Бандитизм қылмысының криминологиялық сипаттамасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1. Бандитизм қылмысының құрамы
1.1 Бандитизм қылмысының объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Бандитизм қылмысының объективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Бандитизм қылмысының субъективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.4 Бандитизм қылмысының субъектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2. Бандитизм қылмысының криминологиялық сипаттамасы
2.1Бандитизм қылмысының жай.күйі мен динамикасы ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2 Бандитизм және осы тектес қылмыстардың құрылымы ... ... ... ... ... ...40
2.3 Бандитизм қылмысын жасаушы қылмыскердің тұлғасы ... ... ... ... ... ..46
2.4 Бандитизм қылмысының алдын алу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
1. Бандитизм қылмысының құрамы
1.1 Бандитизм қылмысының объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Бандитизм қылмысының объективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Бандитизм қылмысының субъективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.4 Бандитизм қылмысының субъектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2. Бандитизм қылмысының криминологиялық сипаттамасы
2.1Бандитизм қылмысының жай.күйі мен динамикасы ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2 Бандитизм және осы тектес қылмыстардың құрылымы ... ... ... ... ... ...40
2.3 Бандитизм қылмысын жасаушы қылмыскердің тұлғасы ... ... ... ... ... ..46
2.4 Бандитизм қылмысының алдын алу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1. Бандитизм қылмысының құрамы
1.1 Бандитизм қылмысының
объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Бандитизм қылмысының объективтік жағы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Бандитизм қылмысының субъективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
1.4 Бандитизм қылмысының
субъектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2. Бандитизм қылмысының криминологиялық сипаттамасы
2.1Бандитизм қылмысының жай-күйі мен
динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... 30
2.2 Бандитизм және осы тектес қылмыстардың
құрылымы ... ... ... ... ... ...40
2.3 Бандитизм қылмысын жасаушы қылмыскердің
тұлғасы ... ... ... ... ... ..46
2.4 Бандитизм қылмысының алдын алу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
ХХ ғасыр соңында қылмыстылық құбылысы өзінің өркениетке қарсы тұра
алатын пәрменін танытып, әлемдік өркениетті жекпе-жекке шақырды.
Қылмыстылық жеке мемлекеттің аумағынан шығып, трансұлттық сипатқа ие бола
бастады. Қылмыскер үйінде отырып-ақ теңіздің арғы жағындағы банк жүйесіне
кіріп қылмыс жасай беретін немесе порноөнімдер мен есірткі заттарын
жарнамалай беретін күйге жетті. Адамзаттың қол жеткен техникалық құралдары
өмір сүруді қаншалықты жеңілдетсе, қылмыс жасауды да соншалықты жеңілдетті.
Осындай ғаламдық деңгейдегі келеңсіз құбылыспен күресу әлбетте бір ғана
құқық саласының, тіпті, барлық құқық салалары біріксе де қолынан келмесі
анық. Қазіргі уақытта криминогендік жағдайдың шиеленісу факторы болып
экономиканың тұрақсыздығы, өндіріс пен тұтынушылық рыноктың мүмкіндігінің
қысқаруы, ақшаның құнсыздануы, бағаның үнемі өсуі, көптеген азаматтардың
өмір сүру деңгейінің төмендеуіне әкеп соқты. Бұл жағдайдан Қазақстан да тыс
қалмады.
Қазақстанда қылмыстылық деңгейі 80 жылдардың соңында жедел өсіп, жоғары
күйінде қала берді, соңғы жылдардағы криминалдық өзгеріс, қылмыстылықтың
санының ғана өсуі емес, сонымен бірге қылмыстылық сапасының өзгеруі болды.
Мемлекеттің қылмыстылыққа бақылау жасап, оның алдын алуға
қабілетсіздігі- қоғамның саяси, заңдық, элеуметтік- экономикалық
тұрақсыздығы екені белгілі.
Осындай жағдайға байланысты криминологиялық және қылмыстық құқықтың
зерттеу шегіне кіретін ұрлықпен күрес жүргізу мәселесі ерекше маңызға ие
болды.
Қазақстан Республикасындағы 80-жылдардың аяқ шені мен 90-жылдардың
басында басталған өндірістік қатынастардың өзгеруі, осыған сай қоғам
мұқтаждықтары мен мүдделерінің өзгеруі бандитизм және өзге де осы тектес
қылмыстарға, жалпы қылмыстылық проблемаларына, жаңаша көзқарасты талап
етті. Дегенмен, базистік қатынастардың толық орнықпауына сай, сондай-ақ
оған сәйкес болуға тиісті қондырмалық институттардың толық бекімеуінен
бандитизм және өзге де осы тектес қылмыстылықтың жаңа себептері мен
жағдайлары туындады да, оның деңгейі бұрын-соңды болмаған көрсеткіштерге
жетті.
Жалпы бандитизм және өзге де осы тектес қылмыстарының ішінде, соңғы
кездері, топтасып жасаған қылмыстың үлесі ылғи көбейіп келеді. Барлық
қылмыстардың ішіндегі зерттеліп отырған бандитизм және өзге де осы тектес
қылмыстарының үлес салмағы 1990 жылы 6,5%-ті құраған болса, 1991 жылы –
6,6(, 1992 жылы – 7,7(, 1993 жылы – 8,3%, 1994 жылы - 7,6(, 1995 жылы -
7(, 1996 жылы - 6,9%, 1997 жылы - 7,7(, 1998 жылы- 9,3(, 1999 жылы -
9,5%, 2000 жылы - 8,4(, 2001 жылы - 8,5(, 2002 жылы - 8,8%, 2003 - 9,1%-
ті құрап отыр.1
Бандитизм және өзге де осы тектес қылмыстарын зерттеу өзектілігі уақыт
өткен сайын артып отырса да, Қазақстанда, тіпті, Ресейдің өзінде де
арагідік бандитизм және өзге де осы тектес қылмыстарының кейбір жақтарын
қарастырғаны болмаса, тұтастай әлі қылмыстық-құқықтық және криминологиялық
аспектілерін кешенді түрде қарастырған еңбектер жоқ.
Жұмысты орындау барысында Қаз ССР-інің, ҚР Қылмыстық және Қылмыстық іс
жүргізу кодекстері, ҚР Конституциясы мен өзге де заңдары зерттеудің
нормативтік базасын құрайды. Кей тұстары салыстыру мақсатында Ресей
Федерациясының (РСФСР-дың да), Өзбекстан, Грузия, Тәжікстан, Түркменстан
Республикалары мен өзге ТМД мемлекеттерінің, сондай-ақ алыс шет елдердің
де, мысалға, Франция, Германия, АҚШ, Италия, Болгария, Венгрия,
Чехословакияның да ҚК пайдаланылды.
Жұмыстың эмпирикалық базасын автордың әр жылдары зерттеген Оңтүстік
Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Маңғыстау, Қызылорда облыстарынан, Алматы
қаласынан алынған 500-ден аса қылмыстық іс құрайды. Сол сияқты, халықтың
арасында, құқық қорғау органдары қызметкерлерінің, қылмыстан зардап
шеккендердің арасында әр жылдары жүргізілген социологиялық сауалнамалары да
эмпирикалық базаны толықтыра түседі.
зерттеу, осы қателіктерді жоюға өз септігін тигізер еді.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты, ол қарақшылыққа жауаптылықты
көздейтін заңнаманың осы қылмыспен күресу міндетіне сәйкес келу мәселесін
зерттеу. Тергеу және сот практикаларын, заңнаманы және теориялық
аспектілерді зерттей келе, бірқатар ұсыныстарды, заңнаманы жетілдіру
мақсатында ұсынуға тырыстық.
Сот практикасын, теорияны зерттей келе, бандитизм шабуылын саралауда,
оны басқа ұқсас қылмыстардан ажыратуда кететін қателіктерді жою мақсатында
бірқатар ұсыныстарды енгізуге талпындық.
Практикалық және теориялық аспектілерді зерттей келе, мынадай
проблемаларды нақтылауға тура келді: қылмыстық құқықтағы даулы мәселе,
бандитизмқа жауаптылық көздейтін норманың орны туралы, бандитизм және талан-
тараж түсініктерінің ара қатынасы туралы, бандитизмтың сараланған құрамына
бірқатар нормаларды енгізу туралы және т.б.
Сонымен қатар әдебиеттерді және сот практикасын зерттей келе, мынадай
түсініктерді ашуға мүмкіндік туды: шабуыл жасау, күш қолдану, күш
қолданамын деп қорқыту, оның өмірге және денсаулыққа қауіптілігі,
бандитизмніњ аяқталу кезеңі, қылмысты жасау мотиві мен мақсаты, әртүрлі
дене жарақатын және бандитизм шабуылы кезіндегі адам өлтіруді саралау,
бандитизмты ұқсас қылмыстардан ажырату.
1. БАНДИТИЗМ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ҚҰРАМЫ
1.1 Бандитизм қылмысының объектісі
Әрекеттің қылмыстық-құқықтық белгілерін ашуда, оған қылмыс құрамы
деңгейінде анықтама беруде қылмыс объектісі жайындағы деректер мүмкіндік
туғызады. Сонымен қатар, қол сұғушылық объектісімен оның белгілерінің
анықтамасын дәл білу арқасында қылмыстық әрекетке заң тұрғысынан дұрыс баға
беріледі, ол қылмысты әділ саралауды, жауапкершілікті жіктеп, жеке
анықтауды қамтамасыз етеді. Мысалы, қылмыстық қол сұғушылық объектісінің
қасиеті мен белгісін білу қылмыс құрамының басқа элементтерінің мазмұны мен
белгілерін толық сипаттауға мүмкіндік береді, қылмыстық емес әрекеттерді
қылмыстық қол сұғушылықтан бөліп алуға негіз болады. “Қылмыстық қол
сұғушылықтың обектісін әрбір нақты жағдайда анықтау және бағалау едәуір
қиындыққа алып келеді, себебі объект қылмыстық-құқықтық заң нормасының
диспозициясында кейде толық ашып көрсетілмейді, ал қандай да бір сілтеме
бола қалған күнде, ол әдетте, сол қылмыстық әрекеттен тікелей қол салатын
қоғамдық қатынастардың кейбір элементтері арқылы ғана жасалады” деген И.В.
Велиевтің пікірімен келіспеуге болмайды.2
Б.С. Никифоров былай деп дұрыс жазады: қылмыс объектісін зерттеу “сол
тарихи жағдайдағы қылмыстық қудалаудың жалпы бағыты мен “көлемі” туралы
мәселені шешетін заң шығарушылар үшін ғана емес, практикалық қызметкерлер
үшін де қажет. Сот тәжірибесінің материалдарына қарағанда, кінәсіздің
сотталғандығы және қылмыс жасаған адамның жауапкершіліктен дәлелсіз
босатылғандығы анық көрініп тұрса да, кейбір жағдайларда ол сот
органдарының қылмыстық-құқықтық қорғау шегін, қылмыс объектісінің аясын
дұрыс түсіне алмаушылығынан болады”3.
Қылмыстық қол сұғушылық объектісі-әрбір қылмыстың қажетті элементі. Кез
келген қылмыс-ол белгілі бір объектіге қол сұғу. Еш нәрсеге қол сұқпайтын
қылмыс өмірде болмайды.
Жасалған қылмыс нәтижесінде қандай әлеуметтік игілікке әрқашанда және
сөзсіз нұқсан келеді дейтін болсақ - ол қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық
қатынастар. Сондықтан да қылмыстың мәні қоғамдық қатынастардың бұзылуында
жатыр.
“Қоғамдық қатынастар категориясы күрделі де көп жақты түсінік”,-деп
Е.Қайыржанов дұрыс пайымдайды.4 Тәуелсіз Қазақстанда халықтың мүддесін
қанағаттандыратын қатынастар басты болып табылады. Мұндай қатынастарға
қарсы бағытталған қылмыстық қол сұғушылық түгелдей қоғам үшін қауіпті,
сондықтан да қандай қылмыс болмасын ол қоғамдық қатынастарға тікелей немесе
жанама қол сұғушылық жасау болып табылады.
Қылмыс жасағанда оның объектісі “материалдық болуы мүмкін, немесе саяси,
моральдық, мәдени және басқадай материалдық емес те болуы мүмкін”. Қоғамдық
қатынастар осы көрсетілген әлеуметтік құндылықтарға жатады. Бірақ бұл жерде
қоғамдық қатынастың барлық жүйесі емес, оның қылмыстық заңмен қорғалатын
бөлігі ғана сөз болып отыр. Қылмыс объектісінің сипаты қылмыстың барлық
қалған белгілеріне (элементтеріне) ықпал жасайды. Қылмыстық әрекеттің
сипатын бәрінен бұрын, қылмыстық қол сұғушылықтың объектісі, оның қасиеті,
қоғам үшін әлеуметтік құндылығы, қылмыс объектісі болып табылатын қоғамдық
қатынастардың сақталуына, оған қол сұғылмауға мемлекеттің және адамның
қаншалықты мүдделі екендігі анықтайды.
Ғылыми заң әдебиеттерінде “қылмыстық құқық қоғамдық қатынастарды
реттемейді және реттей алмайды. Қоғамдық қатынастарды қандай да бір реттеу
сапасы мен еркіне қылмыстық-заң нормаларының функциясы тікелей әсер ететін
жеке адамның мінез-құлқы арқылы оған тікелей әсер етуді қарастырады” деп
сын пікір айтылған. Біз тұжырыммен келіспейміз. “Қылмыстық заң нормалары
функциясының” әсер етуі-әлеуметтік оң немесе теріс мінез-құлықтың
субъективтік мазмұнын құрайтын адамдардың санасы мен еркіне қылмыстық
заңның әсер етуі болып табылады. Адамның мінез-құлқы, қылмыстық заңның
реттеу пәніне енгендіктен, қоғамдық қатынастардан тысқары қалмайтындығын
атап өткен жөн. Және де ол көрсетілген қатынастардың қажетті элементі деп
танылған. Соған байланысты, адамдардың мінез-құлқын реттей отырып, заң
шығарушы, сонымен қатар, қатынастарды да реттейді.
Қылмыстық заңның қорғау объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастың
құрылымдық элементтерін ашуға көптеген ғалымдар үлкен мән береді.
Құқық теориясын зерттеуші бірқатар авторлардың тұжырымы бойынша қоғамдық
қатынастардың мазмұнына енетін құрылымдық элементтеріне мыналар жатады:
-қатынастарды тудыратындар (субъектілер);
-қатынастардың туындауына себеп болған заттар, басқаша айтқанда, мұндай
өзара байланыстың тууын және болуын көрсететін факторлар;
-қоғамдық маңызы бар әрекет (әлеуметтік байланыс).
Қоғамдық қатынастың құрылымы объектінің бұзылған кезін, қол сұғушылықтың
нақты нәтижесін қылмыстық заң деңгейінде және оны қолдану практикасы
деңгейінде көрсетуге мүмкіндік береді.
