)
Қазақ тілі дыбыстарының негізгі және үйлесім түрленімінің жиынтық
белгілері:
І◊ - тіл арты, ашық, езу, кейінді, төменді, көмей қуысты, кең шығысты,
босаң лепті, жуан, ашық езулік
І'◊ - тіл ортасы, ашық, езу, ілгерінді, төменді, ауыз қуысты, кең
шығысты,
босаң лепті, жіңішке, ашық езулік
Іˆ - тіл арты, қысаң, езу, кейінді, жоғарылы, көмей қуысты, қысаң шығысты,
босаң лепті, жуан, қысаң езулік
І'ˆ - тіл ортасы, қысаң, езу, ілгерінді, жоғарылы, ауыз қуысты, қысаң
шығысты, босаң лепті, жіңішке, қысаң езулік
І'ۦ - тіл ортасы, қысаң, емеурін, ілгерінді, жоғарылы, ауыз қуысты,
емеурін
шығысты, босаң лепті, жіңішке, емеурін езулік
І˚ - тіл арты, қысаң, ерін, кейінді, жоғарылы, көмей қуысты, доғал
шығысты, босаң лепті, жуан, доғал еріндік
І'˚ - тіл ортасы, қысаң, ерін, ілгерінді, жоғарылы, ауыз қуысты, доғал
шығысты, босаң лепті, жіңішке, доғал еріндік
Іۦ˚ - тіл арты, қысаң, ерін, кейінді, жоғарылы, көмей қуысты, сүйір
шығысты, босаң лепті, жуан, сүйір еріндік
І'ۦ˚ - тіл ортасы, қысаң, ерін, ілгерінді, жоғарылы, ауыз қуысты, сүйір
шығысты, босаң лепті, жіңішке, сүйір еріндік
Түйін.
Қазақ тілінің дыбыс құрамы мен оның жүйесі үндесім және үйлесім дыбыс
варианттарынан құралады. Аталған түрленімдер қазақ тілінің фонетика
тарихында әртүрлі деңгейде зерттеу нысанына айналып отырған.
Алғашқы зерттеулерде (ХІХ ғ.) дыбыстардың негізгі құрамына көп көңіл
бөлінген. Дыбыс түрленімі тұрғысынан дауыссыздардың жуан және жіңішке
айтылымы ескеріледі, бірлі-жарым дауыссыздардың артикуляциялық варианттары
өз алдына таңбаланады (л, қ, к, ғ, г). Дауыссыздардың үндесім (гармония)
түрленімін көрші дауыстының артикуляциясына теліп отырған. Сондықтан да
талдау тәсілінде гармония (гармония гласных) термині жиі қолданылады.
Бұл дәуірде қазақ тілі дыбыстарының негізгі құрамы дұрыс анықталып,
сөздің орфоэпиялық айтылымы дұрыс көрсетіліп отырғанын жетістік деп
бағаланады.
Келесі кезең - ХХ ғ. басы. Қазақ тілінің үндесім құрамы шынайы
анықталған кезең болып табылады. Және қазақ тілінің айтылым артикуляциясына
байланысты атаулар қалыптасты, талдау нәтижелерінде көрнекі кестелер
құрылып, дыбыстардың айырым-ортақ белгілері өзара жүйеге түсті. Осы кезде
жарық көрген еңбектерді қазақ тіл біліміндегі айырым белгілер теориясының
бастау көзі деп қарау керек. Сонымен қатар батыс лингвистикасында қарқынды
дами бастаған фонем теориясының қазақ тілтанымына көше бастаған кезеңі
болды.
ХХ ғ. екінші жартысы фонема теориясының әбден орныққан кезеңі болды.
Зерттеу жұмыстарының бәрі қазақ тілінің дыбыс құрамын фонемалар құрамы
ретінде қарастырды. Фонетикалық зерттеу әдісі ретінде құралды
(экспериментал) амалдары кеңінен пайдаланыла бастады. Соның нәтижесінде
дыбыс артикуляциясының анықтамаларына жаңа деректер қосылып жатты. Қазақ
тілінің төл дыбыстарының құрамында кірме дыбыстар бірге қарастырылды.
Сингармонизм теориясының қалыптасуы нәтижесінде қазақ тілі
дыбыстарының үндесім құрамы анықталып, олардың жасалым, айтылым және
естілім сипаттамалары берілді. Қазақ тілінің төл дыбыстарының құрамынан
кірме дыбыстар (және кірме әріптер) шығарылып, екеуі екі бөлек
қарастырылатын болды.
Қазақ тілінің артикуляциялық базасы моделінің жасалып, оны зерттеу
әдісі ретінде пайдаланудың нәтижесінде қазақ тілінің дыбыс құрамын түгел
қамтып, әрбір дыбыстың негізгі және қосалқы түрленім үлгілерінің
артикуляциясын тәптіштеп анықтап, көрнекі сипаттап беруге мүмкіндік туды.
Артикуляциялық беттеме модельдер арқылы екі дыбыстың, сондай-ақ бір
дыбыстың екі және бірнеше түрленім үлгілерін өзара көрнекі салыстырып,
айырым белгілерін кестеге түсіріп беріліп отыр.
Қазақ тілінің үндесім құрамы анықталғаннан кейін, енді үйлесім құрамы
зерттеу нысанына айнала бастады. Үйлесім түрленім дыбыстардың жасалу
орнына, дауыс желбезегінің қызметіне қарай топтастырылып зерттелді. Алдағы
уақытта дауыстылар өз алдына, дауыссыздардың жасалу тәсіліне, тілдік
деңгейлерге (буын, сөз, шеп, тіркес т.б.) қарай топтастырылып зерттеу
жалғаспақшы.
Қазақ тілі дыбыстарының құрамының зерттелу жайы дыбыстардың үйлесім
түрленімінің зерттеу нысаны ретінде кешеуілдеп жатқанын көрсетті.
2 ҰЯҢ ДАУЫССЫЗДАРДЫҢ ТҮРЛЕНІМ ЖҮЙЕСІ
2.1 Д дауыссыз дыбысының негізгі варианты
Д дауыссыз дыбысының негізгі (әліпби) варианты Ды болып айтылады
(әліпби таңба аты).
Негізгі вариантының артикуляциясы.
-Тіл ұшы арқылы жасалады; дыбыстың жасалуына қатысып отырған сөйлеу
мүшелерінің арасында белсенді (актив) қатысып отырған тіл үшы болып
табылады (суретте тілдің ұшы күрек тістің түбіне тіреліп тұр); жасалу орны
ретінде белсенді қатысып отырған сөйлеу мүшесін аламыз, жасалу орнына
байланысты тіл ұшы дауыссыз болып табылады.
Дауыссыздың жасалу орнына қатысты артикуляциялық белгісі – тіл ұшы.
-Тіл ұшы мен күрек тістің түбінің тоғысуы арқылы жасалады (суретте тілдің
ұшы мен күрек тістің түбінің аралығында саңылау жоқ); жасалу тәсіліне қарай
тоғысыңқы (шұғыл) дауыссыз дыбыс болып табылады; оның модель үлгісі ретінде
оң жақтағы бағананың жоғарғы жағынан бірінші тұрған жалаң доғал сызық
алынған.
Дауыссыздың жасалу тәсіліне қатысты артикуляциялық белгісі – тоғысыңқы
(шұғыл).
Сонымен толық артикуляциялық белгілеріне қарай тіл ұшы, тоғысыңқы
(шұғыл) дауыссыз болып табылады.
Негізгі вариантының акустикалық сипаттамасы:
-Дыбыстың жасалуына қатысатын сөйлеу мүшелері, яғни тіл ұшы мен күрек
тістің түбі босаң тоғысып, жартылай лепті серпінмен ажырайды (аяқталады);
жасалу тәсілінің акустикалық әсеріне қарай лепсіз серпінді (слабо взрывной)
дауыссыз дыбыс болып табылады.
Негізгі вариантының естілім сипаттамасы:
-Тілдің ұшы мен күрек тіс түбінің тоғысымының серпінді ажырасымы ызың
салдыр болып естіледі; естіліміне қарай ызың салдыр дауыссыз дыбыс болып
табылады.
Негізгі вариантының естілім белгісі – ызың салдыр дауыссыз дыбыс.
Д дыбысының толық фонетикалық (артикуляциялық, акустикалық,
перцепциялық) сипаттама белгілері мынадай болып шығады: тіл ұшы, тоғысыңқы
(шұғыл), жартылай лепті серпінді, ызың салдыр ұяң дауыссыз дыбыс.
Д дауыссыз дыбысының негізгі айырым белгілері тұрақты болады.
Д дауыссызының сөз шебіне қатысты түрленімі оның қазақ сөзінің табиғи
естілімін қамтамасыз ететін маңызды көрінісі болып табылады.
Д дауыссыз дыбысының артикуляциялық түрленім варианттарының
(аллофондарының) жүйесін (системасын) сипаттап шығу үшін оларды өзара
жұптап және көптеп өзара тізбелеп салыстырып шығамыз. Айырым белгілердің
негізінде олардың артикуляциялық моделін беттестіріп, ұқсас-айырым тұстарын
көрнекі бейнелейміз.
