Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің дамуындағы стратегиялық басқару

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Стратегиялық басқару теориясының мәні мен пайда болуы ... ... ... ... ... ..7
1.2Банк саласындағы стратегиялық басқару теориясының ерекшеліктері ... ... .18
1.3 Коммерциялық банктердегі стратегиялық талдаудың үлгілері ... ... ... ... ..30

2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ДАМУЫНДАҒЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАСҚАРУ.
2.1 Қазақстандағы банк қызметін мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2 «Нұрбанк» АҚ.ның даму перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.3 «Нұрбанк» коммерциялық банктің талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57

3. ҚР КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ.
3.1 Банк ісінің дамуындағы қазіргі заман беталыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
3.2 Банк тәжірибесіндегі факторлы талдау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...89
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...92

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 94 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Стратегиялық басқару теориясының мәні мен пайда
болуы ... ... ... ... ... ..7
1.2Банк саласындағы стратегиялық басқару теориясының

ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
3. Коммерциялық банктердегі стратегиялық талдаудың үлгілері
... ... ... ... ..30

2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ДАМУЫНДАҒЫ
СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАСҚАРУ.
1. Қазақстандағы банк қызметін мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...37
2. Нұрбанк АҚ-ның даму перспективалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
3. Нұрбанк коммерциялық банктің
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57

3. ҚР КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ.
3.1 Банк ісінің дамуындағы қазіргі заман
беталыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
3.2 Банк тәжірибесіндегі факторлы талдау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .89

Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .92

Кіріспе

Президент Нұрсұлтан Назарбаевтің жолдауында айтылғандай, 2005 жылы
экономикаға шетелдік инвесторларға қарағанда отандық кәсіпкерлер көбірек
инвестициялады. Бұл қазақстандық бизнестің өсуі мен ынталануының жақсы
көрсеткіші. Қазақстандық кәсіпорындар капиталды қорландыру алғашқы кезеңін
өтіп, нарықта бәсекелес күреске жан-жақты дайындалуда. Көптеген компаниялар
байсалды түрде және ұзақ мерзімге білікті кеңесші, ғалымдар, менеджерлер
мен маркетологтардың көмегімен республикамыздың қаржылық, өндірістік және
аграрлық секторына ене бастады. Көптеген мекемелер, саяси және экономикалық
тұрақсыздыққа қарамастан, ұзақмерзімді болашаққа (перспективаға) бизнестің
жетілдіруін жоспарлап жатыр. Түрлі деңгейдегі талқылауларда стратегиялық
басқару, стратегиялық бизнес-жоспарды дайындаудың тәжірбиесі, дамудың
стратегиялық ықпалдары және т.б. осы сияқты терминдері жиі қолдана бастады.

Стратегиялық басқару менеджменттің белгіленген бір түрі ретінде жақында
ғана қалыптасты. ХХ ғасырдың екінші жартысында менеджменттке көп назар
аударыла бастады. Бизнесті басқару сұрақтарына деген қызығушылық әрдайым
жоғары деңгейде. Біздің ойымызша, бұл, бизнесте менеджмент үлкен роль
атқаратыны ғана байланысты емес, сонымен қатар менеджмент тәжірбиелік
қызмет ретінде үнемі жетілуде, тіпті кейде өзінің мағынасынмен ертеректе
тәжірбиеде және теориялық түсінікте дұрыс басқару үлгісі деп
есептелетіндерге қарама-қайшы келетін түрге ие болады. Мұндай құбылыстар
себебінің тамырлары менеджменттің бәсекелестердің алдында өз ұйымына
артықшылықтармен қамтамасыздандыру міндетінде жатыр. Демек, бұл
басқарушылар әрқашан басқарудың жаңа, біртума бағыттарын ізденуді
білдіреді. Егер менеджерлер барлығын олардың бәсекелестеріндегідей істесе,
өздерінің амалдарын жалпымен қабылданған ережелер мен стандарттар бойынша
жасаса, онда олар фирманың қызметінде ешқандай біртумалыққа жетпейді. Яғни
бәсекелестерді ешқашан оза алмайды.
Әрине, басқарудың бөлек компоненттері бар, оларға қатысты осы
компоненттерді сипаттап қана қоймай, осы компоненттер шеңберінде басқаруды
қалай жүзеге асыру қажеттілігін көрсететін қалыптасқан және тұрақты
теорияның бар екенін айтуға болады. Бірақ, егер мәселе стратегиялық басқару
жайлы болса, ең алдымен, бұл кәсіпорынның қатаң бәсекелестік күрес және осы
бәсекелестік күрестің әрбір қатысушысы жеңу үшін барлық мүмкіндіктерді
пайдаланатын жағдайында динамикалық өзгерістегі ортада өмір сүруіне
мүмкіндік беретін шешімдерді табуға бағытталған, өзінің негізінде жоғары
басшылықтың теориялық іс-әрекеттерінен тұратын менеджменттің құрамды бөлігі
ретінде түсіну қажет.