Бұл - қылмыстық заңның қорғау объектісі теориясындағы айтыс тудыратын
мәселелердің бірі. Мысалы, Н.А. Беляев қоғамдық қатынастың үш элементті
құрылымын жақтайды: қатысушылар - зат-затқа байланысты қатынас (байланыс).
Б.С. Никифоров пен Е.А. Фролов қоғамдық қатынастың құрылымдық
элементтеріне: қатысушыларды, қатысушылар арасындағы қатынасты; қатынастың
болу, іске асырылуы шартын жатқызады. Е.І. Қайыржанов пен Э.Х. Норбутаев
құрылымға мүддені де кіргізеді және т.б.5
Бұл теориялардың ішіндегі бір ғана дұрыс нәрсе - ол барлық қатынас-
заттардың адамдардың мұқтаждығы мен мүдделерінен көрініс табатындығы және
олардың нақты және құрылымды екендігі. Қоғамдық қатынастың қалыптасуына
себеп болған заттарды, қызмет өнімдерін анықтау үшін мұқтаждықтардың маңызы
зор.
В.Я. Таций ұсынған пікір бойынша “Қылмыстық-құқықтық қатынастары кейбір
жағдайларды қылмыстық Заңсыз-ақ пайда болады, олар қылмыстық заңмен
қорғалса да, әрқашан тәуелсіз жағдайда жұмыс істейді”6. Мұндай пікірмен
келісуге болмайды. Қылмыстық заңсыз қылмыстық-құқықтық қатынастар туындауы
мүмкін емес деп санаймыз, оның үстіне автордың өзі қылмыстық заң мен
қылмысқа қарағанда қоғамдық қатынастар бастапқы болып келеді дейді 7. Бұл
жерде мәселе қылмыстық заң әрекеттерінің шеңберін кеңейтуде немесе
тарылтуда болып отыр. Адамның мұқтаждық шеңберіне кіріп, әлеуметтік
маңыздылық алып қана зат қоғамдық қатынастардың қайнар көзіне айналады.
Қандай да бір қызметті жүзеге асыру мұқтаждығы қоғамдық қатынастардың көзі
болады. Адамдар бірімен бірі мұқтаждық арқылы байланысады, ал бұл
байланыстардың өздері мұқтаждықтардың өзара септестіктері арқасында жұмыс
істейді, қатынастар жүйесіне айналады. Жалпы мұқтаждықтар қатынастар жүйесі
арқылы өтіп мүдделер формасындағы нақты түр алады. Мойындалған мұқтаждық
дегеніміз белгілі бір нақты-тарихи формада кескінделген, сол әлеуметтік-
экономикалық жүйеге бағдар алған мұқтаждық. Бұл айтылғандардан мынадай
тұжырым жасауға болады: адам қызметі мұқтаждықпен қандай жан-жақты
байланыста болса, мүддемен де сондай байланыста. Қоғамдық қатынастар,
әдетте, мүдде формасында көрініс табады. Саяси, әлеуметтіқ өнегелік және
басқа қатынастар тиісінше мүдде ретінде көрінеді.
Осыған байланысты адамдардың жалпы мұқтаждығы мен мүддесі қоғамдық
қатынастармен қатаң, етене байланыста деп айтуға болады. Бұлардың біріншісі
көрініс табудың объективті формасы ретінде де, олардың өмір сүруінің
қажетті қайнар көзі де бола алады. Адамдардың материалдық және рухани
қажеттілігін бойына сіңіріп, оларды жүзеге асыратын, қанағаттандыратын
адамдар арасындағы байланыс қоғамдық қатынас болып табылады. Атап
өткеніміздей, қоғамдық қатынастағы қылмыс объектісінің мазмұнын құрайтын
“мүдде” категориясына байланысты заң әдебиеттерінде пікір айтылды.
Бұл мәселені алатын болсақ, қылмыстық заң теориясында мүддеге қарама-
қайшы анықтама беріледі. В.Я. Тацийдің есептеуінше, криминалистер оның
қоғамдық қатынастармен арақатынасына түсініктеме беруде бір пікірлі емес.
Оқымыстылардың бұл мәселеге қатысты пікірлерін ол негізгі үш бағытқа әкеп
тіреледі:
мүдде-қоғамдық қатынастың құрылымдық элементтерінің бірі және онымен
бірге қылмыс объектісі ретінде танылады;
мүдде мен қоғамдық қатынас-әртүрлі түсініктер, сондықтан да “мүдде”
категориясының қылмыс объектісін анықтау үшін пайдалануы мүмкін емес;
мүдде-қоғамдық қатынастың мәнін білдіретін оның элементі ғана емес, ол іс
жүзінде өзінше қатынас 8.
Э.Х. Нарбутаевтың есептеуінше, “субъектілер арасында қалыптасатын
қоғамдық қатынастарға қарағанда “мүдде” категориясы сапа жағынан жоғары
сатыда тұр”9
Мүдде мәселесіне байланыстырып объектіге анықтама бергенде қылмыстық-
құқықтық қорғау объектісі ретінде қоғамдық қатынасты мүддемен теңестіретін
ғалымдар бұл қатынастарады жалпы түрде қылмыс объектісі деп танып, қоғамдық
қатынастың ішкі құрылымын қарастырғанда оған негізгі элемент ретінде
мүддені кіргізеді, оны қылмыстық заңмен қорғау объектісі деп хабарлайды,
яғни бүтін құрылымды оның бір элементімен алмастырады. Мысалы, Е.І.
Қайыржанов, қылмыстық объектісі деп әртүрлі мүдделерді санайды: халық
мүддесін - қылмыстың жалпы объектісі деңгейінде, біртекті мүдделерді -
тектік объект деңгейінде, т.б.10 қарастырады.
Ары қарай, экономикалық қатынастар да мүдде есебінде көрініс табады деген
белгілі ереже келтіріледі. Мұның бәрі қоғамдық қатынастардың әртүрлі
формада көрініс таба алатындығын көрсетеді, бірақ ол формалардың ешқайсысы
да қоғамдық қатынастардың толық мазмұнын бере алмайды. Яғни, қоғамдық
қатынастар, қылмыстық заңмен қорғалатын объект ретінде басқа кез келген
өзінің элементі сияқты мүддеге де сыйғызыла алмайды 11. Қылмыстық заң
теориясы жалпы, тектік тікелей объектілерді бөліп қарастырады.
Оларды бұзғаны үшін қылмыстық заңда жауапкершілік қарастырған қылмыстық
заң қорғайтын қоғамдық қатынастардың жиынтығы жалпы қылмыс объектісі болып
табылады. Тектік объектілерге көптеген қылмыстар бағытталған біртекті
қоғамдық қатынастар жатады. Қылмыстың тікелей объектісі-қылмыстық заңмен
қорғалатын нақты қоғамдық қатынастар, оларға бір немесе бірнеше қылмыс
қарсы бағытталған.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, үш мүшелі жіктеуді барлық қылмысқа қатысты
қолдануға болмайды, себебі кейбір жағдайларда тек екі объектіні бөліп алуға
болады.
М.И. Федоров қылмыстың жалпы объектісі деген түсініктен бас тартуды
ұсынады. Оның ойынша ол “ғылым үшін де, практика үшін де ешнәрсе
бермейді”12. Келтірілген саралаудың дәлелдігін қолдай отырып, А.Е. Фролов
оны төрт мүшелікпен ауыстыруды, аталған объектілерге тағы біреуін, яғни
“түрлік” объектіні қосуды ұсынады 13. Үш мүшелік жіктеу логика заңдарына
және жалпы, ерекше және жеке философиялық категорияларынаға негізделген.
Атап өткендей, жалпы объектіге қоғамдық қатынастар жатады.
Әлеуметтік-саяси талдау қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастардың
барлық жиынтығынан мазмұны жағынан біртекті, өзара тығыз байланыстағы
қоғамдық қатынастар тобын бөліп алуға мүмкіндік береді. Біртекті қатынастар
тобының ерекшелігін көрсету үшін объект нақтыланған болу керек. Соған
байланысты қылмыстық заңмен қорғалатын біртекті, өзара байланыстағы
қоғамдық қатынастардың белгілі бір бөлігі тектік объектіге айналады.
Тікелей объектіні бөліп шығару да қажет және ол пайда келтіреді.
Қылмыстық-құқықтық қорғау объектілерін көрсетілген “тігінен” жіктеуінен
басқа қылмыстық заң ғылымында “көлденеңінен” жіктеу де бар, оның мәні
объектілерді негізгі, қосымша және факультативтік деп бөлу. Бұл жіктеуді
Е.А. Фролов мұқият жасаған, оның есептеуінше “қылмыс бір уақытта бұзатын
бірнеше тікелей объектілердің ішінен негізгі, қосымша және факультативтік
объектілердің ішінен негізгі, қосымша және факультативтік объектілерді
ажыратып алу қажет”. Объектілердің бұл жіктелуіне кейбір қосымшалар
енгізіліп Н.И. Коржановскийдің еңбектерінде толық қайта келтірілген, ал
А.С. Михлиннің, Е.А. Фесенконың және П.С. Матышевтің еңбектерінде толық
немесе жарым- жартылай қабылданған.
Бұл жіктеуді И. Велиев даулы деп есептейді, себебі оның ойынша жіктеу
белгілі бір көпті салыстырмалы біртекті белгілерге шектеп бөлу, соның
арқасында оның элементтерін жіктеуде өз орнын қатаң сақтайды, әрқашанда
орын алады. “Көлденеңінен” жіктеуде тұрақты емес белгілер де болады, ол
жүйенің тұтастығын бұзады. Сонымен қатар, заң шығарушы позициясынан жеке
қылмыстарда бірнеше объектілердің болмайтындығы көрінеді 14.
Мұндай үзілді-кесілді пікірді біз қолдамаймыз.
Объектілерді негізгі, қосымша және факультативтікке бөлу уақыт сынынан
өткен. Негізгі объекіге, бәрінен бұрын, заң шығарушы құқықтық норма арқылы
қорғауға ұмытылған қоғамдық қатынастар жатады. Қылмыс жасалған жағдайда
міндетті түрде бұзылатын немесе бұзылу қаупі туындайтын қоғамдық қатынас
негізгі объект болып табылады. Бұл критерий қорқытып алушылықтың негізгі
объектісін анықтауға едәуір мүмкіндік береді, соған қарай осы қылмыс үшін
күшіндегі заңда қарастырылған жауаптылық нормасының орны анықталуы тиіс.
Бандитизм қылмысы қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы
қылмыстарға жататын болғандықтан, ҚК бұл тарауында көрсетілген қылмыстар
негізгі екі объектіге залал келтіреді немесе келтіру қаупін туғызады. Олар
- қоғамдық қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп. Бандитизм- алғашқы объекті залал
келтіру қаупін туғызатын қылмыстар қатарын құрайды Ал қоғамдық қауіпсіздік
деп - адамдардың қауіпсіз өмір сүруін , бірқалыпты қызметін, радиоактивті
материалдарды залалсыз пайдалану, қаруды, оқ-дәріні, жарылғыш заттарды
немесе жарылғыш қондырғыларды тиісінше және қауіпсіз пайдалану, сондай-ақ
тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын қауіпсіз жүргізуді реттейтін қоғамдық
қатынастарының жиынтығы болып табылады 15. Бұл - тектік объект.
Дегенмен, оқулықтар мен ҚК түсініктемелердің барлығы да бандитизмнің
тікелей оъектісі де қоғамдық тәртіп дегенді айтады. Ал Е.І. Қайыржановтың
бұл тұрғыдағы пікірі мүлдем бөлек. Ғалымның пайымы бойынша, қылмыстың
тікелей объектісі болып бір немесе бірнеше қылмыс тікелей яки жанама түрде
бағытталған, заңмен қорғалатын нақты қоғамдық қатынастарды алатын болсақ,
онда тікелей объект нақты қоғамдық қатынас емес, қоғамдық қатынастың
жиынтығы болып шығады. Олай болса, тектік және тікелей объектілердің
айырмасы қандай?- деген заңды сұрақ туындайды. Е.І. Қайыржанов мұндай
шатасу диалектиканың жалпы, ерекше (особенный), бөлек (жеке) категорияларын
дұрыс қолданбаудан деп есептейді. Көптеген авторлардың негізгі қатесі -
олар “тікелей объектіден жекені көргісі келеді, бірақ бөлек ұғымын
қолданады. Алайда, бөлек (отдельный) ол жеке (единичный) емес. Жеке әрқашан
нақты жағдайда нақты анықталатын бөлектің шынайы көрінісі 16, -дей келе,
қылмыс объектісін топтастыруда” қоғамдық қатынастардың нақтырақ көрінісі” -
мүдде ұғымын қолдансақ, аталған қателердің орын алмауы мүмкін.
Автордың ойынша “мүдде де қоғамдық қатынас, оның нақтырақ көрінісі”.
Е.І. Қайыржановтың сөз етіп отырған “қатесі” - ол тектік объект сол
тектік объектінің көрінісі болып табылатын тікелей объектілердің жиынтық
бейнесі болғандықтан, тектік объектіні атағанда, ешқандай жеке сипаттаушы
белгілер көрсетілмей, жиынтық бейненің белгілерін ескеріп қоя салатындықтан
ол тектік объектінің аясына сіңіп кетеді. Сол себепті де екеуінің арасында
айырма жоқтай көрінеді. Мысалға, меншікке қарсы қылмыстардың тектік
объектісі - меншік қатынастары, яғни, барлық азаматтардың затты иелену,
пайдалану, билік ету құқығы танылса, тікелей объектіні түсіндіру кезінде де
авторлардың зардап шегуші нақты меншік қатынастары деп жылы жауып қоя
салуынан тектік және тікелей объектілер сәйкес келіп қалып жатады. Ал ол
тікелей объект болуы үшін нақты субъектіге жататын нақты сипатты белгілері
бар зат болуы қажет. Бұл кезде оны тікелей объект деуден гөрі нақты объект
деп атау тиімді.
Е.І. Қайыржановтың өзі “егер жеке адамның мүлкін ұрлаудың топтық (тектік)
объектісі болып КСРО кез-келген азаматтың, азаматтығы жоқ адамның немесе
шет елдіктің материалдық-мүліктік мүддесі (игілігі, құндылығы) табылса,
онда бұл қылмыстың нақты, тікелей немесе, дәлірек, жеке объектісі болып кей
жерінде қатаң түрде жеке белгілерімен, не қасиеттерімен (мысалға, шұғадан
емес, драптан жасалған т.б. ) ерекшеленетін, қатаң түрде белгілі бір
субъектіге иесіне жататын сәйкес игілік болуға тиіс: Сидоровтың емес,
барлық жеке мәліметтерін қоса алғанда, Иван Иванович Ивановтың нақ сол драп
пальтосы” -деп тектік және нақты объектілердің ара жігін ашады. Сондықтан
ол тікелей объектіге келгенде жалпылама қабылданған “қоғамдық қатынастар”
дей салмай- оның “нақты жағдайда нақты анықталатын” құбылыс екендігін
ескеріп, нақты жағдайды анықтауда әлдеқайда тиімді мүддеге көшеді. Және
келген зардап та нақты мүдденің нақты субъектісі арқылы анықталады.