2.1.1 Д дауыссызының -Да және Дә үйлесім түрленімі (3-сурет):
-Да үйлесім түрленімін айтқанда тілдің дөңес тұсы ауыз қуысында
кейін шегініп жатады; тілдің ауыз қуысындағы көлденең жатысына қарай
дауыссыздың кейінді варианты болып табылады (жоғарғы көлденең қатардағы
төртінші айырым белгі). Тілдің көлденең қалпына қатысты қосалқы белгісі –
кейінді. Тіл ауыз қуысында төмен жатады, яғни жақ кең ашылады, сөйтіп
тілдің артқы тұсы мен таңдай бір-бірінен алшақ жатады; тілдің тік қалпына
немесе жақ қатысына қарай төменді дауыссыз болып табылады (оң жақ тік
қатардағы бірінші айырым белгі). Тілдің тік қалпына қарай немесе жақ
қатысына қарай артикуляциялық қосалқы белгісі – төменді. Ерін тігінен кең
ашылады, яғни астыңғы ерін мен үстіңгі ерін бір-бірінен алшақ жатады;
еріннің бір-бірінен алшақ қалпына қарай ашық ерін дауыссыз болып табылады
(сол жақ тік қатардағы бірінші айырым белгі). Еріннің шығар тұсының қалпына
қарай қосалқы белгісі – ашық ерін.
Сонымен артикуляциялық толық қосалқы белгілері кейінді, төменді, ашық
ерін дауыссыз варианты болып табылады.
-Дә үйлесім түрленімін айтқанда тілдің дөңес тұсы ауыз қуысында ілгері
жылжып жатады, тілдің ауыз қуысындағы көлденең жатысына қарай дауыссыздың
ілгерінді варианты болып табылады (жоғарғы көлденең қатардағы үшінші айырым
белгі). Тілдің көлденең қалпына қатысты үстеме белгісі – ілгерінді. Тіл
ауыз қуысында төмен жатады яғни жақ кең ашылады, сөйтіп тілдің артқы тұсы
мен таңдай бір-бірінен алшақ жатады, тілдің тік қалпына немесе жақ қатысына
қарай төменді дауыссыз болып табылады (оң жақ тік қатардағы бірінші айырым
белгі). Тілдің тік қалпына қарай немесе жақ қатысына қарай артикуляциялық
қосалқы белгісі – төменді.
Ерін тігінен кең ашылады, яғни астыңғы ерін мен үстіңгі ерін бір-
бірінен алшақ жатады; еріннің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 5
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ДЫБЫС ТҮРЛЕНІМІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ ... 8
1.1 Қазақ тілінің дыбыс құрамы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.2 Қазақ тілінің артикуляциялық сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
1.3 Қазақ тілінің акустикалық сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.4 Қазақ тілінің перцепциялық сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
1.5 Қазақ тіліндегі үйлесім түрленімінің жіктелім нысандары
... ... ... ... 16
Түйін
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ҰЯҢ ДАУЫССЫЗДАРДЫҢ ТҮРЛЕНІМ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.1 Д дауыссыз дыбысының негізгі варианты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
2.1.1 Д аә үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
22
2.1.2 Д аі үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
2.1.3 Д аұ үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
30
2.1.4 Д аү үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
2.1.5 Д ао үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
37
2.1.6 Д аө үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
39
2.1.7 Д ае үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
2.1.8 Д әы үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
48
2.1.9 Д әі үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
50
2.1.10 Д әұ үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52
2.1.11 Д әү үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
2.1.12 Д әо үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
56
2.1.13 Д әө үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
58
2.1.14 Д әе үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
59
2.1.15 Д ыі үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
61
2.1.16 Д ыұ үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
63
2.1.17 Д ыү үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65
2.1.18 Д ыо үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
67
2.1.19 Д ыө үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
69
2.1.20 Д ые үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
73
2.1.21 Д іұ үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
75
2.1.22 Д іү үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
77
2.1.23 Д іо үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
79
2.1.24 Д іө үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
80
2.1.25 Д іе үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
82
2.1.26 Д ұү үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
84
2.1.27 Д ұо үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
2.1.28 Д ұө үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
88
2.1.29 Д ұе үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 89
2.1.30 Д үо үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 91
2.1.31 Д үө үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 93
2.1.32 Д үе үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 94
2.1.33 Д оө үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 96
2.1.34 Д ое үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 98
2.1.35 Д өе үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
100
2.2 Бірегей дауыссыздың үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102
2.2.1 Ғ-Г дауыссызының үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102
2.2.3 З аү үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 103
2.2.4 Ж әұ үйлесім түрленімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
104
Түйін
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 107
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 107
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..109
КІРІСПЕ
Қазақ тіл білімінде қазақ тілінің дыбыс құрамы мен жеке дыбыстардың
артикуляция-акустикасы жан-жақты зерттеліп, қазақ тілінің интонация жүйесі
жайлы арнайы монография мен мақалалар жарық көруде. Қазақ сөзінің
сингармонизм үлгілеріне қатысты үндесім дыбыс құрамы арнайы зерттеу
нысанына айналды. Осы ғылыми зерттеулердің нәтижелері академиялық
грамматикаға еніп, көпшілік ғылыми қауымның қолына да тиді.
Алайда, тілдегі ең кең тараған фонетикалық құбылыс екеніне қарамай, қазақ
тілі дыбыстарының үндесім түрленімімен қатар тұратын үйлесім түрленімі,
енді ғана арнайы зерттеу нысанына айнала бастады. Қазақ дыбыстарының
үйлесім түрленімі іргелес дыбыстардың немесе дыбыс тіркесінің әсерінен
(іргелес түрленім), сөздің шебіндегі орнына қарай (шеп түрленім), сөз
тіркестерінің шегарасындағы қалпына қарай (шегара түрленім) т.б. көптеген
фонетикалық жайттардың негізінде қалыптасады. Сондықтан да үйлесім
түрленімнің тілдегі фонетикалық (артикуляциялық, акустикалық т.б.) көрінісі
де, оны зерттеудің де амал-тәсілдері де өте күрделі боп келеді.
Осымен байланысты қазіргі қазақ теориялық фонетикасының алдында дыбыс
түрленімінің фонологиялық жіктелімі мен фонетикалық сипаттамасын ғылыми
тұрғыдан жан-жақты зерттеу мәселесі аса өзекті.
Қазақ тіліндегі дыбыстардың ассимиляциялық түрленіміне, оның ішінде
іргелес дыбыс түрленіміне арналған зерттеу тақырыбының өзектілігі
теориялық жағымен қатар практикалық зәруліктерден туындайтынымен де
сипатталады.
Атап айтқанда, қазақ фонетикасында енді ғана жүйелі түрде зерттеле
бастаған үйлесім құбылысына қатысты дыбыс түрлерінің (варианттарының)
құрамы мен артикуляциялық сипаты нақты анықталмағандықтан, олар қазақ
грамматикаларына, оқулықтар мен оқу-құралдарына енбей жатыр. Іргелес
түрленім мәселесі енді ғана зерттеле бастағандықтан, оның нәтижелері ғылыми
және әдістемелік көпшілікке таныс емес. Сондықтан қазақ тілі дыбыстарының
толық түрленім құрамы оқу бағдарламаларында ескерілмей келеді. Оқу
бағдарламалары орфографиялық әліпби дыбыстардың сипаттамасымен ғана
шектелуде, ал қазақ орфоэпиясының негізі болып табылатын дыбыс түрленімі
тек айтылым сөздіктер көлемінде ғана қамтылып, сабақ-жаттығу ретінде
дәрісханаларға жетпей жатыр.
Қазақ тілі дыбыстық жүйесін игеруге, үйретуге қатысты жоғарыда аталған
түрленімнің теориялық және практикалық мәселелерінің зерттелу қажеттілігі
тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны. Қазақ тілінің төл сөздерінің құрамындағы ұяң
дауыссыздардың дауыссыз+дауысты дыбыс тіркестері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты - қазақ
тілінің көлемді дыбыс тобы болып табылатын ұяң дауыссыздардың іргелес
түрленім үлгілерінің құрамын анықтап, олардың жасалым, айтылым және естілім
белгілерінің жүйесін сипаттау.
