Қазақтың діни мерекелері

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І.тарау. Ораза айт мерекесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7

ІІ.тарау. Құрбан айт мейрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ...17

ІІІ.тарау. Мәуліт күні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... 35

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Тарих факультеті

Археология және этнография кафедрасы

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Қазақтың діни мерекелері

Тексерген: Қалшабаева Б.К.

т.ғ.к., доценті

Орындаған: Жапарбекова А.А.
1 курс магистранты

АЛМАТЫ, 2007

Жоспар:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І–тарау. Ораза айт мерекесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7

ІІ–тарау. Құрбан айт мейрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ...17

ІІІ–тарау. Мәуліт күні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... 35

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі:
Қазақ халқының салт-дәстүрінде сонау ерте замандардан бері ұлттық және
діни мерекелердің үлкен орын алатыны белгілі. Бабаларымыздың сан жылдар
армандаған тәуелсіздікке қолымыз жетіп, ұзақ жылдар бойы патшалық ресейдің,
70 жылдай қылышынан қан тамған Кеңес одағының боданында болған халқымыздың
ұлттық мемлекетінің шаңырағын көтергеніне де 15 жылдай уақыт болды. Осы
жылдар ішінде бір мүшелден асқан мемлекетіміз саяси, әлеуметтік және
экономикалық даму үстінде. Дәл қазіргі Қазақстан әлемдік қоғамдастықта
егемендік ел ретінде танылған кезде күн тәртібінде тұрған мәселелердің бірі
қазақ халқының діліне сай мемлекеттік идеологияны қалыптастыру болып
табылады. Тәуелсіздік алғаннан бері халқымыздың ұлттық санасы оянып, өз
тарихына, салт-дәстүріне, дініне, діліне, тіліне деген қызығушылығы күн
санап артуда. Осы тұрғыдан алғанда бұл тақырыптың маңыздылығы зор. Ұлттың
болмысын, тіршілік ету тәлімін, өмірге деген көзқарасын, рухани өресін,
танымы мен нанымын жалпақ жұртқа жайып, өзін-өзі жұрағаттап танытатын, әрі
мәшһүр ететін халықтың ежелден келе жатқан ескі салт-дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптары, жөн жоралғылары болса керек. Талай ұрпақтардың ұлан-ғайыр
көшін үзатып салып, тар жол – тайғақ кешулі замана зобалаңдарынаң өткен
өрісті тарихымыздың өн бойында өшпей, өскін жайып, халық тірлігінің
өзегімен өріле жасасып келе жатқан бұл қасиетті қазыналарымыз өзінің
өміршеңдігімен тәнті етеді. Өйткені мұнда бәріміздің бас иелеріміз,
халықтың тілі, діні, ділі жатқанын көреміз. Халқымыздың бағы да, бары да,
құты мен құдіреті де осыларда жатыр. Бұларсыз баянды болашақтың көк байрағы
көтеріле алмайды, емін-еркін тыныстап, еңсесін тіктеу де қиынға түседі,
нанымы мен сеніміне сеніп, болашағына батыл бет бұрған рухани тілеуге де
қолы жетпейді. Ұлттық дәстүрді сақтай білу – ұрпақтардың өз тағдырына аялай
қарауы, қадірлеп қастерлеуі, иманды тірлігінің ұятына сенуі.
Әр халықтың пешенесіне жазылған тағдыры болады. Ұлттық келбетіміз жайлы
ой қозғағанда сол тағдырдың сан түрлі соқпағына түскен халқымыздың қилы-
қилы өмірі, заманалық эволюциясы көз алдымызға келді. Оның түйінді
тораптары, ілкімді арналары тереңдерге жетелеп, тарих қатпарларынан сыр
сабақтағанда халқымыздың даналығына, қайсарлылығына, төзімділігіне,
кеңпейілділігіне, қарапайымдылығына қайран қалып, көңілге мақтаныш толады.
Ал халық басына түскен зауалдар тақсіреті неше қилы өкініштер мен
опыныстарға бөлейді.
Осы тарихқа қарап тұрсақ, қазақ халқының көрмегені де, кешпегені де аз
емес екен. Отаршылдықтың империялық өктем саясатының ноқтасынан басын
көтере алмаған халықта не хал болушы еді? Бүгежек тірлік белін жаздырмай,
адымын аштырмады, рухани жағынан әбден тұралап, жүдеп-жадап, жарық дүниеге
келгеннен қасан қағида – жат-уағыз миына тықпаланды, өткеннің бәрін жоққа
шығару саясаты мәңгүрттікке алып келді, ақыр соңында танып білгенімізден –
ұмытқанымыз, тапқанымыздан – жоғалтқанымыз көп болып шықты. Оны енді ғана
ашық айтып жатырмыз. Қазіргі біздің кеудеміздегі қорқынышты жеңіп,
еңсемізді тіктеген серпілісіміз – мәңгірген жанның есін жиған ала көбен
әлпетін елестетеді. Егеменді ел болып, етек-жеңімізді жиып, ертеңгі
күнімізге алаңдай бастауымыз соның айғағы. Жадымыз бен қанымызда қалған
ұлттық болмысымыз оянып, санамызға сәуле шуағы тарап, салт-дәстүріміздің,
әдет-ғұрыптарымыздың, тіліміздің, дініміздің жоғалтып алған өмірлік
нышандарын жаңғыртып, жандандырып қайта оянып жатқан жайымыз бар. Халықтық
нәрсенің бәрі де жермен, елмен, халықпен бірге біте қайнасып, бірге
жасайтынына оны ешбір қатал қысым да, заң да, зорлық та өшіре алмайтынына
көз жетіп, көңіл қаныққандай болады.
Ғасырлар бойы өмірдің өткелдерінен өтіп, қилы-қилы кезеңдерінде бір
құлап, бір тұрумен келде жатса да, бар өнеге-өсиетін, әдет-қасиетін, ғұрып
пен рәміздерін сақтап қалуға ұмтылып баққан халқымыздың маңдайы жарқырап,
бағы ашылды. Өмірге қайта орала бастаған ұлттық үрдістеріміз бен салт-
дәстүрлеріміздің көбейе түскені соның айғағы.
Солардың ішінде халқымызбен қайта қауышып жатқан, өзінің болмысында
халықтық сипаты мол, ізгілік пен мейірімділікке үндейтін, ел ішіне кең
тараған салт-дәстүрлеріміздің бірі – Ораза айт, Құрбан айт мерекелері болып
табылады.
Діни әдет-ғұрыптар сияқты діни мейрамдар да табиғаттан тысқары күш-
құдіретті құдайды мадақтаудан келіп шыққан.