Мысалға, қоғам мен мемлекет мүддесі тектік объектісі болып саналатын
қылмыстардан бірден ол мүдделер зардап шекпейді, олар мүдденің иелері
арқылы баспалдақты жолдан өтеді.
Айталық, “А. мемлекеттік құпияны беру арқылы Отанға опасыздық жасай
отырып, сол заводтың (фабриканың), әскери бөлімнің мүдделеріне тікелей
зардап әкеледі, содан соң және сол арқылы - елдің қорғанысына зардап
келеді; тұлға қамау орнынан қаша отырып, ең алдымен сол түзеу мекемесінің
мүдделеріне зардап әкеледі, содан соң және сол арқылы - мемлекеттің әділ
сот мүдделеріне залал келеді. Сол сияқты кете береді”17. Бұдан тікелей
объектінің тектік объектіге айналу механизмін көруге немесе тектік
объектінің нақты объектіде қалай көрініс табатынын аңғаруға болады. Демек,
бандитизм қылмысы үстінде бірден қоғамдық қауіпсіздік емес, ең алдымен,
қоғамды құрайтын жекелеген тұлғалардың қауіпсіздігіне қауіп төнеді, содан
соң ғана және сол арқылы ғана қоғамдық қауіпсіздікке қол сұғылу қаупі
туындайды.
Қосымша объект ретінде адамдардың өмірі, денсаулығы ғана емес, сондай-ақ
меншігі мен өзгедей мүдделері де табыла алады.
1.2 Бандитизм қылмысының объективтік жағы
Қылмыс құрамының төрт тағанының бірі -оның объективтік жағы -қылмыстың
сыртқы жағы бола тұрса да, ол тек субъективтік жағымен салыстырғанда ғана
“сыртқы”, әйтпесе, ол “сонымен қоса, қорғалатын объектіге қылмыстық қол
сұғу механизмі үшін ішкі сипаттама болып табылады”.
Қылмыстың объективтік жағын В.Н. Кудрявцевше үш негізгі сатыға бөлуге
болады: 1) қоғамдық қауіпті әрекет (әрекетсіздік); 2) қоғамдық қауіпті
әрекет (әрекетсіздік) пен зардаптың арасындағы себепті байланыс; 3)
қоғамдық қауіпті салдар 18.
Дегенмен, бұл сатылардың бәрі бірдей қылмыс құрамының объективтік жағының
негізгі белгілерін құрамайды. Себебі, заң шығарушы әрекетті қылмыстандыру
мен қылмыстың алдын алу процестерін астастырып, қылмыстың объективтік жағын
қиып, қылмыс құрамы деп заң үшін тек бастапқы кезеңін ғана қалдырады, яки
бастапқы сатыны жасаудың өзі-ақ ол қылмыстық әрекеттің заң үшін аяқталды
деп есептелетіндігін аңғартады (алда-жалда зардап туса, ол жауаптылық пен
жазаны ауырлататын мән-жай не жазаны жеке даралаудың факторы болуы мүмкін).
Қылмыстық зардаптың туу-тумауының заңда көрсетілу-көрсетілмеуіне қарап
қылмыс құрамдары 19 материалдық және формальдық деп бөлінеді. Материалдық
қылмыс құрамы қылмыстық әрекеттің аяқталуын зардаптың тууымен ұштастырса,
формальдылығын - тек әрекеттің жасалуымен байланыстырады.
Оның себебі “кейбір жағдайларда заң шығарушы қылмыстың аяқталу кезін
алдын ала қылмыстық әрекет кезеңдерінің біріне-қылмысқа дайындық немесе
оқталу кезіне аударады” да олар келте (қиылған) қылмыс құрамы деп аталады.
Мұндай қылмыс құрамының теория мен заңда бар екендігінде дау жоқ. Мәселе
оның материалдық және формальдық құрамдардан ірге ажыратар өзгешелігінің
барлығында болып тұр. Бұдан өзге аталған қылмыс құрамдары ондай өзгешелікке
ие; толық (материалдық) құрамда үш белгі (саты) тегіс қамтылса,
формальдықта оның соңғылары жоқ, тек алғашқы сатысы (белгісі) ғана бар. Ал
сонда қиылған қылмыс құрамы формальдық қылмыс құрамынан (немесе
материалдықтан) несімен ажыратылады? Қылмыс құрамының объективтік жағы
конструкциясына қарай қылмыс құрамының материалдық - формалдық болып
бөлінуі оның (қылмыстың объективтік жағының) белгілеріне арқа сүйейді.
Материалдық құрам қылмыстық әрекеттің В.Н. Кудрявцев атаған толық үш
сатысын қамтиды. Қалған қылмыс құрамдарының барлығы материалдыққа қарағанда
келте (қиылған) болып саналады да өзге қылмыс құрамдары қауіптілік
деңгейіне қарай заң шығарушы көзіне қылмыс болып көріне алады. Дегенмен,
қылмыстың формальдық құрамында тек жалғыз-ақ этап (белгі) бар. Олай болса,
әрекеттің ендігі қиылуы (бөлініс арқа сүйейтін белгісіне қарап) жөнсіз,
себебі қиылатын ештеңе де қалған жоқ - тек қалғаны - бір-ақ белгі. Ендігі
қиылу (қысқару) қалған жалғыз-ақ белгінің өз ішінде болуы мүмкін. Сол
себептен қиылған (келте) қылмыс құрамын формальдық қылмыс құрамының бір
түрі деген орынды. Бұл жерде формалдық құрам келте және қауіптілік
құрамдары болып бөлінуіне мегзейтін А.В. Наумовтың позициясы негізді 20.
Заң шығарушы ҚК қылмыстың объективтік жағының үш сатысын әр уақытта да
көрсете бермейтіндіктен қылмыстық құқық теориясы оның негізгі, тұрақты
белгісі деп тек қоғамдық қауіпті әрекетті танитыны әлімсақтан бар үрдіс.
Қалған екеуі қылмыстық заңда жиі ұшырасса да олар қосымша белгіні құрайды.
Қылмыс құрамының объективтік жағының белгілері бұнымен түгесіліп қалмайды.
Қылмыс кеңістік пен уақытқа із қалдыра алатын құбылыс болғандықтан да
ешқандай қылмыс белгілі бір уақытсыз, орынсыз жағдайдан тыс, белгілі
әдіссіз орын алмайды. Кейде айыпты өз “жұмысын” жеңілдету жолында белгілі
бір құралдар мен қаруларды пайдалануы мүмкін. Сондықтан да, егер де
қылмыстық заңда көрсетілсе, нақ сол қылмыс құрамының міндетті белгісіне
айнала алатын олар да қылмыс құрамының объективтік жағының қосалқы
белгілерін құрайды. Олар қылмысты саралау, әрекеттің қылмыстылығын анықтау
үстінде кейде мәнді, кейде мәнсіз. Бірақ ол қылмыстық заң көрсеткен
белгілерді ғана орнықтыру, анықтау керек деген сөз емес. Қылмыстық процесс,
криминалистика үшін осы мән -жайлардың (қылмыстық заң үшін олар белгі болып
табылады) барлығы да нақтылауға жатады, қылмыстық құқық оның ішінен тек
өзіне керегін ғана алады. Қылмыс құрамының объективтік жағының қосалқы
белгілерінің (қылмыстық зардап пен себепті байланысты қоспағанда) саны
алтау: а) қылмыс жасау уақыты; ә) қылмыс жасау орны; б) қылмыстың жасалу
жағдайы; в) қылмыс жасау тәсілі; г) қылмыс құралы мен қаруы.
Қылмыс жасау уақыты - ҚК нақты бабында белгілі бір уақиғалармен
байланыстырылып аталып өткен сол кезде қылмыс жасалуы мүмкін уақыт аралығы
(мәселен, соғыс уақыты, сайлау немесе референдум уақыты т.б. ).
Қылмыс жасау орны - нақ сол қылмыс құрамына сәйкес келетін әрекет
жасалуға тиісті аумақ (мысалға, қорық аумағы, тұқым шашу аумағы т.б. ).
Қылмыстың жасалу жағдайы - қылмыс жасалған уақыттағы объективтік өмірдің
нақты жәй-күйі, жағдайы.
Қылмыс жасау тәсілі - қылмыскердің қылмысты жасау үшін таңдап алған
амалдары мен жолдары.
Қазіргі кезде теорияда қылмыстық әрекетті жеңілдету үшін алынған
(немесе, абайсызда жасалған қылмыстардағы қолданылған), олардың көмегімен
қылмыстық әрекет жүзеге асатын объективтік өмірдің материалдық заттары
қылмыс құралы мен қаруы болып танылады.
Бұлар өзара біте қайнасып байланысып жатады.
ҚР ҚК 237-бабы бойынша азаматтарға немесе ұйымдарға шабуыл жасау
мақсатында тұрақты қарулы топ (банда) құру, сол сияқты осындай топты
(банданы) басқару немесе ол топқа қатысу не ол жасаған шабуылға қатысу
бандитизмнің объективтік жағын көрсетеді.
Банданы құру деп - банданы жарақтау, оларды қарумен жабдықтау, банда
құрамына мүшелер тарту, банда мүшелерінің рөлдерін белгілеу, олардың
істейтін қылмыстарын жоспарлауды айтамыз.
Мұндай тұрақты топты құрудың өзі де бірнеше ерекше белгілермен сипатталуы
тиіс. Олар:
- банданың құрамына екіден кем емес адамның кіруі;
- банданы құрушылардың арасында тұрақтылық болуы;
- банда мүшелерінің қарулануы;
- банданың ұйымдар мен азаматтарға шабуыл жасау мақсатында құрылуы.
Сонымен қоса, банда ұйымдасқан болуға тиісті. Ал тұрақтылық пен
ұйымдасқандықтың белгілері мыналар болып табылады:
- банда құрамының үнемі тұрақты болуы, яғни банда құрамынан шығудың
қиындығы, шыға қалғандар болса, олардың ізбасарларын алу. Мысалға,
Мәскеу қаласы мен Мәскеу облысында әрекет еткен бір банда құрамынан
шығу үшін тек 10 000 АҚШ долларын төлеу не өмірімен қоштасу керек
еді. Немесе тағы бір іс бойынша бандитизммен айыпталған Ф. мен М.
өздері банда қатарында біраз қылмыс жасаған соң, кісі өлтіру немесе
қарақшылық жасаудан бас тарта алмайтындығын, себебі өз өмірлері мен
олардың жанұя мүшелерінің өмірлері үшін қорқатындығын көрсеткен.
- Белгілі бір құрылымның (баспалдақтың), басшыға бағынатын қатаң
тәртіптің болуы. Мысалға, бір банданың басшысы өз қатарындағы мүшені
қарақшылық әрекеттерге қатысудан бас тартқаны үшін өлтірген.
- Қылмысты жасау кезінде ролдерді бөліп алу.
- Қылмыстық әрекеттерін толықтай алғанда және әрбір қылмыс бойынша да
жоспарлап отыру. Қол сұғушылықтың объектісі алдын ала таңдалады,
қылмыстың қаруы, көлік құралдары дайындалады, уақыты, орны және
неғұрлым қауіпсіз тәсілі тағайындалады.
- Қылмыстық нәтижеге жету үшін барлық банда мүшелерінің ұйымшыл
ұмтылысы, олардың негізінен өз пайдасынан гөрі топтық міндеттерді
орындаудың алғашқы орында тұратындығы.
- Әшкере болмаудың арнайы шараларын жасау (алиби дайындау, бет-әлпетті
өзгерту құралдары, оқиға болған жердегі іздерді жою, жәбірленушілер
мен куәгерлерге ықпал ету т.б. ).
- мақсаттардың, мүдделердің, мінез-құлық ережелерінің тұрақты бірлігі.
Банданың тағы бір міндетті белгісіне оның қарулануы жатады. Соңғысы банда
мүшелерінде атыс қаруының, суық қарудың, ұшатын, газ не пневматикалық
қарудың, сондай-ақ әр түрлі жарылғыш құрылғылардың болуын білдіреді.
А.Н. Красиковтың есептеуінше бандитизм - қашанда қару қолдану, ал
қарақшылық қарусыз-ақ жасалуы мүмкін; қарақшылық- жалғыз-ақ тұлғамен
жасалуы мүмкін болса, қарақшылық қашанда қарулы топпен жасалады;
бандитизмнен қарақшылықтың тағы бір айырмашылығы - ол қарумен ғана емес,
қару ретінде пайдаланылатын заттармен де жасалады.
ҚР Жоғарғы Сотының 2001ж. 21 маусымындағы Бандитизм және өзге де
қатысушылықпен жасалған қылмыстар үшін жауаптылық қарастыратын заңдарды
соттардың қолдануының кейбір мәселелері туралы нормативтік Қаулысына
сәйкес банда ұйымдасқан қылмыстық топтан қарулануымен ажыратылады. Осы
қаулыға сәйкес бандитизмнің өзі қарулануды қамтитын болғандықтан
бандитизмге қатысушы тұлғалардың қаруды заңсыз алуға байланысты әрекеттерді
қосымша саралауды қажет етпейді.
Сонымен қоса, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде бандитизм
құрамына өте ұқсас келетін Ресей ҚК қарастырылмаған тағы бір қылмыс құрамы
бар. Ол - ұйымдасқан қылмыстық топты немесе қылмыстық қауымдастықты
(қылмыстық ұйымды) құру және оны басқару, қылмыстық қоғамдастыққа қатысу
(235-бап). Құрамның объективтік жағы қанша ұқсас келгенмен, бандитизмнің өз
ерекшеліктері бар. Қылмыстық қоғамдастық көп жағдайларда заң тиым салған
басқадай әрекеттер: есіркі заттарды өндіру, тасымалдау, тарату, жалған ақша
жасау, жасырын түрде алкоголь ішімдіктерін, дәрі-дәрмек, улар, қару-
жарақтар, жаппай зақымдау заттарын дайындау, жезөкшелікпен айналысуға
арналған притондар ұйымдастыру немесе ұстау және жеңгетайлық сияқты іс-
әрекеттерді істеумен байланысты болады. Ал банда болса, азаматтарға немесе
ұйымдарға шабуыл жасау мақсатында құрылады. Қылмыстық қоғамдастықтың
міндеті әруақытта шабуыл жасаумен байланысты емес. Банда мүшелері сияқты
қылмыстық қоғамдастыққа кіретіндер де қарулануы мүмкін, бірақ қылмыстық
қоғамдастықтағы қару шабуыл жасау үшін емес, олардың өзін, оған кіретін
бөлімшелерді басқа қылмыстық топтан, ұйымнан, қауымдастықтан қорғау үшін
ғана қажет болады. Егер қылмыстық қауымдастық бандитизм құрамындағы
қылмыстық әрекеттерді істесе, онда іс әрекетте Қылмыстық кодекстің екі
бірдей бабында (235,237 - б.б.) көрсетілген қылмыстардың жиынтығы бар.