Ол үшін төмендегідей міндеттер атқарылады:
-қазақ тіліндегі құрамында ұяң дауыссыздар бар төл сөздердің қажет
мөлшердегі тізімдемесін жасау;
-ұяң дауыссыздардың құрамы мен жүйесіне фонологиялық және фонетикалық
шолу;
-ұяң дауыссыздардың тіркесім жіктелімін анықтау және олардың ішінен
негізгі зерттеу нысанын белгілеу;
-әрбір тіркесім түрленімнің артикуляциялық моделін жасау;
-әрбір тіркесім түрленімнің айырым белгілерін көрсету;
-тіркесім түрленімнің акустикалық көрінісін талдау;
-тіркесім түрленімдерін өзара салыстырып, айырым-ортақ белгілерін анықтау
және көрнекі кесте құрастыру;
-түрленім үлгілерінің құрамын, жүйесін сипаттау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Зерттеудің негізгі
жаңалықтары мен нәтижелері төмендегідей:
-қазақ тіліндегі дыбыс түрленімінің жіктелімі берілді;
-қазақ тілінің дыбыс жіктеліміне дауыс желбезегінің қатысы модельге
түсірілді;
-қазақ тілінің артикуляциялық базасының мәліметтеріне сүйеніп, ұяң
дыбыстардың түрленім үлгілерінің артикуляциясы анықталды және әрқайсысына
тән көрнекі модель үлгісі жасалды;
-түрленім үлгілерінің жасалым, айтылым және естілім айырым-ортақ
белгілерінің құрамы анықталды, көрнекі кестеге түсірілді;
-түрленім үлгілерінің акустикалық көрінісі талданып, артикуляция мен
акустиканың сәйкестігі талданды;
-ұяң дауыссыз дыбыстардың түрленім үлгілері өзара салыстырылып, мүмкін
болған араласымы (комбинациясы) түгел қамтылды;
-қазақ тіліндегі түрленім үлгілерінің құрамынан іргелес түрленімнің
фонетика-фонологиялық орны анықталды.
Зерттеу әдісі: фонологиялық (айырым белгілер жүйесі), фонетикалық
(жасалым, айтылым, естілім) талдау және модельдеу.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері қазақ фонетикасының дыбыс түрленім теориясына, айырым белгілер
теориясына, артикуляциялық сипаттама мен талданым саласына, салыстырма-
типологиялық ізденістерге өзіндік үлес қоса алады. Практикалық тұрғыдан
зерттеу нәтижелерін айтылым сөздіктер құрастыруға, дыбыс түрленімі жайлы
арнайы курстар жүргізуге, қазақ грамматикасын жаңа бөліммен толықтыруға,
оқу-әдістеме (әсіресе, өзге ұлт өкілдеріне мемлекеттік тілді үйретуде)
жұмыстарын жетілдіруге, көрнекі құралдар (артикуляциялық альбомдар т.б.)
мен компьютер бағдарламаларын жасауға пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
-қазақ тіліндегі түрленім құбылысы өзіндік тілдік бірлік болып табылады;
-қазақ тіліндегі түрленім құбылысының дербес ғылыми аппараты (ұғымдар мен
атаулар, зерттеу әдістері) қалыптасқан;
-қазақ тіліндегі түрленім үлгілерінің өзіндік жіктелім белгілері бар;
-қазақ тіліндегі іргелі үндесім түрленімнен басқа фонетика-фонологиялық
сипаты бөлек үйлесім түрленім бар;
-үндесім түрленім мен үйлесім түрленімнің дыбыс құрамы өз алдарына
жіктеліп шығады және артикуляциялық тұрғыдан өзара ерекшеленеді;
-үндесім түрленім фонологиялық құбылыс ретінде қазақ сөзінің мағынасын
ажыратады, сондықтан оның артикуляциялық естілімі анық болады;
-үйлесім түрленім фонетикалық құбылыс ретінде қазақ сөзінің табиғи
айтылымын қамтамасыз етеді, сондықтан оның артикуляциялық естілімі көмескі
болады;
-үндесім түрленім жасалым-естілім белгілерді белгілі бір шектеулі топқа
жинақтайды (қазақ тілінде төрт әуез бар), үйлесім түрленім, керісінше,
таратады;
-үйлесім түрленім қазақ тіліндегі дыбыс түрленімінің бірі болып табылады.
Зерттеудің дерек көздері. Қазақ тілтанымының соңғы жиынтық нәтижесі
болып табылатын Қазақ грамматикасы, қазақ тілі дыбыстарының жасалым қоры,
оқулықтардың фонетика бөлімі.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жарияланымы. Зерттеу нәтижелері
Академик Р.Сыздық және қазақ тіл білімі мәселелері атты Халықаралық
ғылыми-теориялық конференцияда (2004), Академик Ә.Т.Қайдар және тіл
білімінің мәселелері атты Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда
(2004), Қазақ әдеби тілінің тарихы мен диалектологиясы атты республикалық
ғылыми-практикалық конференцияда (2006), А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі
институтының жанындағы Лингвистикалық семинарда баяндалып, ғылыми
басылымдарда 6 (оның ішінде Комитет тізімі бойынша - 3) мақала ретінде
жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ДЫБЫС ТҮРЛЕНІМІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ
Қазақ фонетикасының ғылыми әдебиетін шолып қарағанда, дыбыстардың
үйлесім (ассимилятив) түрленіміне арналған, әсіресе, артикуляциялық
еңбектердің өте тапшы екенін көруге болады. Мұның өзі қазақ тіліндегі
үйлесім түрленімнің артикуляциялық жағы арнайы зерттеу нысанына
айналмағанын көрсетеді.
Қазақ тілі дыбыстарының зерттелу жайы сөз болғанда алдымен көзге
түсетін жай - оның дыбыс құрамының сөз болатындығы. Сонан соң барып әрбір
дыбыстың артикуляциясы сипатталатын болды. Құралғы (экспериментал)
фонетиканың дамуына байланысты қазақ тілі дыбыстарының акустикалық
табиғатына жан-жақты көңіл бөлінді. Одан бері келе қазақ тілі дыбыстары
перцепциялық тұрғыдан талдана бастады.
Жалпы қазақ тілі дыбыстарының зерттелу барысы кешенді зерттелімге
айналды. Осындай қорытынды жасауға қазақ тілі дыбыстарының әртүрлі
аспектілеріне арналған еңбектердің молдығы дәлел бола алады.
Қазақ фонетикасының ХІХ ғ. бастау көзінде тұрған Н.И.Ильминский [1],
П.М.Мелиоранский [2], В.В.Радлов [3;4] т.б. болса, ХХ ғ. басында А.
Байтұрсынұлы [5], Х.Досмұхамедұлы [6;7], Қ.Кемеңгерұлы [8], Қ.Жұбанов [9]
т.б. қазақ фонетикасының зерттелу деңгейін жаңа деңгейге көтерді, қазақ
сөзінің төл айтылым үлгісі осы зерттеулерге негіз болды. ХХ ғ. екінші
жартысына қарай І.Кеңесбаев [10], Б.Қалиев [11], Ж.Аралбаев [12],
Ә.Нұрмаханова [13], С.Мырзабеков [14;15], А.Айғабылов [16;17] т.б орыс және
батыс фонетистерінің іргелі (фундаментал) фонема теориясына сүйене отырып
талдап шықты. Аталған ғалымдардың зерттеулері оқулықтар мен оқу
бағдарламаларына толық еніп, осы күнге дейін дәрісханаларда пайдаланылып
келеді. С.Мырзабеков өзінің көптеген еңбектерінде [18] А.Байтұрсынұлы,
Х.Досмұхамедұлының еңбектеріне сүйеніп қазақ сөзінің айтылым үлгілеріне
қатысты мол мұра қалдырды, қазіргі кезде шәкірттері С.Ақымбек [19] т.б.
ғалым салған мектеп жолын жалғастырып келеді.
Қазақ тілінің дыбыс түрленіміне келгенде зерттеушілердің тек жуан-
жіңішкелікке ғана мән беріп отырғанын көреміз. Жуан-жіңішкелікті алғаш
аңғарғандардың бірі Н.И.Ильминский болған: Подобно гласным согласные
бывают толстые и тонкие [1,8] деп жазады. Қазақ сөздерінің құрамындағы
үндесім белгілердің алғаш аталып отырғанын көреміз. Кезінде В.В.Радлов
түркі тілдеріндегі л дауыссызының екі түрлі жуан-жіңішке болып
дыбысталатынына мән беріп, жазуда екі түрлі таңбалап отырған [4]. Бірде
дауыссыздың жіңішке вариантын l деп белгілесе, енді бірде оның жуан
вариантын ł деп белгілеп отырған және дауыссыздың екі түрлі айтылатынына
қарап екі дыбыс дегенге меңзейді. Бұл сол кездегі түркі тілдерін зерттеген
ғалымдардың бәріне тән пікір болған.
Алайда өзге дауыссыздардың жуан-жіңішкелік белгілерін жеке-жеке
таңбаламаған. Дауыссыздардың үйлесім түрленіміне де мән берілмеген.
А.Байтұрсынұлы қазақ тілінің дыбыс құрамын анықтағанда да дыбыстардың
үндесім варианттарына баса көңіл бөліп отырған. Ғалым қазақ тілінің негізгі
әліпби үлгілерін түгендей келіп, өзге 19 дыбыстардың һәр қайсысы бірде
жуан, бірде жіңішке айтылады [5,324]. Сонда қазақ тілінде бас-аяғы 43
дауысты-дауыссыз дыбыс бар деген қорытынды жасайды. А.Байтұрсынұлы жуан-
жіңішкелік дауысты мен дауыссызға бірдей тән деп қарап, қазақ тілінде 5
дауысты бар деген қорытындыға келеді.