Қазақ халқы өзге халықтар секілді өзінің қалыптасу тарихында
белгілі бір ерекшелігі бар діни мерекелерді қалыптастырды. Ондай мерекелер
қатарына Ораза айт, Құрбан айт және Мәуліт күні жатады. Халықтардың
ынтымақтастығын күшейтіп, бірлігін сақтауда бұл мерекелердің маңыздылығы
зор. Бұлардың бәріне ортақ сипат – таныс, бейтаныс көпшіліктің ортақ
қуанышы думанды шаттық ретінде атап өтілетіні. Бұл мерекелердің қазақ
тұрмысындағы алатын рөлі зор.
Міне, сондықтан да діни мейрамдардың қалыптасуы, даму тарихын зерттеу
курс жұмысының мақсаты болып табылады.
Осы мақсатты орындау үшін, мына міндеттерді шешу алға қойылады:
– Діни мейрамдардың түрлерін айқындау;
– Діни мейрамдардың қалыптасу тарихын зерттеу;
– Діни мейрамдардың өткізілу тәртібін көрсету;
– Бұрыңғы және қазіргі кездегі діни мейрамдардың даму үрдісін анықтау;
Тақырыптың теориялық және методологиялық негіздері:
Жаңа методологиялық өзгерістерді негізге ала отырып, жүйелілік,
обьективтілік, тарихи-салыстырмалылық сияқты ғылыми таным принциптерін
негізге алдым. Сондай-ақ, осы тақырыпты жазуда соңғы уақытта қалыптасқан
жаңа ғылыми бағыттарды, тұжырымдар мен пікірлерді мүмкіндігінше нақты
басшылыққа алып зерттеу барысында талдау, сараптау, анализдеу тәсілдері
қолданылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі мен тарихнамасы:
Діни мерекелер туралы жазылған көптеген зерттеулерді атауға болады.
Олардың қатарына: Соколов В.Г.1; Аширов Н.2; Алтай Х.Ғ.3; Естаев
Ж.4; Климович Л.К.5, Дәуренбеков Ж.6; Бадиуззаман С.Н.7; Кішібеков
Д., Уәлиханов Ғ.8; және Кенжеахметұлы С.9 т.б. жатқызуға болады.
Мәселен, Кішібеков Д., Ғ.Уәлихановтың еңбегінде діни мерекелердің пайда
болуы, қалыптасуы тарихына ерекше мән берілген.
Жақау Дәуренбековтің Айтыңыз құтты болсын атты еңбегінің маңызы зор.
Бұл еңбекте Ораза мен Құрбан айт мерекелері туралы бірталай мәліметтер
аламыз.
Осман Қарабиықтың Ислам діні(2007)10 атты еңбегін де ерекше атап
өткен жөн. Мұнда, барлық діни мерекелер жайлы жазылған.
Сол сияқты, Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары деген еңбекте
бұл мерекелерге қатысты біршама материалдар табылады.
Тақырыптың деректік негізі:
Бұл тақырыпты жазуда дерек көзі болып – Құран Кәрім 11табылады.
Және де қосымша ретінде Рамазан Айваллы Жизнь Пророка Мухамеда12 атты
еңбекті пайдаландым.
Курс жұмысының құрылымы: Кіріспе, 3 тараудан(Ораза айт мейрамы, Құрбан
айт мерекесі және Мәуліт күні) және қорытынды мен әдебиеттер тізімінен
тұрады.