Стратегиялық басқарудың ерекшелігі ондағы рутиналық процедуралардың
аздығы мен шығармашылықтың көптігінде, яғни өнердің ролі өте жоғары.
Сондықтан, стратегиялық басқарудың теориясы кәсіпорынды басқарудың
стратегиялық міндеттерін сәтті шешу тәжірибесін жалпылау негізінде және
сәтті нәтижеге жетуге көмектесетін жеке басқарушылық сызбалары мен
мақұлдауларды ерекшелендіру негізінде қалыптасады.
Әлемдік экономикада дамыған елдерде стратегиялық басқарудың дамуының
жетерліктей үлкен тәжірбиесінің барына қарамастан, оны қазақстандық
экономикасында пайдалану мүмкіндіктерін толық және егжей-тегжейлі зерттеу
қажет. Бұл біздің және басқа елдерде экономикалық субъектілердің қызмет
етуіндегі жағдайлардың айтарлықтай айырмашылықтармен байланысты.
Республиканың кәсіпорындарына стратегиялық басқаруды енгізу мәселелері
қазақстандық ғалымдармен әлі толық зерттелмеген. Бұл көптеген себептерге
байланысты, солардың бірі оны пайдаланудың маңыздылығы мен актуалдығын
түсінбеу. Бұл, әсіресе, жоғары бәсекеге қабілеттілігі және қызмет ету
тиімділігі экономиканың басқа да салаларында экономикалық өсуді білдіретін
республикамыздың коммерциялық банктердің қызметіне байланысты.
Бүгінгі күнде банк жүйесі экономкада жаңа экономикалық қатынастарды
ынталандырып және олардың қалыптасуына әсер ететін нарықтық өзгерістердің
негізгі факторларының бірі болып табылады. Қазақстандық банк жүйесінің
уақыттық санауындағы қысқа тарихына қарамастан, оның сапалық деңгейі мен
даму беталысы мәселелерді шешу жағдайларында оңтайлы болашағы мен әрі қарай
жетілу мүмкіндіктері жайлы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Себебі банк
жүйесі жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы жағдайында ең сезімтал
буындарының бірі болып табылады. Қазақстаннның банк жүйесін қалыптастыру
кезінде қателер мен жаңылыстар жасалды, олар оның бүкіл даму үрдісіне теріс
әсерін тигізді. Ірі банктердің банкроттығы , көптеген банктердің төмен
қаржылық потенциалы, қайтарылмаған несиелер мәселесі және қысқа мерзімде
шешуді қажет ететін көптеген басқа да мәселелері. Мұнда
қазіргі кезде стратегиялық қағидалар мен технологияларға негізделген
басқару сапасы туралы сөз қозғау керек. Банк жүйесінің жалпы құрылымында
стратегиялық басқарудың орны мен ролін нақты анықтау қажет. Себебі, қазіргі
заманда нарықтық қатынастарға бағытталған іс-әрекеттер серіктес іскерлік
қатынастарды сәтті реттеудің визиттік карточкасы болып табылады.
Тақырыптың өңделгендік дәрежесі. Стратегиялық басқару теориясының даму
мәселелері И.Ансофф, С. Блэк, А.Шендел, В.Хаттен, Хью Дэвидсон, Ф.Котлер,
К.Пирс, Дж. Робертсон, Дж. Эванс, Б. Берман және т.б. шетел ғалымдарының
еңбектерінде қарастырылған. ТМД елдерінің ғалымдарымен жоспарлы
экономикадан нарықтық экономикаға өту жағдайында стратегиялық басқарудың
қағидаларын қолдану мүмкіндіктері жайлы бірқатар зерттеулер жасалды. Бұл
салада Виханский О.С., Нарибаев К.Н., Нысанбаев С.Н., Джумамбаев С.К.,
Наумов А.И., Глухов В.В., Градов А.П. және тағы басқалардың ғылыми
еңбектері мәлім.
Жоғары тиімді стратегиялық басқару, ірі корпорациямен басқару мәселелері,
олардың дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ету және осыған тығыз байланысты
зерттеулер жасаған бірқатар ғалымдарды сөзсіз келтіруге болады.
Бірақ, стратегиялық басқару дамуының, әсіресе, республикамыздың
коммерциялық банктерінде, зерттеу мәселелері толығымен анығына жетіп
зерттелмеген. Көптеген авторлар шетелдік тәжірбені қолдану ұлттық
экономиканың ерекшеліктерімен үйлесу қажеттілігін бірнеше рет ескертеді.
Бірақ, стратегиялық басқарудың басқа елдер мен біздің елде қолданудың
ерекшеліктері мен айырмашылықтарын айтпайды. Кейбір авторлармен біздің
банктерді батыстық үлгіге бейімдеу әрекеттері жасалған. Даму стратегиясын
таңдау, ұзақмерзімді стратегиялық жоспарлау тұрғысынан коммерциялық
банктерде стратегиялық басқаруды қолдану мүмкіндігі тіпті зерттелмеген деп
те айтуға болады. Мұның бәрі Қазақстан Республикасының қарқынды дамып
жатқан банк жүйесіндегі стратегиялық басқарудың мүмкіндіктері мен
мәселелерін зерттеудің табандылықты қажеттілігіне жағдай туғызады.
Қазақстан республикасының коммерциялық банктерінде стратегиялық
басқарудың дамуы мен оларды пайдаланудың нақты жолдарының теориялық
шарттарын анықтау осы жұмыстың мақсаты болып табылады.
Бұл мақсаттарға жету келесі міндеттерді шешуді талап етеді:
• әлемдік банк жүйесінің дамуының негізгі беталыстарын зерттеу және
анықтау, осымен сәйкес отандық нарықтағы банк қызметтерінің даму
стратегиясын анықтау;
• Қазақстан республикасының жетекші коммерциялық банктерінің
стратегиялық басқарудың дамуын талдау;
• отандық банк жүйесінде стратегиялық басқаруды пайдалану мүмкіндіктері
мен шарттарын талдау;
• экономиканың маңызды субъектісі ретінде стратегиялық беталысындағы
банк мекемелерінің пайда болу және қызмет етуінің теориялық негіздерін
зерттеу;
• өндірістік кәсіпорындармен тығыз байланыстағы коммерциялық банктердің
дамуы үшін стратегиялық басқаруды пайдалану мүмкіндіктерін зерттеу;
• Қазақстан республикасының коммерциялық банктерінде стратегиялық
басқарудың әрі қарай дамуы жөніндегі тәжірбиелік ұсыныстарды дайындау;
• Отандық коммерциялық банктерінің мен ондағы стратегиялық басқарудың
болашақ даму мүмкіндіктерін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың пәні Қазақстан Республикасының
коммерциялық банктерінде бәсекелестік ортада тұрақты жұмыс істеуінің
маңызды құралы ретіндегі стратегиялық басқару болып табылады.
Дипломдық жұмыстың нысаны Қазақстан Республикасының экономикасында
қазіргі замандағы өзгерістердің ең белсенді қатысушылары ретінде
республиканың коммерциялық банктері жатады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін жасауға
экономикалық теорияның классиктері мен қазіргі замандағы шетелдік және
отандық экономисттерінің ғылыми зерттеулері қызмет етті.
ҚР банктері және банк қызметі туралы 1995жылғы 31 тамызында N 2444
қабылданған ҚР Заңы,ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің есептік және
ақпараттық мағлұматтары, халықаралық ұйымдардың мағлұматтары, газет,
журнал статьялары зерттеудің ақпараттық базасын құрады.

1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.

1.1. Стратегиялық басқару теориясының мәні мен пайда болуы.

Соңғы онжылдықта кез-келген жүйеге болашақта бәсекелес күресте өмір
сүруге мүмкіндік беретін стратегиялық ұстаным жөніндегі зерттеулер саны
күрт өсіп кетті. Қатаң бәсекелестік күрес және тез өзгеретін жағдайда
барлық компаниялар тек ішкі істердің жағдайына ғана назар аудармай, олардың
ортасындағы болып жатқан өзгерістерге тез бейімделуін қамтамасыз ететін
ұзақмерзімді стратегияны жасау қажет. Бүгінгі күн тез өзгеретін қоршаған
ортаға басқару жүйесінің бейімделуін қамтамасыз ететін басқарудың
қажеттілігін талап етеді.1,3б
Бірақ, бірегей әмбебап стратегиялық басқарудың жоқтығы сияқты
барлық компаниялар үшін ортақ стратегия жоқ. Әрбір фирма, ұйым, жалпы
алғанда, жүйенің өзіне тән дара ерекшеліктері болғандықтан, стратегиялық
баламаларды таңдау үрдісі күрделі әрі бірегей.\3,14б\
Стратегиялық басқару және стратегиялық жоспарлау терминдері батыс
менеджментінің тәжірбиесіне ХХ-шы ғасырдың 60-шы жылдары кеңінен енді.
Сонымен қатар, өткен ғасырдың 60-70-ші жылдарында стратегиялық жоспарлаудың
әдістеріне қызығушылық деңгейі төмендесе, бұдан кейін 90-шы жылдары
статегиялық басқару және жоспарлау әдістері мен әдістемелері жаңғырды.
Соңғы беталыс бүгінгі күндері де жалғасуда.
Отандық тәжірибе үшін қаншалықты жаңа болса, соншалықты таныс – бәрі
әдістемеге байланысты. Бір жағынан, нарықтағы бесжылдық жоспарлар,
ұзақмерзімді жоспарлау өткен заманда шаруашылық тәжірбиесінің активінде
берік орын алған. Сонымен қатар барабар нарық жағдайы мен тез өзгерістегі
қоршаған орта қолданылатын қазіргі кездегі стратегиялық әдістер совет
кәсіпорындарының шаруашылық басшылығына аз шамада мәлім болған. ХХ ғасырдың
90-шы жылдары және ХХІ ғасырдың алғашқы жылдары отандық тәжірбиеде жалпы
стратегиялық басқару мен жеке стратегиялық жоспарлаудың әдістері мен
технологияларын қарқынды таратылу байқалуда. \4,6 бет\
Стратегиялық басқару бітпейтін бюрократтық қойылымның іспеттесі
болмау керек. Бәрінен бұрын, мекеменің менеджерлері мен қызметкерлерін кез
келген мәселені шешу үшін негізгі стратегиялық мәселелері мен баламаларымен
таныстыратын оқу үрдісіне айналу керек.Стратегиялық басқару салтты, тым
қалыпты және болжамды болмау тиіс.\4,8 б\
Стратегиялық басқарудың конструктивті анықтамаларын келтірейік.
Осылай, Шендел және Хаттен оны кәсіпорын мен оның бөлімшелеріне тиімді
және нәтижелі қызмет етуге мүмкіндік беретін таңдалған мақсаттарды жүзеге
асыру және ресурстарды үлестіру арқылы, қоршаған ортамен қарым-
қатынастардың қалаған қалпына жетуге ұмтылыстарынан тұратын, кәсіпорынның
қоршаған ортамен байланысын анықтау және орнату үрдісі ретіде қарастырады
. Хиггенс бойынша стратегиялық басқару – бұл кәсіпорын мен оның қоршаған
ортасының бір-бірімен ара қатынасын басқару арқылы кәсіпорын миссиясын
жүзеге асыру мақсатындағы – басқару үрдісі.
Пирс және Робертсон стратегиялық басқаруды кәсіпорынның мақсаттарына
жету үшін жасалған стратегияны қалыптастыру мен орындау бойынша шешімдер
мен іс-әрекеттердің жиынтығы ретінде қарастырады.\5,268 бет\
Стратегиялық басқаруды кәдімгі басқарудан ерекшелендіретін бірқатар
анықтамалары бар.
Сонымен, стратегия түсінігін де анықтау қажет. Мамандар стратегия
түсінігіне бір-біріне қарама-қайшы екі көзқарастарды бөледі. Біріншісі
келесіге негізделген: ұзақ уақыт ішінде ғана жетуге болатын нақты соңғы
нәтиже анықталады. Әрі қарай, осы соңғы нәтижеге жету үшін не істеу қажет
екені белгіленеді. Осыдан соң, уақыттың интервалдарына бөлінген іс-
шаралардың жоспары құрастырылады, оны жүзеге асыру соңғы нақты анықталған
мақсатқа жеткізу тиіс. Стратегияны осылай түсіну орталықтанған жоспарлы
экономикада орын алған. Мұндай түсінікте стратегия – бұл нақты ұзақмерзімді
мақсатқа жетудегі нақты ұзақмерзімді жоспар. Ал стратегияны жасау – бұл
мақсатты табу және ұзақмерзімді жоспарды құрастыру.
Стратегиялық басқарудағы стратегияның екінші түсінігі бойынша
стратегия кәсіпорын саласы , оның іс-әрекетіндегі құралдары мен түрлері
бойынша ұзақмерзімді сапалы анықталған даму бағыттары, кәсіпорын ішіндегі
қарым-қатынастар жүйесі, сонымен қатар кәсіпорынды мақсаттарына жеткізетін
оның қоршаған ортадағы орны . Егер, мақсаттар кәсіпорынның неге
ұмтылатынын, оның қызметінің нәтижесінде нені қалағанын анықтаса,
стратегия өзгермелі және бәсекелес орта жағдайында қандай тәсілдер мен іс-
әрекеттер арқасында мақсатына жететініне жауап береді. Стратегияны осылай
түсіну кәсіпорында детерменизмді жоққа шығарады, себебі стратегия соңғы
нәтижеге қарай бағытты анықтағанда, өзгермелі жағдайды ескере отырып таңдау
еркіндігін қалдырады. Бұндай жағдайда, стратегияны жалпы
алғанда,кәсіпорынның қоршаған ортадағы орнына қатысты ұзақмерзімді міндет
ретінде сипаттауға болады,осы міндетті шешу кәсіпорынды оның алдында тұрған
мақсаттарға жеткізеді.
Тиімді мақсаттар мен оны жетудегі құралдарды таңдауды білдіретін
стратегияны жасау – бұл осымен айналысатындарға салмақты талаптарды
ұсынатын күрделі міндет.
Қалыптасу және бірлескен стратегияның негізделген бағалау үрдістері
едәуір уақыт пен күштердің шығынымен байланысты, сол сияқты ақпараттың көп
көлемі мен қомақты дағдыны талап етеді.
Стратегия айтарлықтай шамада мекеменің жоғарғы басшылығымен
жасалса, ал оны жүзеге асыру басқарманың барлық деңгейіндегі
жұмыскерлерінің қатысуын қарастырады. Стратегиялық жоспар бір жағынан
біртұтас болса, екінші жағынан түзетуге мүмкіндік беретін икемді болуы
қажет.
Жасалған стратегия кәсіпорынға бір бағыттылық әрі ерекшелік, ал оның
жұмыскерлеріне – күнделікті жұмыстарында нақты бағдар береді.
Стратегиялық басқарудың бастапқы ролі үздіксіз зерттеу мен
өзгертуден тұрады. Жаңа көзқарастар, жаңа ойлар мен мүмкіндіктерді
қарастыру дайындығы мен ынта – стартегиялық үрдістің қажетті сипаты.
Стратегиялық басқару үрдісінің өзі үш кезеңнен тұрады: стратегиялық
жоспарлау, стратегияны жүзеге асыру, стартегиялық бақылау.

Стратегиялық басқарудың құрылымдық элементтері

Сурет 1.

Көптеген зерттеушілер ұқсас кезеңдерді көрсетеді, бірақ олардың
айырмашылықтары да бар. Мысалы, миссия термині біршама тиянақсыз сипатқа
ие. Бұл түсініктің негізгі қағидалары сәйкес келгенмен, зерттеушінің
әрқайсысы оның шекарасын әртүрлі анықтайды.
Стратегиялық басқарудың ұсынылған тәсілдері бір-біріне қарсы емес,
бір-бірін толықтыра түседі, әлемдік тәжірбиеде негізделген және жүздеген
компаниялар мысалында өзінің тиімділігін дәлелдеді. Ең басты кемшілік
жоғарыда көрсетілген кезеңдердің жүйелі бірізді сипаты мен стратегиялық
басқаруға деген эвристикалық тәсіл бұл үрдістегі сәттілік факторын
стратегияны анықтайтын басшылықтың сезгіштігі алдын ала анықтайтығында.
Қабылданған шешімдердің нәтижелері алынғанға дейін қойылған мақсаттар мен
олардың негізінде жасалған стратегияның дұрыстығын бағалаудың мүмкіндігі
мен тәсілдері жоқ.
Стратегиялық басқарудың үлгісі қандай болу керектігі жайлы көптеген
ұсыныстардың бары мәлім. Негізінен Фред Р. Дэвидтің (сур.2) , Джон Л.
Томпсоннның (сур. 3 ) үлгілері кеңінен таралған.\6,13б\
Олардың және осыларға ұқсас стратегиялық басқарудағы үлгілеу
тәсілдеріндегі белгілі айырмашылықтарға қарамастан, олардағы жалпы
ұқсастықтар одан да көп. Ең алдымен, әрбір үлгіде стратегиялық басқару
үрдісінде үш кезеңді атап көрсетуге болады:
• Стратегиялық жоспарлау кезеңі (стратегияны дайындау, стратегиялық
талдау және таңдау);
• Стратегиялық ұйымдастыру кезеңі немесе таңдалған стратегияға сәйкес
(стратегияны енгізу, стратегияны жүзеге асыру) ұйымдастырушылық жүйені
қалыпқа келтіру;
• Стратегиялық бақылау және реттеу кезеңі (стратегияны бағалау,
мониторинг және орындауды бағалау).
Стратегиялық жоспарлау кезеңінде корпорация стратегиясы бәсекелестік
артықшылыққа жету, қолдап, дамуы мен қорландыруға жеткізетін оның миссиясын
анықтау, стратегиялық ұстанымдарды талдау, ішкі және сыртқы ықпалдармен іс-
шараларды зерттеу арқылы жүзеге асады.Стратегиялық жоспарлау мекеме қандай
өнімдерді шығаратынын, қай нарықта болатынын, қандай қорларды қатыстыру,
сол сияқты болашақта қандай технологияларды пайдаланатынын
анықтайды.Іскерлік стратегиялар өзіне жағрафиялық кеңею, түрлілік,
мүліктену, бұйымды жетілдіру, нарықтық ену, қысқару, жойылу және
кәсіпорындардың бірлесуін кірістіреді.
Стратегиялық жоспарлау шеңберінде стратегияны жүзеге асыру кезеңі оны
қалыптастырудан маңызы кем емес. Қалыптасқан, бірақ жүзеге аспаған
стратегия – бұл уақытты босқа мәнсіз өткізу ғана емес, бұл мағынасыз
жағдай. Әрбір стратегия оны жүзеге асыру үшін қалыптастырады
Стратегияны жүзеге асыру ұйымдастыру стратегиялық мақсаттарға
жетуге мүмкіндік беруді, тәсілдік мақсаттарды белгілеуді, жұмысшыларды
ынталандыруды және қорларды үлестіруді ұйғарады (болжайды). Сол сияқты
арнайы ұйымдастырылған басқару құрылымы жасалады, маркетингтік жігерлер
үлестіріледі, бюджеттер дайындалады, тиісті ақпараттық жүйе жетілдіріледі,
сол сияқты тиісті еңбекті бағалау жүйесі белгіленеді. Қызметкерлер таңдап
алынған стратегияны жүзеге асыру үшін шоғырланады, бұл тәртіп пен
жауапкершілікті болжамдайды. Стратегияны жүзеге асыру сәттілігі
қызметкерлерді дұрыс ынталандырумен байланысты.
Стратегиялық ұйымдастыру кезеңінде барлық қорлар мен ішкіфирмалық
байланыстарды, барлық мақсаттарды, жұмыскерлердің міндеттері мен
жауапкершілік аумағын таңдап алынған стратегияға сәйкестендіру жүргізіледі.
Сол сияқты осы кезде компанияда қажетті құрылымдық өзгерістер жүргізіліп,
оның әрбір құрылымдық бөлімдерінің саясаты қарастырылады.
Стратегиялық бақылау кезінде қабылданаған стратегияның
қаншалықты сәтті екені және қаншалықты жүзеге асқаны туралы талдау
жасалады.

Стратегиялық басқарудың үлгісі
(Фред Р.Дэвид бойынша)

Сурет 2.
Стратегиялық басқарудың үлгісі
(Дж.Томпсон бойыншаJohn L.Thompson. Strategic Management:
Awareness and Change. Chapman & Hall, 1994, p33)

Сурет 3.

Келесі бағытқа В.С.Ефремовтың 6, с.12 ұсынған үлгісін жатқызуға
болады. Ол стратегиялық басқару үрдісінің бастапқы нүктесіне бизнес-идеяның
пайда болуы мен қалыптастырылуын жатқызуды ұсынады. Бизнес-идея – бұл кез-
келген өндірістік-коммерциялық қызметтің рухы.
Бизнес-идеясы негізінде мекеменің мақсаттық бағдары, яғни соңында өз
қызметінің нәтижесінде қалайтын қорытындылары пайда болады.
Осыдан соң, осы кезде өз бизнесінің стратегиялық кеңістігіндегі
мекеменің ұстанымыдарын бағалау мен өзіндік мақсаттық бағдарларының
негізінде оның стратегиясы анықталады. Қабылданған стратегиялар негізінде
белгілі бір уақыттан өткен соң жетуге тиіс мақсаттар жүйесі жасалады. Бұл
мақсаттар алдын ала мекеменің мақсаттық бағдарларымен жақсы үйлеседі.
Қойылған мақсаттар негізінде бағдарламалар, жобалар мен өндірістік-
коммерциялық іс-шаралардың бүкіл ұйымдастырушылық қамтамасыздандыруы
қарасытырылады.
Қойылған іс-шараларды орындау үрдісінде алынып жатқан нәтижелер мен
әсер бақыланады және талданады, ал қажет кезде бағдарламалар, жобалар,
ұйымдастырушылық қамтамасыздандыру түзетіледі (сур.4).
Бірақ, аталған әдістеме үлкен компанияның бизнес-бөлімшесіне
арналған. Егер компания көп деңгейлік корпорация болған жағдайда, онда
стратегиялық басқару бірнеше деңгейде, төменгісінен бастап, жүзеге асады
(сур.5).
Осындай стратегиялық басқарудың үшдеңгейлі үлгісін ұсынған Питер
Лоранж стратегия түсінігі өзіндік зат емес және олардың мекемедегі орын
алатын кем дегенде үш түрін ажырата білу қажет деп есептейді. Ең алдымен,
мекемеге біртұтас ретінде қатысты стратегия бар. Бұл корпоративтік
стратегия.
Өзінің бизнес сипаты бойынша бір ғана өндіріспен айналысатын фирманы
өте сирек кездестіруге болады. Әдеттегідей, бір фирма бір жола табыс немесе
басқа пайда тигізетін бірнеше қызметтермен шұғылданады, яғни оның бизнес-
портфелі бар. Әрбір бизнес түріне белгілі бір өзіндік бизнес-стратегия
сәйкес келеді. \6,13б\

Стратегиялық басқарудың үлгісі В.С.Ефремов бойынша

Сурет 4.
Стратегиялық басқару процесінің үшдеңгейлі үлгісі (П.Лоранж бойынша)

Сурет 5

Стратегияны ұйымдастыру түрлі деңгейде қарастырылады. Мысалы, коммерциялық
корпорация үшін келесі мәселелерді көрсетуге болады:
• аталған корпорация қандай бизнес түрі мен құрамалауды жетілдіретінін
анықтайтын корпоративтік стратегия;
• қалай және қандай ықпалдар арқасында бизнестің жеке түрлері дамитынын
анықтайтын бизнес стратегиясы;
• кез-келген функциялардың стратегиясын анықтайтын функционалдық
стратегиялар.
Әрбір мекемеде түрлі функционалдық стратегиялар: қаржылық, кадрлық,
маркетингтік және т.б. болады. \4,10 бет\
Корпоративтік (бірлескен) деңгейде фирма, әдеттегідей, белгілі
мамандандырылған бизнес-бөлімшелері бар көп салалы, көп өнімді, көп нарықты
мекеме ретінде қарастырылады. Жеке алған нарықта корпорациялардың өздері
емес, олардың бизнес-бөлімшелері бәсекелеседі. Сондықтан, фирманы
корпорация ретінде қарастырғанда, оның нақты бәсекелестерін көрсету мүмкін
емес. Дәл осыған байланысты корпоративтік стратегияларды ауқымды
бәсекелестік артықшылықтарға көзделгендік ерекшелендіреді, олар келесіде
орын алады:
1. Өте төмен шығындар
2. Өзгешелік сапа
Өте төмен шығындар – фирманың өз қызметін нарықтағы орташа шығындарға
қарағанда төмендеу шығындармен істей алу мүмкіндігі. Тауарды нарықтағы орта
бағамен сата отырып, фирма бұл кезде де өзіне үлкен табыс түсіреді. Бұл
кезде бәсекелестік артықшылықтың өлшеміне қорға кеткен арнауларға табыстар
(ROI), активтерге табыстар (ROA) жатады.
Өзгешелік сапаға жету – бұл сатыпалушыны жаңа тауар түрінде бірегей
және құндылы затпен қамтмасыз ету мүмкіндігі. Өзгешелік сапа фирмаға
жоғарғы бағаларды орнатуға мүмкіндік береді, бұл да үлкен табысты береді.
Кейде бәсекелестік артықшылыққа өзгешелік сапа мен өте төмен шығындар
негізінде жетуге болады. Мұндай нәтижеге жету өте қиын, себебі тауардың өте
жоғары тұтынушылық қасиетіне жетуді көздеген өзгешелік сапа, әдетте, жоғары
шығындармен байланысты да нәтижесінде тауардың қымбаттауына әкеледі. Бірақ,
егер оған жаңа технологияны пайдаланудың арқасында жетсе, онда мұндай
құрамдастырылған бәсекелестік артықшылыққа жету мүмкін.
Компанияның корпоративтік мақсаттарына жетудің амалдарына, жалпы жетеді
ме дегенде, ең алдымен, және ең бастысы фирма қандай бизнеспен
айналысатынына, және өз бизнесінің әр түріне қандай даму стратегиясын
пайдаланатынына байланысты.
Функционалдық стратегиялар мекеменің қаржы, маркетинг, өндіріс, адамдық
қорларымен басқару, ғылыми-зерттеу жұмыстары сияқты функциональдық
салаларындағы бағдарларды анықтайды.
Олардың арналуы – корпоративтік және бизнес-деңгейде қойылған мәселелерді
максималды мүмкін әсерлілікпен шешілуін қамтамасыз ету. Корпоративтік және
бизнес-стратегиядан олардың басты айырмашылығы ішкіфирмалық бағдарлануы.
Маркетинг стратегиясы, ішкіфирмалық менеджменің стратегиясы, қаржылық
стратегия, ұйымдастырылған стратегия, өндірістік стратегия – осылардың бәрі
фирманың өзіне қатысты орталыққа тебетін әсерге ие. Екінші кестеде
корпоративтік, бизнес және функциональдық стратегиялардың стратегиялық
фокусы, стратегиялық ауданы, стратегиялық қорлары және таңдау шарттары
бойынша негізгі айырмашылықтары сипатталған.

Кесте 2. Стратегия түрлерінің салыстырмалы сипаты

Корпоративтік Бизнес-стратегиялаФункционалдық
стратегиялар р стратегиялар
Стратегиялық фокусКапитал Бәсекелестік Әсерлілік
артықшылық
Стратегиялық ауданФирма біртұтас Фирма бизнесінің Ішкіфирмалық
ұйым ретінде стратегиялық ұйымдастыру және
аудандары үрдістер
Стратегиялық Капитал Ішкі потенциал Жүйе
қорлар (мүмкіндік, шама)
Таңдау шарттары Капиталдың Стратегиялық Табыстылық
әсерлілігі ұстанымдар

Бұл кезде, осындай корпоративтік құрылымдарда синергия әсері байқалады,
ол екі не одан да көп кәсіпорындар бір қолда біріккен кезінде пайда болатын
стратегиялық артықшылықты білдіреді. Әсерлілік өседі, бұл өндірістің өсуі
мен шығындардың азаюында көрінеді, себебі бірлескен еңбектің әсері жеке
жігердің жай жиынтығынан жоғары. 7, 152бет
Сондықтан, жоғарыда аталған жағдай ескерілген стратегиялық басқарудың
келесі үлгісін ұсынамыз. (сур.6)
Компанияны стратегиялық басқару, атап айтқанда банкпен, банктің
ұзақмерзімді өміршеңдігін және бәсекелестік күресте онымен сәттілікке жету
мүмкіндігін қамтамасыз ететін орталық буыны болып табылады.
Сонымен қатар, көптеген казақстандық компаниялар жүйелі стратегиялық
басқаруды енгізумен байланысты олардың алдындағы ашылып жатқан
мүмкіндіктерді әлі бағалай алған жоқ. Бұл, бір жағынан, стратегиялық
басқару үрдісінің жеткіліксіз жүйелілік пен стратегиялық жоспарлау мен осы
мәселенің күрделілік жағдайында басқару әдістеменің жан-жақты
қарастырылмағандығымен түсіндіріледі. Стратегияны дайындау және жүзеге
асыру кезінде шешілетін көптеген мәселерді қанағаттандыратын қажетті
құралдардың жоқтығы да ендіру мен оның тартымдылығын төмендетеді.

Стратегиялық басқарудың көп дәрежелі үлгісі

Синергиялық әсер –
стратегиялық артықшылықтар

Сурет 6

Оны әлдебір қалыпты үрдіс ретінде айтылған түсіндірмесінде қорытылған
стратегиялық басқару мен жоспарлаудың дәстүрлі әдістемелері олардың бір-
біріне маңыздылығы мен стратегияның қалыптасуындағы мәнін, сол сияқты
ағымдағы жағдайдың ерекшеліктерін, сол сияқты кәсіпорынды да елемейтін
көбінесе статикалық, бірнеше жораларды орындаудан тұратын және оларды ары
қарай қолданысы мен стратегия үшін маңыздылығы жайлы тиянақсыз нұсқаулардан
тұрады; себебі ерекше шығармашылық үрдіс ретінде ол толық көлемде тек аз
ғана адамдарға таныс, ал формальды талдау әдістері мен жағдайларды
тиянақсыз бөлу, іс-әрекеттерді бағдарлау бір жақты және кәсіпорынның барлық
шамасын жүзеге асыруға мүмкіндік бермейді, себебі ол стратегиялық басқаруды
толық көлемде қолданған кезінде ғана басқарушыларға жетімді болады.
Сонымен, стратегиялық басқарудың мәселесі келесімен сипатталады:
1. Мәселенің үлкен көлемділігі.
2. Көп критериялы.
3. Талдау жасау мен шешім қабылдауға шектелген уақыт берілген.
4. Егер қате шешім қабылданған жағдайда кәсіпорын үшін айтарлықтай
зардаптар әкеледі.
5. Шешімдерді талдау және қабылдау кезінде қолданылатын ақпараттың
сенімсіздігі мен жоқтығы.
6. Стратегияны жасау кезде түрлі топтардың қарама-қарсы талаптары мен
қызығушылықтарын ескеру керек.
7. Кәсіпорынның мүмкін іс-әрекеттер баламалардың көптігі тиянақсыз
мақсаттар мен шектеулерді туғызады.
8. Мәселе бойынша ақпарат біржола фактбағыныштылықтардың сандық және
сапалық көп сандарынан тұрады.
9. Ақпараттың бөлігі лингвистикалық ауыспалылар күйінде болады.
10. Стратегияны жасаушылар мен шешім қабылдайтын тұлға (ШҚТ) үшін жоғары
талаптар.
11. Кәсіпорын мақсаттарын шешім қабылдайтын тұлға (ШҚТ) мақсатарымен
ауыстыру мүмкіндігі.
12. Стратегияны бағалау тек кәсіпорынның іс-әрекеттерінің барлық жақтарын
бір мезгілде есептеу негізінде ғана жүзеге асады.
Сонымен, біздің ойымызша, стратегиялық басқару мен бизнес-жоспарлаудың
тұжырымдамалары мен ұстанымдарының негізінде қалыптасқан талдау мен
жағдайды үлгілеу жасайтын әдістеме, ең перспективті деп санаймыз. Осы
берілгендердің негізінде, түрлі эвристикалық әдістерді қолдана отырып,
қолайлы шешімдер (баламалар) қатары жасалады, олардың ішінен, қалыптасқан
талдау негізінде ең жарамдысы таңдалады.
Мұндай әдістеме қателік қауіпін біршама төмендетеді және шешімде
субъектілік үлесін төмендетіп, бірақ шешім қабылдау үрдісіне жеке шешім
қабылдайтын тұлға (ШҚТ) адамның әсерін толық ескеру арқылы талдаудың
деректілігі мен сапасын жоғарылатады.\8\
1.2 Коммерциялық банктегі стратегиялық басқару теориясының
ерекшеліктері.

Коммерциялық банктер қаржы делдалдар категорясына жатады. Қаржы
делдалдары қоғамға ақша айналымын салааралық және аймақаралық қайта
бөлісумеханизімін қамтамасыз етіп, маңызды қызмет атқарады.
Жаңа міндеттерді жасау және оларды басқа контрагенттердің
мінжеттемелеріне ауыстыру қаржы делдалдықтың негізін құрайды.
Қазіргі кездегі несиелік-банктік жүйелер күрделі, көпбуындық құрылымды
болып келеді. Қазіргі кездегі несиелік жүйенің үш маңызды элементтерін атап
көрсетуге болады:
• Орталық (эмиссиялық банк);
• Коммерциялық банктер;
• Мамандандырылған қаржы мекемелері (сақтандыру, ипотекалық, жинақ
және т.б.).
Орталық банк – банктердің банкі. Ол іскер фирмалар мен халық үшін
операциялар жүргізбейді. Оның клиентурасы – коммерциялық банктер және басқа
несиелік мекемелер, сол сияқты үкіметтік ұйымдар.
Коммерциялық банктер несие капиталының түрлі секторларында
операцияларын жүргізетін көпфункционалдық мекемелер болып табылады. Осымен
бұлар шектеулі қызметтері бар мамандандырылған қаржы мекемелерінен
ерекшеленеді.
Банк сөзі үстел мағынасын беретін италияндық banco сөзінен
шыққан.Банко – үстелдер тауарлардың сауда саттығы қызу жүретін алаңдарға
қойылатын. Сауда-саттық мемлекеттерде , қалаларда шақа
соғылатын(чеканившихся) әр түрлі монеталармен жүзеге асырылған.\9,243б\
Өндірістің дамуына байланысты банктердің жаңа қызметтері пайда
болды. Бұл, ең алдымен, өндіріс кезеңін қысқамерзімді несиелеу бойынша банк
операциялары. Капитал айналымын толықтыру шикізат пен материалдар қорларын
жасауға, дайын жаңа өнімдер мен тауарлар, еңбек ақысын төлеуге арналған
несиелер беріле бастады. Біріншіден, несиелеу уақыты созылып, капиталдың
ұзақмерзімді салымдарының беталысы байқалды. Қазіргі күні банк қорларының
бөлігі негізгі капиталға құнды қағаздар мен басқа активтерге салына
бастады.
Қазіргі күні коммерциялық банк түсінігі тым басқа мағынаны білдіріп,
банктің іскер сипатын, олардың қызметтерінің түріне қарамастан, нарықтың
барлық субъектілеріне қызмет көрсетуге бағдарлануын білдіреді.
Банк түсінігін ашуға келсек, республикамыздың банк жайлы
заңдарында: Банк – бұл осы Заңмен сәйкес банк қызметімен айналысуға құқығы
бар коммерциялық мекеме болып табылатын заңдық тұлға \2, 5б\.
Экономиканың банк секторының маңыздылығы коммерциялық банктердің
капиталдық ауысуы үрдісінегі ролімен анықталады.
Банк қызметінің тұрақтылығы елдің экономикасына әсерін тигізеді. Міне,
сондықтан ...банк жүйесін жоғарғы тәртіптің макроэкономикалық мақсаттарын
жүзеге асыру үшін ең қажетті бұйымдық ауыспалысы ретінде қарастырылады
\3., 71б\
Тек коммерциялық банктер атқаратын қызметтер қандай? Бұл ең алдымен,
ақша жасадың макроэкономикалық қызметі. Мұнда депозиттік өктемдік атымен
белгілі үрдіс айтылып отыр, яғни бір банктегі депозиттердің өсуі
геометриялық үрдістерінің жиынтығы формуласы бойынша бүкіл қаржы
жүйесіндегі ақшаның жиынтық ұсынысын өсіреді.\10, 11б\ Яғни,
D*1m = M, мұндағы D – бастапқы депозиттердің өсімі
M – осының нәижесіндегі ақша жиынтық ұсынысының өсімі
1m – ықшамдалған ақша мультипликаторы
m – міндетті қорлар мөлшері
Ақша жасау қызметімен қатар коммерциялық банктердің тағы екі өзіндік
қызметтері бар. Бұл – жинақ ақшаларын сақтау және төлемдік қызмет. Жинақ
ақшаларын сақтау дегенде коммерциялық банктің шаруашылықты жүргізетін
субъект депозит ашып, оларды қайтадан алғанға дейін коммерциялық банкте
ақшаларын сақтайды). Төлемдік қызмет дегенде коммерциялық банк шаруашылық
жүргізетін басқа субъектілерге төлемдердің түрлі құралдарын ұсынады, сол
сияқты осы төлемдердің көп бөлігінің өндірісін өзіне алады.
Бұл екі қызмет макродеңгейде, яғни нақты шаруашылық қызметтер
арасындағы ақша қозғалыстары деңгейінде және микродеңгейде, яғни
экономикада оның нысаны ақшалардың жиынтық қозғалысын қарастырады.
Бір жола бір-бірімен байланысқан, бірақ мәні бойынша үш түрлі
қызметтерді арнайы шаруашылық жүргізетін субъектісі ретінде коммерциялық
банктің ерекше қасиеті.
Негізгі қызметтерді орындаумен қатар банктер клиенттеріне
(тапсырыскерлеріне) көптеген тағы басқа қаржылық қызметтерді ұсынады.
Қазіргі кездегі коммерциялық банк қызметіндегі маңызды жақтарына құнды
қағаздарды шығару және оларды нарықта орналастыру болып табылады.
Жалпы депозиттік-есептесу операциялары, несиелік қызмет көрсету және
басқа да қызметтер коммерциялық банктің несие жүйесіндегі бірегей орынды
алуға мүмкіндік береді.
Банк экономикалық кәсіпорын ретінде - әрдайым шаруашылық жүргізетін
субъект. Сонымен бірге банк – бұл сауда кәсіпорны. Банк саласындағы
коммерция белгілі ұстанымдарға негізделген. Олардың ішінде ең бастысы –
шаруашылықты табысты жүргізу ұстанымы, мүмкіндігінше көп пайда түсіру.
Банктың коммерция үрдісі аз инвестициялар мен пассивтегі өзінің төмен үлесі
кезіндегі көбірек пайда түсіруді көздейді. \5\
Коммерциялық банктер экономикадағы нарықтық өзгерістердің туындысы
бола тұра, нарықтық қатынастардың дамуына өз ықпалын тигізу керек. Банктер
бұл міндетті өзінің қызметіндегі негізгі ұстанымдарды сақтауды қамтамасыз
етіп қана орындай алады. Кейбір экономисттер, мысалы Т.Н.Белоглазова, бұл
міндеттерді экономикалық субъект ретінде банк нарықтылығының негізгі
шарттары деп түсіндіреді.\11, 17б\ Сонымен бірге нарықтылықтың үш
категориясын көрсетеді: банктің экономикалық дербестігі, өз қызметінің
нәтижесіне экономикалық жауапкершілік және пайда көру. Сонымен бірге
банктердің нарықтылық шарттарының мұндай өзінше пайымдау кейбір күмәндар
туғызады. Әрине, банктің толық экономикалық дербестігі оның қызметіндегі
негізгі ұстанымдарының бірі болып табылады. Ол оның өз ақшалай қаражаттары
мен қорларын еркін билу, клиенттер мен салымшыларды еркін таңдау,
салықтардан қалған табыстарын толық өз еркімен жұмсай алатынын білдіреді.
Автордың айтуынша, экономикалық дербестік екі жолмен іске асады.
Біріншіден, банк нарықтық қатынастардың субъектісі ретінде өзінің ақшалай
қаражаттарын, қорларын салықтардан қалған табыстарды өз қалауы бойынша өз
қалауымен жұмсай алады және оған құқығы бар. Екіншіден, нарықтық
қатынастардың субъектісі бола тұра, өз қызметінің барлық салаларында
тәуелсіз, дербес саясатын жүргізуге мүмкіндігі бар. Шынында да банктік
тәжірбиеде осы ұстанымды жүзеге асыруға жағдай бар. Банктер өз қызметінің
үрдісінде барынша көп табысты түсіруге бағдарланған өз бетімен пайыздық,
несиелік, депозиттік саясат жүргізеді.
Солай бола тұра, өзінің ақшалай қаражаттарын, қорларын, салықтардан
қалған табыстарды өз қалауы бойынша өз қалауымен жұмсай отырып, банктер
өзінің соңғы нәтижелеріне жету үшін олардың тиімді пен әсерлі жұмсалуына
экономикалық жауапкершілік тартады. Осыдай, толық экономикалық дербестік
өзінің соңғы нәтижелері үшін экономикалық жауапкершілік дегенді білдіреді,
яғни экономикалық жауапкершіліксіз экономикалық дербестік жоқ. Өз
қызметінің нәтижелеріне экономикалық жауапкершіліксіз экономикалық
дербестік макродеңгей мен микродеңгейде теріс экономикалық салдарға әкелу
мүмкін – бұл жақсы жағдайда, ал ауыр жағдайда – бос демагогикалық тезиске
айналады. Яғни, толық экономикалық дербестік өзіне экономикалық
жауапкершілікті кірістіреді.
Осындай тұжырымның пайдасына келесі жағдайлар дәлелдейді: қазіргі
кезде банк қызметі жоғары тәуекелмен байланысты, банктің клиенттер
(тапсырыскерлер) құрылымы жеке тұлғалардың көбею жағына қарай өзгеруде, бұл
банктың әлеуметтік жауапкершілігін арттырады. Коммерциялық банктердің
қызметтерінде негізгі себептеріне пайда түсіру және оны көбейту болған және
осылай бола береді де. Кез келген банк операцияларын жүргізгенде банктер
соңғылардың пайдалылығын көздейді. Сонымен қатар банктер көбінесе өз
қызметтерінде түрлі жолдармен бірмезгілдік пайда түсіруді басшылыққа алады,
ал банк капиталының өсу перспективалары және нарықта банктің ұстанымын
нығайту банк қызметінің сыртында қалады.
Банктердің нарықтылық шарттарының құрылымында екі ұстаным ғана
қалады: бұл толық экономикалық дербестік пен пайда түсіру. Бірақ, банк
қызметінде тек осы ұстанымдарда бағдарлау коммерциялық банк қызметінде тепе-
теңсіздік тудырып, ірі негативті (теріс) экономикалық және әлуметтік
сипаттағы салдарға әкелуі мүмкін. Соңында бұл коммерциялық банк
түсінігінің жойылуына әкеледі, бұл қызіргі кезде қазақстандық банктердің
ішінде орын алды.Г.Т.Калиева өзінің еңбегінде банктің нарықтылық
шарттарына (критерийлеріне) тағы бірнеше ұстанымдарды енгізуді ұсынады.
Бұл, ең біріншіден, бар қорлар шеңберіндегі банк жұмысы. Аталған ұстаным
(принцип) коммерциялық банктің негізгі жорамалдарының біріне айналу керек.
Бұл ұрдісті жүзеге асыру коммерциялық банктің өз корреспонденттік шотындағы
ақша қаражаттарының қалдықтары шамасында ғана төлемдерді жүргізіп, несие
беріп және қолма-қол ақшаларды алуы тиіс. Коммерциялық банктердің бар
қорларының шеңберіндегі жұмысы қорлар мен несиелік салымдар арасындағы
сәйкестікті қамтамасыз етеді және олардың шоғырланған қорларына банк
активтерінің сипаттары сәйкес келуіне көмектеседі. Коммерциялық банктердің
бар қорлардың үстінен жоғары жұмысы банк қызметінің коммерциялық негіздерін
әлсіретіп, міндетті түрде жойылу дағдарысына әкеледі. Аталған ұстанымды
банк нарықтылығының шарттарына қосу банк күйреуін жоюға жайлы жағдайлар
туғызады.
Коммерциялық банктер қызметінің негізгі ұстанымдарына Г.Т.Калиева
сонымен бірге банктің клиенттерімен (тапсырыскерлерімен) қарым-қатынасын
жай нарықтық қатынастар ретінде қарастыруды жатқызады. Бұл ұстаным банк әрі
клиенттің арасындағы екі жақты экономикалық қызығушылықтарын сақтауды
білдіреді. Негізі қарым-қатынастар серіктестік негізінде құралады. Бұл
ұстанымды қабылдау көптеген жеңілдетілген несиелерді бері, пайдалылығы
төмен және экономикалық залалды кәсіпорындарды несиелеу және т.б. жояды,
себебі осындай қызмет нарық шарттарынымен анықталмаған және коммерциялық
банктің экономикалық қызығушылықтарына сәйкес келмейді Банктерді
құлдыраудағы нарықтық құрылымдарды қолдау үшін пайдаланбау қажет, себебі
бұл банктердің нарықтық табиғатына қайшы келеді, және соңында бүкіл банк
жүйесіні жойылуына әкеледі.
Және коммерциялық банктердің қызметіндегі соңғы негізгі шарттарына
банк қызметтерін көбіне экономикалық әдістерімен реттеуді ұсынады. Осы
ұстанымның қолдануын келесімен негіздейді. Коммерциялық банктер, нарықтық
қатынастардың субъектісі бола тұра, елдегі нарықтық өзгерістердің дамуының
негізгі ықпалы (факторы) болып табылады. Коммерциялық банк қызметінің
тұрақтылығы бүкіл экономиканың тиімділігіне (әсерлілігіне) айтарлықтай әсер
етеді. Айналыстағы ақша жиынын осы коммерциялық банктердің ақша-несиелік
саясаты арқылы реттеу мүмкіндігін естен шығармау керек – бұл бір жағынан.
Екінші жағынан – коммерциялық банктің тапсырыскерлері (клиент) пен
салымшылары үшін банк жұмысының сенімділігі мен тұрақтылығы ең маңызды
болып табылады. Ал аталған көкейкесті мәселелердің шешілуіне банк қызметін
экономикалық әдістерімен реттеу жолы мен осы ұстанымды банктің нарықтық
критерийі (шарты) ретіде мойындау арқылы жетуге болады.
Жоғарыда айтылғандарды қабылдай отыра, біз оның кейбір жақтарымен
келіспейміз. Банктің, экономикалық субъект ретінде, нарықтық шарты
түсінігінің өзі оның қызметіндегі тек өзіндік басқаруындағы ұстанымыдарды
білдіреді. Ал Г.Т.Калиева ұсынған үшінші принципі, яғни банк қызметін
экономикалық әдістермен реттеу, сырттан басқа бір қатысушының банк
қызметіне араласуын білдіреді, яғни осыны банк нарықтылығының шарттарына
жатқызуға болмайды. Жалпы айтқанда банк қызметін жоғарыдан реттеу немесе
басқару басқа ағымның зерттеу нысаны. \12. 24б\
Коммерциялық банкті нарықтың экономикалық субъектісі ретінде
қарастырғанда сыртқы емес, ішкі басқару жайлы сөз ету қажет. Осыған
байланысты банктің нарықтылық қызметінің шарттарына банктің өзінде
стратегиялық басқаруды есептеуді ұсынамыз. Себебі ол жоқ болған жағдайда,
жоғарыда аталған ұстанымдардың барлығы барлық мәнін жояды. Банктегі
стратегиялық басқарудың тек қана жақсы құрылған механизмі оның басшылығына
қысқамерзімді және ұзақмерзімді мақсаттарға жетуге, барлық негізгі
ұстанымдарды басшылыққа алуды, коммерциялық банктің барлық қатысушылардың
түрлі қызғушылықтарын бір-бірімен келістіріп үйлестіруге мүмкіндік береді.
Осылай, біз коммерциялық банктің экономикалық субъект ретіндегі түпкі
мәнін қарастырып, оның қатысушыларын, жүйелік құрылымын анықтап, оның
қызметінің негізгі жиынтықтарын зерттеп толықтырдық.
Енді жоғарыда айтылғандардың негінде коммерциялық банктегі
стратегиялық басқару ерекшіліктерін, оның маңызды сәттері мен пайда болатын
мәселелерін қарастырамыз.
Банктің миссиясынан бастайық. Миссия кешенді мақсат болып табылады, ол
банк қызметінің ішкі және сыртқы бағыттарын қамтиды.Миссия банктің жоспарлы
шешімдері үшін тірек нүктесі болып табылады, ол жұмысшылардың күшін бір
бағытқа жұмсауына көмектеседі.
Миссияны қалыптастыру мынадай пунктерді қамту керек:
✓ Банк мақсаты;
✓ Ішкі концепция(рыноктағы алатын орны және сол рынокта өмір
сүрудің басты факторлары);
✓ Банктің қызмет көрсету сипаттамасыҒ
✓ Рынок сипаттамасы банктің жаңа клиенттерін анықтайды.
Миссияны таңдау банк мүмкіндігі мен көлемімен анықталады.Өте
күрделі және өте жеңіл миссияны таңдау қауіпті.Миссияны таңдау банк
тарихы,банк мәдениеті,банктің ұйымдастырушылық құрылымы және басқару саласы
сияқты яакторлармен анықталу керек.
Банк мақсаттары – айтарлықтай ұзақ мерзім ішінде жетуге ұмтылатын
түпкілікті нәтижелер.
Көптеген авторлар кәсіпорынның мақсаттарының нормативті санын 4-6 деп
көрсетеді. Мекеменің мақсатын анықтаудың негізгі шарттарына мекеме осылар
үшін арнайы құрылған топтың көзқарастарын пайдалануды ұсынған. Бұл
корпорацияның қазіргі теориясы мекемені түрлі қызметті көздеген, бір-
бірімен байланысты топтар қатары ретінде қарастырылады деп түсінідреді.
Кез келген мекемені сияқты, банкті де өзіндік мақсаттары бар
қатысушылардың коалициясы ретінде пайдалануға болады. Банктің қатысушылары
ретінде банк қызметіне белгілі бір қатысы бар, өзіндік шешімдер
қабылдайтын және банк шешімдер қабылдау үрдісіне ықпал
жасайтын жеке тұлғаларды немесе біріңғай тұлғалардың топтарын жатқызады.
Банк қатысушыларын келесідей саралап жіктеуге болады:
• басқарушылар (басшылық, әкімшілік);
• иеленушілер (ірі құрылтайшылар, қазағушылықтары ұзақмерзімді
акционерлер, үлескерлер);
• орындаушылар (қызметкерлер);
• банктің ірі қарызалушылары мен инвестиция алушылары;
• басқа категорияның тапсырыскерлері (ұсақ салымшылар, акционерлер,
алашақтар және басқа да дебиторлар мен алашақтар);
• мемлекет және оның органдары (Ұлттық банкті қоса есептегенде).
Ұсынылған жіктеуді талдаудан мұндай коалиция қатысушыларының мақсаттары
бірдей емес, сондықтан олардың әрқайсысы өзіндік мақсаттар жиынтығын
көздеген, яғни банк бір міндетін жүзеге асыруда қандай мақсаттарға жету
керегі жайлы өзіндік түсінігі бар екендігі көрінеді.
Сонымен қатар, түрлі қатысушылар түрлі салмаққа ие. Басқа сөзбен
айтқанда, қатысушылардың коалициясы иерархиялық болып табылады.
Мүлік иеленушілері үшін ұзақмерзімді перспективада банк өсуіне деген
қызығушылық тән, яғни өз капиталын, активтер көлемін, тапсырыскерлер
шектелімін, дербес бөлімшелер жүйесін және т.б. өсіру, бұл банк құнының
өсуін білдіреді. Сол сияқты, сол сияқты оларды қызығушылықтары
ұзақмерзімді ірі және қызығышылықтары тар акционерлерге бөлуге болады.
Біріншілер үшін ұзақ мерзімге банктің тұрақтылығын жоғарылатуына деген
қызығушылықтары тән. Ал соңғылар акцияларды қысқа мерзім ішіндегі табыс
көзі, ал кейде бір сәттілік пайда ретінде қарастырады. Бұл топ үшін
алыпсатар анықтамасы сәйкес келеді, себебі олар негізінен қор рыногындағы
жағдаятының өзгеріп тұруы арқасында пайда көру мақсатымен қор биржасында
акцияларды алып-сату ретілік операцияларын жүзеге асырады.
Басқарушылар үшін мағынасы мен мерзімдері бойынша түрлі мақсаттардың кең
спектрі тән, себебі олар жалпы банктің әсерлі қызметі үшін жауапкершілік
тартады. Банк басқарушыларының негізгі мақсаты белгілі бір уақытта банк
қызметінің түрлі аспектілерін қамтитын негізгі көрсеткіші ретіндегі орта
және ұзақ мерзім ішінде табыстар жиынтығын көбейту болып табылады. Қысқа-
және ұзақмерзімді мақсаттар маңызды рөл атқарады: өтімділіктің қажетті
деңгейін ұстап тұру, тәуекелдікті азайту, активтердің бөлек топтарының
табыстылығын жоғарылату, шығындарды шектеу немесе төмендету.
Орындаушылар үшін (қызметкерлер) негізгі мақсатқа айлық түріндегі
ағымдағы табыстардың, сол сияқты басқа да осындай төлемдер деңгейін
жоғарылату. Бұл параметрлердің банк қызметінің түпкілікті нәтижелерімен
тікелей байланысы жоқ болғанмен, банктің елеулі қаржылық ысыраптар бұл
мақсатқа жету мүмкіндіктеріне ғана емес, сонымен бірге еңбекақының жеткен
дәрежесін сақтауға күмән тудырады, яғни жанама байланысы көрініп тұр. Бұл
кезде қызығушылықтар тартыстары болуы мүмкін, себебі банк қызметкерлерінің
табыстарын жоғарылату оның қызметкерлеріне кететін шығындарының көбеюін
және осының салдары – табыс, тиімділіктің, пайдалылықтың көлемінің азаюды
білдіреді.
Ірі кредиторлармен салымшыларға қатысты негізінен басым екі мақсатты
айтуға болады. Біріншіден, банктің тұрақты қызметі. Екіншіден, банктің
тұрақты қызметі – бұл банкке сенімгше берілген қаражаттардың сақталуының
және салымшыллардың табыстарының өсуінің басты кепілі.
Егер ірі қарызалушылар мен инвестиция алушыларды қарастырсақ, олардың
мақсаттары қарама-қарсы. Соңғылар банк несиесін пайдалану үшін несиелік
пайыз көлемінің төмендеуіне мүдделі, мақсаты – жұмылдырылған қорлар бойынша
банк төлейтін пайыздардың жоғарылауын көздеген ірі алақшылар мен
салымшылардың мүдделеріне қарама-қайшы келеді.
Басқа категорияның тапсырыскерлерін көрсетілетін қызметтердің сапасы мен
банк көрсететін қызметтер бойынша белгіленген бағалардың (тарифтердің)
шәкілі қызықтырса, яғни бұлардың мақсаты қызметтер сапасының жоғарылауы
мен белгіленген бағалардың төмендеуі, бұл басқа қатысушылардың табыстарды
көбейту мақсаттарына қарама-қарсы.
Және, ең соңғы банк қатысушысы – мемлекет және оның органдары. Ұлттық
банк түріндегі мемлекет және басқа мемелекет институттарының (қаржылық,
салықтық және т.б.) коммерциялық банкке қатысты мақсаты банктің тұрақты
жұмысы, нормативтік және қолданыстағы заңдардың басқа да нормаларының
сақталуы, салықтардың уақытылы және дұрыс төленуі, банк тыпсырыскерлеріне
сапалы сервис көрсетілуі. Банк қатысушыларының тұжырымдалған жеке
мақсаттары мен иерархиядағы сәйкес қатысушылардың алатын орнына сүйеніп
қатыстық байланысты анықтауға болады, яғни аталан жеке мақсаттардың
ықпалдығы. Сондықтан мекеменің иерархиясында жоғары деңгейде орын алатын
мақсаттар жоғары басымдылыққа ие.
Осылай бола тұра, мемлекет мақсаттарын ұйымдастыру қолданыстағы заңдар
нормаларына сәйкес оның құзырларының негізінде өктемді қамтамасыз етіледі.
Аталған қатысушының берілген сипатын мемлекет басқарушы жүйе ретінде
қатысатын жоғары деңгейдегі басқару жүйесінің басқарылатын ішкі жүйесі
ретінде коммерциялық банкті өзінше пайымдау арқылы ескеруге болады.
Кеңінен таралған мақсаттарға – пайда, табыстарды барынша көбейту,
өміршеңдік және т.б. болып табылады. Банк қатысушыларының түрлі бағытталған
мақсаттарын талдау негізінде біз коммерциялық банк үшін ұзақмерзімді
өміршеңдік мақсаты ең лайықты деп есептейміз. Кәсіпорындардың, көптеген
басқа жүйелер мен жеке тұлғалар сияқты, аса алмайтын түйсік және өміршеңдік
уәждемесі бар. Өмір сүруге ұмтылыс – пайдаға қарағанда табиғи, іргелі
уәждеу \13, 36б\. Әсіресе дағдарыс жағдайларында (ауыспалы экономика
жағдайын дағдарыстық деп қарастыруға болады). Банк пайданы барынша
молайтып, бәсекелес күресте 1) жеткіліксіз және сәйкессіз ақша ағымдарынан;
2) тоқырап жатқан нарық; 3) нарық бөлігін оған еніп жатқан банктердің басып
алуынан өмір сүре алмауы мүмкін.
Сонымен қатар, осындай мақсаттың кемшіліктерін атап кетуге болады - өмір
сүруді қамтамасыз ететін жолдардың көптігі; өмір сүру қамтамасыз етілгенде,
басқарушылық шешімдердің басқа уәждеу мақсаттары қажет болған кезі.
Осы мақсатқа тән барлық кемшіліктер бола тұра банктің негізгі мақсаты
ретінде дәл осы мақсатты қосымша мақсаттармен толықтырып таңдау мақсатқа
лайықты болып табылады. Өмір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.