Бұл жерде де қазақ тілінің дыбыс құрамы үндесім тұрғысынан және де
тілдің көлденең қалпына байланысты бірде жуан, бірде жіңішке айтылатын
дыбыс белгілері ескеріліп отыр. А.Байтұрсынұлы пікірінің ең басты құндылығы
деп үндесім әуезінің қазақ тіліндегі барлық дыбыстарға бірдей тән деп
отырғандығын айтамыз. Бұл өзіне дейінгі зерттеушілер мән бермеген тілдік
(фонетикалық) құбылыстың қазақ тілі үшін маңызын ашып берген нәтиже болды.
Қазақ сөзінің үндесім айтылуына сол тұстағы қазақ зерттеушілердің бәрі
көңіл аударған. Х. Досмұхамедұлы Бір сөздің жуан, я жіңішке болып екі
түрлі айтылуы қазақ-қырғыз тіліндегі әр дыбыстың біресе жуан, біресе
жіңішке болып қос айтылуынан [6,83] деп түйіндейді. Х.Досмұхамедұлы жуан
және жіңішке айтылымның артикуляциялық себебін де түсіндіріп өткен: Дыбыс
жуан айтылғанда тілдің түбімен айтылып, тамақтан (көмейден) шыққандай болып
сезіледі; сол дыбыс жіңішке айтылғанда тілдің ұшымен сөйлегендей болып,
ауыздың алдыңғы жағынан шыққандай болып сезіледі [6,83]. Әрине ол кезде
қазіргідей қалыптасқан артикуляциялық ғылыми аппарат болған жоқ, сондықтан
да анықтама қарапайым тілмен түсіндіріліп отыр. Ғалым сол дыбыс деп
әңгіме тек бір дыбыстың екі үндесім варианты жайлы айтып отырғандығын баса
көрсетеді. Оны қазіргі фонетикалық тілмен айтсақ, дыбыстың үндесім
аллофоны немесе варианты болып шығады.
Қ.Кемеңгерұлының қазақ тілінің дыбыс құрамын талдағанда фонема
атауын негізгі фонетикалық бірлік ретінде пайдаланғанын көреміз. Сонымен
қатар қажет деген жерінде кейбір дыбыстардың артикуляциясының сипаттамасын
берген.
Толық фонологиялық (фонема) деңгейдегі фонетикалық зерттеуді Қ.Жұбанов
еңбектерінен табамыз [9]. Қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық жүйесін әр
дыбыс үшін жеке анықтама ретінде беріп, артикуляциялық белгілеріне қарай
жарыстыра сипаттап шыққан, артикуляциялық талдаудың нәтижелері кесте
түрінде көрнекіленіп отырған.
Өткен ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ тілінің дыбыс құрамына деген
көзқарас сингармонизм фонологиясы деңгейінде шешіліп үлгергенін көреміз.
Қазақ тіліндегі үйлесім түрленім сықылды күрделі дыбыс түрленімі болса
бұл кезде де зерттеу нысанына айналмағанын көреміз.
Өткен ғасырдың екінші жартысында қазақ фонетикасы жаңа деңгейге
көтерілді, оның басты белгісі ретінде қазақ тілі дыбыстарының әрқайсысына
өз алдына артикуляциялық сипаттама беріле бастағаны болатын.
Қазақ тілі дыбыстарының түрленім (вариант) құрамы негізінен қ-к, ғ-г
дауыссыздарының артикуляциясына байланысты болды. І.Кеңесбаев Қ мен к бір
фонеманың екі түрлі айтылуы (немесе жуанды, жіңішкелі варианты) деп қарау
дұрыс емес [10,251] деп, олардың арасындағы артикуляциялық айырмашылықты
сөз мағынасын ажыратудың тәсілі ретінде қарастырады, ал қалған
дауыссыздардың әрқайсысының жуан-жіңішкелі болып келуінің фонематикалық
мағынаға әсері жоқ [10,251] деген қорытындыға келеді. Сол кездегі
фонетикалық теория осы қағиданы берік ұстап отырды. Ғылыми еңбектер мен
оқулықтарда олар жеке фонема ретінде берілді.
Сингармонизм теориясының дамуына байланысты қазақ тілінің дыбыс құрамы
үндесім тұрғысынан қайта қарастырыла бастады. Сингармонизм теориясы қазақ
тілі дыбыстарының құрамын тек әліпби дыбыстармен (әліпби дыбыстар деп
Ә.Жүнісбек қазіргі әліпби тізіміне еніп отырған отырған дыбыстарды атайды)
шектеуге болмайтынын көрсетті. А.Байтұрсынұлының ғылыми мұрасын жан-жақты
зерттей келіп, М.Жүсіпұлы [20;21] қазақ тілі дыбыстарының айтылым құрамы
күрделі екенін көрсетті. Қазақ жазуының негізінде сингармонизм жатқанын
және алдағы уақытта да емле-ережеге сингармонизмнің тікелей қатысы болу
керектігін дәлелдеп, ұсыныстар жасаған. Сингармонизммен арнайы шұғылданған
Ә.Жүнісбек [22] оның екпін, тон тәрізді сөзқұрауыштық қызметінің табиғатын
ашып берді. Үнді-европа тілдерінде екпіннің, буын тілдерде тонның тілдегі
дыбыстардың басын құрап, сөз етіп біріктіретін қызметі түркі (оның ішінде
қазақ тілі) тілдерінде сингармонизмге тән екен. Соған орай қазақ тілінің
дыбыс құрамының әуез жіктелімін ұсынды. Сингармонизм тұрғысынан қазақ тілі
дыбыстарының үндесім түрленімін Ж.Нәзбиев ...метод сингармонической
сегментации казахской речи... позволяет выявить и описать все
произносительные единицы в казахском языке и провести их сингармоническую
интерпретацию [23;24 ] деп талдап шықты.
Фонетиканың әр түрлі саласындағы мамандар үшін зерттеу нысаны ортақ,
ол - қазақ тілінің дыбыс құрамы, бірақ әркім өз тұрғысынан, басқаша
айтқанда, қай тілдік деңгейде немесе қандай құбылыс ретінде талдайды,
зерттеудің мақсаты мен міндеті соған байланысты болады.
Осы кезден бастап экспериментал фонетиканың әдістері кеңінен
пайдаланыла бастады. Экспериментал зерттеулер, негізінен, акустикалық
талдаудың тиімді әдісі болды. Акустикалық зерттеулердің басында М.Исаев
[25;26], М.Райымбекова [27;28], С.Татубаев [29], А.Қошқаров [30],
З.Өтебаева [31], В. Шварцман [32] т.б. болды.
Акустикалық талдаумен қатар артикуляциялық талдау да қатар жүрді.
Рентген қондырғысы арқылы алынған дыбыс жасалымының көшірмесін
А.Симонова [33], А.Исенгельдина [34], Ә.Жүнісбеков [35] еңбектерінен
көреміз. Бұлар қазақ тілі дыбыстарының нақты артикуляциясын көрсететін
еңбектер болды. Сөйтіп қазақ тілінің сипаттама артикуляциясына
экспериментал артикуляция келіп қосылды. Қазақ тілі дыбыстарының жасалым
жолдарын көрсететін шынайы рентген сызбалар жасалды.
Тіл дыбыстарының табиғатын бейнелейтін өлшемдердің бірі дыбыстың
естілімі болып табылады. Қазақ тіліндегі дыбыстардың перцепциясын
зерттеудің нәтижелерін осы саладағы алғашқы ізденістер болып табылатын
Ж.Әбуов [36] еңбектерінен табамыз. Тіл дыбыстарын адамның естілім түйсігі
қалай қабылдайды, соны анықтау нәтижесінде фонетикалық құбылыстардың
табиғатын ашуға болатынын түсіндірді. Сөз айтылымына қатысты оның шәкірті
М.Әлімбаев [37] алдыңғы ғасыр жазба деректерін талдап келеді. Сол кездегі
зерттеушілер қазақ сөзін қалай естісе солай жазып алып отырғандықтан,
олардың грамматикалық материал ретінде жинап, сөздік ретінде құрастырған
қолжазбаларын қазіргі кездегі үнтаспа жазбаларымен қатар қоюға болады деген
пікір ұсынады.
Қазақ тілінің интонация жүйесі де экспериментал әдістер арқылы кеңінен
зерттеле бастады. Интонациялық зерттеулердің бастамасын Түркпенбаев [38]
т.б. еңбектерінен кездестіреміз. Бертін келе қазақ тілінің интонация жүйесі
жаңа теориялық тұрғыдан зерттеле бастады. Соның нәтижесінде қазақ
грамматикасының интонация бөлімі өзалдына жеке бөлім болып қалыптасты. Бұл
саладағы тың нәтижелерді З.Базарбаева [39;40] анықтады. Қазақ тілінің
интонация жүйесінің құрылымды бірліктері ретінде З.Базарбаева енгізген
интонациялық конструкция атауын ерекше айтуға болады. Қазақ тіліне тән
интонеманың 8 түрін ұсынып отыр. Соның нәтижесінде қазақ мәтінін тұтас
бірлік ретінде талдап, интонациялық табиғатын көрнекілеп шығуға болатын
болды. Интонациялық зерттеулер З.Базарбаеваның шәкірттері А.Фазылжанованың
[41], Т.Кеншінбайдың [42], Ж.Кеншінбайдың [43], А.Аманбаеваның [44], тарихи
фонетикадан Ж.Жұмабаеваның [45] зерттеулерімен толығып жатыр.