Осы жерден қылмыс құрамындағы элементтердің бір-бірімен тығыз
байланыстылығы, яғни теориялық тұрғыдан ғана оқшаулауға болатындығы, анық
көрініс табады. Өйткені, жоғарыда көрсетілген белгілері бар топ тек қана
азаматтар мен ұйымдарға шабуыл жасау мақсатында құрылған жағдайда ғана
банда бола алады. Шабуыл жасау дегеніміз - қылмыстық нәтижеге жету үшін
топтың жәбірленушіге күш қолдануы немесе оны дереу нақты қолдану қаупін
туғызуы. Бұл жерде олардың қару қолданғаны немесе қолданбағаны маңызды
емес. Бұдан шабуылдың дене күшін немесе психикалық күш арқылы да жасала
беретіндігін айтуға болады. Ал егер де ондай мақсат топ мүшелерінде
болмаса, бандитизмнің де құрамы жоқ. Мысалға, Қостанай облыстық соты
жүргізушісіз тұрған ЗИЛ автомашинасын және бос, адамсыз дүкенге өрт
қойған және олардың ізіне түскен П.-ны АКСУ-74у автоматымен атып түсірген
Р., В., Л. және Т. деген азаматтардың әрекеттерінде шабуыл жасау белгілері
жоқ деп тапқан. Мынандай да мәселе туындауы мүмкін: қарулы топ ұрлық жасау
үстінде оқыста пайда болған куәгерге немесе жұрттың шақыруымен келген
полиция қызметкерлеріне қарулы қарсылық көрсеткенде бандитизм болады ма?-
деген. Егер аталған топ осы қылмысты ғана жасап үлгіргенде онда бұл
мәселені шешу маңызды болып табылады. Мұндай кездерде істің мән-жайларын
толық зерттеу қажет болады: қылмысты жасау уақыты (күндізгі, түнгі), топ
мүшелерінің ғимаратта күзет қызметкерлерінің болуын, оқиға орнына полиция
қызметкерлерінің келіп қалу мүмкіндігін білуі, қаруды не мақсатпен
алғандығы, қысқаша айтқанда шабуыл жасау мақсаты болды ма жоқ па? Мысалға,
К. деген азамат басқаратын қылмыстық топ түнде дүкенге ұрлыққа түседі де
полиция қызметкерлерімен қақтығысқа түседі. Мәскеу қалалық соты топтық бұл
әрекетінде бандитизм белгілері жоқ деп тапты, өйткені ұсталып қалудан
қорыққан оларға қару қолдану ішкі істер қызметкерлерінің екпінін қайтару
үшін немесе қорқытып жіберу үшін қажет болған. Ұрлық түн ішінде ешқандай
да күзет болмағанда жасалған.
Бандитизм құрамы болуы үшін жасалатын шабуылдың саны маңызды емес. Банда
тиянақты дайындалуды қажет ететін жалғыз ақ шабуыл үшін де құрылуы мүмкін.
Бандитизм құрамы формальдық құрамның ішінде келте қылмыс құрамы
болғандықтан қылмыс ойластырылған шабуылдарды жүзеге асырған-
асырмағандығына қарамастан қылмыстық қарулы топты құрған сәтте-ақ
аяқталады.
Бандаға қатысу болса, тек қана банда жасаған шабуылдарға тікелей қатысуды
қана емес, сонымен қоса банданы қаржыландыруға, қарумен, көлікпен
қамтамасыз етуге, шабуыл объектісін іздестіруге т.б. байланысты белсенді
әрекеттерді де білдіреді. Кінәлілердің әрекеті тек қана ҚК 237-бабының 2-
бөлігімен ғана 28-бапқа сілтеме жасамай-ақ саралануға тиісті, өйткені банда
тек қана бірге орындаушылықты ғана емес, рольдерді бөліп алуды да
білдіреді. Ол үшін кінәлінің банда мүшелерінің барлығын немесе бірнешеуін
білу міндетті емес. Банданың бір ғана мүшесімен немесе оның басшысымен
байланысса жеткілікті.
Егер тұлға бандаға жүйелі түрде көмек көрсетсе немесе банда мүшелерін
шабуыл жасауға бірнеше рет азғыратын болса ол да банда мүшесі болып
табылады.
Бандитизм қылмысы қарақшылық қылмысына өте ұқсас, сондықтан олардың
арақатнынасын анықтап алған жөн.
Кейбір объективтік белгілеріне қарай қарақшылық бандитизммен ұқсас
болып келеді. Бандитизм де қарақшылық сияқты бөтеннің мүлкін иелену
мақсатында кейбір адамдарға шабуыл жасау түрінде болуы мүмкін.
Бандитизм топ болып жасалған қарақшылықпен өте ұқсас болғандықтан, сот
практикасында көптеген қиындықтар тудырады. Сот практикасында бандитизмнің
белгілері бар қылмысты қарақшылық ретінде санау жағдайлары кездеседі.
Сондықтан бұл қылмыстарды жақсы ажырату керек, өйткені, бандитизм
қарақшылықтан гөрі қауіпті қылмыс болып табылады, яғни ол қоғамдық
қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы бағытталған.
Қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде бандитизм мен қарақшылықты зерттеуге
біраз жұмыстар арналған. Бірақ, бұл қылмыстарды ажыратуда әртүрлі талқылау
беріледі.
Қарулы шайкамен жасалған қарақшылықты, оған заң аса ауырлататын мән-
жайларда неғұрлым қатаң жаза қолданғандықтан, кейбір заңгерлер оны
бандитизммен бірге қылмыстардың жиынтығы ретінде саралау керек деген ұсыныс
енгізді. Мұнда қарулы шайкамен жасалған қарақшылықты банда түсінігімен
біріктіреді, ал негізі кез келген емес, тек тұрақты қарулы шайканы ғана
банда ретінде қарастыруға болады.
Басқа зерттеушілер болса, бұл түсініктерді біріктірген жоқ. Олар
бандитизмнің белгілеріндегі әрекеттерді екі бөлек қылмыс құрамы ретінде
қарастырды – қарақшылық және бандитизм 21.
Біздің ойымызша, егер бандиттік шабуыл жасау, мемлекеттің мүлкін,
болмаса адамдардың мүлкін иемдену мақсатында жүзеге асырылса, онда ол толық
бандитизмнің құрамын беріп тұр. Сондықтан, оны қарақшылық және бандитизм
ретінде қылмыстардың жиынтығымен саралаудың еш қажеттілігі жоқ.
Қарақшылық пен бандитизмнің арасындағы ерекшелікті ең бастысы
объектісі арқылы ажырату керек. Бандитизм қоғамдық қауіпсіздікке және
қоғамдық тәртіпке қарсы бағытталған, ал қарақшылық меншікке қарсы
бағытталған.
Бандитизм қарақшылықтан құрамындағы объективтік және субъективтік
жақтарының бірқатар белгілерімен ажыратылады. Банда – бұл екі немесе одан
да көп адамдардың бір немесе одан да көп шабуыл жасау үшін ұйымдасқан
тұрақты, қарулы сыбайластық болып табылады. Сонымен қатар объективтік
жағына банда құрып, сол сияқты банданы басқару да жатады.
Банданың келесі міндетті белгілері бар:
1) екі немесе одан да көп адамдардың болуы;
2) қаруланғандық (кем дегенде бір банданың қатысушысы);
3) қылмыстық сыбайластықтың тұрақтылығы;
4) мақсат – адамдарға және ұйымдарға шабуыл жасау.
Тек жоғарыда аталған белгілердің барлығы болғанда ғана әрекетті
бандитизм ретінде саралауға болады.
Бандитизмдегі қаруланғандыққа банда мүшелерінің кем дегенде біреуінде
қарудың болуы жатады. Бандиттік шабуыл жасағанда қару қолданылды ма, жоқ
па, еш маңыз болмайды.
Практикада мынандай жағдайлар кездеседі: белгілі бір қарулы топ біраз
уақыттың ішінде бірнеше қарулы шабуыл жасайды, бірақ олар банда болып
табылмайды. Мысалы, егер қаруланған қылмысқа қатысушылар бір дегенде екі
немесе үш адамға шабуыл жасауға келіссе, бірақ олардың әрекеті белгілі бір
уақытша эпизоттық жағдайда болса, және оған қатысушылармен алдын ала ол
әрекет жоспарланбаса, онда мұндай топты банда деп қарастыруға болмайды.
Мұндай топ тұрақты деп танылмайды, яғни кез келген уақытта ыдырап кетуі
мүмкін. Сондықтан мұндай шабуыл сараланған қарақшылықты береді.
Бандитизмде көбінесе қатысушылар, аса қауіпті рецидивистер арасынан
алынады, сондықтан ол қауіпті болып табылады.
Бандитизм, егер төмендегі әрекеттердің біреуі болса, аяқталған деп
танылады:
1) қарулы банда құру (қылмыс банданы құрған сәттен бастап аяқталды деп
танылады);
2) қарулы бандаға қатысу (қылмыс бандаға кірген сәттен бастап
аяқталады, яғни қылмыс жасауға келісім берген сәттен);
3) мемлекеттік немесе қоғамдық ұйымдарға немесе азаматтарға бандамен
шабуыл жасауға қатысу (қылмыс шабуылды бастаған сәттен бастап аяқталған деп
есептеледі).
Ал қарақшылық болса, тек шабуыл жасаған сәттен бастап аяқталған деп
танылады. Қарақшылыққа дайындалуға байланысты белгілі бір әрекеттерді
жүзеге асырса, онда сот қарақшылыққа дайындау ретінде саралауы мүмкін.
Қарақшылық бандитизмнен субъективтік жағынан да ажыратылады. Бандитизм
қарақшылық сияқты тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады, бірақ
бандитизмдегі қасақаналық қарақшылықтағыдан өзгеше. Бандитизмде кінәлі
өзінің қоғамдық тәртіпке қарсы ерекше қауіпті қылмыс жасауға ұйымдасқан,
қарулы, құқыққа қайшы қауымдастықтың (банданың) мүшесі екенін біледі. Ал
қарақшылықта, қылмыскер өзінің шабуылдың қатысушысы екенін (топ болып
жасаған қарақшылықта) оның қылмыстық қауымдастық емес екенін біледі.
Сонымен қатар қаруланған банда да ммелекеттік, қоғамдық мекемелердің немесе
ұйымдардың мүлкін иемдену мақсатымен қатар басқа да мақсаттар болуы мүмкін.
Ал қарақшылықта әрқашанда мүлікті иелену мақсаты болады.
Сонымен қарақшылықпен бандитизмнің негізгі айырмашылығы мынада:
1) қарақшылық меншікке қарсы бағытталған қылмыстарға, ал бандитизм
қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке қарсы бағытталған қылмыстарға
жатады;
2) бандитизм, оны құрған сәттен бастап аяқталған деп есептеледі, ал
қарақшылық – адамға шабуыл жасаған сәттен бастап аяқталған деп танылады;
3) бандитизмде міндетті түрде тұрақты, қаруланған қылмыстық
сыбайластық (банда) болуы керек, ал қарақшылықта ол қаруланған топпен
немесе бір адаммен жүзеге асырылуы мүмкін;
4) қарақшылық әрқашанда бөтеннің мүлкін иелену мақсатында жасалады, ал
бандитизмде пайдакүнемдік мақсаттан басқа, түрлі мақсаттар болуы мүмкін
(мысалы, мүлікті жою, зорлау, өлтіру және т.б.).
1.3 Бандитизм қылмысының субъективтік жағы
Қылмыстың субъективтік жағын сипаттайтын белгілерді толық және жан-жақты
анықтау қылмысты дұрыс саралаудың, әрекеттің және сол қылмысты жасаған
адамның қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтаудың, жауаптылықты жеке
-даралаудың қажетті шарты болып табылады.
“Субъективтік жақ-ол қасиет, яғни, қоғамға қауіпті әрекеттің қажетті
белгісі-дейді Б.С. Волков. Оның мазмұны қауіпті әрекетке берілген баға, ол
жасалғаннан кейінгі қылмыстық салдар. Сонымен қатар, субъективтік жақ пен
әрекеттің сыртқы қасиеті арасындағы өзара байланыс оларға берілген бағаның
сәйкестілігінмен бітпейді.
Бұл көрсетілген мән-жайлар аталған белгілерді сипаттауда, олардың нақты
мазмұнын анықтауда, осы түсініктерді құрайтын құрама элементтерді
айқындауда елеулі рөл атқарады. Кез келген әрекеттің оны жасаған адамның
санасында бастамасы болады.
Бандитизм жєне µзге де осы тектес қылмыстарының барлығы да қасақана
ниетпен жасалады, өйткені оларды абайсызда жасау мүмкін емес.
Бандитизм құрамы болса, тек кінәні емес арнайы мақсатты, яғни азаматтар
мен ұйымдарға шабуыл жасау мақсатын да қамтиды. Соңғы мақсат түрі көбінесе
пайдақорлық болып келсе де қашанда ол мақсатты білдірмейді.
Барлық қасақана қылмыс сияқты, қорқытып алушылықтың субъективтік жағы -
кінә, мотив және мақсат.
Кінә-қылмыс элементі. Ол кез келген қоғамға қауіпті әрекеттің маңызды
құрама бөлігі болып табылады. Кінә болмаса қылмыстық жауапкершілік те
болмайды, кінәнің интеллектуалдық және еріктілік белгілерінің қандай да бір
арақатынасы оны қасақана (тікелей және жанама) және абайсыз (менмендік және
немқұрайдылық) деп бөлуге жетелейді.
Кінәні іске асырып қолдану үшін қоғамға қауіпті әрекеттің субъективтік
жағын анықтаудың маңызы бар. Төменгі тұрған соттар кінәнің анықталуы және
оның дәл, даусыз дәлелденуіне бағдар алулары керек. Бұл мән-жайға көңіл
аудармау объективтік айыптауға әкеп соғады, яғги қылмыс жасаған адамның
кінәсі болмаса да, нәтижеге қарап оған жауапкершілік артылады, қылмыстық
істі қарағанда объективтік шындықты анықтау қажет, оның маңызды бөлігі-
субъектінің кінәлігі жайындағы, оның кінәсінің мазмұны, формасы және
дәрежесі жайындағы соттың тұжырымы. Кінәлілік дегеніміз-қылмыс құрамының
тек субъективтік жағы, яғни қасақаналық немесе абайламаушылық, себебі заң
оны мотивпен, мақсатпен және эмоциямен байланыстырады.
Кінәнің шын мазмұнын, нақты формасын және дәрежесін анықтамай адамды
ерекше қауіпті қылмысты қайталаушы деп тану туралы, шартты соттау, шартты-
мерзімінен бұрын босатуды, рақымшылықты қолдану туралы мәселелерді дұрыс
шешу мүмкін емес.
Біз сұрақ берген практикалық жұмыстағы 200 қызметкердің жауаптары
қылмыстың субъективтік жағын анықтауға жете баға бермейтіндігін көрсетті.