І–тарау. Ораза айт мерекесі

Отыз күн ораза біткеннен соң үш күн мейрам – ораза айты басталады.
Ораза айт мерекесі айрықша күндер болып есептеледі. Айт мерекесінің
басталуына келетін болсақ, күн найза бойы көтеріле айт намазы оқылады. Айт
намазының уағыз өзегі, айтар ойы – мейірімді, қайырымды болуға үндеу. Намаз
мешітте, ол болмаса далада – таза жерде оқылады. Ораза айты – қуанышқа,
шаттыққа толы мереке. Мешіттерде кедейлерге, жоқ-жітіктерге қайыр-садақа
үлестіріледі, мешітке келіп әр отбасының атынан да осындай қайырымдылық
ырымдары жасалады. Пайғамбарымыз: ассадақа ту раддиль – бала – садақа –
әрбір шаңыраққа келе жатқан пәле-жаланы қайтарар амал, сол үшін әр мұсылман
жеті тиыннан бастап, шамасы келгенше садақа беруі міндет, – дейді.
Пайғамбарымыздың осы қағидасын қолдап, жадынан шығармай бас иген мұсылман
қауым мешітке де қамқорлық көрсетіп, құран оқытып, өз еркімен тиісті
көмегін көрсетеді13.
Айттан бір күн бұрын, ішек жасап, сондай-ақ жеті шелпек оқытып, тарату
дәстүрі де бар14.
Айт күндері адамдар өздерінің ата-бабаларының басына барып құран оқиды,
қайыр-садақа жасайды, әулиелердің басына – зиярат етеді. Ауыл адамдары,
үлкен кісілер бұл күндері қайтыс болған жандардың үйлеріне барып құран
оқиды. Өйткені, аруақтар бұлар бізді ұмытып кеткен жоқ па екен, тірлікте
менің есімім аталама екен деп өз шаңырағына оралып, босағадан қарап
дәметеді делінеді.
Айт күні адамдар мейрам көңіл, шат кейіпте, сәнденіп жүреді. Біріне-
бірі Айтыңыз құтты болсын! айтады. Бірін-бірі дәмге шақырады. Көшеде,
базарда, алаңдарда ән-сауық ұйымдастырылып, жырлар айтылып, түрлі ойындар
өткізіледі.
Мақсаты ізгілік, адалдық, төзімділік, тазалық, рухани сергектік,
мейірімділік, қайырымдылық, жанашырлық секілді адамға күш-қуат берер
қасиеттерді үндейтін айт мерекесін жаңғыртып, жаңалап, дамытып, көркемдеп,
қасиеттеп өткізу – бүгінгі ұрпақтың парызы болмақ. Соңғы бірер жылда айт
мерекесін жер-жерде атап өту үрдіс ала бастады. Оның кең қанат жайып,
өмірімізге сіңісті болуы – бәрімізге байланысты болмақ. Ол үшін айт
мерекесін өз уақытында барынша кеңінен атап өтуге жұмыла кіріскен ләзім.
Халықтық мейрамға айналдыру үшін – халық боп кірісу міндет15.
Ислам дінінің қағидасы бойынша, мұсылман дінін ұстаушылардың бәрі отыз
күн ораза ұстауы керек. Ораза ұстау – араб күнтізбесі бойынша рамазан
айында таң атпай бекітіп(сәресіні сағат 4-5-терде ішеді), күн әбден батқан
соң ашады. Ол кезде темекі шегу мен насыбай атуға, ойын-сауыққа, нәпсіге
тиым салады. Осы уақыттарда адамдар Алла тағалаға арнап, құран кәрімді,
діни-шариғат заңдарын оқып, рухани тазалыққа ұмтылатын болған. Діни қағида
бойынша рамазан(мүбәрәк деп те атайды) айында ораза ұстамаған
мұсылмандардың күнәсі кешірілмейді деп есептеген. Аузы берік мұсылман адам
белгілі бір уақытта тамақтануға дағдыланады., асқазанын күшейтіп,
денсаулығын жақсартады. Ауқатты адамдар кедейлер мен мүсәпірлердің аштыққа
қалай төзетінін өздері сезіп, оларға деген мейірімділік пен аяушылық
сезімдері оянады.
Шариғат заңында ораза кезінде құдайға құлшылық еткен адам о дүниеде де,
бұ дүниеде бақытты болады деп уағыздаған.
Мүбәрәк айында күндіз ас-судан бас тарту керектігін біле тұра, аузына
нәр алса, ораза бұзылады. 10 жасқа дейінгі бала, аяғы ауыр немесе бала
емізетін әйел, денсаулығы нашар қарт, рамазан кезінде науқастанып қалған
адам, ұзақ жол жүретін жолаушы ораза тұтпауға құқы бар. Алайда, ауру адам
мен жолаушы басқа айлардың бірінде сонша күн ораза ұстауы керек. Ораза
ұстау кезінде ағайындар бір-бірін ауызашарға шақырып, тәтті, дәмді
тағамдар беретін болған16.
Ғұрып бойынша, отыз күн оразадан соң діни мейрам үш күн ораза айты
болады. Ораза айтының алдында әрбір отбасы мүшелері кедейлер мен
мүсәпірлерге пітір береді(пітір жанға саулық тілеп садақа беру). Оны
арабтар зәкәт әл-фитр деп атайды.
Ораза айтының алғашқы күні таңертең оқылатын айт намазын мешітке
жиналып немесе далада тегіс жерге отырып оқиды.
Ораза айтының алғашқы күнінде ата-бабалардың аруағын еске түсіріп,
құран оқыту, жұмалық ас беру(жеті шелпек пісіру) мұсылмандарға парыз
болып саналған. Үш күн айт мейрамында үлкендер де, бала-шаға да жақсы
киініп, әр үйге кіріп Айттарың қабыл болсын! деп тілек білдіріп, айтқа
дайындалған тамақтан ауыз тиіп, құран оқып шығады17.
Зекет-пітір жылына бір-ақ рет берілетін табыстың кішкена ғана бір
бөлігі. Аллаһ Тағаланың ризалығы үшін пітір-садақа берудің ешбір қиындығы
жоқ және оны берген адам одан да үлкен силыққа ие болады. Өйткені, ол аса
Құдіретті Аллаһтың уәдесі.
Бір адамға берілетін пітір-садақаны бірнеше адамға бөліп беруге немесе
бір адамға екі не одан көп пітір садақа беруге рұқсат етілген. Зекет пітір
беруге барлық мұсылмандар: ер және әйел, үлкен және кіші міндетті. Өзің
және өзіңнің қарамағындағы өзгелер үшін де, мысалы, әйелінің ұл-қыздарының,
туыстарың үшін пітір садақа беріледі. Ал егер әйелің екі қабатболып бала
көтеріп жүрген болса, ол бала үшін берсеңіз ол да жақсы.
Бәрінен де жақсысы және ең бастысы – пітір садақаны Мейрам күні ораза
айт намазына дейін беру. Мейрамнан бір-екі күн бұрын берсе де болады. Айт
намазынан кейін берілген пітір садақа қабыл болмайды. Ал егер оны білмеген
адам болса, бәлкім қабыл болады18.
Тағы бір айтатын жайт, пітір садақа шын мәнінде кедей, жарлы адамдарға,
қат кісілерге берілген болса ғана есепке алынады. Ол жарлы-жақыбайға
тікелей немесе сенімді өкіл арқылы дер кезінде берілуі тиіс. Кедей адам
өзіне берілетін пітір садақаны жинауды басқа адамға сеніп тапсыруына
болады. Бұл жағдайда пітір садақаның оның сенген адамына тапсыруына – кедей
адамға дер кезінде тапсырылғаны болып саналады. Пітір садақасы оразаның
қабыл болуына, қабір азабынан аман болуға себепші болатынын атап айтқан
жөн.
Ораза айт намазы – жылына бір рет жиналып оқитын Аллаһ Тағаланың
Мұхаммед Пайғамбардың(салла Аллаһу алейһи уә сәллам) үмметіне ілтипат етіп
берген зор нығметі, әрі ең бастысы болып табылады. Біздер намазға бір-
бірімізді құттықтап, Аллаһ Тағала құлшылық ету үшін жиналамыз, Рамазан
айында ораза тұтуға мүмкіндік бергені үшін алғыс, мадақтау айтамыз. Аллаһ
Тағала ұстанған ораза, берген садақа, өзіне арналған ибадаттарымызды қабыл
алғай! Әмин19. – деген.
Айт намазының ерекшелігі – Ораза айт намазын оқу уәжіп. Жұма намазы
парыз болған адамдарға айт намаздарын оқу уәжіп болады. Пайғамбарымыз
Мұхаммед, әділ халифалар және сахабалар ешқашан да айт намаздарын
жібермеген. Айт намаздары мұсылман ерлер мен мұсылман әйелдер үшін өте
жоғары дәрежедегі, әсерлі де мағыналы ибадат боп табылады. Бұл намаздардың
соңы ұлы мерекеге ұласады.
Ораза айт намаздарының басталу уақыты – ораза айт намазы күн найза бойы
көтерілгенде, яғни күн көкжиектен шамамен 45 градустай көтерілген кезде
басталып, сәске түске таман аяқталады. Дәлірек айтқанда, найза бойындай
көлеңке нүктеге айналған шаққа дейін намаз оқылып болуы тиіс.
Намаз оқудың тәртібі – Жұма намазға шарт болған нәрселер айт намазға да
шарт болады. Бірақ айт намазынан бұрын хұтпа оқылмайды және хұтпа оқу парыз
емес. Айт намазынан кейін хұтпа оқу сүннет20.
Айт намазы екі рәка аттан тұрады, азан және иқамат оқылмайды. Әдепкі үш
тәкбір әуелгі рәка аттың Субханакәсінен соң және қырағатынан бұрын,
сондай-ақ кейінгі үшеуі екінші рәка аттың қырағатынан соң атқарылады. Бұл
алты тәкбір және екі рәка аттың бел бүгу тәкбірлері уәжіп болады.
Әдеттегідей сәжде, отырыстар орындалып, сәлем беріліп намаз аяқталады.
Ифтитаһ тәкбірі – мейрам басталуында айтылады және айт намаздарына да
парыз. Бұл тәкбір қатты дауыстап айтылады. Шексіз Ұлық Аллаһ былай деген:
Сендерді тура жолға салған аллаһқа шүкірлік етулерің үшін санын
толтырыңдар. Әрі Аллаһты Ұлықтаңдар.(Бақара 2:185)
Ифтитаһ тәкбірі мейрам алдындағы күні күн батқаннан ертесіндегі айт
намазына дейін айтылады. Тәкбірді әйелдер қатты дауыстап айтпайды.
Тәкбірдің мағынасы былай: Аллаһ Ұлық! Аллаһ Ұлық!Аллаһтан өзге тәңір жоқ.
Аллаһ Ұлық! Аллаһ Ұлық, һәм Аллаһ қамқоршы, қорған!21
Айт намазына ғұсыл құйынып, таза жаңа киім киген дұрыс. Үйден шығарда
құрма не қандай да бір тәтті нәрсе жеген дұрыс. Хош иіс себініп, мешітке
жаяу бару, намаздан кейін үйге басқа жолмен қайту сүннет22.
Ораза айт – ислам дініне сенушілердің дәстүрлі мерекесі. Оны ауыз ашар
айт деп те атайды. Ораза айтты қазақтар, сонымен қатар, Қытайда дүнген,
ұйғыр, өзбек, тәжік, татар, қырғыз, салар, дұңшяң, бауан сияқты ұлттар
мерекелейді. Ораза айты арабша Идул фитр дейді.
Ал, ораза деген парсы тілінің сөзі, ол бекіту, тиылу деген мағынада,
нәпсіден тиылу деген сөз. Ал, арабша фитр деген мереке деген сөз23.
Ислам күнтізбесі бойынша, әр жылдың 9-айы деп аталады. Ислам діні әр
мұсылман осы айда ораза ұстауы керек деп белгіленген. Ораза ислам
дініндегілер үшін парыз. 9 жастан жоғары әйелдер, 12 жастан жоғары ерлер
түгел ораза ұстауы керек. Ораза мерзімі 29, яки, 30 күн болуы мүмкін.
Ораза айында мұсылмандар күн щығардан бұрын сәресі ішіп болады. Күн
шыққан соң , күні бойы дәм татуға, сусын ішуге болмайды. Мұнан сырт,
мұсылмандар ораза мерзімінде нәпсі атаулыдан тиылып, арам пиғылдардан аулақ
болуы, Аллаға тәубе қылуы тиіс.
Жас балалар, қарттар мен дене қуаты әлсіздер ораза ұстамауға болады.
Бірақ соңынан ораза күндерін толықтауы керек. Кеш болғанда ораза күні
аяқталып, мешіттен азан үні естілгенде, ауыз ашып, ас – тағам жеуге болады.
Көрші-көлеңдер болып, бір-біріне ауызашарға тура келген жүргінші,
жолаущылар әрқандай бейтаныс адамның үйіне бас сұқса, ақ пейілмен күтіледі.
Бір ай ораза ұстаған соң, мұсылмандар ораза айының ең соңғы күні, жаңа ай
көрінген соң, келесі күні, ислам күнтізбесі бойынша, 1-қазан ауыз ашып,
ораза айының аяқталуы құттықталады24.
Зекет пітір беруге барлық мұсылмандар: ер және әйел, үлкен және кіші
міндетті. Өзің және өзіңнің қарамағындағы өзгелер үшін де, мысалы, әйелінің
ұл-қыздарының, туыстарың үшін пітір садақа беріледі. Зекет-пітір жылына бір-
ақ рет берілетін табыстың кішкена ғана бір бөлігі.
Ораза айт – дәстүрлі мереке. Оның маңызы адамдардың адамгершілік
қасиеті мен моралін шыңдауда. Ораза кезінде адамдар ас – тағамнан ғана
емес, алдымен әр қандай жарамсыз ниет – қылықтардан тиылуы лазым.
Ораза айттың қарсаңында отбасында әр адам кедейлерге қайыр-садақа
береді, әр отбасы мол дастархан жасайды. Өздері моншаға кіріп, шаш-
сақалдарын алып тазаланады және үй-жайларын ағартып, тазартады25.
Оразаны араб тілінде соум деп айтады. Ораза сөзінің тілдік мағынасы:
тартыну, тыйылу, ал шарғи мағынасы: құлшылық ниетімен таң атқаннан күн
батқанға дейін ішіп-жеуден, жыныстық қатынастан тыйылу26.
Аллаһ тағала қасиетті Құран Кәрімде: Рамазан айы сондай ай, ол айда
қасиетті Құран Кәрім түскен (Бақара сүресі, 185-аят), –дейді27.
Отыз күн оразадан кейін басталатын қуанышты күн болған соң, халық
жарқылдай жайнап, жүздерінде қуаныш ойнап, үлкен бір парызды атқарғандықтан
мақтанышы мейірлерін тасытып көшеге шығады. Олар біріне-бірі: Айтыңыз
құтты болсын!, айтыңыз қабыл болсын! – десіп амандасады.
Мешіттерде намаз оқылып, ел-жұрт оған барып қайыр-садақа береді. Құран
оқыттырады. Сонан соң мереке шаттығы басталады.
Әр отбасы құдайы күлшелер, жеті шелпек пісіріп, оны таныстарына,
көршілеріне, дос-тілек адамдарына таратады. Мұны алдын-ала пісіріп қойса да
болады. Мекемелерде әр ұжым ішінде бұны сыпайылықпен тарату ләзім.
Көшелердегі сахналарда, халық көп жиналған жерлерде, қалың қауым баурап
алатын әртүрлі мәдени шаралар – мереке сәні. Әрбір өнер коллективі,
әншілер, күйшілер, бишілер думандатып жатса, елдің де ынта-ықыласы,
қызығушылығы, қуанышы таси түспек. Мереке күндері ұлттық ойындар әр тұста
өткізіліп жатса, айталық, мынадай ойындарды ұйымдастыруға болады: күрес,
алтыбақан, тең көтеру, бағанаға өрмелеу, жаяу жарыс, асық ату, арқан
тартыс, жұмбақ айтыс, білек тірестіру, ауыр салмақ көтеру т.б.
Айт күндері адамдар бір-бірлеріне сый-сияпат көрсетіп сыйлықтар беретін
болған. Соған сәйкес тұс-тұста түрлі дүкендер, шағын сауда нүктелері жұмыс
істеуі керек. Онда халықтың алуына қолайлы ұлттық бұйымдар, сияпат заттар
сатылса оңды болады. Арнайы киіз үйлер тігіліп, онда айтшылап қыдырған
елдер бас сұғып, дәм ауыз тиіп жатса қандай жарасымды. Мұны жағдайы
көтеретін мекемелер, завод, фабрика, комбинат коллективтері аулаларының
алдында ұйымдастырып, өз мойнына неге алмасқа?
Көшеде Айттарыңыз құтты болсын! – деп елді құттықтап жеңіл машинамен
жаршылар жүрсе, олар халықты өтіп жатқан мереке қызықтарына шақырып
дуылдатса – айттың сәні арта түседі.
Сахналарда, алаңдарда халық әндері мен күйлері шалқиды. Елге танымал
тарландар, жас таланттар бірінен соң бірі халықты айтымен құттықтап, өз
өнерлерін көрсетеді. Тәрбиелік мәні терең термелер мен өсиеттерді ағылтқан
жыршылар халық ішіне кең тараған жыр маржандарын төгілтіп орындап, өнерді
қыздыруға міндетті.
Арнайы киіз үйлерде – қазақтың қолөнері, зергерлік, ұсталық, ісмерлік,
әртүрлі тоқыма өнерлері бойынша шағын-шағын көрмелер ұйымдастырылып, ең
үздік деп табылғандарына бәйге белгілеген жөн. Қылқалам шеберлері де бұл
күні өз творчестволарын халық алдына жарқыратып жайып салуына мүмкіндігі
мол28.
Кітап жәрмеңкесі де көптің көңілін аулар орынға айналмақ. Онда ақын-
жазушылар өз туындыларына қолтайңба беріп, ақындар өлең оқып, оқырмандармен
жүздеседі. Осы күндері концерттер, өнер кештері тегін болса деген тілек те
орынды. Тайқазандарда ет асылып, бауырсақтар пісіріліп, палаулар басылып
жатса қандай жарасымды.
Айт күндері радио мен теледидардан осы мерекеге байланысты әңгімелер,
концерттер, байқаулар, өнер сайыстары молырақ, жүйелі түрде беріліп жатса,
халық көп нәрседен хабардар болары, айт мерекесінің мәніне тереңдей түсері
даусыз. Белгілі өнер шеберлеріміздің арнайы концерттер беріп, әр түрлі
сахналық қойылымдардың қойылғаны да, әзіл мен сықақ кештерін ұйымдастырып,
цирктерде арнайы бағдарлама көрсету де артық болмайды. Әсіресе, балалар
өнеріне кең көмек көрсетілуі қажет. Олар осы күні өз ұстаздарының,
жетекшілерінің басқаруымен айт мерекесіне байланысты шағын-шағын өнер
көрсетіп, халық алдына шықса – мұның өнегелік жағы терең де пайдалы
болмақ29.
Осы айт күндері ұйымдастырылатын бір жарыс бар. Ол –жарапазан айту.
Әрине, жарапазан отыз күн оразада айтылады. Бірақ осынау жоғалып кеткен
қазақ поэзиясының бір түрі жарапазанды – айт күндері қайта жаңғыртса да
артығы болмас еді. Жарапазан айтушылардың бұл күні халық алдына шығып,
өзара бәсекеге түсуі – қазіргі күннің талабына орайлас шығып жатса, сөз жоқ
жұрт қолдауына бөленер еді.
Ел алдына шығу үшін жарапазаншылар бұрынғы жарапазан үлгілерін алуына,
оны жаттап жаңғыртуына, өзі де соған орай жаңа жарапазан жырларын туғызуына
да болады. Жарапазан айтушылардың көпшілік қауым алдындағы сайысы көңілді
баурап алары сөзсіз.
Бұл аталған шаралардың бәрі үш күн айт мерекесі кезінде жүйелі түрде
жүргізілуі шарт. Оған тиісті қоғамдық орындар, арнаулы ұйымдастыру ұжымы
бақылау жасап, басқарып отырады. Ал мерекенің аса мерейлі де қуанышты,
шаттыққа толық болып өтуі бәрімізге тікелей байланысты. Сондықтан әрбір
адам өзін жауаптымын деп есептегені дұрыс.
Ж.Дәуренбеков30 айт мерекесін атап өтудің бір-екі үлгісін атап
көрсетеді, олар: мектептегі айт мерекесі және елді мекендердегі айт
мерекесі болып табылады.
Мектептегі айт мерекесі: айт күні – аса салтанатты, қуанышты күн. Оны
жас шәкірттердің тұщынып, сезіне білуінің тәрбиелік мәні ерекше. Жастайынан
көргені мен естігенін көңіліне түйген жас кейін азамат болғанда оның
қадірін де, қасиетін де ардақтай білетін болады.
Айт күніне алдын ала әзірлену керек. Күні бұрын оқушыларға айттың қай
күні басталатынын хабарлап әзірлікке жақсы жұмылдыру жақсы істің
жандылықпен жүргізілуіне айрықша ықпал етпек.
Ең бастысы – мектеп. Осы күнге лайықты безендіру шарт. Оған барлығы –
ұстаздан оқушыға дейін ат салысса нұр үстіне нұр. Көрнекі жерлерге
мектептің маңдайшасына, залдардың төріне арнайы тілектер әсем өрнектеліп
жазылып қойылса, мерекенің шаттығы шалқи түсері сөзсіз. Мысалы, Айтыңыз
құтты болсын!, Айтыңыз қабыл болсын, ниетіңіз ақ-әділ болсын!,
Шапағатың мол болсын, қанағатың зор болсын!, Тәңірі сені қолдасын, уайым-
қайғы болмасын!, Айт ырыс-береке ала келсін!, Айтың амандық ала
келсін!, Ісіңді оңдасын, өзіңді қолдасын! т.б. бұған қоса қазақтың
ұлттық болмысын танытатын әсем суреттер, монтаждар, көрнекі безендірулер
жасалғаны жөн.
Айт қарсаңында мектеп ішілік тазалық жұмыстары жүргізілгені артық
болмайды. Бұл сыныптарды, ауланы, жалпы мектеп көркін жаңалап, әсемдеуге
септігі мол шара. Мұның өзі мерекенің көңілді, сән-салтанаты, жинақы өтуге
ықпал жасайды.
Айтқа әзірлік күні бұрын жүргізіледі дедік. Осы күндері айт мерекесі
жөнінде тәрбие сағаттары, әңгімелер, арнайы сабақтар өткізіліп,
шәкірттердің бұл мереке жөніндегі мағлұматтарын кеңейтуге көмектесудің мәні
зор. Осы бағытта аса қызықты да білімдарлық пен әңгіме айта білетін
тарихшылармен, қайраткерлермен кездесу, әңгіме сұхбаттар өткізгені
тағылымды болар еді. Оқушыларды мешітке апарып, оның өмірімен таныстыру,
дін тарихынан хабардар ету, медресе шәкірттерімен жүздестірудің тәрбиелік
жағы мол.
Осындай рухани әзірліктен кейін айт мерекесінің мәні шәкірттерге де
түсініктірек бола түседі. Осы ретте, айт мерекесі жайлы әдебиеттер,
материалдар, жариялымдардан тұратын арнайы көрнекті стенд жасау да – мереке
мәнін аша түсетін шаралардың бірі.
Айт күні таңертеңгісінен бастап оқушылар бір-біріне Айтың құтты
болсын, жақсылығы бірге болсын31 айтысады.
Айт мерекесінің бір ерекшелігі – жарапазан айтуды да ұмытпаған ләзім.
Оқушылар бұған алдын ала әзірленіп, әр сыныптан өз өкілдерін сайлап
шығарып, жарапазан айтудан жарыс ұйымдастырса – жұрттың бір серпіліп қалары
даусыз. Жарапазанды көне нұсқа-үлгілерден алып, жаңадан қосып, баталармен
байытып айтуға да болады.Мереке осылай біріне-бірі жалғасып, үш күн бойы
өтеді.
Елді мекендердегі айт мерекесі – тек соңғы жылдары ғана қайта оралып,
халқымыз жңадан мерекелей бастаған ораза айты бар мазмұнмәнге, ежелден
елмен бірге жасасып, сіңісті болған әртүрлі жөн-жоралғылары мен
рәміздерінің бәрін түгел қамтимыз деу артықтау болар. Әзірге бар
білетіндеріміз бен көне көз қариялардан естігендерімізді, көне әдебиет
беттерінен оқыған-тоқығандарымызды қорыта екшей келіп, айт мерекесін
өткізудің үлгі-нұсқасының қазіргі күнге орайлас өрілуі уақыт талабына сай
келу көзделінеді32.
Аудан, қала көлемінде өткізу үшін арнайы беделді де білгір жандардан
тұратын және қызметкерлерімен бірлесе отырып ұйымдастыру алқасын құру
абзал. Олардың бұл іске бірер ай бұрын әзірлегендері, ақыл қоса отырып жоба-
жоспар жасап алғандары артық болмайды.
Алдымен қаланың, елді мекеннің әсем безендірілуіне мән берген жөн.
Мемлекеттік көк байрағымыз көрнекті жерлерде желбіреп, елдің назарын
аударар айт мерекесінің ұран негіздері айшықты етіліп жазылып ілінуіне – ең
негізгі нышандар болуға тиіс. Алаңдарда, көше бойларында, сарайлар мен
театрлардың алдында үлкен панно – плакаттар, құттықтаулар көз жауын алып
тұрса, көңілді сергітіп, көркімізді асыра түспей ме? Осы орайда, мұндай
жерлерге ілінетін ұрандар, құттықтауларды дұрыс сараптай білген орынды.
Көңілден шыққан сөз – анадайдан көз тартып тұрады.
Мерекеге сән-салтанат беру үшін әр мекеме өз беттерінше ат салысып, өз
әзірлігімен келуі тиіс.
Мереке – мұсылман баласына ортақ, сондықтан әркімнің бұл күні әсем
киініп, мекемелерде шағын айт дастархандарына пісіріліп әкелінген жеті
шелпектерін ақ пейілмен ортаға қою жайында есте ұстаған жөн болады. Мұны,
әрине әр ұжым өз мүшелерімен ақылдасып шешеді.
Мереке болғаннан соң оған әр беретін музыкалық әуен орталық алаңдарда
шалқып тұрса – салтанаттың сәні арта түсеріне де күмән жоқ. Ал көшелерде
ұлттық тағамдардың буы бұрқырап пісіріліп жатса, мұның мерекеге шыққан
көпшілік үшін қолайлы жағы көп және әр тұстан шағын сахналар ұйымдастырған
да жөн. Онда өнер, спорт сайыстарын өткізуге болады.
Ораза айтты қазақтар, сонымен қатар, Қытайда дүнген, ұйғыр, өзбек,
тәжік, татар, қырғыз, салар, дұңшяң, бауан сияқты ұлттар мерекелейді. Ораза
айты арабша Идул фитр дейді. Ал, ораза деген парсы тілінің сөзі, ол
бекіту, тиылу деген мағынада, нәпсіден тиылу деген сөз33.
Айттың сәнді де, мәнді болуы үшін жан-жақты ойластыру арқылы оны
бүгінгі күннің мүмкіндіктері мен жағдайына орай байыта түсу баршаға ортақ
қуаныш әкелері даусыз. Тек құнт пен құлшыныс болса, мұның бәрін де жасауға
болады34.
Ораза айт күндері өзара кездескен мұсылмандар бір-бірлерін айтпен
құттықтап, туыс, жора-жолдастарын зияра етіп, оларға жақсы тілек
білдірулері – әдептілік белгісі болып есептеледі. Сондай-ақ, науқастардың
жағдайынан хабар алып, оларға шипа тілеп, игі ниетімізді білдіру, көршілер,
ауылдастар мен мұқтаждарға ерекше құрмет көрсету, жетім-жесірлерге жәрдем
беріп, көңілдерін көтеру, көп Құран оқып, марқұмдарға дұға ету, алыстап
кеткендерді табыстыру – әрқайсысымыздың мұсылмандық борышымыз.

ІІ–тарау. Құрбан айт мейрамы

Мұсылман қауымында еңсе көтеріп, қайғыдан арылатын, шаттық пен
мейірімге бөленетін қос мерекенің бірі – Ораза да, екіншісі – Құрбан
айт35.
Құрбан айтты ораза айтынан да күшті мерекелері мейрам деп санап, көп
жерлерде оны үлкен айт деп те атаған. Ол мұсылман күнтізбесі бойынша он
екінші айдың оны күні басталып үш күн мерекеленеді36.
Негізінде Құрбан айт тарихы Ибраһимнен(ғ.с.) басталады. Қасиетті
болатындығы – пайғамбарлардың бабасы есепті Ибраһимде(ғ.с.) бала болмай,
перзентке зар болып жүргенінде ұлды болады да, күндердің күнінде оны
құрбандыққа шалу туралы түс көреді. Ей, әке!, – дейді ұлы, – Өзіңе не
бұйырылса соны орында. Алла не бұйырса, мені соған көнеді деп біл, –
делінген Саффат сүресінің 103-ші аятында. Бұйрыққа екеуі де бой ұсынады.
Баланы бауыздай бастаған шақта: Ей, Ибраһим! Түсіңді іске асырдың. Бұл сен
үшін айқын сынау еді. Сөйтіп, біз баланың орнына үлкен бір құрбандық
бердік(107-аят), – деп көктен қошқар түсіреді. Мұсылмандық жолындағы
Ибраһимнің(ғ.с.) адалдығы осылайша дәріптеліп алланың ризалығы үшін құрбан
шалу рәсімі жалғасын табуда. Құрбан айтының тағы бір ерекше қасиеті ислам
дініндегі бес парыздың бірі қажылық осы айда атқарылады. Меккеге әлемнің
барлық жерлерінен барған миллиондаған мұсылман қажы болып қайтады37.
Ислам дінінің бір уәжібі Құрбан айтында құрбан шалу болып табылады.
Құрбан деген араб сөзі, қазақша жақындық деген ұғымды білдіреді. Ал,
айт дегеніміз арабшасы Әлғид, қуаныш, мереке, мейрам деген сөздердің
баламасы. Біздер оны көбінесе айт деп атап, солай қалыптасып кеткен.
Аллаһу әкбар! Аллаһу әкбар! Лә илаһә иллаллаһ, аллаһу әкбар. Аллаһу әкбар
уәллілләһіл-хамд деп алланы ұлықтауды такбир-ташрих дейді. Такбир-ташрих
құрбан мерекесінен бір күн бұрын, яғни зульхижжа айының тоғызы арафа күні,
таң намазынан басталып, сол айдың 13-ші күнгі екінті намазының соңына дейін
23 ракат парыз намаздың сәлемінен кейін, бір рет оқу уәжіп. Ер, әйел жалғыз
немесе жамағатпен намаз оқиды(Құран 2: 203). Онымен қатар айт намазына
барарда және келер жолда оқуға тиісті. Енді осы такбир-ташрихтың қазақша
мағынасы: Алла ұлық, Алла ұлық! Алладан басқа Тәңір жоқ. Алла ұлық, Алла
ұлық! Барлық мақтау бір Аллаға тән38.
Құрбан – Аллаһ Тағаланың рахметіне бөлену үшін ғибадат ниетімен
белгілі бір уақытта шалынатын мал. Құрбан шалу мүмкіндігі бар мұсылман үшін
уәжіп. Құрбан шалған кісіге сауап көп болады. Оның пайдасы – бір жыл бойы
шаңыраққа келетін апат-бәлелерге тосқауыл болады, құрбан шалған кісінің
күнәлары кешіріледі. Құрбан шалу Аллаһ Тағаланың берген мал мүлкіне шүкір
ету болып табылады.
Арафа түні – Арапа күні мен құрбан айт мерекесінің бірінші күн
арасыдағы түн. Арапа күнінде Ихлас сүресін мың рет оқу – үлкен сауап39.

Пайғамбар – инабат, қайырымдылық қасиеттері, өзгеден артық білім,
бедел-белгілері бар адам. Ол адамдардың ең ұлысы, ізгі жандысы, ақылдысы,
алдағыны болжағыш және ең білгірі. Пайғамбарды Алла тағайындайды. 124 мың
пайғвамбар болған. Ең біріншісі – Адам(ғ.с.). Ең соңғысы және абзалы –
Мұхамбет(ғ.с.)40.
Әр пенде өзінің Алла тағалаға қалтқысыз адалдығын көрсету үшін құрбан
айтында аты аталып шалынатын мал құрбандық малы делінеді. Құрбанға
шалынатын мал құны белгілі бір мөлшермен анықталады. Құрбандық малдың дені
сау болғаны мақұл. Құран Кәрімнің 22-сүресі, 36-аят бұйрығы бойынша
құрбанға шалынатын малды әдеттегідей соятын малша жатқызып, бауыздамайды.
Алдыңғы бір(сол) аяғын бүгіп, тізерлеген күйде байлап, отбасымен бірге
жиналып келіп, такбир-ташрих айтылып, Аллаһ атымен бауыздау үлкен сауап.
Ал, кейбір кітаптарда жатқызып бауыздасын десе де Құран басшылыққа
алынады. Сондықтан, Құран Кәрім(12-сүре, 40-аят) бойынша Алланың бұйрығын
орындау шарт. Құрбан иесі шынайы ықыласпен: Я, Алла! Құрбанымды менен,
Ибраһимнен(ғ.с.) қабылдағандай қабыл алғайсың. Егер әмір етсең жолыңа
өзімді де құрбан етер едім, – деп өз атын және әкесінің атын атайды. Содан
соң, Бисмиллаһ Аллаһу әкбар деп бауыздайды. Білген кісі өз қолымен
бауыздап, қалғандары жанында тұруға тиіс. Құрбанға шалған малдың қанын,
сүйегін жерге көмсін, итке берілмесін деген сөздер қате, керек еткен
жәндіктерге берілсін. Тері ақысы мешітке беріледі. Аллаһ разылығы үшін шын
ниетпен шалынған малдың қаны құрбан шалған мұсылманның мойнындағы күнәларын
бүтіндей жуып-шайып жібере алады. Намазы жоқ(айт намазы) құрбан Аллаһ
құзырында қабыл болмақ емес. Намазхан(намаз оқушылар) адамдарға құрбан шалу
парыз. Ол туралы Құран Кәрімнің 108-сүре, 2-аятында айтылған41.
Құрбан шалу ниеті: Ия, Алла, ниет еттім, сенің ризалығың үшін құрбан
шалуға. Менің бұл денем көп қателер-күнәлар жасады. Сондықтан осы денемді
саған құрбан етуім керек. Бірақ сен мұны шариғатында харам еттің. Осы бір
күнәһар әлсіз денемнің орнына сенің ризалығың үшін осы құрбанды шаламын, –
деп ниет етіледі.
Шаттық пен мейірімге бөленетін, қайғыдан арылатын қос мерекенің бірі –
Ораза , ал екіншісі – Құрбан айт болып табылады. Бұл екі айт намаздарының
уақыты – күннің жоғары көтерілуі мен түстің аралығы. Негізінде Құрбан айт
тарихы Ибраһимнен(ғ.с.) басталады. Құрбан айт күнінде айт намазынан басқа
нәфіл(артық) намаз жоқ.
Былтыр Құрбан айт желтоқсан айының 31(жексенбі) күні, яғни 1427 хижра
жылы зульхижжа айының 10-13 күндері. Ораза айты мен Құрбан айтының аралығы
70 күн болуы шарт емес. Шарты – Зульхижжа айының 10-жұлдызына дәл
келуі42.
Алла тарапынан білдірілген әмір, міндет және тиымдардың жиынтығын Дін
деп атайды. Дін үлкен ғылым. Дініміздің аты – Ислам. Ислам діні қоғамға
және ізгі адам баласын адамгершілікке баулуға қызмет етеді. Алла – ислам
дінінің баршаға бірдей құдіреті күшті құдайы.
Алла – ең әділ үкім шығарушы. Алла – шексіз әмірші, пәк, үстем,
данышпан(Құран Кәрім). Құдай – бір., Құран – Пайғамба – хақ43.
Ислам – алланың және пайғамбарының бұйрықтарына сеніп, мойындаған, шын
берілген деген ұғымды білдіреді.
Алланың және пайғамбарының бұйрықтарына бой ұсынып, мойындағандарды
мұсылман дейді. Ислам бір қауымға немесе бір ұлтқа ғана тән емес, бүкіл
адам баласына тән. Қасиетті күні – жұма. Жер бетінде бір милиардқа жуық
мұсылман бар. Олар Азияда, Еуропада, Африкада, Америкада, Австралияда, Жаңа
Зеландияда және Океания аралдарында тұрады. Орта Азия, қазақстан елі
исламды ҮІІІ ғасырдың басында қабылдады.
Исламның 5 шарты(парыз): 1. Алланың барлығына, Мұхаммед Пайғамбарға
сену, мойындау. 2. Намаз. 3. Ораза. 4. Зекет. 5. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.