Фонетикалық зерттеулердің негізгі әдістерінің бірі ретінде қазақ тілі
дыбыстарының артикуляциясының айырым-ортақ белгілерін пайдаланып модельдеу
әдісі басталды. Бұл бағыттағы зерттеулерге негіз болып отырған Ә.Жүнісбек
[46;47] ұсынған қазақ тілінің артикуляциялық базасы болып отыр. Қазақ
тілінің артикуляциялық базасының үлгісі фонетикалық зерттеулердің жаңа
бағытын ашып отыр. Мұндағы негізгі теориялық идея кез келген тіл дыбысының
негізінде артикуляция жатады. Ендеше фонетикалық зерттеулер дыбыс, дыбыс
тіркесі, буын, сөз т.б. деңгейдегі бірліктердің артикуляциясын анықтаудан
басталу керек [проф. Ә.Жүнісбектің аудитория және семинар дәрістерінен].
Артикуляциялық база үлгісінде қазақ тіліне тән мүмкін болған жасалым
белгілердің бәрі көрнекіленген және олардың толық сипаттамасы берілген.
Мұның өзін қазақ артикуляциясының мәлімет қоры деп қараса да болады.
Үлгідегі айырым-ортақ белгілердің араласымынан (комбинациясынан) қазақ
тіліндегі үндесім, үйлесім, тіркес (іргелес), шеп, сөз тіркес, шегара,
сөйлем т.б. түрленімдердің бәрін ғылыми талдап шығуға мүмкіндік туады.
Үлгідегі белгілердің араласым саны шексіз десе де болады, өйткені тілдің
айтылым мүмкіндігі өте күрделі. Сондықтан қай зерттеуші болмасын кез
келген фонетикалық тақырыпқа артикуляциялық сипаттама мен артикуляциялық
үлгіні осы мәлімет қорынан таба алады. Әрі қарай зерттеуші өзінің зерттеу
нысанына байланысты артикуляциялық үлгіні зерттеу амалы ретінде пайдаланып
кете алады.
Қазақ тілінің артикуляциялық базасының үлгісін пайдаланып жүргізіліп
жатқан зерттеулер молайып келеді. І.Оразалин [48], Ә.Бәйімбетова [49] қазақ
тілі дыбыстарын жасалу тәсіліне қарай топтап, жуысыңқы және тоғысыңқы
дауыссыздарды зерттеу нысаны етті, Ж.Исаева [50] дауыс желбезегінің қатысын
ескеріп, үнді дауыссыздарды, Г.Қайдарова [51] буын артикуляциясына
бағыттап, Қ.Зәуірбекова [52] зерттеу жұмыстарын жалғастырып келеді.
Тіл біліміндегі, оның ішінде фонетика да бар, тілдік құбылыстарды
модельдеу әдісі қазақ тіліне пайдаланыла бастады. Әрине бұл әдіс бүгін ғана
пайда болып отырған жоқ. Түркі тілдеріне байланысты дауысты дыбыстардың
моделін ертеректе М.Черкасский [53] ұсынған. Түркі тілдеріне тән деп
есептелетін сегіз дауыстының негізінде сингармонизмнің табиғатын
түсіндіретін текше тектес пішіндемелер ұсынған. Соңғы кезде модельдеу
әдісін дамытып, оның жаңа үлгілерін қазақ тіліне А.Жұбанов [54] енгізіп,
дәріс оқулықтарын ұсынып отыр. Ал қазақ тілінің дыбыстарының артикуляциялық
моделін талдау амалы ретінде пайдаланып, оның зерттеу нәтижесін А.Жүнісбек
[55] еңбектерінен көреміз.
Сонымен қазақ фонетикасының негізгі зерттеу бағыттары ретінде оның
дыбыс құрамы, дыбыстардың артикуляциясы, акустикасы мен перцепциясы,
интонациясы болғанын көреміз. Зерттеулер дыбыс, буын, сөз, сөйлем және
мәтін деңгейінде жүргізілген. Мұның өзі қазақ фонетикасына қатысты зерттеу
нәтижелерінің мол екенін көрсетеді.
1.1 Қазақ тілінің дыбыс құрамы.
Қазақ тілінің дыбыс құрамы жайлы ғылыми әдебиетке шолу жасағанда
оларды негізінен екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топтағы еңбектер қазақ тілінің дыбыс құрамын әліпби дыбыстар
деңгейінде қараған. Басқаша айтқанда, әліпби тізімге қандай дыбыстар енсе,
сол дыбыстардың талдауына көңіл бөлінеді. Осы топтағы еңбектердің өзін
іштей тағы екі топқа бөлуге болады. Оның бірі қазақ тілінің төл және ертеде
енген дыбыстарды қамтыған еңбектер болса, екіншісі кейінгі кезде қазіргі
қазақ тілі деген атпен шығып, бүгінгі жазуымыздағы барлық төл және кірме
дыбыстарды түгел қамтып отырған жұмыстар. Сонда талданып отырған
дыбыстардың саны қырық әріптен аспайды және әр дыбысқа олардың түрленімі
ескерілмегендіктен бір түрлі ғана артикуляциялық анықтама беріліп отырады.
Қазақ тіліндегі үйлесім түрленім дәстүрлі фонетикада арнайы зерттеу
нысаны болмағанымен, бірлі-жарым талданған сәттерін кездестіруге болады.
Бірақ ол талдаулардың негізгі мақсаты үйлесім белгілердің құрамы мен
жүйесін анықтау емес, сол үйлесім дыбыстар фонема ма, фонема емес пе ?
деген сұрақтың жауабын іздеу болып қалады. Мысалы, қ-к, ғ-г дауыссыз
дыбыстарының сыңарларының фонологиялық мәртебесі фонема деңгейінде ме,
әлде, керісінше, вариант деңгейінде ме деген сұрақтың жауабында бір пікір
жоқ. Бір топ ғалымдар [10;14] артикуляциялық ерекшеліктерін ескеріп, фонема
деп қарайды: ...қ, к, ғ, г дауыссыздарын әзірше қалыптасқан түсінік-
түйсік тұрғысынан танып баяндау керек болады [14,64], енді бір топ
ғалымдар [20;22] тілдегі фонологиялық қызметін ескеріп, варианттар деп
қарайды. Соңғы пікірге орыс және қырғыз фонетистері де қосылады [55;56;57].
Екінші топтағы еңбектер қазақ тілінің төл дыбыстарын бөліп қарастырады
да, кірме әріптер мен кірме дыбыстарды шығарып тастайды. Соның бір көрнекі
үлгісі ретінде соңғы шыққан Қазақ грамматикасын алуға болады [46]. Және
бұл бағыттағы еңбектерде төл әліпби дыбыстардың түрленім варианттарына
арнайы көңіл бөлінеді. Соның нәтижесінде қазақ тілінің дыбыс құрамы сан
жағынан әліпби дыбыстардың құрамынан артық болып шығады. Өйткені бір
дыбыстың бірнеше әуез түрленімі қамтылады, сөйтіп дыбыс санының мөлшері
дәстүрлі зерттеулер нәтижесінен артық болып шығады. Мысалы, А.Байтұрсынұлы
қазақ тілі дыбыстарының құрамын 5 дауысты және 17 дауыссыз деп алып,
олардың жуан-жіңішке үндесім варианттарын есепке алып, қазақ тілінде 43
дыбыс бар деп қорытындылайды. Бұл жерде А.Байтұрсынұлы айтқан 43 дыбыс пен
қазіргі 42 әріпті сан жақындығына қарап өзара шатастырмау керек. Бұлар бір-
біріне жақындамайтын, басқа-басқа мәселелер. Бұл қазақ тілінің жуан-жіңішке
үндесім әуезін есепке алғандағы сан құрамы.
Егер Ә.Жүнісбек ұсынған жолмен қазақ тілінің дыбыс құрамын анықтайтын
болсақ, онда қазақ тіліндегі негізгі дауыстылар 3 (ашық дауысты, қысаң
дауысты және құранды дауысты) дыбыс, ал дауыссыздар 17 дыбыс, барлығы 20
дыбыс болып шығады. Енді ғалым қазақ тіліндегі төрт үндесім әуезді есепке
алады, сонда 9 дауысты дыбыс, 66 дауыссыз дыбыс, барлығы 75 дыбыс болып
шығады [46]. Сонда қазақ тіліндегі үндесім дыбыстардың құрам саны шығады.
Ал егер, қазақ тіліндегі дыбыстардың үйлесім, шеп т.б. түрленім ретін
саралап шығатын болсақ, онда дыбыс варианттары тағы да көбейіп кете береді.