Пайдақорлық мақсатта күш көрсеткен қылмыстың субъективтік жағын анықтағанда
олардың 13%-і-ниеттің мазмұнын, 24%иеттің бағыттылығын, 31%-ішкі түрткісін,
29%-і-қылмыстың мақсатын анықтаған. Тек жеті анкетада ғана қылмыстың
субъективтік жағының динамикасы көрсетілген.
Арам ниетті-тікеге немесе жанамаға жатқызу адамның қоғам әкелген қауіпті
салдарға қалай қарайтындығына байланысты, ол соны қалады ма, әлде әдейі
соған жол береді ме? Бірақ мұндай ажыратуды тек материалдық құрамы бар
қылмыстарға қатысты қолдануға болады, онда салдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1. Бандитизм қылмысының құрамы
1.1 Бандитизм қылмысының
объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Бандитизм қылмысының объективтік жағы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Бандитизм қылмысының субъективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
1.4 Бандитизм қылмысының
субъектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2. Бандитизм қылмысының криминологиялық сипаттамасы
2.1Бандитизм қылмысының жай-күйі мен
динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... 30
2.2 Бандитизм және осы тектес қылмыстардың
құрылымы ... ... ... ... ... ...40
2.3 Бандитизм қылмысын жасаушы қылмыскердің
тұлғасы ... ... ... ... ... ..46
2.4 Бандитизм қылмысының алдын алу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
ХХ ғасыр соңында қылмыстылық құбылысы өзінің өркениетке қарсы тұра
алатын пәрменін танытып, әлемдік өркениетті жекпе-жекке шақырды.
Қылмыстылық жеке мемлекеттің аумағынан шығып, трансұлттық сипатқа ие бола
бастады. Қылмыскер үйінде отырып-ақ теңіздің арғы жағындағы банк жүйесіне
кіріп қылмыс жасай беретін немесе порноөнімдер мен есірткі заттарын
жарнамалай беретін күйге жетті. Адамзаттың қол жеткен техникалық құралдары
өмір сүруді қаншалықты жеңілдетсе, қылмыс жасауды да соншалықты жеңілдетті.
Осындай ғаламдық деңгейдегі келеңсіз құбылыспен күресу әлбетте бір ғана
құқық саласының, тіпті, барлық құқық салалары біріксе де қолынан келмесі
анық. Қазіргі уақытта криминогендік жағдайдың шиеленісу факторы болып
экономиканың тұрақсыздығы, өндіріс пен тұтынушылық рыноктың мүмкіндігінің
қысқаруы, ақшаның құнсыздануы, бағаның үнемі өсуі, көптеген азаматтардың
өмір сүру деңгейінің төмендеуіне әкеп соқты. Бұл жағдайдан Қазақстан да тыс
қалмады.
Қазақстанда қылмыстылық деңгейі 80 жылдардың соңында жедел өсіп, жоғары
күйінде қала берді, соңғы жылдардағы криминалдық өзгеріс, қылмыстылықтың
санының ғана өсуі емес, сонымен бірге қылмыстылық сапасының өзгеруі болды.
Мемлекеттің қылмыстылыққа бақылау жасап, оның алдын алуға
қабілетсіздігі- қоғамның саяси, заңдық, элеуметтік- экономикалық
тұрақсыздығы екені белгілі.
Осындай жағдайға байланысты криминологиялық және қылмыстық құқықтың
зерттеу шегіне кіретін ұрлықпен күрес жүргізу мәселесі ерекше маңызға ие
болды.
Қазақстан Республикасындағы 80-жылдардың аяқ шені мен 90-жылдардың
басында басталған өндірістік қатынастардың өзгеруі, осыған сай қоғам
мұқтаждықтары мен мүдделерінің өзгеруі бандитизм және өзге де осы тектес
қылмыстарға, жалпы қылмыстылық проблемаларына, жаңаша көзқарасты талап
етті. Дегенмен, базистік қатынастардың толық орнықпауына сай, сондай-ақ
оған сәйкес болуға тиісті қондырмалық институттардың толық бекімеуінен
бандитизм және өзге де осы тектес қылмыстылықтың жаңа себептері мен
жағдайлары туындады да, оның деңгейі бұрын-соңды болмаған көрсеткіштерге
жетті.
Жалпы бандитизм және өзге де осы тектес қылмыстарының ішінде, соңғы
кездері, топтасып жасаған қылмыстың үлесі ылғи көбейіп келеді. Барлық
қылмыстардың ішіндегі зерттеліп отырған бандитизм және өзге де осы тектес
қылмыстарының үлес салмағы 1990 жылы 6,5%-ті құраған болса, 1991 жылы –
6,6(, 1992 жылы – 7,7(, 1993 жылы – 8,3%, 1994 жылы - 7,6(, 1995 жылы -
7(, 1996 жылы - 6,9%, 1997 жылы - 7,7(, 1998 жылы- 9,3(, 1999 жылы -
9,5%, 2000 жылы - 8,4(, 2001 жылы - 8,5(, 2002 жылы - 8,8%, 2003 - 9,1%-
ті құрап отыр.1
Бандитизм және өзге де осы тектес қылмыстарын зерттеу өзектілігі уақыт
өткен сайын артып отырса да, Қазақстанда, тіпті, Ресейдің өзінде де
арагідік бандитизм және өзге де осы тектес қылмыстарының кейбір жақтарын
қарастырғаны болмаса, тұтастай әлі қылмыстық-құқықтық және криминологиялық
аспектілерін кешенді түрде қарастырған еңбектер жоқ.
Жұмысты орындау барысында Қаз ССР-інің, ҚР Қылмыстық және Қылмыстық іс
жүргізу кодекстері, ҚР Конституциясы мен өзге де заңдары зерттеудің
нормативтік базасын құрайды. Кей тұстары салыстыру мақсатында Ресей
Федерациясының (РСФСР-дың да), Өзбекстан, Грузия, Тәжікстан, Түркменстан
Республикалары мен өзге ТМД мемлекеттерінің, сондай-ақ алыс шет елдердің
де, мысалға, Франция, Германия, АҚШ, Италия, Болгария, Венгрия,
Чехословакияның да ҚК пайдаланылды.
Жұмыстың эмпирикалық базасын автордың әр жылдары зерттеген Оңтүстік
Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Маңғыстау, Қызылорда облыстарынан, Алматы
қаласынан алынған 500-ден аса қылмыстық іс құрайды. Сол сияқты, халықтың
арасында, құқық қорғау органдары қызметкерлерінің, қылмыстан зардап
шеккендердің арасында әр жылдары жүргізілген социологиялық сауалнамалары да
эмпирикалық базаны толықтыра түседі.
зерттеу, осы қателіктерді жоюға өз септігін тигізер еді.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты, ол қарақшылыққа жауаптылықты
көздейтін заңнаманың осы қылмыспен күресу міндетіне сәйкес келу мәселесін
зерттеу. Тергеу және сот практикаларын, заңнаманы және теориялық
аспектілерді зерттей келе, бірқатар ұсыныстарды, заңнаманы жетілдіру
мақсатында ұсынуға тырыстық.
Сот практикасын, теорияны зерттей келе, бандитизм шабуылын саралауда,
оны басқа ұқсас қылмыстардан ажыратуда кететін қателіктерді жою мақсатында
бірқатар ұсыныстарды енгізуге талпындық.
Практикалық және теориялық аспектілерді зерттей келе, мынадай
проблемаларды нақтылауға тура келді: қылмыстық құқықтағы даулы мәселе,
бандитизмқа жауаптылық көздейтін норманың орны туралы, бандитизм және талан-
тараж түсініктерінің ара қатынасы туралы, бандитизмтың сараланған құрамына
бірқатар нормаларды енгізу туралы және т.б.
Сонымен қатар әдебиеттерді және сот практикасын зерттей келе, мынадай
түсініктерді ашуға мүмкіндік туды: шабуыл жасау, күш қолдану, күш
қолданамын деп қорқыту, оның өмірге және денсаулыққа қауіптілігі,
бандитизмніњ аяқталу кезеңі, қылмысты жасау мотиві мен мақсаты, әртүрлі
дене жарақатын және бандитизм шабуылы кезіндегі адам өлтіруді саралау,
бандитизмты ұқсас қылмыстардан ажырату.
1. БАНДИТИЗМ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ҚҰРАМЫ
1.1 Бандитизм қылмысының объектісі
Әрекеттің қылмыстық-құқықтық белгілерін ашуда, оған қылмыс құрамы
деңгейінде анықтама беруде қылмыс объектісі жайындағы деректер мүмкіндік
туғызады. Сонымен қатар, қол сұғушылық объектісімен оның белгілерінің
анықтамасын дәл білу арқасында қылмыстық әрекетке заң тұрғысынан дұрыс баға
беріледі, ол қылмысты әділ саралауды, жауапкершілікті жіктеп, жеке
анықтауды қамтамасыз етеді. Мысалы, қылмыстық қол сұғушылық объектісінің
қасиеті мен белгісін білу қылмыс құрамының басқа элементтерінің мазмұны мен
белгілерін толық сипаттауға мүмкіндік береді, қылмыстық емес әрекеттерді
қылмыстық қол сұғушылықтан бөліп алуға негіз болады. “Қылмыстық қол
сұғушылықтың обектісін әрбір нақты жағдайда анықтау және бағалау едәуір
қиындыққа алып келеді, себебі объект қылмыстық-құқықтық заң нормасының
диспозициясында кейде толық ашып көрсетілмейді, ал қандай да бір сілтеме
бола қалған күнде, ол әдетте, сол қылмыстық әрекеттен тікелей қол салатын
қоғамдық қатынастардың кейбір элементтері арқылы ғана жасалады” деген И.В.
Велиевтің пікірімен келіспеуге болмайды.2
Б.С. Никифоров былай деп дұрыс жазады: қылмыс объектісін зерттеу “сол
тарихи жағдайдағы қылмыстық қудалаудың жалпы бағыты мен “көлемі” туралы
мәселені шешетін заң шығарушылар үшін ғана емес, практикалық қызметкерлер
үшін де қажет. Сот тәжірибесінің материалдарына қарағанда, кінәсіздің
сотталғандығы және қылмыс жасаған адамның жауапкершіліктен дәлелсіз
босатылғандығы анық көрініп тұрса да, кейбір жағдайларда ол сот
органдарының қылмыстық-құқықтық қорғау шегін, қылмыс объектісінің аясын
дұрыс түсіне алмаушылығынан болады”3.
Қылмыстық қол сұғушылық объектісі-әрбір қылмыстың қажетті элементі. Кез
келген қылмыс-ол белгілі бір объектіге қол сұғу. Еш нәрсеге қол сұқпайтын
қылмыс өмірде болмайды.
Жасалған қылмыс нәтижесінде қандай әлеуметтік игілікке әрқашанда және
сөзсіз нұқсан келеді дейтін болсақ - ол қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық
қатынастар. Сондықтан да қылмыстың мәні қоғамдық қатынастардың бұзылуында
жатыр.
“Қоғамдық қатынастар категориясы күрделі де көп жақты түсінік”,-деп
Е.Қайыржанов дұрыс пайымдайды.4 Тәуелсіз Қазақстанда халықтың мүддесін
қанағаттандыратын қатынастар басты болып табылады. Мұндай қатынастарға
қарсы бағытталған қылмыстық қол сұғушылық түгелдей қоғам үшін қауіпті,
сондықтан да қандай қылмыс болмасын ол қоғамдық қатынастарға тікелей немесе
жанама қол сұғушылық жасау болып табылады.
Қылмыс жасағанда оның объектісі “материалдық болуы мүмкін, немесе саяси,
моральдық, мәдени және басқадай материалдық емес те болуы мүмкін”. Қоғамдық
қатынастар осы көрсетілген әлеуметтік құндылықтарға жатады. Бірақ бұл жерде
қоғамдық қатынастың барлық жүйесі емес, оның қылмыстық заңмен қорғалатын
бөлігі ғана сөз болып отыр. Қылмыс объектісінің сипаты қылмыстың барлық
қалған белгілеріне (элементтеріне) ықпал жасайды. Қылмыстық әрекеттің
сипатын бәрінен бұрын, қылмыстық қол сұғушылықтың объектісі, оның қасиеті,
қоғам үшін әлеуметтік құндылығы, қылмыс объектісі болып табылатын қоғамдық
қатынастардың сақталуына, оған қол сұғылмауға мемлекеттің және адамның
қаншалықты мүдделі екендігі анықтайды.
Ғылыми заң әдебиеттерінде “қылмыстық құқық қоғамдық қатынастарды
реттемейді және реттей алмайды. Қоғамдық қатынастарды қандай да бір реттеу
сапасы мен еркіне қылмыстық-заң нормаларының функциясы тікелей әсер ететін
жеке адамның мінез-құлқы арқылы оған тікелей әсер етуді қарастырады” деп
сын пікір айтылған. Біз тұжырыммен келіспейміз. “Қылмыстық заң нормалары
функциясының” әсер етуі-әлеуметтік оң немесе теріс мінез-құлықтың
субъективтік мазмұнын құрайтын адамдардың санасы мен еркіне қылмыстық
заңның әсер етуі болып табылады. Адамның мінез-құлқы, қылмыстық заңның
реттеу пәніне енгендіктен, қоғамдық қатынастардан тысқары қалмайтындығын
атап өткен жөн. Және де ол көрсетілген қатынастардың қажетті элементі деп
танылған. Соған байланысты, адамдардың мінез-құлқын реттей отырып, заң
шығарушы, сонымен қатар, қатынастарды да реттейді.
Қылмыстық заңның қорғау объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастың
құрылымдық элементтерін ашуға көптеген ғалымдар үлкен мән береді.
Құқық теориясын зерттеуші бірқатар авторлардың тұжырымы бойынша қоғамдық
қатынастардың мазмұнына енетін құрылымдық элементтеріне мыналар жатады:
-қатынастарды тудыратындар (субъектілер);
-қатынастардың туындауына себеп болған заттар, басқаша айтқанда, мұндай
өзара байланыстың тууын және болуын көрсететін факторлар;
-қоғамдық маңызы бар әрекет (әлеуметтік байланыс).
Қоғамдық қатынастың құрылымы объектінің бұзылған кезін, қол сұғушылықтың
нақты нәтижесін қылмыстық заң деңгейінде және оны қолдану практикасы
деңгейінде көрсетуге мүмкіндік береді.
Бұл - қылмыстық заңның қорғау объектісі теориясындағы айтыс тудыратын
мәселелердің бірі. Мысалы, Н.А. Беляев қоғамдық қатынастың үш элементті
құрылымын жақтайды: қатысушылар - зат-затқа байланысты қатынас (байланыс).
Б.С. Никифоров пен Е.А. Фролов қоғамдық қатынастың құрылымдық
элементтеріне: қатысушыларды, қатысушылар арасындағы қатынасты; қатынастың
болу, іске асырылуы шартын жатқызады. Е.І. Қайыржанов пен Э.Х. Норбутаев
құрылымға мүддені де кіргізеді және т.б.5
Бұл теориялардың ішіндегі бір ғана дұрыс нәрсе - ол барлық қатынас-
заттардың адамдардың мұқтаждығы мен мүдделерінен көрініс табатындығы және
олардың нақты және құрылымды екендігі. Қоғамдық қатынастың қалыптасуына
себеп болған заттарды, қызмет өнімдерін анықтау үшін мұқтаждықтардың маңызы
зор.
В.Я. Таций ұсынған пікір бойынша “Қылмыстық-құқықтық қатынастары кейбір
жағдайларды қылмыстық Заңсыз-ақ пайда болады, олар қылмыстық заңмен
қорғалса да, әрқашан тәуелсіз жағдайда жұмыс істейді”6. Мұндай пікірмен
келісуге болмайды. Қылмыстық заңсыз қылмыстық-құқықтық қатынастар туындауы
мүмкін емес деп санаймыз, оның үстіне автордың өзі қылмыстық заң мен
қылмысқа қарағанда қоғамдық қатынастар бастапқы болып келеді дейді 7. Бұл
жерде мәселе қылмыстық заң әрекеттерінің шеңберін кеңейтуде немесе
тарылтуда болып отыр. Адамның мұқтаждық шеңберіне кіріп, әлеуметтік
маңыздылық алып қана зат қоғамдық қатынастардың қайнар көзіне айналады.
Қандай да бір қызметті жүзеге асыру мұқтаждығы қоғамдық қатынастардың көзі
болады. Адамдар бірімен бірі мұқтаждық арқылы байланысады, ал бұл
байланыстардың өздері мұқтаждықтардың өзара септестіктері арқасында жұмыс
істейді, қатынастар жүйесіне айналады. Жалпы мұқтаждықтар қатынастар жүйесі
арқылы өтіп мүдделер формасындағы нақты түр алады. Мойындалған мұқтаждық
дегеніміз белгілі бір нақты-тарихи формада кескінделген, сол әлеуметтік-
экономикалық жүйеге бағдар алған мұқтаждық. Бұл айтылғандардан мынадай
тұжырым жасауға болады: адам қызметі мұқтаждықпен қандай жан-жақты
байланыста болса, мүддемен де сондай байланыста. Қоғамдық қатынастар,
әдетте, мүдде формасында көрініс табады. Саяси, әлеуметтіқ өнегелік және
басқа қатынастар тиісінше мүдде ретінде көрінеді.
Осыған байланысты адамдардың жалпы мұқтаждығы мен мүддесі қоғамдық
қатынастармен қатаң, етене байланыста деп айтуға болады. Бұлардың біріншісі
көрініс табудың объективті формасы ретінде де, олардың өмір сүруінің
қажетті қайнар көзі де бола алады. Адамдардың материалдық және рухани
қажеттілігін бойына сіңіріп, оларды жүзеге асыратын, қанағаттандыратын
адамдар арасындағы байланыс қоғамдық қатынас болып табылады. Атап
өткеніміздей, қоғамдық қатынастағы қылмыс объектісінің мазмұнын құрайтын
“мүдде” категориясына байланысты заң әдебиеттерінде пікір айтылды.
Бұл мәселені алатын болсақ, қылмыстық заң теориясында мүддеге қарама-
қайшы анықтама беріледі. В.Я. Тацийдің есептеуінше, криминалистер оның
қоғамдық қатынастармен арақатынасына түсініктеме беруде бір пікірлі емес.
Оқымыстылардың бұл мәселеге қатысты пікірлерін ол негізгі үш бағытқа әкеп
тіреледі:
мүдде-қоғамдық қатынастың құрылымдық элементтерінің бірі және онымен
бірге қылмыс объектісі ретінде танылады;
мүдде мен қоғамдық қатынас-әртүрлі түсініктер, сондықтан да “мүдде”
категориясының қылмыс объектісін анықтау үшін пайдалануы мүмкін емес;
мүдде-қоғамдық қатынастың мәнін білдіретін оның элементі ғана емес, ол іс
жүзінде өзінше қатынас 8.
Э.Х. Нарбутаевтың есептеуінше, “субъектілер арасында қалыптасатын
қоғамдық қатынастарға қарағанда “мүдде” категориясы сапа жағынан жоғары
сатыда тұр”9
Мүдде мәселесіне байланыстырып объектіге анықтама бергенде қылмыстық-
құқықтық қорғау объектісі ретінде қоғамдық қатынасты мүддемен теңестіретін
ғалымдар бұл қатынастарады жалпы түрде қылмыс объектісі деп танып, қоғамдық
қатынастың ішкі құрылымын қарастырғанда оған негізгі элемент ретінде
мүддені кіргізеді, оны қылмыстық заңмен қорғау объектісі деп хабарлайды,
яғни бүтін құрылымды оның бір элементімен алмастырады. Мысалы, Е.І.
Қайыржанов, қылмыстық объектісі деп әртүрлі мүдделерді санайды: халық
мүддесін - қылмыстың жалпы объектісі деңгейінде, біртекті мүдделерді -
тектік объект деңгейінде, т.б.10 қарастырады.
Ары қарай, экономикалық қатынастар да мүдде есебінде көрініс табады деген
белгілі ереже келтіріледі. Мұның бәрі қоғамдық қатынастардың әртүрлі
формада көрініс таба алатындығын көрсетеді, бірақ ол формалардың ешқайсысы
да қоғамдық қатынастардың толық мазмұнын бере алмайды. Яғни, қоғамдық
қатынастар, қылмыстық заңмен қорғалатын объект ретінде басқа кез келген
өзінің элементі сияқты мүддеге де сыйғызыла алмайды 11. Қылмыстық заң
теориясы жалпы, тектік тікелей объектілерді бөліп қарастырады.
Оларды бұзғаны үшін қылмыстық заңда жауапкершілік қарастырған қылмыстық
заң қорғайтын қоғамдық қатынастардың жиынтығы жалпы қылмыс объектісі болып
табылады. Тектік объектілерге көптеген қылмыстар бағытталған біртекті
қоғамдық қатынастар жатады. Қылмыстың тікелей объектісі-қылмыстық заңмен
қорғалатын нақты қоғамдық қатынастар, оларға бір немесе бірнеше қылмыс
қарсы бағытталған.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, үш мүшелі жіктеуді барлық қылмысқа қатысты
қолдануға болмайды, себебі кейбір жағдайларда тек екі объектіні бөліп алуға
болады.
М.И. Федоров қылмыстың жалпы объектісі деген түсініктен бас тартуды
ұсынады. Оның ойынша ол “ғылым үшін де, практика үшін де ешнәрсе
бермейді”12. Келтірілген саралаудың дәлелдігін қолдай отырып, А.Е. Фролов
оны төрт мүшелікпен ауыстыруды, аталған объектілерге тағы біреуін, яғни
“түрлік” объектіні қосуды ұсынады 13. Үш мүшелік жіктеу логика заңдарына
және жалпы, ерекше және жеке философиялық категорияларынаға негізделген.
Атап өткендей, жалпы объектіге қоғамдық қатынастар жатады.
Әлеуметтік-саяси талдау қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастардың
барлық жиынтығынан мазмұны жағынан біртекті, өзара тығыз байланыстағы
қоғамдық қатынастар тобын бөліп алуға мүмкіндік береді. Біртекті қатынастар
тобының ерекшелігін көрсету үшін объект нақтыланған болу керек. Соған
байланысты қылмыстық заңмен қорғалатын біртекті, өзара байланыстағы
қоғамдық қатынастардың белгілі бір бөлігі тектік объектіге айналады.
Тікелей объектіні бөліп шығару да қажет және ол пайда келтіреді.
Қылмыстық-құқықтық қорғау объектілерін көрсетілген “тігінен” жіктеуінен
басқа қылмыстық заң ғылымында “көлденеңінен” жіктеу де бар, оның мәні
объектілерді негізгі, қосымша және факультативтік деп бөлу. Бұл жіктеуді
Е.А. Фролов мұқият жасаған, оның есептеуінше “қылмыс бір уақытта бұзатын
бірнеше тікелей объектілердің ішінен негізгі, қосымша және факультативтік
объектілердің ішінен негізгі, қосымша және факультативтік объектілерді
ажыратып алу қажет”. Объектілердің бұл жіктелуіне кейбір қосымшалар
енгізіліп Н.И. Коржановскийдің еңбектерінде толық қайта келтірілген, ал
А.С. Михлиннің, Е.А. Фесенконың және П.С. Матышевтің еңбектерінде толық
немесе жарым- жартылай қабылданған.
Бұл жіктеуді И. Велиев даулы деп есептейді, себебі оның ойынша жіктеу
белгілі бір көпті салыстырмалы біртекті белгілерге шектеп бөлу, соның
арқасында оның элементтерін жіктеуде өз орнын қатаң сақтайды, әрқашанда
орын алады. “Көлденеңінен” жіктеуде тұрақты емес белгілер де болады, ол
жүйенің тұтастығын бұзады. Сонымен қатар, заң шығарушы позициясынан жеке
қылмыстарда бірнеше объектілердің болмайтындығы көрінеді 14.
Мұндай үзілді-кесілді пікірді біз қолдамаймыз.
Объектілерді негізгі, қосымша және факультативтікке бөлу уақыт сынынан
өткен. Негізгі объекіге, бәрінен бұрын, заң шығарушы құқықтық норма арқылы
қорғауға ұмытылған қоғамдық қатынастар жатады. Қылмыс жасалған жағдайда
міндетті түрде бұзылатын немесе бұзылу қаупі туындайтын қоғамдық қатынас
негізгі объект болып табылады. Бұл критерий қорқытып алушылықтың негізгі
объектісін анықтауға едәуір мүмкіндік береді, соған қарай осы қылмыс үшін
күшіндегі заңда қарастырылған жауаптылық нормасының орны анықталуы тиіс.
Бандитизм қылмысы қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы
қылмыстарға жататын болғандықтан, ҚК бұл тарауында көрсетілген қылмыстар
негізгі екі объектіге залал келтіреді немесе келтіру қаупін туғызады. Олар
- қоғамдық қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп. Бандитизм- алғашқы объекті залал
келтіру қаупін туғызатын қылмыстар қатарын құрайды Ал қоғамдық қауіпсіздік
деп - адамдардың қауіпсіз өмір сүруін , бірқалыпты қызметін, радиоактивті
материалдарды залалсыз пайдалану, қаруды, оқ-дәріні, жарылғыш заттарды
немесе жарылғыш қондырғыларды тиісінше және қауіпсіз пайдалану, сондай-ақ
тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын қауіпсіз жүргізуді реттейтін қоғамдық
қатынастарының жиынтығы болып табылады 15. Бұл - тектік объект.
Дегенмен, оқулықтар мен ҚК түсініктемелердің барлығы да бандитизмнің
тікелей оъектісі де қоғамдық тәртіп дегенді айтады. Ал Е.І. Қайыржановтың
бұл тұрғыдағы пікірі мүлдем бөлек. Ғалымның пайымы бойынша, қылмыстың
тікелей объектісі болып бір немесе бірнеше қылмыс тікелей яки жанама түрде
бағытталған, заңмен қорғалатын нақты қоғамдық қатынастарды алатын болсақ,
онда тікелей объект нақты қоғамдық қатынас емес, қоғамдық қатынастың
жиынтығы болып шығады. Олай болса, тектік және тікелей объектілердің
айырмасы қандай?- деген заңды сұрақ туындайды. Е.І. Қайыржанов мұндай
шатасу диалектиканың жалпы, ерекше (особенный), бөлек (жеке) категорияларын
дұрыс қолданбаудан деп есептейді. Көптеген авторлардың негізгі қатесі -
олар “тікелей объектіден жекені көргісі келеді, бірақ бөлек ұғымын
қолданады. Алайда, бөлек (отдельный) ол жеке (единичный) емес. Жеке әрқашан
нақты жағдайда нақты анықталатын бөлектің шынайы көрінісі 16, -дей келе,
қылмыс объектісін топтастыруда” қоғамдық қатынастардың нақтырақ көрінісі” -
мүдде ұғымын қолдансақ, аталған қателердің орын алмауы мүмкін.
Автордың ойынша “мүдде де қоғамдық қатынас, оның нақтырақ көрінісі”.
Е.І. Қайыржановтың сөз етіп отырған “қатесі” - ол тектік объект сол
тектік объектінің көрінісі болып табылатын тікелей объектілердің жиынтық
бейнесі болғандықтан, тектік объектіні атағанда, ешқандай жеке сипаттаушы
белгілер көрсетілмей, жиынтық бейненің белгілерін ескеріп қоя салатындықтан
ол тектік объектінің аясына сіңіп кетеді. Сол себепті де екеуінің арасында
айырма жоқтай көрінеді. Мысалға, меншікке қарсы қылмыстардың тектік
объектісі - меншік қатынастары, яғни, барлық азаматтардың затты иелену,
пайдалану, билік ету құқығы танылса, тікелей объектіні түсіндіру кезінде де
авторлардың зардап шегуші нақты меншік қатынастары деп жылы жауып қоя
салуынан тектік және тікелей объектілер сәйкес келіп қалып жатады. Ал ол
тікелей объект болуы үшін нақты субъектіге жататын нақты сипатты белгілері
бар зат болуы қажет. Бұл кезде оны тікелей объект деуден гөрі нақты объект
деп атау тиімді.
Е.І. Қайыржановтың өзі “егер жеке адамның мүлкін ұрлаудың топтық (тектік)
объектісі болып КСРО кез-келген азаматтың, азаматтығы жоқ адамның немесе
шет елдіктің материалдық-мүліктік мүддесі (игілігі, құндылығы) табылса,
онда бұл қылмыстың нақты, тікелей немесе, дәлірек, жеке объектісі болып кей
жерінде қатаң түрде жеке белгілерімен, не қасиеттерімен (мысалға, шұғадан
емес, драптан жасалған т.б. ) ерекшеленетін, қатаң түрде белгілі бір
субъектіге иесіне жататын сәйкес игілік болуға тиіс: Сидоровтың емес,
барлық жеке мәліметтерін қоса алғанда, Иван Иванович Ивановтың нақ сол драп
пальтосы” -деп тектік және нақты объектілердің ара жігін ашады. Сондықтан
ол тікелей объектіге келгенде жалпылама қабылданған “қоғамдық қатынастар”
дей салмай- оның “нақты жағдайда нақты анықталатын” құбылыс екендігін
ескеріп, нақты жағдайды анықтауда әлдеқайда тиімді мүддеге көшеді. Және
келген зардап та нақты мүдденің нақты субъектісі арқылы анықталады.
Мысалға, қоғам мен мемлекет мүддесі тектік объектісі болып саналатын
қылмыстардан бірден ол мүдделер зардап шекпейді, олар мүдденің иелері
арқылы баспалдақты жолдан өтеді.
Айталық, “А. мемлекеттік құпияны беру арқылы Отанға опасыздық жасай
отырып, сол заводтың (фабриканың), әскери бөлімнің мүдделеріне тікелей
зардап әкеледі, содан соң және сол арқылы - елдің қорғанысына зардап
келеді; тұлға қамау орнынан қаша отырып, ең алдымен сол түзеу мекемесінің
мүдделеріне зардап әкеледі, содан соң және сол арқылы - мемлекеттің әділ
сот мүдделеріне залал келеді. Сол сияқты кете береді”17. Бұдан тікелей
объектінің тектік объектіге айналу механизмін көруге немесе тектік
объектінің нақты объектіде қалай көрініс табатынын аңғаруға болады. Демек,
бандитизм қылмысы үстінде бірден қоғамдық қауіпсіздік емес, ең алдымен,
қоғамды құрайтын жекелеген тұлғалардың қауіпсіздігіне қауіп төнеді, содан
соң ғана және сол арқылы ғана қоғамдық қауіпсіздікке қол сұғылу қаупі
туындайды.
Қосымша объект ретінде адамдардың өмірі, денсаулығы ғана емес, сондай-ақ
меншігі мен өзгедей мүдделері де табыла алады.
1.2 Бандитизм қылмысының объективтік жағы
Қылмыс құрамының төрт тағанының бірі -оның объективтік жағы -қылмыстың
сыртқы жағы бола тұрса да, ол тек субъективтік жағымен салыстырғанда ғана
“сыртқы”, әйтпесе, ол “сонымен қоса, қорғалатын объектіге қылмыстық қол
сұғу механизмі үшін ішкі сипаттама болып табылады”.
Қылмыстың объективтік жағын В.Н. Кудрявцевше үш негізгі сатыға бөлуге
болады: 1) қоғамдық қауіпті әрекет (әрекетсіздік); 2) қоғамдық қауіпті
әрекет (әрекетсіздік) пен зардаптың арасындағы себепті байланыс; 3)
қоғамдық қауіпті салдар 18.
Дегенмен, бұл сатылардың бәрі бірдей қылмыс құрамының объективтік жағының
негізгі белгілерін құрамайды. Себебі, заң шығарушы әрекетті қылмыстандыру
мен қылмыстың алдын алу процестерін астастырып, қылмыстың объективтік жағын
қиып, қылмыс құрамы деп заң үшін тек бастапқы кезеңін ғана қалдырады, яки
бастапқы сатыны жасаудың өзі-ақ ол қылмыстық әрекеттің заң үшін аяқталды
деп есептелетіндігін аңғартады (алда-жалда зардап туса, ол жауаптылық пен
жазаны ауырлататын мән-жай не жазаны жеке даралаудың факторы болуы мүмкін).
Қылмыстық зардаптың туу-тумауының заңда көрсетілу-көрсетілмеуіне қарап
қылмыс құрамдары 19 материалдық және формальдық деп бөлінеді. Материалдық
қылмыс құрамы қылмыстық әрекеттің аяқталуын зардаптың тууымен ұштастырса,
формальдылығын - тек әрекеттің жасалуымен байланыстырады.
Оның себебі “кейбір жағдайларда заң шығарушы қылмыстың аяқталу кезін
алдын ала қылмыстық әрекет кезеңдерінің біріне-қылмысқа дайындық немесе
оқталу кезіне аударады” да олар келте (қиылған) қылмыс құрамы деп аталады.
Мұндай қылмыс құрамының теория мен заңда бар екендігінде дау жоқ. Мәселе
оның материалдық және формальдық құрамдардан ірге ажыратар өзгешелігінің
барлығында болып тұр. Бұдан өзге аталған қылмыс құрамдары ондай өзгешелікке
ие; толық (материалдық) құрамда үш белгі (саты) тегіс қамтылса,
формальдықта оның соңғылары жоқ, тек алғашқы сатысы (белгісі) ғана бар. Ал
сонда қиылған қылмыс құрамы формальдық қылмыс құрамынан (немесе
материалдықтан) несімен ажыратылады? Қылмыс құрамының объективтік жағы
конструкциясына қарай қылмыс құрамының материалдық - формалдық болып
бөлінуі оның (қылмыстың объективтік жағының) белгілеріне арқа сүйейді.
Материалдық құрам қылмыстық әрекеттің В.Н. Кудрявцев атаған толық үш
сатысын қамтиды. Қалған қылмыс құрамдарының барлығы материалдыққа қарағанда
келте (қиылған) болып саналады да өзге қылмыс құрамдары қауіптілік
деңгейіне қарай заң шығарушы көзіне қылмыс болып көріне алады. Дегенмен,
қылмыстың формальдық құрамында тек жалғыз-ақ этап (белгі) бар. Олай болса,
әрекеттің ендігі қиылуы (бөлініс арқа сүйейтін белгісіне қарап) жөнсіз,
себебі қиылатын ештеңе де қалған жоқ - тек қалғаны - бір-ақ белгі. Ендігі
қиылу (қысқару) қалған жалғыз-ақ белгінің өз ішінде болуы мүмкін. Сол
себептен қиылған (келте) қылмыс құрамын формальдық қылмыс құрамының бір
түрі деген орынды. Бұл жерде формалдық құрам келте және қауіптілік
құрамдары болып бөлінуіне мегзейтін А.В. Наумовтың позициясы негізді 20.
Заң шығарушы ҚК қылмыстың объективтік жағының үш сатысын әр уақытта да
көрсете бермейтіндіктен қылмыстық құқық теориясы оның негізгі, тұрақты
белгісі деп тек қоғамдық қауіпті әрекетті танитыны әлімсақтан бар үрдіс.
Қалған екеуі қылмыстық заңда жиі ұшырасса да олар қосымша белгіні құрайды.
Қылмыс құрамының объективтік жағының белгілері бұнымен түгесіліп қалмайды.
Қылмыс кеңістік пен уақытқа із қалдыра алатын құбылыс болғандықтан да
ешқандай қылмыс белгілі бір уақытсыз, орынсыз жағдайдан тыс, белгілі
әдіссіз орын алмайды. Кейде айыпты өз “жұмысын” жеңілдету жолында белгілі
бір құралдар мен қаруларды пайдалануы мүмкін. Сондықтан да, егер де
қылмыстық заңда көрсетілсе, нақ сол қылмыс құрамының міндетті белгісіне
айнала алатын олар да қылмыс құрамының объективтік жағының қосалқы
белгілерін құрайды. Олар қылмысты саралау, әрекеттің қылмыстылығын анықтау
үстінде кейде мәнді, кейде мәнсіз. Бірақ ол қылмыстық заң көрсеткен
белгілерді ғана орнықтыру, анықтау керек деген сөз емес. Қылмыстық процесс,
криминалистика үшін осы мән -жайлардың (қылмыстық заң үшін олар белгі болып
табылады) барлығы да нақтылауға жатады, қылмыстық құқық оның ішінен тек
өзіне керегін ғана алады. Қылмыс құрамының объективтік жағының қосалқы
белгілерінің (қылмыстық зардап пен себепті байланысты қоспағанда) саны
алтау: а) қылмыс жасау уақыты; ә) қылмыс жасау орны; б) қылмыстың жасалу
жағдайы; в) қылмыс жасау тәсілі; г) қылмыс құралы мен қаруы.
Қылмыс жасау уақыты - ҚК нақты бабында белгілі бір уақиғалармен
байланыстырылып аталып өткен сол кезде қылмыс жасалуы мүмкін уақыт аралығы
(мәселен, соғыс уақыты, сайлау немесе референдум уақыты т.б. ).
Қылмыс жасау орны - нақ сол қылмыс құрамына сәйкес келетін әрекет
жасалуға тиісті аумақ (мысалға, қорық аумағы, тұқым шашу аумағы т.б. ).
Қылмыстың жасалу жағдайы - қылмыс жасалған уақыттағы объективтік өмірдің
нақты жәй-күйі, жағдайы.
Қылмыс жасау тәсілі - қылмыскердің қылмысты жасау үшін таңдап алған
амалдары мен жолдары.
Қазіргі кезде теорияда қылмыстық әрекетті жеңілдету үшін алынған
(немесе, абайсызда жасалған қылмыстардағы қолданылған), олардың көмегімен
қылмыстық әрекет жүзеге асатын объективтік өмірдің материалдық заттары
қылмыс құралы мен қаруы болып танылады.
Бұлар өзара біте қайнасып байланысып жатады.
ҚР ҚК 237-бабы бойынша азаматтарға немесе ұйымдарға шабуыл жасау
мақсатында тұрақты қарулы топ (банда) құру, сол сияқты осындай топты
(банданы) басқару немесе ол топқа қатысу не ол жасаған шабуылға қатысу
бандитизмнің объективтік жағын көрсетеді.
Банданы құру деп - банданы жарақтау, оларды қарумен жабдықтау, банда
құрамына мүшелер тарту, банда мүшелерінің рөлдерін белгілеу, олардың
істейтін қылмыстарын жоспарлауды айтамыз.
Мұндай тұрақты топты құрудың өзі де бірнеше ерекше белгілермен сипатталуы
тиіс. Олар:
- банданың құрамына екіден кем емес адамның кіруі;
- банданы құрушылардың арасында тұрақтылық болуы;
- банда мүшелерінің қарулануы;
- банданың ұйымдар мен азаматтарға шабуыл жасау мақсатында құрылуы.
Сонымен қоса, банда ұйымдасқан болуға тиісті. Ал тұрақтылық пен
ұйымдасқандықтың белгілері мыналар болып табылады:
- банда құрамының үнемі тұрақты болуы, яғни банда құрамынан шығудың
қиындығы, шыға қалғандар болса, олардың ізбасарларын алу. Мысалға,
Мәскеу қаласы мен Мәскеу облысында әрекет еткен бір банда құрамынан
шығу үшін тек 10 000 АҚШ долларын төлеу не өмірімен қоштасу керек
еді. Немесе тағы бір іс бойынша бандитизммен айыпталған Ф. мен М.
өздері банда қатарында біраз қылмыс жасаған соң, кісі өлтіру немесе
қарақшылық жасаудан бас тарта алмайтындығын, себебі өз өмірлері мен
олардың жанұя мүшелерінің өмірлері үшін қорқатындығын көрсеткен.
- Белгілі бір құрылымның (баспалдақтың), басшыға бағынатын қатаң
тәртіптің болуы. Мысалға, бір банданың басшысы өз қатарындағы мүшені
қарақшылық әрекеттерге қатысудан бас тартқаны үшін өлтірген.
- Қылмысты жасау кезінде ролдерді бөліп алу.
- Қылмыстық әрекеттерін толықтай алғанда және әрбір қылмыс бойынша да
жоспарлап отыру. Қол сұғушылықтың объектісі алдын ала таңдалады,
қылмыстың қаруы, көлік құралдары дайындалады, уақыты, орны және
неғұрлым қауіпсіз тәсілі тағайындалады.
- Қылмыстық нәтижеге жету үшін барлық банда мүшелерінің ұйымшыл
ұмтылысы, олардың негізінен өз пайдасынан гөрі топтық міндеттерді
орындаудың алғашқы орында тұратындығы.
- Әшкере болмаудың арнайы шараларын жасау (алиби дайындау, бет-әлпетті
өзгерту құралдары, оқиға болған жердегі іздерді жою, жәбірленушілер
мен куәгерлерге ықпал ету т.б. ).
- мақсаттардың, мүдделердің, мінез-құлық ережелерінің тұрақты бірлігі.
Банданың тағы бір міндетті белгісіне оның қарулануы жатады. Соңғысы банда
мүшелерінде атыс қаруының, суық қарудың, ұшатын, газ не пневматикалық
қарудың, сондай-ақ әр түрлі жарылғыш құрылғылардың болуын білдіреді.
А.Н. Красиковтың есептеуінше бандитизм - қашанда қару қолдану, ал
қарақшылық қарусыз-ақ жасалуы мүмкін; қарақшылық- жалғыз-ақ тұлғамен
жасалуы мүмкін болса, қарақшылық қашанда қарулы топпен жасалады;
бандитизмнен қарақшылықтың тағы бір айырмашылығы - ол қарумен ғана емес,
қару ретінде пайдаланылатын заттармен де жасалады.
ҚР Жоғарғы Сотының 2001ж. 21 маусымындағы Бандитизм және өзге де
қатысушылықпен жасалған қылмыстар үшін жауаптылық қарастыратын заңдарды
соттардың қолдануының кейбір мәселелері туралы нормативтік Қаулысына
сәйкес банда ұйымдасқан қылмыстық топтан қарулануымен ажыратылады. Осы
қаулыға сәйкес бандитизмнің өзі қарулануды қамтитын болғандықтан
бандитизмге қатысушы тұлғалардың қаруды заңсыз алуға байланысты әрекеттерді
қосымша саралауды қажет етпейді.
Сонымен қоса, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде бандитизм
құрамына өте ұқсас келетін Ресей ҚК қарастырылмаған тағы бір қылмыс құрамы
бар. Ол - ұйымдасқан қылмыстық топты немесе қылмыстық қауымдастықты
(қылмыстық ұйымды) құру және оны басқару, қылмыстық қоғамдастыққа қатысу
(235-бап). Құрамның объективтік жағы қанша ұқсас келгенмен, бандитизмнің өз
ерекшеліктері бар. Қылмыстық қоғамдастық көп жағдайларда заң тиым салған
басқадай әрекеттер: есіркі заттарды өндіру, тасымалдау, тарату, жалған ақша
жасау, жасырын түрде алкоголь ішімдіктерін, дәрі-дәрмек, улар, қару-
жарақтар, жаппай зақымдау заттарын дайындау, жезөкшелікпен айналысуға
арналған притондар ұйымдастыру немесе ұстау және жеңгетайлық сияқты іс-
әрекеттерді істеумен байланысты болады. Ал банда болса, азаматтарға немесе
ұйымдарға шабуыл жасау мақсатында құрылады. Қылмыстық қоғамдастықтың
міндеті әруақытта шабуыл жасаумен байланысты емес. Банда мүшелері сияқты
қылмыстық қоғамдастыққа кіретіндер де қарулануы мүмкін, бірақ қылмыстық
қоғамдастықтағы қару шабуыл жасау үшін емес, олардың өзін, оған кіретін
бөлімшелерді басқа қылмыстық топтан, ұйымнан, қауымдастықтан қорғау үшін
ғана қажет болады. Егер қылмыстық қауымдастық бандитизм құрамындағы
қылмыстық әрекеттерді істесе, онда іс әрекетте Қылмыстық кодекстің екі
бірдей бабында (235,237 - б.б.) көрсетілген қылмыстардың жиынтығы бар.
Осы жерден қылмыс құрамындағы элементтердің бір-бірімен тығыз
байланыстылығы, яғни теориялық тұрғыдан ғана оқшаулауға болатындығы, анық
көрініс табады. Өйткені, жоғарыда көрсетілген белгілері бар топ тек қана
азаматтар мен ұйымдарға шабуыл жасау мақсатында құрылған жағдайда ғана
банда бола алады. Шабуыл жасау дегеніміз - қылмыстық нәтижеге жету үшін
топтың жәбірленушіге күш қолдануы немесе оны дереу нақты қолдану қаупін
туғызуы. Бұл жерде олардың қару қолданғаны немесе қолданбағаны маңызды
емес. Бұдан шабуылдың дене күшін немесе психикалық күш арқылы да жасала
беретіндігін айтуға болады. Ал егер де ондай мақсат топ мүшелерінде
болмаса, бандитизмнің де құрамы жоқ. Мысалға, Қостанай облыстық соты
жүргізушісіз тұрған ЗИЛ автомашинасын және бос, адамсыз дүкенге өрт
қойған және олардың ізіне түскен П.-ны АКСУ-74у автоматымен атып түсірген
Р., В., Л. және Т. деген азаматтардың әрекеттерінде шабуыл жасау белгілері
жоқ деп тапқан. Мынандай да мәселе туындауы мүмкін: қарулы топ ұрлық жасау
үстінде оқыста пайда болған куәгерге немесе жұрттың шақыруымен келген
полиция қызметкерлеріне қарулы қарсылық көрсеткенде бандитизм болады ма?-
деген. Егер аталған топ осы қылмысты ғана жасап үлгіргенде онда бұл
мәселені шешу маңызды болып табылады. Мұндай кездерде істің мән-жайларын
толық зерттеу қажет болады: қылмысты жасау уақыты (күндізгі, түнгі), топ
мүшелерінің ғимаратта күзет қызметкерлерінің болуын, оқиға орнына полиция
қызметкерлерінің келіп қалу мүмкіндігін білуі, қаруды не мақсатпен
алғандығы, қысқаша айтқанда шабуыл жасау мақсаты болды ма жоқ па? Мысалға,
К. деген азамат басқаратын қылмыстық топ түнде дүкенге ұрлыққа түседі де
полиция қызметкерлерімен қақтығысқа түседі. Мәскеу қалалық соты топтық бұл
әрекетінде бандитизм белгілері жоқ деп тапты, өйткені ұсталып қалудан
қорыққан оларға қару қолдану ішкі істер қызметкерлерінің екпінін қайтару
үшін немесе қорқытып жіберу үшін қажет болған. Ұрлық түн ішінде ешқандай
да күзет болмағанда жасалған.
Бандитизм құрамы болуы үшін жасалатын шабуылдың саны маңызды емес. Банда
тиянақты дайындалуды қажет ететін жалғыз ақ шабуыл үшін де құрылуы мүмкін.
Бандитизм құрамы формальдық құрамның ішінде келте қылмыс құрамы
болғандықтан қылмыс ойластырылған шабуылдарды жүзеге асырған-
асырмағандығына қарамастан қылмыстық қарулы топты құрған сәтте-ақ
аяқталады.
Бандаға қатысу болса, тек қана банда жасаған шабуылдарға тікелей қатысуды
қана емес, сонымен қоса банданы қаржыландыруға, қарумен, көлікпен
қамтамасыз етуге, шабуыл объектісін іздестіруге т.б. байланысты белсенді
әрекеттерді де білдіреді. Кінәлілердің әрекеті тек қана ҚК 237-бабының 2-
бөлігімен ғана 28-бапқа сілтеме жасамай-ақ саралануға тиісті, өйткені банда
тек қана бірге орындаушылықты ғана емес, рольдерді бөліп алуды да
білдіреді. Ол үшін кінәлінің банда мүшелерінің барлығын немесе бірнешеуін
білу міндетті емес. Банданың бір ғана мүшесімен немесе оның басшысымен
байланысса жеткілікті.
Егер тұлға бандаға жүйелі түрде көмек көрсетсе немесе банда мүшелерін
шабуыл жасауға бірнеше рет азғыратын болса ол да банда мүшесі болып
табылады.
Бандитизм қылмысы қарақшылық қылмысына өте ұқсас, сондықтан олардың
арақатнынасын анықтап алған жөн.
Кейбір объективтік белгілеріне қарай қарақшылық бандитизммен ұқсас
болып келеді. Бандитизм де қарақшылық сияқты бөтеннің мүлкін иелену
мақсатында кейбір адамдарға шабуыл жасау түрінде болуы мүмкін.
Бандитизм топ болып жасалған қарақшылықпен өте ұқсас болғандықтан, сот
практикасында көптеген қиындықтар тудырады. Сот практикасында бандитизмнің
белгілері бар қылмысты қарақшылық ретінде санау жағдайлары кездеседі.
Сондықтан бұл қылмыстарды жақсы ажырату керек, өйткені, бандитизм
қарақшылықтан гөрі қауіпті қылмыс болып табылады, яғни ол қоғамдық
қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы бағытталған.
Қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде бандитизм мен қарақшылықты зерттеуге
біраз жұмыстар арналған. Бірақ, бұл қылмыстарды ажыратуда әртүрлі талқылау
беріледі.
Қарулы шайкамен жасалған қарақшылықты, оған заң аса ауырлататын мән-
жайларда неғұрлым қатаң жаза қолданғандықтан, кейбір заңгерлер оны
бандитизммен бірге қылмыстардың жиынтығы ретінде саралау керек деген ұсыныс
енгізді. Мұнда қарулы шайкамен жасалған қарақшылықты банда түсінігімен
біріктіреді, ал негізі кез келген емес, тек тұрақты қарулы шайканы ғана
банда ретінде қарастыруға болады.
Басқа зерттеушілер болса, бұл түсініктерді біріктірген жоқ. Олар
бандитизмнің белгілеріндегі әрекеттерді екі бөлек қылмыс құрамы ретінде
қарастырды – қарақшылық және бандитизм 21.
Біздің ойымызша, егер бандиттік шабуыл жасау, мемлекеттің мүлкін,
болмаса адамдардың мүлкін иемдену мақсатында жүзеге асырылса, онда ол толық
бандитизмнің құрамын беріп тұр. Сондықтан, оны қарақшылық және бандитизм
ретінде қылмыстардың жиынтығымен саралаудың еш қажеттілігі жоқ.
Қарақшылық пен бандитизмнің арасындағы ерекшелікті ең бастысы
объектісі арқылы ажырату керек. Бандитизм қоғамдық қауіпсіздікке және
қоғамдық тәртіпке қарсы бағытталған, ал қарақшылық меншікке қарсы
бағытталған.
Бандитизм қарақшылықтан құрамындағы объективтік және субъективтік
жақтарының бірқатар белгілерімен ажыратылады. Банда – бұл екі немесе одан
да көп адамдардың бір немесе одан да көп шабуыл жасау үшін ұйымдасқан
тұрақты, қарулы сыбайластық болып табылады. Сонымен қатар объективтік
жағына банда құрып, сол сияқты банданы басқару да жатады.
Банданың келесі міндетті белгілері бар:
1) екі немесе одан да көп адамдардың болуы;
2) қаруланғандық (кем дегенде бір банданың қатысушысы);
3) қылмыстық сыбайластықтың тұрақтылығы;
4) мақсат – адамдарға және ұйымдарға шабуыл жасау.
Тек жоғарыда аталған белгілердің барлығы болғанда ғана әрекетті
бандитизм ретінде саралауға болады.
Бандитизмдегі қаруланғандыққа банда мүшелерінің кем дегенде біреуінде
қарудың болуы жатады. Бандиттік шабуыл жасағанда қару қолданылды ма, жоқ
па, еш маңыз болмайды.
Практикада мынандай жағдайлар кездеседі: белгілі бір қарулы топ біраз
уақыттың ішінде бірнеше қарулы шабуыл жасайды, бірақ олар банда болып
табылмайды. Мысалы, егер қаруланған қылмысқа қатысушылар бір дегенде екі
немесе үш адамға шабуыл жасауға келіссе, бірақ олардың әрекеті белгілі бір
уақытша эпизоттық жағдайда болса, және оған қатысушылармен алдын ала ол
әрекет жоспарланбаса, онда мұндай топты банда деп қарастыруға болмайды.
Мұндай топ тұрақты деп танылмайды, яғни кез келген уақытта ыдырап кетуі
мүмкін. Сондықтан мұндай шабуыл сараланған қарақшылықты береді.
Бандитизмде көбінесе қатысушылар, аса қауіпті рецидивистер арасынан
алынады, сондықтан ол қауіпті болып табылады.
Бандитизм, егер төмендегі әрекеттердің біреуі болса, аяқталған деп
танылады:
1) қарулы банда құру (қылмыс банданы құрған сәттен бастап аяқталды деп
танылады);
2) қарулы бандаға қатысу (қылмыс бандаға кірген сәттен бастап
аяқталады, яғни қылмыс жасауға келісім берген сәттен);
3) мемлекеттік немесе қоғамдық ұйымдарға немесе азаматтарға бандамен
шабуыл жасауға қатысу (қылмыс шабуылды бастаған сәттен бастап аяқталған деп
есептеледі).
Ал қарақшылық болса, тек шабуыл жасаған сәттен бастап аяқталған деп
танылады. Қарақшылыққа дайындалуға байланысты белгілі бір әрекеттерді
жүзеге асырса, онда сот қарақшылыққа дайындау ретінде саралауы мүмкін.
Қарақшылық бандитизмнен субъективтік жағынан да ажыратылады. Бандитизм
қарақшылық сияқты тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады, бірақ
бандитизмдегі қасақаналық қарақшылықтағыдан өзгеше. Бандитизмде кінәлі
өзінің қоғамдық тәртіпке қарсы ерекше қауіпті қылмыс жасауға ұйымдасқан,
қарулы, құқыққа қайшы қауымдастықтың (банданың) мүшесі екенін біледі. Ал
қарақшылықта, қылмыскер өзінің шабуылдың қатысушысы екенін (топ болып
жасаған қарақшылықта) оның қылмыстық қауымдастық емес екенін біледі.
Сонымен қатар қаруланған банда да ммелекеттік, қоғамдық мекемелердің немесе
ұйымдардың мүлкін иемдену мақсатымен қатар басқа да мақсаттар болуы мүмкін.
Ал қарақшылықта әрқашанда мүлікті иелену мақсаты болады.
Сонымен қарақшылықпен бандитизмнің негізгі айырмашылығы мынада:
1) қарақшылық меншікке қарсы бағытталған қылмыстарға, ал бандитизм
қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке қарсы бағытталған қылмыстарға
жатады;
2) бандитизм, оны құрған сәттен бастап аяқталған деп есептеледі, ал
қарақшылық – адамға шабуыл жасаған сәттен бастап аяқталған деп танылады;
3) бандитизмде міндетті түрде тұрақты, қаруланған қылмыстық
сыбайластық (банда) болуы керек, ал қарақшылықта ол қаруланған топпен
немесе бір адаммен жүзеге асырылуы мүмкін;
4) қарақшылық әрқашанда бөтеннің мүлкін иелену мақсатында жасалады, ал
бандитизмде пайдакүнемдік мақсаттан басқа, түрлі мақсаттар болуы мүмкін
(мысалы, мүлікті жою, зорлау, өлтіру және т.б.).
1.3 Бандитизм қылмысының субъективтік жағы
Қылмыстың субъективтік жағын сипаттайтын белгілерді толық және жан-жақты
анықтау қылмысты дұрыс саралаудың, әрекеттің және сол қылмысты жасаған
адамның қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтаудың, жауаптылықты жеке
-даралаудың қажетті шарты болып табылады.
“Субъективтік жақ-ол қасиет, яғни, қоғамға қауіпті әрекеттің қажетті
белгісі-дейді Б.С. Волков. Оның мазмұны қауіпті әрекетке берілген баға, ол
жасалғаннан кейінгі қылмыстық салдар. Сонымен қатар, субъективтік жақ пен
әрекеттің сыртқы қасиеті арасындағы өзара байланыс оларға берілген бағаның
сәйкестілігінмен бітпейді.
Бұл көрсетілген мән-жайлар аталған белгілерді сипаттауда, олардың нақты
мазмұнын анықтауда, осы түсініктерді құрайтын құрама элементтерді
айқындауда елеулі рөл атқарады. Кез келген әрекеттің оны жасаған адамның
санасында бастамасы болады.
Бандитизм жєне µзге де осы тектес қылмыстарының барлығы да қасақана
ниетпен жасалады, өйткені оларды абайсызда жасау мүмкін емес.
Бандитизм құрамы болса, тек кінәні емес арнайы мақсатты, яғни азаматтар
мен ұйымдарға шабуыл жасау мақсатын да қамтиды. Соңғы мақсат түрі көбінесе
пайдақорлық болып келсе де қашанда ол мақсатты білдірмейді.
Барлық қасақана қылмыс сияқты, қорқытып алушылықтың субъективтік жағы -
кінә, мотив және мақсат.
Кінә-қылмыс элементі. Ол кез келген қоғамға қауіпті әрекеттің маңызды
құрама бөлігі болып табылады. Кінә болмаса қылмыстық жауапкершілік те
болмайды, кінәнің интеллектуалдық және еріктілік белгілерінің қандай да бір
арақатынасы оны қасақана (тікелей және жанама) және абайсыз (менмендік және
немқұрайдылық) деп бөлуге жетелейді.
Кінәні іске асырып қолдану үшін қоғамға қауіпті әрекеттің субъективтік
жағын анықтаудың маңызы бар. Төменгі тұрған соттар кінәнің анықталуы және
оның дәл, даусыз дәлелденуіне бағдар алулары керек. Бұл мән-жайға көңіл
аудармау объективтік айыптауға әкеп соғады, яғги қылмыс жасаған адамның
кінәсі болмаса да, нәтижеге қарап оған жауапкершілік артылады, қылмыстық
істі қарағанда объективтік шындықты анықтау қажет, оның маңызды бөлігі-
субъектінің кінәлігі жайындағы, оның кінәсінің мазмұны, формасы және
дәрежесі жайындағы соттың тұжырымы. Кінәлілік дегеніміз-қылмыс құрамының
тек субъективтік жағы, яғни қасақаналық немесе абайламаушылық, себебі заң
оны мотивпен, мақсатпен және эмоциямен байланыстырады.
Кінәнің шын мазмұнын, нақты формасын және дәрежесін анықтамай адамды
ерекше қауіпті қылмысты қайталаушы деп тану туралы, шартты соттау, шартты-
мерзімінен бұрын босатуды, рақымшылықты қолдану туралы мәселелерді дұрыс
шешу мүмкін емес.
Біз сұрақ берген практикалық жұмыстағы 200 қызметкердің жауаптары
қылмыстың субъективтік жағын анықтауға жете баға бермейтіндігін көрсетті.
Пайдақорлық мақсатта күш көрсеткен қылмыстың субъективтік жағын анықтағанда
олардың 13%-і-ниеттің мазмұнын, 24%иеттің бағыттылығын, 31%-ішкі түрткісін,
29%-і-қылмыстың мақсатын анықтаған. Тек жеті анкетада ғана қылмыстың
субъективтік жағының динамикасы көрсетілген.
Арам ниетті-тікеге немесе жанамаға жатқызу адамның қоғам әкелген қауіпті
салдарға қалай қарайтындығына байланысты, ол соны қалады ма, әлде әдейі
соған жол береді ме? Бірақ мұндай ажыратуды тек материалдық құрамы бар
қылмыстарға қатысты қолдануға болады, онда салдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz