Ауыл шаруашылығының бухгалтерлік есебі

Жоспар

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 3 бет
І тарау
1.1. Ауыл шаруашылығындағы бухгалтерлік есептің ерекшелігі ... ... ... ..6
бет
1.2.Ауыл шаруашылық ұйымдарында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .11 бет
1.3. Ауыл шаруашылық ұйымдардың шикізаттардың есебі ... ... ... ... ... ..16
бет
1.4. ХҚЕС бойынша ауыл шаруашылық шығындарының есебі ... ... ... ... 21 бет
2.0.Ауыл шаруашылығының бухгалтерлік
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 25бет
2.1.Өсімдік шаруашылығы бухгалтерлік
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..20 бет
2.2.Мал шаруашылығының бухгалтерлік
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..22бет
2.3.Ауыл шаруашылықта өндірілген өнімдердің
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ..23бет
2.4.Өсімдік және мал шаруашылық өнімдердің өзіндік құн
есебі ... ... ... ..14бет
2.5. Ауыл шаруашылық шығындарының синтетикалық және аналитикалық
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26бет
2.6. Ауыл шаруашылығының бухгалтерлік есебін жетілдіру жолдары ... ..7бет
ІІІ тарау
3.0.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24 бет
ІV тарау
4.0.Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.25 бет

Кіріспе
Ауыл шаруашылық Қазақстан экономикасының маңызды салаларының бірі
болып табылады. Аграрлық сектор дамуының деңгейі үнемі жоғары сатыда
көрініп келді және мемлекеттің экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылық
факторларын анықтай отырып жоғары сатыдан көріне бермек.

Республиканың экономикалық дамуының бірегей әлеуетті бағыты бола отырып,
ауыл шаруашылығы зор потенциалы мен ірі резервтерімен ерекшеленеді.
Қазақстанның әрқилы климат жағдайы біркелкі жылы белдеудің барлық
мәдениетінің дамуына және мал шаруашылығының дамуына әсер етеді.

Қазақстан Республикасы бидай мен ұнның ірі экспортшысы болып табылады
(экспортшылардың әлемдік 10-дығына кіреді), елдің ауылшаруашылық
өнімдерінің жалпы экспортында мақта (15 %) мен жүн (25%) де айтарлықтай
орын алады.

Республикадағы ауылшаруашылық жерінің жалпы ауданы 222,6 млн. га құрайды,
оның ішінде 24 млн.га егістік (10,8%), 5 млн. га шабындық жер (2,2%),
жайылымы 189 млн га. (85%) алып жатыр.
Қазақстанның ауылдық жерін мекендейтін халықтың саны 7,3 млн адам немесе
елдегі жалпы халық санының 47,2% құрайды.
Ауыл экономикасын көтеру мақсатында соңғы 10 жыл ішінде байсалды қаржы
ресурстарымен бекітілген агроөнеркәсіптік кешені мен ауылды дамыту мен
қолдау жөніндегі мемлекеттік және салалық бағдарламалар қабылданған.

Ауыл шаруашылығы материалдық өндірістің негізгі салаларының бірі болып
табылады. Оның басты мақсаты халықтың тамақ өнімдеріне, ал өндірістің
шикізатқа деген талабын толық қанағаттандыру үшін өсімдік шаруашылығы мен
мал шаруашылығы өнімдерін өндірудің жылдық көлемін арттыру болып табылады.
Ауыл шаруашылығының өнеркәсіптен, құрылыстан және халық шаруашылдығының
басқа салаларынан оны ажырататын өзіне тән ерекшеліктері бар. Осыған орай
мұнда бухгалтерлік есептің де ерекшеліктері бар. Олар өндірістің және
меншіктің әр түрінің: мемлекеттік, ұжымдық, жеке, акционерлік және
басқаларының ерекшеліктерінен туындайды.Бухгалтерлік есеп әр ұйым мен әр
кәсіпорында жүргізіледі. Бұл жұмыспен барлық жұмысшы бухгалтерлер
айналысады. Бухгалтерлік есептің барлық мәліметтерін кәсіпорынның жоспарын
құру үшін басшылар, инвесторлар, несие берушілер, жабдықтаушылар және
басқалар да қолданады. Олардың барлығына дұрыс қызмет атқарып және көп
пайда табу үшін бухгалтерлік есеп керек. Ауыл шаруашылығындағы бухгалтерлік
есеп жалпы экономикалық принциптер, бухгалтерлік стандарттар және
халықаралық қаржылық жоспарлау стандарттары бойынша жүргізіледі. Қазақстан
Республикасындағы бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық бухгалтерлік есеп
талаптарын қанағаттандырады. Осының арқасында кәсіпорындар мен ұйымдар
барлық тұтынушылар үшін еркін қызмет атқара алады. Сонымен қатар
бухгалтерлік есептің әр кәсіпорында жүргізілуінің өзінің ерекшеліктері
болуы мүмкін. Көптеген ауыл шаруашылығындағы кәсіпорындардың бухгалтерлері
өздері шешім қабылдап жатады, ол қабылдаған шешімдерін бухгалтерлік шотта
көрсетіп отырады. Бухгалтерлік есепті тиімді ұйымдастыру қолда бар
материалдық, еңбек және ақша ресурстарын бақылап, дұрыс пайдалануды,
өнімдерді өндіріп, оның өзіндік құнын төмендету жоспарын орындау мақсатында
ішкі резервтерді пайдалануды, белгіленген уақытында есеп беріп және оның
мәліметтерінің жедел талдануын қамтамасыз етуі тиіс. Ауыл шаруашылығындағы
бухгалтерлік есепті тиімді жүргізу үшін есеп жұмысын ұйымдастыруды
жоспарлаудың үлкен маңызы зор. Бухгалтерлiк есеп ұйымның қаржылық
ақпаратын белгiлi бiрлестіктерi мен тәсiлдерi бойынша есептейтiн, өлшейтiн
және оны дәлдеп, тасымалдайтын жүйе. Ол кәсiпорынның жұмысын толығымен
бағлап, оны басқару үшiн бағыт-бағдар берiп, алдағы уақытта iстелiнетiн
жұмысын жоспарлап және сонымен қатар ол ұйымның болашақта атқарылатын
жұмысына экономикалық талдау жасауға өте қажеттi ғылым болып табылады.
Сондықтан бухгалтерлiк есеп бүтiндей халық шаруашылығы есебiнiң ең басты
негiзгiсi болып саналады. Бухгалтерлiк есеп көптеген жүзжылдықтар бірінде
пайда болып, бүгiнгi күнге дейiн дамып келедi. Қазақстан Республикасының
Бухгалтерлiк есеп және қаржылық есеп беру туралы заңы елiмiздегi
бухгалтерлiк есептi жүргiзу жүйесiн анықтайды, қаржылық есеп беру мен оның
пайдалануын және есепке алудың негiзгi принцптерi мен жалпы тіртiбiн, iшкi
бақылау және сыртқы аудит жөнiндегi талаптарды, сондай-ақ ұйымдардың
бағыттары мен мiндеттерiн белгiлейдi.
Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс iстейтiн барлық кәсiпорын
бухгалтерлiк есептеу мен қаржылық есеп берудi осы заңға сәйкес жүргiзуге
мiндеттi.
Кез келген ұйымда бухгалтерлiк есеп жұмысын жүргiзу экономикалық
мәселелердiң негiзгi және басты қажеттiлiгi болып табылады. Бухгалтерлiк
есеп арқылы өндiрiлген өнiмдi есепке алуға, сатып-өткiзуге, айырбастауға
және одан түскен қаржыны тиiмдi де ұқыпты етiп бөлiп жұмсауға, яғни
кәсiпорындағы шаруашылық әдерiстердiң барлығын басынан соңына дейiн
есептеуге болады. Осы айтылғандарға сәйкес ұйымдағы экономикалық және
технологиялық әдерiстердiң, сондай-ақ шаруашылық операцияларының барлығының
да есепке алынуы.
Кәсiпорындардағы бухгалтерлiк маманының қай-қайсының болмасын
негiзгi кәсiби мiндетi бухгалтерлiк ақпаратты пайдаланушыларға уақтылы және
дұрыс есептелген мәлiмет беру болып табылады. Бұл ақпараттың мәлiметтi
бiрдей дәрежеде пайдаланатын екi тұтынушы болмағандықтан, жалпы сипаттағы
қаржылық есептi құру кезiнде негiзгi қағидалар мен шектеулердi, усынылатын
ақпарат көлемiн объективтi бағалау қажет. Бухгалтерлiк есептегi бұл жүйе
адамдар арқылы жасалатын болғандықтан оны құру барысында туындайтын
қайшылықтарды жеңуге болады.

І тарау
1.1. Ауыл шаруашылығындағы бухгалтерлік есептің ерекшелігі .
Бухгалтерлік есеп жүйесі — бухгалтерлік есеп элементтерінің
(талаптарының, ережелерінің, объектілерінің, т.б.) және олардың арасындағы
ақпараттық байланыстардың жиынтығы. Белгілі бір мақсатқа қол жеткізу үшін
жасалады. Бухгалтерлік есеп жүйесі есептің мақсаттары тұрғысынан үш түрге
бөлінеді, олар:
• камералдық жүйе — ұйымның тиімділігі ақшалай қаражат қалдықтарының
қозғалысымен және өзгерісімен айқындалады;
• қарапайым (униграфикалық) жүйе — бағалау активтердің өсуін анықтауға
саяды;
• қосарлы жүйе — бағалау алынған пайданың шамасымен айқындалады.
Пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан қaржылық есеп (сыртқы
пайдаланушылар үшін) және басқарушылық есеп (ішкі пайдаланушылар үшін)
жүйелеріне бөлінеді. Халық шаруашылығы салалары түрғысынан осындай
салалардың түрлері қанша болса, сонша есеп жүйесіне бөлінеді (өнеркәсіптік,
ауыл шаруашылық, туристік есеп, сауда, көлік есебі, т. б.). Бухгалтерлік
есепті ұйымдастыру тұрғысынан орталықтандырылған жүйе (бүкіл ұйымға бір
дербес теңгерім) және орталықтандырылмаған жүйе (бүкіл ұйымға бір теңгерім
және оның белімшелеріне бөлек теңгерімдер) болып ажыратылады.
Бухгалтерлік есепте қолданылатын негізгі ауылшаруашылық түсініктердің
анықтамалары. Ауылшаруашылық қызметі ауылшаруашылық өнімін сату, алу немесе
қосымша биологиялық активтер өндіру мақсатында биологиялық активтерді био
түрлендіруді басқару.Ауылшаруашылық өнімі кәсіпорынның биологиялық
активтерінен жиналған өнім. Ауыл шаруашылығында негізгі құрал болып - жер
саналады. Жер тауарға айналды, себебі бағасы берілді. 1996 жылы жер
реформасы болды, онда жерді негізгі құралға жатқызды. Жер шабындық,
жайылымдық, т.б. болып бөлінеді. Жерге арнайы құжаттар толтырылады:
қабылдау актісі, бағасы, т.б. Ауыл шаруашылығы тірі организмдермен тікелей
байланысты: өсімдіктер мен жануарлар. Олар еңбек құралы, әрі өндіріс б.т.
Малға да, өсімдіктерге де кезінде күрделі қаржы жұмсап, керекті деңгейге
жеткізу керек. Қолданылатын шығындар дақыл түріне, қолданылатын
құралдарына қарай дұрыс бөлінуі тиіс. Алынатын өнім маусымдық сипатта
болуы керек.
Ауыл шаруашылығында шығындарды жіктеуге тура келді: келесі жылға
жарайтын, жарамайтын, т.б. Оларды аяқталмаған өндіріске жатқызамыз.
Әрбір ұйым, өздеріне тән ішкі және сыртқы байланыстары

бар көптеген құрамдас бөліктерден тұратын күрделі жүйе болып табылады.
Оларды зерттеу, басқару жүйесінің тиімділігін қамтамасыз ететін ақпараттық
байланыстардың барлық жиынтығын қамтитын жүйелі көзқарасты талап етеді.

Басқарудың өзі шаруашылық есептің берілгендері негіз болатын бастапқы
және ағымдағы ақпаратсыз мүмкін емес. Ол өндірісті басқару қажеттілігінен
туындаған: шаруашылық процестерін басшылыққа алу барысында шаруашылық
өмірдің нақты фактілерін біліп, оларды есепке алу қажет. Шаруашылық есеп
басқару мақсатындағы қоғамдық қайта өндіріс процестерінің сандық
көрсеткіштері мен сапалық сипаттамасы болып табылады.
Ауыл шаруашылығы ұйымдарында өнеркәсіп ұйымдарымен салыстырғанда,
айналым қорларының үлес салмағы көп. Бұл өндірістің, әртүрлі материалдық
ресурстарды дайындау мен тұтынудың мезгілдігімен байланысты. Шаруашылықтағы
қорлар мөлшері бірнеше факторларға байланысты: мамандануына, шоғырлануына,
орналасуына, көлікпен қамтамасыз етілуіне және т.б. Қажеттілігіне
байланысты олардың тиімді мөлшері мен өндіріске дер кезінде келіп түсуін
қамтамасыз ету маңызды.
Материалдық қорлар біржолғы тұтыну қорларының сипатында (негізгі және
көмекші материалдар, отын, ыдыс - өнімнің құрамдас бөлігі болғанда) және
бірте-бірте тұтыну сипатында болуы мүмкін. Олардың құрамына негізінен еңбек
заттары кіреді, бір бөлігін ғана еңбек құралдары құрайды деп тұжырымдауға
болады

1.2.Ауыл шаруашылық ұйымдарында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
принциптері
Ауылшаруашылығы экономиканың бір саласы ретінде ерекше факторлардың
әрекет етуін айқындайтын көптеген қасиеттермен сипатталады.
Ауыл шаруашылығындағы бухгалтерлік есептің негізгі ерекшелігі - ең
алдымен, оның өндіріс үрдісі тірі табиғатпен, жермен және тірі ағзалардың -
еңбек заты ретінде әрекет ететін жануарлар мен өсімдіктердің қатысуында.
Нарық экономикасы жағдайында экономикалық субъектінің қызмет ету
мақсаты пайда табу болып табылады. Сондықтан, басшылардың басқару қызметі,
бір жағынан ұйымның тұрақты жағдайын қалыптастыру мен ұстап тұруға, екінші
жағынан, өндірістік ресурстарды пайдаланудың тиімділігін арттыруға,
бағытталған. Осы екі бағыт та ұйымның материалдық өндірістік қорларымен
тікелей байланысты.

Көптеген шаруашылықтарда бәсекелестікке, сату нарығын жоғалтуға,
шаруашылық субъектілерінің және тұрғындардың сатып алу қабілетінің
төмендігіне, өнімнің өзіндік құнының жоғарылығына, ауыл шаруашылық өнімінің
дайын болу мерзімділігіне, өнімді тиеудің ырғақсыздығына байланысты айналым
активтеріндегі үлкен үлестік салмаққа дайын өнім ие. Кәсіпорын қоймасында
дайын өнім қалдықтарының көбеюі айналым капиталының ұзақ уақыт тоқтап
қалуына, нақты ақша қаражаттарының жетіспеушілігіне, несиеге деген
қажеттілікке, олар бойынша пайыздар төлеуге, жабдықтаушылармен есеп
айырысу, бюджетпен есеп айырысу, шаруашылық жұмысшыларымен еңбек ақы
бойынша есеп айырысу бойынша кредиторлық қарыздардың өсуіне алып келеді.
Қазіргі уақытта бұл өндірістің төмендеуінің, кәсіпорынның төлем
қабілеттілігінің төмендігінің және олардың банкроттығының негізгі
себептерінің бірі.

Ауыл шаруашылығының әрбір өндірістік саласында өндірілген өнімнің
құнында материалдық шығындар, үлкен үлестік салмаққа ие.
Сонымен қатар,
айналым құралдары қайта өндірістің барлық кезеңінде болады: дайындау,
тұтыну, сату.

Ауыл шаруашылығы ұйымдары қаржыларының негізгі қызметтерінің
бірі болып, ақшалай нысаннан тауарлы нысанға, тауарлыдан - өндірістікке,
одан қайтадан тауарлы және ақшалай нысанға ауысып үздіксіз айналым
жасайтын, айналым құралдарының қозғалысын реттеу табылады.

Бухгалтерлік есеп әдісі және оның бақылау қызметі ретінде түгендеуге
деген бұндай көзқарас оның жеделдігін арттырады. Перманентті түгендеу
барысында анықталған қателіктерді ағымдағы есепте түзетуге болады, ал
әдеттегідей жыл соңында өткізілетін кәдімгі түгендеуден бақылаудың
жеделдігі жоғалады. Есепті кезеңнің басында жіберілген қателік байқалмайды,
түзетілмейді, кейбір жағдайларда әр түрлі себептермен бірнеше рет
қайталануы мүмкін, нәтижесінде жыл соңында дискретті түгендеумен
анықталғанмен де көптеген салдарға әкелуі мүмкін.

Бұдан бұрын айтылғандай, дискретті түгендеуді жүргізу түгендеу
комиссиясының құрамына кіретін ұйым қызметкерлерінің бір тобын өз
жұмыстарынан қалдырумен сипатталады. Еңбек шығындарының кейбір бөлігін
перманентті түгендеуді жүргізумен қысқартуға болады. Бұл бақылау
процедурасы әрдайым материалдық қорлардың жеке түрлері бойынша олардың
минималды қалдықтары сәтінде жүргізілетін болғандықтан, оны өткізу мерзімі
қысқарып, жұмыс уақытының бір күнін немесе бірнеше сағатын құрауы мүмкін.
Бұл тәсіл қорлардың нақты барын растаудың шарты болып табылатын санау,
өлшеу және басқа да процедураларға кететін уақытты азайтумен еңбек
шығындарын қысқартып қана қоймайды, сонымен қатар, ауыл шаруашылық
ұйымдарына түгендеу созылған жағдайда тексерілетін қорлармен орындалатын
операцияларды тоқтату қажеттілігінің нәтижесінде болатын қызметтің қалыпты
барысының бұзылмауына мүмкіндік береді.

1.3. Ауыл шаруашылық ұйымдардың шикізаттардың есебі
Экономиканың өзегі мен өркені, негізінен, шикізатты өңдеуге
байланысты. Бұл туралы Мемлекет басшысының Болашақтың іргесін бірге
қалаймыз атты Жолдауында нақты атап көрсетілді. Шынымен де ел ішінде ауыл
шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу саласы өрлеу жолына түсе алмай отыр.
Сенімге сай серпіліс, мақсаты айқын бетбұрыс болмаған жерде нәтиже
болмайтыны белгілі. Сондықтан болар, өңделген сапалы ауылшаруашылық
өнімдерімен халықты жеткілікті қамтамасыз ету деңгейі өңірлерде әлі төмен.
Егіншілік пен мал шаруашылығында өндірілетін бұдан басқа да көптеген
шикізаттарды өңдеу кәсіпорындары облыста бірлі-жарым ғана. Олардың ішінде
ет, сүт, жеміс, көкөніс, жүн, тері секілді өнімдерді қайта өңдеу көрсеткіші
тым төмен. Негізінен мал шаруашылығы өнімдерін өндірумен айналысатын ауыл
шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындары мен цехтарының саны тым
аздығымен қоса, ет, сүт өнімдерін қайта өңдейтін бірде-бір өндіріс орындары
жоқ. Жеміс, көкөніс өнімдерін өсіру, өткеру жақсы жолға қойылғанымен,
оларды қайта өңдеу арқылы сапалы азық-түліктер шығару жалпы республикалық
көрсеткіштен төмен болып отыр.
Ауыл шаруашылығы өзінің дамуы мен өркендеу сипатына қарай үш топқа
ажыратылады.

▪ Дәстүрлі (тұтынушы) ауыл шаруашылығында қауымдық және ру-тайпалық
қатынастар әлі де сақталған. Бұл топ ауыл шаруашылығының екі түрінен
тұрады. Біріншісі — Африка, Оңтүстік Америка және Азияның ылғалды
тропиктік ормандарына тән аңшылық, балық аулау және өсімдіктерді жинаумен
қатар жер өңдеуді ұштастыру. Негізгі өсіретін дақылдары — тамыр және
түйнек жемістілер, астық, бұршақ тұқымдастары, май пальмасы. Жер өңдеуде
дәстүрлі көне тәсілдер (кетпен, соқа) қолданылады. Бұл шаруашылық өртеп-
кесу шаруашылығы деп те аталады. Ал екіншісі — көшпелі және жартылай
көшпелі мал шаруашылығы. Әсіресе Африка мен Азияның тропиктік, қоңыржай
белдеулерінің құрғақ аудандарында (түйе, қой, ірі қара, жылқы өсіру) және
Солтүстік Еуропа мен Азияның тундра зонасында (бұғы өсіру) кең тараған.
Бұл шаруашылық дамушы елдерге тән, өте ұсақ шаруашылық жиынтықтарынан
құралады. Олардағы еңбек өнімділігі дамыған елдермен салыстырғанда 25 есе
төмен. Кейде егіншілік мал шаруашылығымен ұштаспай, одан бөлек дамиды
және көп жағдайда бір ғана дақыл өсіруге бағытталған. Мысалы, Оңтүстік-
Шығыс Азия елдері — күріш, Африка елдері — кофе мен жержаңғақ, ал Латын
Америкасы елдері — қант құрағы мен какао өсіруге маманданған.
▪ Тауарлы және жартылай тауарлы дәстүрлі шаруашылық пен помещиктік-
латифундиялық шаруашылық — ауыл шаруашылығында үш түрлі бағытта
жүргізіледі:
а) егіншілік шаруашылығы (көп еңбек күшін қажет ететін Азиядағы күріш
өсіру);
ә) егіншілік және егіншілік пен мал шаруашылығы — Африка мен Азияға
және Латын Америкасына тән. Сұранысқа ие дәнді дақылдар мен жемістер,
сергітпе және техникалық дақылдар (банан, кофе, какао, шай, каучук
және талшық алынатын өсімдіктер) күш-көлік ретінде және өнім алу үшін
өсірілетін мал шаруашылығымен ұштасады;
б) көпсалалы тауарлы егіншілік пен мал шаруашылығы — Еуропаның кейбір
елдері мен Азия және Латын Америкасы елдеріне тән. Егіншілік пен мал
шаруашылыры бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан шаруашылықта сан
салалы, сұранысқа ие дақылдар басым өсіріледі.
▪ Жоғары маманданған тауарлы ауылшаруашылығы — ол ауыспалы
егістіктері бар өсімдік шаруашылығы мен мал азығын дайындауды
қоса жүргізетін интенсивті мал шаруашылықтарынан және оларды
байланыстырушы агроөнеркәсіптік кешендер (АӨК) жиынтығынан
тұрады. Мұнда FTP нәтижесікде механикаландыру мен
химияландыру өзінің шарықтау шегіне жеткен. Тіпті
автоматтандыру, селекция мен генетика, биотехнологияның соны
жетістіктері кеңінен пайдаланылуда. Шаруашылық өнімдерін
өндірумен қатар, оны ұқсату, сақтау, тасымалдау және өткізу,
сондай-ақ тыңайтқыш сияқты заттарды шығаруды да қамтиды. Бұл
өз тарапынан ауыл шаруашылығына индустриялық сипат береді.
Мұндай шаруашылықтар жақсы жерлерге орналасып, жалдамалы
жұмысшылар күшін және агротехникалық шараларды кеңінен
пайдаланады. Олардың өндірісі ішкі, әсіресе сыртқы нарық
сұранысына бағдар ұстайды, сөйтіп, олар "мемлекет ішіндегі
мемлекет" рөлін де орындайды. Жоғары механикаландырылған алты
шаруашылық түріне бөлінеді:
а) дәнді дақылдар шаруашылығы (бидай, жүгері). Солтүстік Америка,
Аустралия, Еуропа (Ресей, Украина), Азия (Қытай, Қазакстан) аумақтары;
ә) интенсивті егіншілік (дәнді дақылдар, техникалық дақылдар, жеміс
және бау-бақша). Еуропа мен Солтүстік Америка елдері, Азия (Қытай,
Жапония) аумақтары;
б) плантациялық шаруашылық (жеміс, сергітпе және техникалық,
дақылдар). Латын Америкасы, Азия мен Африканың тропиктік, субтропиктік
аймақтарындағы дамушы елдер;
в) экстенсивті жайылымдық мал шаруашылығы (етті бағыттағы ірі қара,
қой). Солтүстік Америка (АҚШ), Оңтүстік Америка (Аргентина, Уругвай),
Еуропа (Ресей), Азия (Ңазакстан), Аустралия аумақтары;
г) интенсивті мал шаруашылығы (сүтті және сүтті-етті ірі қара, ет
бағытындағы ірі қара бордақылау, шошқа және құс өсіру). Батыс Еуропа
(Ұлыбритания, Германия), Шығыс Еуропа (Украина, Ресей), Солтүстік
Америка (АҚШ), Жаңа Зеландия аумақтары;
ғ) интенсивті егіншілік пен мал шаруашылығы (бау-бақша, жем дайындау,
сүтті-етті ірі қара, шошқа және құс өсіру). Еуропа, Солтүстік Америка
елдері мен Жапонияға тән.
Соңғы жылдары экономикасы дамыған елдердің ауыл шаруашылығындағы
еңбек өнімділігі біртіндеп дамушы елдерге де ауысуда. Осы заманғы
агротехникалық шараларды кеңінен пайдалану негізінде ауыл шаруашылығын
қайта түлету XX ғасырдың 60-жылдарынан басталған "жасыл революция"
арқылы жүзеге асуда. Жасыл революцияның негізі болып табылатын басты
мәселелерге — мәдени өсімдіктердің өнімділігін арттыратын және егістік
жерлерді пайдалану мүмкіндігін кеңейтетін дақылдардың тез пісетін
сорттарын шығару, суландыру шараларын ұлғайту жатады. Өйткені жаңа
сорттар қолдан суарған жағдайда ғана өзінің жақсы қасиеттерін көрсетіп
сапалы өнім береді.

Сонымен қатар осы заманғы техниканы, тыңайткыштар мен
зиянкестерге қарсы улы химикаттарды кеңінен пайдалану шаралары жатады.
Жасыл революция нәтижесінде кейбір дамушы елдер өздерінің астыққа
мұқтаждығын өтеді, дәнді дақылдар шығымдылығы екі-үш есеге артып,
аштықты жоюға мүмкіндік туды. Әсіресе бұл құбылыс халық саны қарқынды
өсіп жатқан Мексика, Үндістан және Қытай елдерінде белең алды. Қалай
болғанда да жасыл революция дамушы елдердің артта қалған ауыл
шаруашылығына аса үлкен өзгеріс әкеле қойған жоқ. Негізінен, шетелдік
компаниялар мен ірі қожайындарға тиесілі жерлерге ғана ықпал етті.
Сонымен бұл революция дамушы елдер ауыл шаруашылығының артта қалуы
табиғи себептерге ғана емес, ең алдымен, әлеуметтік-экономикалық
жағдайларға байланысты болатынын тағы да көрсетті.

XX ғасырдың 80-жылдары басым түрде дамыған елдер аясында екінші
"жасыл революция" немесе биотехнологиялық революция (нанотехнология)
жүрді. Гендік инженерия нәтижесінде үсік пен түрлі ауруларға төзімді
томат, картоп, мақта, қытайбұршақ (соя) сияқты өсімдіктердің жаңа
сорттары будандастырылса, сүтті сиырлардың етті шошқа мен ірі қараның
жаңа түрлері шығарылды. Мұндай жетістіктерді өндіріске енгізу өте
қымбатқа түсетіндіктен, қазірше батыстың жоғары дамыған елдерінде ғана
қолданылуда. Ауыл шаруашылығы даму бағыттарына қарай интенсивті және
экстенсивті болып бөлінетіні сендерге таныс.

Қазіргі ауыл шаруашылығына тән басты белгі — бір немесе бірнеше
өнім түрлерін өндіруге мамандану. Жалпы өнімнің құрамы мен мөлшері
сұранысқа, табиғи және әлеуметтік-экономикалық жағдайларға, көлікпен
жабдықталуына, әр елдің экономикалық, географиялық жағдайына тәуелді.

Бүгінгі таңда ауыл шаруашылығында жоғары маманданған
кәсіпорындар мен ауылшаруашылың аудандары көбеюде. Географиялық еңбек
бөлінісі нәтижесінде тауарлық қатынастардың кең етек алуы, өндірістің
көлік және жоғары технологиялық жетістіктерімен қамтамасыз етілуі,
ауыл шаруашылығының жекелеген ел шеңберінен шығып, ғаламдық деңгейге
көтерілуіне себепші болып отыр.[1]

Қазір Қазақстанда ауыл шаруашылығы мақсатына арналған жеке
меншік иелері мен жер иеленушілердің қарамағындағы 149,1 млн. га жер
бар. Оның 25,7 млн. га-сы егістік, 3,6 млн. га-сы шабындық, 103,5 млн.
га-сы жайылым (1998). Мемлекеттік ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын
жекешелендіру және ұжымшарлар жүйесін қайта жаңғырту оң нәтиже берді.
Жерге байланысты құқықтық қарым-қатынас жүйесі өзгерді, баға, несие,
қаржы саясаты реформаланды, басқару механизмі жеңілдетілді. 1997 жылы
Қазақстанда жалпы саны 72335 ауыл шаруашылығы құрылымдары жұмыс
істеді. Оның 1847-сі шаруашылық серіктестіктері, 601-і акционерлік
қоғамдар, 3714-і өндірістік кооперативтер, 65 мыңнан астамы шаруа
қожалықтары, 192-сі мемлекеттік кәсіпорындар. Ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарын жекешелендіру меншік нысанын ғана өзгеріске ұшыратып
қойған жоқ, сонымен бірге оларды жедел дамытуға, өндірісті қайта
құруға, тауарлы өнім өндіруді арттыруға мүмкіндіктер тудырды. Ауыл
шаруашылығы салалары бойынша жалпы өнім құны 305, 4 млрд. теңгеге
жетті (1997). Оның 41,5%-і мал шаруашылығы үлесіне тиеді. Негізгі ауыл
шаруашылығы дақылдарының егіс көлемі 1997 жылы 21843,7 мың га, оның
ішінде дәнді дақылдар 15651,5 мың га болды. Бидай 11512,2 мың га,
күріш 85, 2 мың га, жүгері 69 мың га, қант қызылшасы 13,6 мың га,
мақта 103,6 мың га, күнбағыс 223,9 мың га, картоп 176,3 мың га,
көкөніс 87,1 мың га, мал-азық дақылдары 5445,6 мың га жерге егілді.
Дәнді дақылдарының жалпы түсімі — 12,4 млн. т құрады. Оның ішінде
бидай 8955 мың т, күріш 255,0 мың т, жүгері ұны 111,2 мың т, қант
қызылшасы 139 мың т, мақта 198 мың т, күнбағыс 66 мың т, картоп 1472
мың т, көкөніс 880 мың т. болды. Ауыл шаруашылығы дақылдарының әр га-
дан түсетін өнімділігі: дәнді дақылдардан 8,7 ц, күріштен 30,8 ц, қант
қызылшасынан 126,5 ц, мақтадан 19,3 ц, күнбағыстан 3,5 ц, картоптан
84,1 ц, көкөністен 100,6 ц болды. 1997 жылдың аяғында ірі қара малдың
саны 4405,7 мың (оның ішінде сиыр 2181,8 мың), мал мен ешкі 10896,6
мың, шошқа 881,5 мың, жылқы 1101,1 мың, құс 15858,2 мың болды. Ет
1302,1 мың т., сиыр сүті 3220,4 мың т, жүн 32,4 мың т мөлшерінде
өндірілді

1.4. ХҚЕС бойынша ауыл шаруашылық шығындарының есебі
ХБЕС ауылшаруашылық қызметі туралы ақпаратты басқа Халықаралық
бухгалтерлік есеп стандарттарында қаралмайтын бөлігінде есеп тәртібін,
қаржы есептілігін ұсынуды және ашып көрсетуді белгілейді. Ауылшаруашылық
қызметі – бұл ауылшаруашылық өнімдерін өткізу, алу немесе қосымша
биологиялық активтер өндіру мақсатында жануарлар мен өсімдіктерді
(биологиялық активтерді) биотүрлендіруді басқару.
Басқалармен қатар ХБЕС биологиялық активтерді олардың даму, азғындау,
өнім өндіру және ұдайы өсіру кезеңінде есепке алу тәртібін, сондай-ақ
ауылшаруашылық өнімін жинау кезінде оны бастапқы өлшеу тәртібін белгілейді.
Биологиялық активтерді бастапқы тану кезінен бастап ауылшаруашылық өнімін
жинауды бастағанға дейінгі кезеңде өлшеу, есептік өткізу шығыстары
шегеріліп, әділ құн бойынша жүргізіледі, бұған бастапқы тану кезінде әділ
құнды жеткілікті сенімділік деңгейде өлшеуге болмайтын жағдайлар кірмейді.
Алайда 41-ХБЕС-да ауылшаруашылық өнімін жинағаннан кейінгі кезеңде оны
өңдеу процесі, мысалы, жүзімнен шарап өндіру немесе жүннен жіп өндіру
процесі қарастырылмайды.
Биологиялық активтің әділ құнын жеткілікті сенімділік
деңгейде өлшеуге болатыны туралы болжам бар. Алайда бұл болжамды оған
қатысты рыноктық бағалар немесе құндар туралы жоқ биологиялық активті
бастапқы тану кезінде ғана теріске шығаруға болады, ал әділ құнның баламалы
есептері сөзсіз түрде сенімсіз ретінде анықталған. Ондай жағдайда ХБЕС-на
сәйкес кәсіпорын биологиялық активті, жинақталған амортизация мен оның
құнсыздануынан болған залалдарды шегеріп, өзіндік құны бойынша өлшегені
жөн. Биологиялық активтің әділ құнын жеткілікті сенімділік деңгейде өлшеуге
мүмкіндік пайда бола салысымен, кәсіпорын есептік өткізу шығыстарын
шегеріп, әділ құн бойынша өлшеуге дереу көшуі керек. Барлық жағдайда
кәсіпорын ауылшаруашылық өнімін жинау кезінде оны есептік өткізу шығыстарын
шегеріп, әділ құн бойынша өлшеуге тиіс. ХБЕС-на сәйкес биологиялық активтің
әділ құнын есептік өткізу шығыстарын шегеріп, өзгертуді осы өзгеріс
жасалған кезең ішінде таза пайданы немесе залалды анықтау кезінде ескеру
қажет. Ауылшаруашылық қызметінде жануарлар мен өсімдіктердің табиғи
қасиеттерінің өзгеруі дереу кәсіпорынның экономикалық пайдасының ұлғаюына
немесе кемуіне алып келеді. Тарихи құн бойынша есеп үлгісіне сәйкес ағаш
отырғызумен айналысатын кәсіпорын өнімді алғашқы жинау мен өткізуден бұрын
пайданы көрсете алмайды, яғни бұл, бәлкім, ағаш отырғызғаннан кейін 30
жылдан кейін ғана болуы мүмкін. Және, керісінше, соның шеңберінде
биологиялық өсу ағымдағы әділ құнның негізінде танылатын және өлшенетін
есеп үлгісіне сәйкес, әділ құндағы өзгерістер ағаш отырғызылған кезден
бастап оларды кескенге дейінгі барлық кезеңнің ішінде танылады. ХБЕС
ауылшаруашылық мақсатындағы жерді есепке алудың жаңа принциптерін
белгілемейді. Кәсіпорын бұл жағдайда стандарттардың қайсысы қолайлы
болатынына қарай, 16-Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар ХБЕС немесе
40-Инвестициялық жылжымайтын мүлік ХБЕС ережелерін басшылыққа алуға тиіс.
16-ХБЕС-на сәйкес жерді, құнсызданудан болған жинақталған залалдарды
шегеріп, өзіндік құны бойынша, не қайта бағаланған құн бойынша өлшеу қажет.
40-ХБЕС инвестициялық жылжымйтын мүлік болып табылатын жерді, құнсызданудан
болған жинақталған залалдарды шегеріп, әділ құн бойынша немесе өзіндік құны
бойынша өлшеуді талап етеді. Жермен тығыз байланысты биологиялық активтер
(мысалы, орман шаруашылығындағы ағаштар) есептік өткізу шығындары
шегеріліп, әділ құн бойынша жерден бөлек өлшенеді. ХБЕС-на сәйкес ешқандай
талаптармен шектелмеген, биологиялық активтерге жататын, әділ құн бойынша
өлшенетін мемлекеттік субсидияны, есептік өткізу шығындарын шегеріп,
мемлекеттік субсидия алынуға жататын субсидия қатарына өткен кезде ғана
кірістерге жатқызу керек. Егер мемлекеттік субсидия белгілі бір
талаптармен, оның ішінде субсидияның талаптарына сәйкес кәсіпорын
ауылшаруашылық қызметінің сол немесе басқа түрімен айналысуға тиіс
болмайтындай талаптармен берілетін болса, кәсіпорын мемлекеттік субсидияны
беру талаптары орындалғаннан кейін ғана мемлекеттік субсидияны кіріске
жатқызғаны жөн. Егер жинақталған амортизация мен құнсызданудан болған
жинақталған залалдар шегеріліп, өзіндік құн бойынша өлшенетін биологиялық
активке мемлекеттік субсидиялардың қатысы болса, 20-Мемлекеттік
субсидияларды есепке алу және мемлекеттік көмек туралы ақпаратты ашып
көрсету ХБЕС қолданылады.

2.0.Ауыл шаруашылығының бухгалтерлік есебі
2.1.Өсімдік шаруашылығы бухгалтерлік есебі
Өсімдік шаруашылығының маңызды салаларына дәнді
дақылдар, техникалық және сергітпе дақылдар өсіру, бау-бақша
шаруашылығы жатады.
Ежелден-ақ өсімдік шаруашылығының негізін дәнді дақылдар құрайды.
Дәнді дақылдар дүниежүзіндегі өңделетін жер қорының 12-інен астамын алып
жатыр. Олардың егістіктері іс жүзінде адамдардың қоныстану аймағына сәйкес
келеді. Соңғы 50 жыл ішінде дәнді дақылдар өнімділігі үш есеге артқан,
жылына өндірілетін мөлшері 2 млрд т-дан асып отыр. Дәнді дақылдар
өнімділігі егіс көлемін ұлғайту есебінен емес, әрбір гектардан алынатын
түсімді көтеру есебінен көбеюде. Дәнді дақылдардың шығымдылығы дамушы
елдерде 15—20 цга болса, дамыған елдерде ол көрсеткіш 35—40 пга.
Дүниежүзі бойынша жылына дәнді дақылдардан алынатын өнімнің жартысына жуығы
Азня елдерінде, 14-і Солтүстік Америка, ал қалған бөлігі Еуропа елдері мен
басқа елдер үлесіне келеді. Елдер арасындағы 1-орында соңғы кезде АҚШ-ты
басын озған Қытай, 3-орында — Үндістан, 4-орында Ресей болса, 5-орынды
Франция иеленеді. Дәнді дақылдар тамақ, құрама жем, спирт және т.б. өндіріс
салаларына шикізат болып табылады. Дәнді дақылдардың негізін басты үш дақыл
— бидай, күріш және жүгері құрайды. Дәнді дақылдар егістігінің 32%-ын
бидай, 20%- ын күріш, ал 18%-ын жүгері егістігі алып жатыр.
Бидай — ең басты дақыл. Оның негізгі шыққан ошағы Алдыңғы Азия мен Жерорта
теңізі аймағы. Оны академик Н. И. Вавилов анықтаған.

Мәдени өсімдіктер мен үй жануарларының шығу орталықтары (Н. И. Вавилов пен
В. В. Вольский бойынша)

Орталықтар Басты мәдени дақылдар Үй жануарлары мен құстары
Жерорта теңізі Арпа, зығыр, жүзім, Ешкі, қой, ірі қара
апельсин, зәйтүн, құрма
Оңтүстік-Батыс Бидай, карабидай, арпа, Ірі қара, жылқы, ешкі,
Азия сұлы, кендір, бұршақ, бактриан (екі өркешті
қызылша, жүзім түйе),
қой, үйрек
Оңтүстік Азия Күріш, бидай, қант құрамы,Ірі қара (буйвол, зебу),
мақта, джут, шай, үйрек, қаз
кокос пальмасы
Шығыс Азия Күріш, қытайбұршақ, Қодас, шошқа,
қытайтары (гаолян), арпа, түт жібек көбелегі
тары, шабдалы, өрік
Оңтүстік-Шығыс Азия Күріш, ямс, тары, Шошқа, тауық
саго, банан, қант құрағы
Эфиопия Бидай, арпа, сорго, Дромедар (бір өркешті
тары, кофе, мақта, түйе),
банан
Батыс Африка Күріш, тары, ямс, Шошқа
май пальмасы, қарбыз,
қауын
Орталық Америка Жүгері, маниок, батат, Күркетауық, үй қояндары
жержаңғақ, какао, сизаль,
макта, темекі
Анд тауы Жүгері, картоп, асбұршақ, Лама, альпака
мақта, күнбағыс

Қазір бидай адам тұрақты мекендейтін барлық материктерде өседі. Бидай
солтүстік жарты шарда көп өсіріледі. Дүниежүзінде 70-тен астам ел бидай
өсірумен айналысады, бірақ оның жалпы өнімінің басым бөлігі тек бірнеше
елге тиесілі. Алдыңғы үштікті Қытай, АҚШ, Үндістан құрайды. Кесте
мәліметтері негізгі бес дақылды (күріш, бидай, қарабидай, жүгері, арпа)
жинау көрсеткіштері негізінде құрастырылған.

Күріш

Күріш — тропиктік дәнді дақыл. Оның негізгі шыққан жері — Қытай. Бидай
сияқты басқа жерлерге "қоныс аударған". Муссондық климат сипаты тән
субтропиктік, тропиктік және субэкваторлық белдеулерде қосымша қолдан суару
арқылы өсіріледі. Егістік аумағы бидаймен салыстырғанда екі есе аз
болғанына қарамастан, өнім мөлшері бірдей. Оның басты себебі климаттық
жағдайға байланысты көптеген елдерде (Қытай, Үндістан, Жапония, Индонезия,
Египет және т.б.) күріштен жылына екі рет өнім жиналады. Күріш — жылу мен
ылғалды, күтімді көп қажет ететін дақыл. Сондықтан халық өте тығыз
орналасқан аймақтарда басым өсіріледі. Қазіргі кезде күріш өсірумен 100-ге
жуық ел айналысқанымен, оның дүниежүзілік жалпы өнімінің 910-ы Азияның
күріш өсіруші елдеріне келеді. Дүниежүзіндегі суармалы жердің 23-сін күріш
алып жатыр.

[өңдеу]Жүгері

Жүгері (маис)—Америкадан Колумб саяхатынан кейін дүниежүзінін басқа
аудандарына да таралды. Оның егістіктері көбінесе бидай егістігі мен қатар
орналасады. Тек дән үшін ғана емес, мал бордақылауға аса қажет көк балауса
алу үшін өсіру соңғы кезде оның таралу аймағын кеңейтті. Басты өндіруші
елдер — АҚШ, одан кейін Қытай, Латын Америкасынан Бразилия мен Мексика және
Батыс Еуропаның оңтүстігіндегі елдер. Дүниежүзіндегі жүгері өсіретін басты
аудан — АҚШ-тың Ұлы көлдерінен оңтүстікке қарай орналасқан жүгері белдеуі.
Бұл жер осы дақылды өсіруге ең қолайлы жер болып табылады. Жүгері өндіруден
әсіресе Айова штатының даңқы шыққан. Дамыған елдерде жүгері мал азығы
ретінде, ал дамушы елдерде азық-түлік дақылы ретінде өсіріледі.

Өндірілетін астықтың дүниежүзілік нарыққа 10—15%-ы шығарылады. Астықты
сыртқа шығарушы елдер қатарына астық шаруашылығы халықаралық мамандану
саласы болып табылатын АҚШ, Канада, Франция, Аустралия, Аргентина жатады.
Азық-түліктік астық өз астығы жетпейтін Египет, Қытай, Иран, Ресей сияқты
елдерге, мал азықтық дақылдар Жапония, Батыс Еуропаның бірқатар елдеріне
және Ресейге жіберіледі. ТМД елдерінің көпшілігі өсімдік шаруашылығының
артта қалуына байланысты дәнді дақылдарды сырттан алуда, жыл сайын 30—40
млн т астық сатып алуға мәжбүр. Бұл тұрғыдан алғанда Қазақстанда ілгерілеу
байқалады. Соңғы жылдары Қазақстан астықты сыртқа шығаратын елдер қатарына
қосылды. Мысалы, 2009 жылы ұн сатудан ТМД елдерінде бірінші орынға
шықты.[1]

Техникалық дақылдар

Өсімдік шаруашылығының маңызды саласының бірі — техникалық дақылдар. Олар
әр түрлі өндіріс салаларына шикізат ретінде өсіріледі. Аса маңызды
техникалық дақылдарға майлы дақылдар, қант өндірілетін дақылдар, талшықты,
крахмалды, сергітпе және дәм-татымдық дақылдар жатады. Олардың өзі азық-
түліктік маңызы бар және азық-түлікке жатпайтын деп ажыратылады.[1]

Майлы дақылдар

Майлы дақылдар Жер шары халқының тамақ құрамында дәнді дақылдардан кейін 2-
орын алады. Маңызды түрлері: қытайбұршақ, жержаңғақ, зәйтүн, күнбағыс.
Бүкіл пайдаланылатын майдың 23-сі осы өсімдіктерден алынады. Қытайбұршак
өндіруден АҚШ 1-орында, одан кейін Бразилия мен Аргентина. Жержаңғақ
өсіруден Үндістан, зәйтүннен Италия, ал күнбағыс өсіруден Ресей алдыңғы
орында. Азия, Латын Америкасы елдерінде пальмалардан, мақта өсіретін
елдерде мақта майын алу жолға қойылған.

Қантты дақылдар

Қантты дақылдардың да азық-түліктік маңызы зор. Олардан жыл сайын 100 млн т-
дан астам қант өндіріледі. Оның 60%-ы қант құрағынан, ал 40%-ы қант
қызылшасынан алынады. Екеуі де еңбекті өте көп қажет ететін дақылдар, бірақ
таралу аймағы мүлде бөлек. Қант құрағы — шөптесін, көпжылдық өсімдік.
Оңтүстік-Шығыс Азиядан шыққанымен қазір Латын Америкасы елдерінде және
басқа материктердің тропиктік, субтропиктік белдеулерінде көбірек
өсіріледі. Негізгі өндірушілері — Бразилия, Үндістан, Қытай. Қант қызылшасы
коңыржай белдеудің дақылы, оның басты өндірушілері — Франция, АҚШ, Ресей,
Украина және т.б., яғни коңыржай белдеу елдері.

Талшықты дақылдар

Талшықты дақылдардың ең маңыздысы — мақта. Ол жылу мен ылғалды аса көп
қажет етеді. Мақта талшығының дүниежүзілік өндірісі 20 млн т-ны құрайды.
Мақта егісінің алқабы мен мақта жинау жөнінен 1-орынды ежелден мақта
өсірушілер — Азия елдері, 2-орынды — Америка, 3-орынды Африка елдері
иеленеді. Олардың ішінен Қытай, АҚШ, Үндістан елдері ерекшеленеді. Көпшілік
елдер қысқа талшықты мақта егеді, өте бағалы ұзын талшықты мақта өсіруден
Египет ежелден-ақ танымал. Басқа талшықты дақылдар — зығыр мен джуттың
таралу аймағы анағұрлым шектеулі. Дүниежүзілік зығыр өндірудің 3 4 бөлігі
Ресей мен Беларусь Республикасына, ал джут өндіру Үндіста мен Бангладештің
үлесіне тиеді. Табиғи каучук беретін гевея ағашының плантациялары алғаш XIX
ғасырда Оңтүстік Америкада қолға алынған болатын. Кейіннен ол Азияға
ауысып, қазір Азия елдері табиғи каучук өндірісінің басты ауданына айналып
отыр. Әсіресе Таиланд, Индонезия мен Малайзия ерекше көзге түседі.

Крахмалды дақылдар

Крахмалды дақылдардың ішіндегі маңыздысы да, көп таралғаны да — картоп.
Картоптың отаны Оңтүстік Америка, бірақ, қазір коңыржай белдеу дақылына
айналып отыр. Картоп жинаудан 1-орынды Ресей, 2-орынды Польша, 3-орынды
Қытай алады.

Сергітпе дақылдар

Сергітпе дақылдарға шай, кофе және какао жатады. Олар, әдетте, тропиктік
(шай субтропикте де) белдеулерде өсіріледі және таралу аймағы айтарлықтай
шектеулі. Шайдың отаны — Қытай. Дүниежүзінде жиналатын шайдың 45-ін
Үндістан, Қытай және Шри-Ланка өндіреді. Ал субтропиктерде шай Грузия
жерінде өсіріледі. Кофенің отаны — Африка, қазір оның түсімінін; 23-сін
Латын Америкасы елдері, әсіресе Бразилия мен Колумбия береді. Какао,
керісінше Америкадан шыққан, қазір оның негізгі өндірушілері Африканық
Гвинея жағалауындағы елдер. Жетекші елдер қатарына Кот-д-Ивуар, одан кейін
Бразилия, Гана, Индонезия мен Нигерия жатады.

Дәм-татымдық дақылдар

Дәм-татымдық дақылдар (қалампыр, бүрыштар, тмин, лавр, күнжіт, корица,
ваниль, кардамон, түрлі жаңғақтар) субтропиктік, тропиктік аймақтарда
жаппай өсіріледі. Жоғарыда аталған дақылдардың барлығы дерлік халықаралық
сауданың маңызды тауарлары болып табылады.[1]

Бақша және жеміс-жидек шаруашылығы

Өсімдік шаруашылығының маңызды салаларының бірі — бақша шаруашылығы,
дүниежүзі елдерінің барлығына дерлік тән. Жылдық өнімділігі 600 млн т, оның
70%-дан астамын Азия шаруалары өсіреді. Жоғары маманданған бақша
шаруашылықтары ірі қала маңдарында шоғырланған. Ал жеміс-жидек шаруашылығы
табиғат жағдайлары колайлы және көлік түрлерімен жақсы қамтамасыз етілген
жоғары маманданған арнаулы аудандар құрайды. Бақша сияқты бұл да көп
еңбекті қажет етеді. Субтропиктік (жерортатеңіздік) және тропиктік
белдеулерде көбірек таралған. Жылдық өнімділігі 430 млн т, оның 25-сін
Азия елдері жинайды. Жеміс-жидекті көп өндіретін елдер қатарына Қытай,
Үндістан, Бразилия, АҚШ, Италия жатады. Жүзім өсіру Жерорта теңізі
жағалауындағы елдерде ерекше дамыған. Жүзім жинаудан Италия, Франция,
Испания және АҚШ көзге түседі. Цитрус өсіру де АҚШ, Бразилия, Испания,
Италия, Қытай мен Жапония сияқты субтропиктерде орналасқан елдерге тән.
Банан — азиялық жеміс, бірақ қазір тек Азияда ғана емес, Орталық және
Оңтүстік Америка, Африка елдерінде де көптеп өсіріледі. Жетекші елдерге
Үндістан, Эквадор, Бразилия, Филиппин және Мексика жатады. Соңғы жылдары
гүл өсіруге маманданған шаруашылықтар жаппай белең алуда.

2.2.Мал шаруашылығының бухгалтерлік есебі

Мал шаруашылығы — ауыл шаруашылығының мал өнімдерін өндіру үшін мал
өсірумен айналысатын саласы. Мал шаруашылығы халықты азық-
түлікпен (сүт, май, ет, т.б.) жеңіл
және тамақ өнеркәсіптерін шикізатпе н (жүн, тері, ет өнімдері қалдықтары,
т.б.) ауыл шаруашылығы өндірісін күш-көлік (ат, өгіз, түйе, т.б.)
және тыңайтқышпен қамтамасыз етеді. Мал шаруашылығы өнімдері мен оның
қалдықтарынан мал азықтары (майы алынған сүт, ет-сүйек және сүйек ұндары,
т.б.), дәрі-дәрмектер мен биологиялық белсенді (активті) заттар (емдік
сарысулар, гормонды қосылыстар, т.б.) алынады. Мал шаруашылығы
салаларынасиыр, қой, ешкі, жылқы жә не түйе шаруашылықтары жатады.
Ірі қара өсіру қоңыржай белдеудің табиғи және мәдени жайылымдармен
жақсы қамтамасыз етілген орман, орманды дала, дала аймақтарында жақсы жолға
қойылған. Дүниежүзі бойынша ірі қараның мал басы 1,3 млрд-қа жетіп отыр.
Өндірілетін сүттің барлығын дерлік, ал еттің 35%-ын осы ірі қара малы
береді. Интенсивті сүтті және етті-сүтті бағыттағы мал шаруашылығы дамыған
елдерге тән, оларда мал қолда да, жайылымда да бағылады. Өнімділік өте
жоғары болғандықтан, бұл шаруашылық саласы жылдан-жылға өркендеуде. Етті
бағыттағы мал көбінесе қоңыржай және субтропиктік белдеулердің неғұрлым
құрғақ аудандарында таралған. Онда экстенсивті отарлап жайылымда бағу және
көшпелі мал шаруашылығы басым келеді. Дүниежүзінде етті ең көп өндіретін
елдер қатарына АҚШ, Қытай, Бразилия, Аргентина және Ресей жатады.
Сүт өндіру бағытындағы ірі қара өсіру көбінесе қала маңы мен халық
тығыз қоныстанған аудандарда дамыған. Әсіресе Еуропа мен Солтүстік
Американың орман зонасында орналасқан елдерде жақсы жолға қойылған. Сүт
өндіруден АҚШ, Ресей, Үндістан, Бразилия және Батыс Еуропа елдері ерекше
көзге түседі. Жайылымдық жерлер мен шөптесін өсімдіктердің жеткілікті
болғанына қарамастан, Африкада, әсіресе оның тропиктік аймақтарында ірі
қара саны өте аз. Оның басты себебі — ұйқы ауруының қоздырғышын тарататын
цеце шыбыны. Сондықтан мұнда бұл ауруға шалдықпайтын ірі қарадан зебу
өсіріледі.

Шошқа шаруашылығы

Толық мақаласы: Шошқа шаруашылығы
Шошқа шаруашылығы дүниежүзілік ет өнімінің 40%-ға жуығын береді, қазір
оның саны 0,8 млрд-тан асып отыр. Ірі қарамен салыстырғанда күй
талғамайтындықтан және тез өсіп-өнетіндіктен бұл шаруашылық адамдар
тығыз қоныстанған аймақтарда кең тараған. Дүниежүзіндегі шошқа санының
жартысына жуығы Азияға, оның ішінде, ең алдымен, Қытайға келеді.
(Азияның кандай елдерінде шошқа мүлдем өсірілмейді, оның себебі
неліктен?) Сонымен қатар АҚШ, Бразилия, Германия, Ресей, Польша
елдерінде де шошқа шаруашылығы жақсы дамыған.[1]

[өңдеу]Мал шаруашылығы

Толық мақаласы: Мал шаруашылығы
Мал шаруашылығы ет-жүн бағытындағы және биязы, жартылай биязы жүн
бағытындағы болып бөлінеді. Ет-жүн бағытындағы мал шаруашылығы
ылғалы жеткілікті және климаты біршама жұмсақ аудандарда, ал биязы
жүнді мал шаруашылығы неғұрлым құрғақ аудандарда таралған. Дүниежүзі
бойынша мал саны 1,2 млрд басқа жетіп отыр. Мал шаруашылығының ет-
жүн бағытындағы тауарлы өндірісі Солтүстік және Оңтүстік Американың,
Аустралия мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.