Қазақ тіліндегі дыбыс варианттарын түгендеу теориялық фонетиканың
мақсаты мен міндеті болып табылады. Осыған орай өзге тілдерге байланысты
қандай нәтижелер бар дейтін болсақ, онда түркі тілдеріне қатысты мәлімет
табу қиын. Әзірге өзге түркі тілдерінде бұл мәселе әлі қолға алынбай
жатқан сияқты, өйткені ғылыми әдебиеттен мәлімет кездестіре алмадық. Ал
қазақ тіліне қатысты үндесім түрленімнің дыбыс құрамы толық анықталды
[46].
Лингвистикалық зерттеу әдістері теория-практикалық тұрғыдан жолға
қойылған үнді-европа тіл білімін алатын болсақ, ағылшын және орыс
тіліндегі дыбыс түрленімі жайлы жеткілікті мәлімет табылды. Г.П.Торсуев
[58;59] ағылшын тілінің дыбыс түрленімі жайлы бірнеше еңбек жариялаған,
ал Аванесов [60] орыс тілінің дыбыс түрленімі жайлы үлкен монография
беріп отыр. Мысалы, ағылшын тілінің бір дауыссыз дыбысының ондаған
ассимилятив варианттары, орыс тілінің бір дауысты дыбысының ондаған
ассимилятив варианттары айтылым деңгейінде кездеседі екен.
Ендеше теориялық тұрғыдан басшылыққа алатын, әдістемелік тұрғыдан
үйренетін еңбектер жалпы тіл білімінде бар.
Қазақ тілінің дыбыс құрамын анықтаудың тарихи желісінің негізгі
сәттерін тізіп көрсетейік.
В.В.Радлов нұсқасы (ХІХ ғ.):
а, ә, е, о, ө, ы, і, ұ, ү; к, қ, х, ғ, г, ж, дж, з, й, л, ł, м, н, ң, р,
с,
т, б, у(w), п, ш, д
А.Байтұрсынұлы нұсқасы (ХХ ғ. басы):
а, ә, ы, і, о, ө, ұ, ү; б, д, ғ, г, ж, з, қ, к, п, т, с, ш, м, н, ң, л,
р,
й, у, х, һ
І.Кеңесбаев (С.Мырзабеков) нұсқасы (ХХ ғ. екінші жартысы):
а, ә, е, э, ы, і, о, ө, ұ, ү, и, у, я, ю, ё; б, д, ғ, г, ж, з, п, т, қ,
к, с, ш,
м, н, ң, л, й, р, у, в, ф, х, ц, ч, щ, һ
Ә.Жүнісбек нұсқасы: а ә п б м
ы і т д н
е қ(к) ғ(г) ң
ұ ү с з р
о ө ш ж л
й
у(w)
Қазақ тілінің дыбыс құрамын анықтауда кірме дыбыстар мен кірме
әріптердің әсері мол болғанын көреміз. Ұяң дауыссыздарды бөліп қарайтын
болсақ, онда оның құрамында африкат дж дыбысының ХІХ ғ. кезінде арнайы
бөлектенгенін көреміз. Бертін келе ж дауыссызының африкат айтылымы еске
алынбаған, сондықтан да оны арнайы белгілеудің де жолы қарастырылмаған.
Дауыссыздың африкат айтылымы үйлесім түрленімге жатпайтын болғандықтан, оны
зерттеу нысаны ретінде қарастырмадық.
1.2 Қазақ тілінің артикуляциялық сипаттамасы.
Қазақ тілінің дәстүрлі фонетикасында дыбыс үйлесімі арнайы зерттеу
нысаны болмағандықтан, дыбыстардың артикуляциялық сипаттамасы дыбыстардың
негізгі белгілерін анықтаумен аяқталып отырды. Мысалы, дауыстылар үшін
олардың жасалу орны, жақ қатысы мен ерін қатысы жеткілікті болса,
дауыссыздар үшін олардың жасалу орны, жасалу тәсілі мен дауыс қатысы
жеткілікті болды. Алайда бұл белгілер дыбыстарды жалпылама сипаттауға
жеткенімен, олардың түрленім варианттарын сипаттауға жеткіліксіз еді.
Сондықтан да қазіргі қазақ фонетикасында, жалпы лингвистикадағыдай, негізгі
және үстеме артикуляциялық белгілер құрамы ендірілді. Оның қазіргі үлгісін
Қазақ фонетикасының сингармонизмге арналған бөлімінен көруге болады. Онда
қазақ дыбыстарының үндесім әуезіне байланысты, мысалы, жуан-жіңішке әуезді
ұғымды беру үшін ілгерінді-кейінді атауы ендірілді.
Сонан соң дәстүрлі фонетикадағы басы ажыратылмай келген, сондықтан дыбыс
анықтамасында араласып жүрген жасалым, айтылым және естілім атаулар
жіктеліп берілетін болды. Мысалы, артикуляциялық тіл арты атауы мен
естілім жуан атауы бір дыбыстың анықтамасында қатар кездесе береді. Кейде
артикуляциялық атаудың орнына естілім атау қолданыла береді. Дыбыс
сипаттамасының жүйеге түскен түрі артикуляциялық анықтама (тек
артикуляциялық атаулар пайдаланылады), акустикалық анықтама (тек
акустикалық атаулар пайдаланылады), естілім анықтама (тек естілім атаулар
пайдаланылады) болып шығады.
Бұған ерекше тоқталып жатқан себебіміз бар. Әрі қарайғы дыбыс талдауын
Ә.Жүнісбек ұсынған жаңа үрдісті басшылыққа алып, сол ретпен жүргіземіз.
Соның нәтижесінде дыбыс варианттарының анықтамасы күрделеніп кетеді.
Өйткені дыбыстың негізгі артикуляциялық белгілерінің құрамына үстеме
артикуляциялық, акустикалық және перцепциялық белгілер жалғасады.
1.3 Қазақ тілінің акустикалық сипаттамасы.
Қазақ тілі дыбыстарының анықтамасына жаңғырық (резонатор) белгілер
қосылады. Мысалы, ауыз және көмей қуыстарының өзара қатысына қарай дыбыстар
ауыз қуысты немесе көмей қуысты болып жіктеледі. Ауыз не көмей қуысының
қатысына қарай дыбыс әуезі түрленеді. Ауыз қуысындағы кедергінің көлеміне
қарай жоғарылы немесе төменді болып жіктеледі. Оның да дыбыс жасалуына
өзіндік түрленім әсері бар. Ауыз қуысының бітер тұсының, яғни ерін қалпының
өзі бірнеше түрленімге себеп болады. Сөйлеу мүшелерінің тоғысым және жуысым
күшіне қарай лепті, босаң, бос атаулары енгізіледі т.б.
Акустикалық талдау нысаны ретінде А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі
институты Фонетика бөлімінің үнжазба қорын пайдаландық. Үнжазба
дауыссыз+дауысты тіркесі және құрамында ұяң дауыссыздар бар сөз
деңгейінде екі диктордың оқылуында жазылып алынған.
Акустикалық талдау артикуляциялық талдауға көмекші ретінде қосалқы
деңгейде ішінара жүргізілді.
Тілдік материал ретінде буынқұрақтар (Ә.Жүнісбек термині) мен сөздер
алынды. Буынқұрақтар:
ба бә бе бы бі бұ бү бо бө т.б.
Сөздер үлгісі:
бас бәс бес бұр бүк бос бөл
т.б.
айтылым үлгілері алынды, би жи ди зи бу ду жу т.б. буынқұрақтар
және биыл, жиын, диқан, думан, буын т.б. тәрізді сөздер алынған жоқ,
өйткені олардың орфоэпиялық құрамындағы бы, ды т.б. дыбыс тіркестері
жоғарыда қамтылды.
1.4 Қазақ тілінің перцепциялық сипаттамасы.
Қазақ тілі дыбыстарының анықтамасына негізгі белгілердің бірі болып
әуез қатысады. Дыбыстың құлаққа естілуі жайлы қазақ түсінігінде даусы жуан
екен, төмен екен, қоңыр дауысты екен, даусы ашық екен деген сықылды
ұғымдар бар. Ендеше артикуляциялық фонетиканың құрамында жүрген жуан-
жіңішке, еріндік-езулік белгілер естілім анықтаманың құрамына енгізілді.
Сонда артикуляциялық фонетиканың еншісіне жасалу орнын білдіретін
болғандықтан, ерін-езу деп қосымшасыз атаулар қалдырылды. Сонда ерін-езу
артикуляциялық тұрғыдан дыбыстың жасалу орнын көрсетсе, еріндік-езулік
естілім тұрғысынан дыбыстың әуезін көрсететін болады.
1.5 Қазақ тіліндегі үйлесім түрленімнің жіктелім нысандары.
Қазақ тілі дыбыстарының үйлесім түрленімі өте күрделі құбылыс болып
табылады. Оның үстіне үйлесім түрленіміне арналған зерттеулер өте аз, бірлі-
жарым ғана.
Әзірге белгілі зерттелімдер дауыссыздардың жасалым жіктеліміне қарай
сараланған [48;49]. Ал дауыссыздардың үйлесім түрленімнің дауыс
желбезегінің (дауыс шымылдығының немесе дауыс жарғағының) қатысына қарай
жіктелімі енді қолға алынып отыр [61]. Дәстүрлі фонетикада дауыс
желбезегінің қатысын дауыс қатысы деп те атайды. Бірақ дауыс қатысы
деген атау акустикалық фонетиканың термині болып табылады, ал біз бірінші
кезекте зерттеу нысанын артикуляциялық фонетика тұрғысынан талдап отырмыз.
Ендеше бұл жерде дауыс желбезегі деген атауды қолданған орынды болады.
Төменде жасалым және дауыс желбезегінің қатысына қарай зерттеу
нысанына айналып отырған дауыссыздардың жіктелім топтары көрнекі бейнеленіп
отыр (1-сурет). Жасалу амалына қарай зерттеу нысанына айналған дауыссыз
дыбыстардың топтары иін қоршаумен бөлектенген, ал дауыс желбезегінің
қатысына қарай зерттеу нысанына айналған немесе айналуға тиіс дауыссыздар
тік қоршаумен бөлектенген. Үйлесім түрленімнің жасалу орнына қарай
жіктелімі әзірге зерттеу нысанына айналған жоқ. Сондықтан да біз оның орнын
көрнекілеген жоқпыз.
Біздің зерттеу нысанымызға дауыссыздардың дауыс желбезегінің қатысына
қарай жіктелім тобы алынып отырғандықтан, алдымен сол дауыс желбезегінің
артикуляциялық қызметін модельдеп шықпақпыз. Дауыс желбезегінің моделі
алғаш рет ұсынылып отыр.
Дәстүрлі фонетикада қазақ тілінің дауыс қатысына қарай жіктелімі
төмендегідей болып отыр. Сонда дыбыс:
-егер тек үннен (дауыстан) тұратын болса, онда дауысты болады;
-егер салдырдан дауыс басым болса, онда үнді дауыссыз болады;
-егер дауыстан салдыр басым болса, онда ұяң дауыссыз болады;
-егер тек салдырдан тұрса, онда қатаң дауыссыз болады.
Мұндағы салдыр, дауыс, үнді, ұяң, қатаң деген атаулардың бәрі
акустикалық-перцепциялық фонетиканың ұғымдары болып табылады. Ал біздің
талдауымыздың негізі артикуляциялық болғандықтан, сөйлеу мүшелерінің
қатысын алуымыз керек. Бұл жердегі бізге қажет сөйлеу мүшесі дауыс
желбезегі болып отыр. Дауыс желбезегінің қатысына байланысты ұғымдар мен
оның атаулары Қазақ грамматикасында берілген [46]. Ал біз болсақ дауыс
желбезегінің дыбыс жасаудағы артикуляциялық қатысын қазақ тілінің
артикуляциялық базасының сыртына шығардық. Артикуляциялық базаның моделін
алатын болсақ, оның екі қанаты мен төбесі бос емес. Ол жерлерде ерін
қатысының (сол қанаттағы еріннің тұсын меңзеп тұр), жасалу орнының (жоғары
жақтағы тілдің көлденең қатарын меңзеп тұр) және жасалу тәсілінің (оң
қанаттағы тілдің тік қалпын меңзеп тұр) белгілері орналасқан. Бос орын тек
артикуляциялық база моделінің төменгі жағында ғана бар. Ендеше дауыс
желбезегінің қатысын сол төменгі жаққа орналастырдық. Бір жағынан бұл
модельдеу шешіміміз орынды болып шықты. Өйткені дауыс желбезегінің өзі
модельдің төмен жағындағы көмей қуысын бейнелеп орналасқан, сөйлеу
мүшелерінің физиологиялық құрылысына сай келіп тұр. Сөйтіп дауыс
желбезегіне қатысты айырым белгілердің орнын дәл меңзеп тұр.
Жұмысымызда алдымен қазақ тілінің артикуляциялық базасын осындай жаңа
тетікпен толықтырып алдық.
Сонда соңғы Грамматикада ұсынылған дауыс желбезегінің қатысына
байланысты артикуляциялық белгілер жаңа модельмен төмендегідей болып
үйлеседі:
-дауыс желбезегі толық тербелсе, онда тербелмелі (дауысты) дыбыс пайда
болады (жасалады);
-дауыс желбезегі мол тербелсе, онда тербелімді (үнді) дыбыс пайда болады
(жасалады);
-дауы желбезегі жартылай тербелсе, онда тербеліңкі (ұяң) дыбыс пайда
болады (жасалады);
-дауыс желбезегі тербелмесе, онда тербеліссіз (қатаң) дыбыс пайда болады
(жасалады).
Нәтижесінде мұндағы ұғым-атаулардың бәрі артикуляциялық болып шығады,
өйткені оның бәрі сөйлеу мүшесі ретіндегі дауыс желбезегіне телініп тұр.
Оның артикуляциялық моделі көрнекі шығады (2-сурет). Содан оңға қарай:
толық тербелісті көрсетіп тұрған тербелмелі толқын сызық – тербелмелі
(дауысты) дыбыстың моделі; мол тербелісті көрсетіп тұрған тербелімді толқын
сызық – тербелімді (үндіні) дыбыстың моделі; жартылай тербелісті көрсетіп
тұрған тербеліңкі толқын сызық – тербеліңкі (ұяң) дыбыстың моделі;
тербелістің жоғын көрсетіп тұрған тік (желі) сызық – тербеліссіз (қатаң)
дыбыстың моделі.
1-сурет Қазақ тілі дауыссыздарының зерттелім реті
(иін қоршау - жасалу тәсіліне қарай, тік қоршау - дауыс желбезегінің
қатысына қарай)
Сонымен дауыс желбезегінің артикуляциялық белгілері өз алдына зерттеу
атулары болып бөлініп шықты. Артикуляциялық фонетиканың атаулары толықты
және соған қатыстыұғымдар көрнекі сипаттталды (модельденді).
Л.Р.Зиндер дыбыстардың түрленім үлгілерінің тілдік мәні жоқ деген
пікірмен келіспей, керісінше, дыбыстардың түрленім үлгілерінің сөйлеу
үстінде аса маңызызды рөл атқаратынын айтқан [62,51]. Ғалымның осы пікірін
басшылыққа ала отырып, қазақ тіліндегі ұяң дауыссыздардың үйлесім түрлерін
жан-жақты сипаттап шығатын боламыз.
2-сурет Дауыс желбезегінің артикуляциялық белгілері
(тербелмелі, тербелімді, тербеліңкі, тербеліссіз)
Қазақ тілі дыбыстарының негізгі және үйлесім түрленімінің жиынтық
белгілері:
І◊ - тіл арты, ашық, езу, кейінді, төменді, көмей қуысты, кең шығысты,
босаң лепті, жуан, ашық езулік
І'◊ - тіл ортасы, ашық, езу, ілгерінді, төменді, ауыз қуысты, кең
шығысты,
босаң лепті, жіңішке, ашық езулік
Іˆ - тіл арты, қысаң, езу, кейінді, жоғарылы, көмей қуысты, қысаң шығысты,
босаң лепті, жуан, қысаң езулік
І'ˆ - тіл ортасы, қысаң, езу, ілгерінді, жоғарылы, ауыз қуысты, қысаң
шығысты, босаң лепті, жіңішке, қысаң езулік
І'ۦ - тіл ортасы, қысаң, емеурін, ілгерінді, жоғарылы, ауыз қуысты,
емеурін
шығысты, босаң лепті, жіңішке, емеурін езулік
І˚ - тіл арты, қысаң, ерін, кейінді, жоғарылы, көмей қуысты, доғал
шығысты, босаң лепті, жуан, доғал еріндік
І'˚ - тіл ортасы, қысаң, ерін, ілгерінді, жоғарылы, ауыз қуысты, доғал
шығысты, босаң лепті, жіңішке, доғал еріндік
Іۦ˚ - тіл арты, қысаң, ерін, кейінді, жоғарылы, көмей қуысты, сүйір
шығысты, босаң лепті, жуан, сүйір еріндік
І'ۦ˚ - тіл ортасы, қысаң, ерін, ілгерінді, жоғарылы, ауыз қуысты, сүйір
шығысты, босаң лепті, жіңішке, сүйір еріндік
Түйін.
Қазақ тілінің дыбыс құрамы мен оның жүйесі үндесім және үйлесім дыбыс
варианттарынан құралады. Аталған түрленімдер қазақ тілінің фонетика
тарихында әртүрлі деңгейде зерттеу нысанына айналып отырған.
Алғашқы зерттеулерде (ХІХ ғ.) дыбыстардың негізгі құрамына көп көңіл
бөлінген. Дыбыс түрленімі тұрғысынан дауыссыздардың жуан және жіңішке
айтылымы ескеріледі, бірлі-жарым дауыссыздардың артикуляциялық варианттары
өз алдына таңбаланады (л, қ, к, ғ, г). Дауыссыздардың үндесім (гармония)
түрленімін көрші дауыстының артикуляциясына теліп отырған. Сондықтан да
талдау тәсілінде гармония (гармония гласных) термині жиі қолданылады.
Бұл дәуірде қазақ тілі дыбыстарының негізгі құрамы дұрыс анықталып,
сөздің орфоэпиялық айтылымы дұрыс көрсетіліп отырғанын жетістік деп
бағаланады.
Келесі кезең - ХХ ғ. басы. Қазақ тілінің үндесім құрамы шынайы
анықталған кезең болып табылады. Және қазақ тілінің айтылым артикуляциясына
байланысты атаулар қалыптасты, талдау нәтижелерінде көрнекі кестелер
құрылып, дыбыстардың айырым-ортақ белгілері өзара жүйеге түсті. Осы кезде
жарық көрген еңбектерді қазақ тіл біліміндегі айырым белгілер теориясының
бастау көзі деп қарау керек. Сонымен қатар батыс лингвистикасында қарқынды
дами бастаған фонем теориясының қазақ тілтанымына көше бастаған кезеңі
болды.
ХХ ғ. екінші жартысы фонема теориясының әбден орныққан кезеңі болды.
Зерттеу жұмыстарының бәрі қазақ тілінің дыбыс құрамын фонемалар құрамы
ретінде қарастырды. Фонетикалық зерттеу әдісі ретінде құралды
(экспериментал) амалдары кеңінен пайдаланыла бастады. Соның нәтижесінде
дыбыс артикуляциясының анықтамаларына жаңа деректер қосылып жатты. Қазақ
тілінің төл дыбыстарының құрамында кірме дыбыстар бірге қарастырылды.
Сингармонизм теориясының қалыптасуы нәтижесінде қазақ тілі
дыбыстарының үндесім құрамы анықталып, олардың жасалым, айтылым және
естілім сипаттамалары берілді. Қазақ тілінің төл дыбыстарының құрамынан
кірме дыбыстар (және кірме әріптер) шығарылып, екеуі екі бөлек
қарастырылатын болды.
Қазақ тілінің артикуляциялық базасы моделінің жасалып, оны зерттеу
әдісі ретінде пайдаланудың нәтижесінде қазақ тілінің дыбыс құрамын түгел
қамтып, әрбір дыбыстың негізгі және қосалқы түрленім үлгілерінің
артикуляциясын тәптіштеп анықтап, көрнекі сипаттап беруге мүмкіндік туды.
Артикуляциялық беттеме модельдер арқылы екі дыбыстың, сондай-ақ бір
дыбыстың екі және бірнеше түрленім үлгілерін өзара көрнекі салыстырып,
айырым белгілерін кестеге түсіріп беріліп отыр.
Қазақ тілінің үндесім құрамы анықталғаннан кейін, енді үйлесім құрамы
зерттеу нысанына айнала бастады. Үйлесім түрленім дыбыстардың жасалу
орнына, дауыс желбезегінің қызметіне қарай топтастырылып зерттелді. Алдағы
уақытта дауыстылар өз алдына, дауыссыздардың жасалу тәсіліне, тілдік
деңгейлерге (буын, сөз, шеп, тіркес т.б.) қарай топтастырылып зерттеу
жалғаспақшы.
Қазақ тілі дыбыстарының құрамының зерттелу жайы дыбыстардың үйлесім
түрленімінің зерттеу нысаны ретінде кешеуілдеп жатқанын көрсетті.
2 ҰЯҢ ДАУЫССЫЗДАРДЫҢ ТҮРЛЕНІМ ЖҮЙЕСІ
2.1 Д дауыссыз дыбысының негізгі варианты
Д дауыссыз дыбысының негізгі (әліпби) варианты Ды болып айтылады
(әліпби таңба аты).
Негізгі вариантының артикуляциясы.
-Тіл ұшы арқылы жасалады; дыбыстың жасалуына қатысып отырған сөйлеу
мүшелерінің арасында белсенді (актив) қатысып отырған тіл үшы болып
табылады (суретте тілдің ұшы күрек тістің түбіне тіреліп тұр); жасалу орны
ретінде белсенді қатысып отырған сөйлеу мүшесін аламыз, жасалу орнына
байланысты тіл ұшы дауыссыз болып табылады.
Дауыссыздың жасалу орнына қатысты артикуляциялық белгісі – тіл ұшы.
-Тіл ұшы мен күрек тістің түбінің тоғысуы арқылы жасалады (суретте тілдің
ұшы мен күрек тістің түбінің аралығында саңылау жоқ); жасалу тәсіліне қарай
тоғысыңқы (шұғыл) дауыссыз дыбыс болып табылады; оның модель үлгісі ретінде
оң жақтағы бағананың жоғарғы жағынан бірінші тұрған жалаң доғал сызық
алынған.
Дауыссыздың жасалу тәсіліне қатысты артикуляциялық белгісі – тоғысыңқы
(шұғыл).
Сонымен толық артикуляциялық белгілеріне қарай тіл ұшы, тоғысыңқы
(шұғыл) дауыссыз болып табылады.
Негізгі вариантының акустикалық сипаттамасы:
-Дыбыстың жасалуына қатысатын сөйлеу мүшелері, яғни тіл ұшы мен күрек
тістің түбі босаң тоғысып, жартылай лепті серпінмен ажырайды (аяқталады);
жасалу тәсілінің акустикалық әсеріне қарай лепсіз серпінді (слабо взрывной)
дауыссыз дыбыс болып табылады.
Негізгі вариантының естілім сипаттамасы:
-Тілдің ұшы мен күрек тіс түбінің тоғысымының серпінді ажырасымы ызың
салдыр болып естіледі; естіліміне қарай ызың салдыр дауыссыз дыбыс болып
табылады.
Негізгі вариантының естілім белгісі – ызың салдыр дауыссыз дыбыс.
Д дыбысының толық фонетикалық (артикуляциялық, акустикалық,
перцепциялық) сипаттама белгілері мынадай болып шығады: тіл ұшы, тоғысыңқы
(шұғыл), жартылай лепті серпінді, ызың салдыр ұяң дауыссыз дыбыс.
Д дауыссыз дыбысының негізгі айырым белгілері тұрақты болады.
Д дауыссызының сөз шебіне қатысты түрленімі оның қазақ сөзінің табиғи
естілімін қамтамасыз ететін маңызды көрінісі болып табылады.
Д дауыссыз дыбысының артикуляциялық түрленім варианттарының
(аллофондарының) жүйесін (системасын) сипаттап шығу үшін оларды өзара
жұптап және көптеп өзара тізбелеп салыстырып шығамыз. Айырым белгілердің
негізінде олардың артикуляциялық моделін беттестіріп, ұқсас-айырым тұстарын
көрнекі бейнелейміз.
2.1.1 Д дауыссызының -Да және Дә үйлесім түрленімі (3-сурет):
-Да үйлесім түрленімін айтқанда тілдің дөңес тұсы ауыз қуысында
кейін шегініп жатады; тілдің ауыз қуысындағы көлденең жатысына қарай
дауыссыздың кейінді варианты болып табылады (жоғарғы көлденең қатардағы
төртінші айырым белгі). Тілдің көлденең қалпына қатысты қосалқы белгісі –
кейінді. Тіл ауыз қуысында төмен жатады, яғни жақ кең ашылады, сөйтіп
тілдің артқы тұсы мен таңдай бір-бірінен алшақ жатады; тілдің тік қалпына
немесе жақ қатысына қарай төменді дауыссыз болып табылады (оң жақ тік
қатардағы бірінші айырым белгі). Тілдің тік қалпына қарай немесе жақ
қатысына қарай артикуляциялық қосалқы белгісі – төменді. Ерін тігінен кең
ашылады, яғни астыңғы ерін мен үстіңгі ерін бір-бірінен алшақ жатады;
еріннің бір-бірінен алшақ қалпына қарай ашық ерін дауыссыз болып табылады
(сол жақ тік қатардағы бірінші айырым белгі). Еріннің шығар тұсының қалпына
қарай қосалқы белгісі – ашық ерін.
Сонымен артикуляциялық толық қосалқы белгілері кейінді, төменді, ашық
ерін дауыссыз варианты болып табылады.
-Дә үйлесім түрленімін айтқанда тілдің дөңес тұсы ауыз қуысында ілгері
жылжып жатады, тілдің ауыз қуысындағы көлденең жатысына қарай дауыссыздың
ілгерінді варианты болып табылады (жоғарғы көлденең қатардағы үшінші айырым
белгі). Тілдің көлденең қалпына қатысты үстеме белгісі – ілгерінді. Тіл
ауыз қуысында төмен жатады яғни жақ кең ашылады, сөйтіп тілдің артқы тұсы
мен таңдай бір-бірінен алшақ жатады, тілдің тік қалпына немесе жақ қатысына
қарай төменді дауыссыз болып табылады (оң жақ тік қатардағы бірінші айырым
белгі). Тілдің тік қалпына қарай немесе жақ қатысына қарай артикуляциялық
қосалқы белгісі – төменді.
Ерін тігінен кең ашылады, яғни астыңғы ерін мен үстіңгі ерін бір-
бірінен алшақ жатады; еріннің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz