Меншік құқығы
КІРІСПЕ.
І ТАРАУ. Меншік құқығының жалпы жағдайлары.
1.1. Меншік экономикалық категория ретінде және оның құқықтағы көрінісі.
1.2. Меншік құқығының объектілері.
1.3. Меншік құқығының нысаны және түрлері.
1.4. Меншік құқығының пайда болуы және тоқтатылуы негіздері
ІІ.тарау. Меншік құқығын қорғаудың азаматтық әдістері.
2.1. Меншік құқығын қорғаудың ұғымы және негізгі азаматтық құқықтық әдістері.
2.2. Меншік құқығын қорғаудың заттық . құқықтық әдістері
2.3. Меншік құқығын бұзатын мемлекеттік органдардың шешімдердің жарамсыз деп тану туралы талаптар
2.4. Басқа да заттық құқықтар түрлерін азаматтық құқықта қорғау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І ТАРАУ. Меншік құқығының жалпы жағдайлары.
1.1. Меншік экономикалық категория ретінде және оның құқықтағы көрінісі.
1.2. Меншік құқығының объектілері.
1.3. Меншік құқығының нысаны және түрлері.
1.4. Меншік құқығының пайда болуы және тоқтатылуы негіздері
ІІ.тарау. Меншік құқығын қорғаудың азаматтық әдістері.
2.1. Меншік құқығын қорғаудың ұғымы және негізгі азаматтық құқықтық әдістері.
2.2. Меншік құқығын қорғаудың заттық . құқықтық әдістері
2.3. Меншік құқығын бұзатын мемлекеттік органдардың шешімдердің жарамсыз деп тану туралы талаптар
2.4. Басқа да заттық құқықтар түрлерін азаматтық құқықта қорғау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ.
Меншік ұғымы сан ғасырлар бойы сараптан өтіп, ойы озық, ақыл кемел адамдардың талқы-таразысынан шыққан толыққанды түсініктер қатарына жатады. Дегенмен іс теориялық мағынадағы таным-біліммен, күреспен ғана шектелмесе керек. Бүкіл дүние жүзін дүр сілкіндірген әлеуметтік соғыстардың басты себептенінің бірі ретінде қалыптасқан меншік қатынастарын өзгерту осы қатынастардың жаңа құрылымын қалыптастыру болып табылады. Бір жағдайларда осындай іс-әрекеттер жетістіктерге жеткізсе, келесі жағдайларда толық құлдырауға әкеп соғып жатады.
Жиырмасыншы ғасырдың даму үрдісі барысында біздің елде меншік қатынастарын бұзу екі мәрте жүргізілді. Оынң біріншісі 1917 жылдың қазан айында басталып адам төзгісіз солақай сұрапыл зардаптарға әкеліп тірегені белгілі. Екіншісі қазіргі кезеңде жүргізіліп жатыр. Оның негізгі мақсаты меншік қатынастарының шынайы мазмұнын қалпына келтірулерінің әлеуетті бөлігін қалыптастыру болып табылады.
әрине, қазіргі уақтта меншік қатынастарын қалыптастыру қажеттілігі айқын көрініп тұр. өйткені, бұл қатынастарды дамыту нарықтық экономиканы дамытудың алғышарттарының бірі болып табылады. Елімізде жүргізілген жекешелендіру жеке меншік қатынастарын қалыптастырудың алғашқы қадамдарының бірі еді. Қазіргі уақытта елімізде меншік қатынастары қызу қарқын алып келе жатыр.
Меншік қатынастары кез келген қоғамның экономикалық негізін қалыптастырады, сондықтан осы қатынастарды қорғау қандай да болмасын жүйенің маңызды мақсаты болып табылады. Әрине, меншік қатынастарының кеңеюі мүлікке қатысты даулардың көбейуін туындатады. Сондықтанда меншік қатынастарын реттейтін және қорғайтын заң нормаларын жетілдіріп, толықтырып отыруда аса маңызды мәселелер санатына жатады.
Бұл жұмыстың негізгі мақсаты меншік ұғымының мәнін ашып, меншік құқығын және басқа заттық құқықтарды қорғаудың әдістерін жан-жақты қарастыры, заң факультеттерінің тәлімгерлеріне меншік құқығы оқылатын дәрістерге қосымша оқу құралын дайындап шығару болды.
Меншік ұғымы сан ғасырлар бойы сараптан өтіп, ойы озық, ақыл кемел адамдардың талқы-таразысынан шыққан толыққанды түсініктер қатарына жатады. Дегенмен іс теориялық мағынадағы таным-біліммен, күреспен ғана шектелмесе керек. Бүкіл дүние жүзін дүр сілкіндірген әлеуметтік соғыстардың басты себептенінің бірі ретінде қалыптасқан меншік қатынастарын өзгерту осы қатынастардың жаңа құрылымын қалыптастыру болып табылады. Бір жағдайларда осындай іс-әрекеттер жетістіктерге жеткізсе, келесі жағдайларда толық құлдырауға әкеп соғып жатады.
Жиырмасыншы ғасырдың даму үрдісі барысында біздің елде меншік қатынастарын бұзу екі мәрте жүргізілді. Оынң біріншісі 1917 жылдың қазан айында басталып адам төзгісіз солақай сұрапыл зардаптарға әкеліп тірегені белгілі. Екіншісі қазіргі кезеңде жүргізіліп жатыр. Оның негізгі мақсаты меншік қатынастарының шынайы мазмұнын қалпына келтірулерінің әлеуетті бөлігін қалыптастыру болып табылады.
әрине, қазіргі уақтта меншік қатынастарын қалыптастыру қажеттілігі айқын көрініп тұр. өйткені, бұл қатынастарды дамыту нарықтық экономиканы дамытудың алғышарттарының бірі болып табылады. Елімізде жүргізілген жекешелендіру жеке меншік қатынастарын қалыптастырудың алғашқы қадамдарының бірі еді. Қазіргі уақытта елімізде меншік қатынастары қызу қарқын алып келе жатыр.
Меншік қатынастары кез келген қоғамның экономикалық негізін қалыптастырады, сондықтан осы қатынастарды қорғау қандай да болмасын жүйенің маңызды мақсаты болып табылады. Әрине, меншік қатынастарының кеңеюі мүлікке қатысты даулардың көбейуін туындатады. Сондықтанда меншік қатынастарын реттейтін және қорғайтын заң нормаларын жетілдіріп, толықтырып отыруда аса маңызды мәселелер санатына жатады.
Бұл жұмыстың негізгі мақсаты меншік ұғымының мәнін ашып, меншік құқығын және басқа заттық құқықтарды қорғаудың әдістерін жан-жақты қарастыры, заң факультеттерінің тәлімгерлеріне меншік құқығы оқылатын дәрістерге қосымша оқу құралын дайындап шығару болды.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Нормативтік актілер:
1) Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Жеті жарғы, 1998.
2) Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі Алматы: Жеті жарғы, 1998.
3) Закон «О собственности в КазССР»//Ведомости Верховного Совета КазССР, 1991.№1.
4) Закон РК от 14.01.91 «Об особенностях приватизации имущества государственных и сельскохозяиственных предприятий».
5) Закон РК от 04.07.92 «О защите и поддержке частного предпринимательства».
6) Закон РК от 27.10.93 «О государственном контроле за оборотом отдельных видов оружия».
7) Указ Президента РК от 02.05.95 «О хозяиственных товариществах».
8) Қазақстан Республикасының 24.01.2001 ж. «Жер туралы» Заңы.
9) Указ Президента РК от 23.12.95 «Об ипотеке недвижимого имущества».
10) Указ Президента РК от 25.12.95 «О государственной регистрации права на недвижимое имущество и сделок с ними».
11) Закон РК от 05.03.96 «О рынке ценных бумаг».
12) Закон РК от 24.12.96 «О валютном регулировании».
13) Закон РК от 30 июня 1997 года «Об исполнительном производстве и статусе судебных исполнителей».
14) Қазақстан Республикасының 16.04.1997 ж. Қабылданған «Тұрғын үй қатынастары туралы» Заңы.
15) Закон РК от 31.03.98 «О крестьянском хозяйстве».
16) Закон РК от 24.07.98 «Об акционерных обществах».
17) Закон Рк от 22.04.98 «О тавариществах с дополнительной и ограниченной ответственностью».
18) Гражданскиий кодекс РК. Комментарий. Общая часть – Алматы: Жеті жарғы, 1998.
Негізгі әдебиеттер:
1) Афанесьев В.Н. Диалектика собственности: логика экономической формы. – Ленинград: ЛГУ, 1991.
2) Борисов Е.Ф. Экономическая теория. – М.: Юрист, 1997.
3) Бердяев П.А. Истоки и смысл русского коммунизма. – М., 1990.
4) Васильев В.А. Юридическая психология. – М.: Юридическаялитература, 1991.
5) Гражданское право. /Под ред. А.Г.Калпина, А.И.Масляева. – М.: Юрист, 1997.
6) Гражданское право./Под ред. СухановаЕ.К. – М.: 1994.
7) Гражданское право РК./Отв. Ред. Тлеугалиев Г.И., МауленовГ.С. – Алматы: Ғылым, 1998.
8) Гражданское право. Учебник. Часть-1./Под ред. А.П.Сергеева,, Ю.К.Толстого – М.: Проспект, 2000.
9) Гражданский кодекс Россиской Федераций. Часть-1. Научно практически коментарий. /Отв ред. Т.Е.Абова, А.Ю.Кабалкин, В.П.Мозолин. – М.: БЕК, 1996.
10) Джусупов А.Т. Права собственности и иные вещные права. – Алматы: Жеті жарғы, 1996.
11) Ерощенко А.А.Личная собственность в гражданском праве. – М.: 1973.
12) Ильюшкин В.П.Эксплуатация и собственность в сословно классовых обществах. – М.: Наука, 1990.
13) Кавелин К.Д. Наш современный умственный строй. Статьи по философии руской истории и культуры. – М.: 1989.
14) Карагандинский Государственный Университет. Осуществление и защита права личной собственности. Учебное пособие./Под ред. В.С.Ем, М.К.Умуркулов, И.У.Жанайдаров. – Карагнда, 1988.
15) Матей У, СухановЕ.А. Основные положения права собственности. – М.: Юрист, 1999.
16) Пугински Б.И. Сайфулин Д.Н. Правовая экономика проблемы становления. – М.: 1997.
17) Суханов Е.А. Лекции о праве собственности. – М.: Юридическая литература, 1991.
18) Советское гражданское право. /Под ред. Красавчикова О.А. М.: 1968.
19) Советское гражданское право./Под ред. Иоффе О:С. – М.: Юридическая литература, 1967.
20) Советское гражданское право КазССР. – Алматы, 1970.
21) Сулейменов М.К. Конституция РК и право собственности./Конституция РК и актуальные проблемы юридыческой науки. – Алматы, 1997.
22) Сулейменов М.К. Вещные права в РК – Алматы: Жеті жарғы, 1999.
23) Сулейменов М.К. Право и собственность в РК – Алматы: Жеті жарғы, 1998.
Мерзімді басылымдар:
1) Малинкович М.В. Защита прав владельца не являющегося собствеником.//Советская юстиция, 1968. - №55.
2) Малинкович М.В. Условиязащиты имущественных прав.//Советская юстиция, 1969. - №4.
3) ЕреминаА.М. Собственность основаэкономики всего общества.//Правоведение, 1990. - №5.
4) Мозолин В.П. О прпаве частной собственности.//Советское государство и право, 1992. - №1.
5) КаженовА. Защита собственности дело государства. //Әділет Министірлігінің хабаршысы, 1996 - №9.
6) Павлов К. О структуре форм собственности в развитойрыночной экономике.//Общество и экономика, М., 1998. - №7.
7) Сулейменов М.К. Право собственности в рыночной экономике.//Предприниматель и право. – Алматы, 1998. - №7.
8) Базалев Е.П. Признание права собственности в судебным порядке.//Предприниматель и право. – Алматы, 1998. - №19.
9) Скловский К. О возможности ограничения права собственности договором.//Хозяйство и право, 1999. - №5.
10) Құдайбердиев Н. Жекешендіру нені білдіреді?//Қаржы-қаражат, 1999. - №7.
11) Грешников И.Л. Спосовы защиты права собственности и иных вещных прав. //Предприниматель и право. – Алматы, 1999. - №8.
12) ИльясоваК. Кондоминиум как форма собственности.//Предприниматель и право. – Алматы, 1999. - №18.
13) Амирбеков М.Б. К вопросу о праве собственности на землю в Республике Казакстан.//Вестник КазГУ, 2000. - №3.
14) БеловВ.А. Собственность и право собственности.//Бизнес и банки, 2000. - №5.
15) Черных И. Собственность в браке.//Экономика и жизнь, 2001. - №11.
Нормативтік актілер:
1) Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Жеті жарғы, 1998.
2) Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі Алматы: Жеті жарғы, 1998.
3) Закон «О собственности в КазССР»//Ведомости Верховного Совета КазССР, 1991.№1.
4) Закон РК от 14.01.91 «Об особенностях приватизации имущества государственных и сельскохозяиственных предприятий».
5) Закон РК от 04.07.92 «О защите и поддержке частного предпринимательства».
6) Закон РК от 27.10.93 «О государственном контроле за оборотом отдельных видов оружия».
7) Указ Президента РК от 02.05.95 «О хозяиственных товариществах».
8) Қазақстан Республикасының 24.01.2001 ж. «Жер туралы» Заңы.
9) Указ Президента РК от 23.12.95 «Об ипотеке недвижимого имущества».
10) Указ Президента РК от 25.12.95 «О государственной регистрации права на недвижимое имущество и сделок с ними».
11) Закон РК от 05.03.96 «О рынке ценных бумаг».
12) Закон РК от 24.12.96 «О валютном регулировании».
13) Закон РК от 30 июня 1997 года «Об исполнительном производстве и статусе судебных исполнителей».
14) Қазақстан Республикасының 16.04.1997 ж. Қабылданған «Тұрғын үй қатынастары туралы» Заңы.
15) Закон РК от 31.03.98 «О крестьянском хозяйстве».
16) Закон РК от 24.07.98 «Об акционерных обществах».
17) Закон Рк от 22.04.98 «О тавариществах с дополнительной и ограниченной ответственностью».
18) Гражданскиий кодекс РК. Комментарий. Общая часть – Алматы: Жеті жарғы, 1998.
Негізгі әдебиеттер:
1) Афанесьев В.Н. Диалектика собственности: логика экономической формы. – Ленинград: ЛГУ, 1991.
2) Борисов Е.Ф. Экономическая теория. – М.: Юрист, 1997.
3) Бердяев П.А. Истоки и смысл русского коммунизма. – М., 1990.
4) Васильев В.А. Юридическая психология. – М.: Юридическаялитература, 1991.
5) Гражданское право. /Под ред. А.Г.Калпина, А.И.Масляева. – М.: Юрист, 1997.
6) Гражданское право./Под ред. СухановаЕ.К. – М.: 1994.
7) Гражданское право РК./Отв. Ред. Тлеугалиев Г.И., МауленовГ.С. – Алматы: Ғылым, 1998.
8) Гражданское право. Учебник. Часть-1./Под ред. А.П.Сергеева,, Ю.К.Толстого – М.: Проспект, 2000.
9) Гражданский кодекс Россиской Федераций. Часть-1. Научно практически коментарий. /Отв ред. Т.Е.Абова, А.Ю.Кабалкин, В.П.Мозолин. – М.: БЕК, 1996.
10) Джусупов А.Т. Права собственности и иные вещные права. – Алматы: Жеті жарғы, 1996.
11) Ерощенко А.А.Личная собственность в гражданском праве. – М.: 1973.
12) Ильюшкин В.П.Эксплуатация и собственность в сословно классовых обществах. – М.: Наука, 1990.
13) Кавелин К.Д. Наш современный умственный строй. Статьи по философии руской истории и культуры. – М.: 1989.
14) Карагандинский Государственный Университет. Осуществление и защита права личной собственности. Учебное пособие./Под ред. В.С.Ем, М.К.Умуркулов, И.У.Жанайдаров. – Карагнда, 1988.
15) Матей У, СухановЕ.А. Основные положения права собственности. – М.: Юрист, 1999.
16) Пугински Б.И. Сайфулин Д.Н. Правовая экономика проблемы становления. – М.: 1997.
17) Суханов Е.А. Лекции о праве собственности. – М.: Юридическая литература, 1991.
18) Советское гражданское право. /Под ред. Красавчикова О.А. М.: 1968.
19) Советское гражданское право./Под ред. Иоффе О:С. – М.: Юридическая литература, 1967.
20) Советское гражданское право КазССР. – Алматы, 1970.
21) Сулейменов М.К. Конституция РК и право собственности./Конституция РК и актуальные проблемы юридыческой науки. – Алматы, 1997.
22) Сулейменов М.К. Вещные права в РК – Алматы: Жеті жарғы, 1999.
23) Сулейменов М.К. Право и собственность в РК – Алматы: Жеті жарғы, 1998.
Мерзімді басылымдар:
1) Малинкович М.В. Защита прав владельца не являющегося собствеником.//Советская юстиция, 1968. - №55.
2) Малинкович М.В. Условиязащиты имущественных прав.//Советская юстиция, 1969. - №4.
3) ЕреминаА.М. Собственность основаэкономики всего общества.//Правоведение, 1990. - №5.
4) Мозолин В.П. О прпаве частной собственности.//Советское государство и право, 1992. - №1.
5) КаженовА. Защита собственности дело государства. //Әділет Министірлігінің хабаршысы, 1996 - №9.
6) Павлов К. О структуре форм собственности в развитойрыночной экономике.//Общество и экономика, М., 1998. - №7.
7) Сулейменов М.К. Право собственности в рыночной экономике.//Предприниматель и право. – Алматы, 1998. - №7.
8) Базалев Е.П. Признание права собственности в судебным порядке.//Предприниматель и право. – Алматы, 1998. - №19.
9) Скловский К. О возможности ограничения права собственности договором.//Хозяйство и право, 1999. - №5.
10) Құдайбердиев Н. Жекешендіру нені білдіреді?//Қаржы-қаражат, 1999. - №7.
11) Грешников И.Л. Спосовы защиты права собственности и иных вещных прав. //Предприниматель и право. – Алматы, 1999. - №8.
12) ИльясоваК. Кондоминиум как форма собственности.//Предприниматель и право. – Алматы, 1999. - №18.
13) Амирбеков М.Б. К вопросу о праве собственности на землю в Республике Казакстан.//Вестник КазГУ, 2000. - №3.
14) БеловВ.А. Собственность и право собственности.//Бизнес и банки, 2000. - №5.
15) Черных И. Собственность в браке.//Экономика и жизнь, 2001. - №11.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ.
І ТАРАУ. Меншік құқығының жалпы жағдайлары.
1. Меншік экономикалық категория ретінде және оның құқықтағы
көрінісі.
2. Меншік құқығының объектілері.
1.3. Меншік құқығының нысаны және түрлері.
1.4. Меншік құқығының пайда болуы және тоқтатылуы негіздері
ІІ-тарау. Меншік құқығын қорғаудың азаматтық әдістері.
2.1. Меншік құқығын қорғаудың ұғымы және негізгі азаматтық құқықтық
әдістері.
2.2. Меншік құқығын қорғаудың заттық – құқықтық әдістері
2.3. Меншік құқығын бұзатын мемлекеттік органдардың шешімдердің
жарамсыз деп тану туралы талаптар
2.4. Басқа да заттық құқықтар түрлерін азаматтық құқықта қорғау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ.
Меншік ұғымы сан ғасырлар бойы сараптан өтіп, ойы озық, ақыл кемел
адамдардың талқы-таразысынан шыққан толыққанды түсініктер қатарына жатады.
Дегенмен іс теориялық мағынадағы таным-біліммен, күреспен ғана шектелмесе
керек. Бүкіл дүние жүзін дүр сілкіндірген әлеуметтік соғыстардың басты
себептенінің бірі ретінде қалыптасқан меншік қатынастарын өзгерту осы
қатынастардың жаңа құрылымын қалыптастыру болып табылады. Бір жағдайларда
осындай іс-әрекеттер жетістіктерге жеткізсе, келесі жағдайларда толық
құлдырауға әкеп соғып жатады.
Жиырмасыншы ғасырдың даму үрдісі барысында біздің елде меншік
қатынастарын бұзу екі мәрте жүргізілді. Оынң біріншісі 1917 жылдың қазан
айында басталып адам төзгісіз солақай сұрапыл зардаптарға әкеліп тірегені
белгілі. Екіншісі қазіргі кезеңде жүргізіліп жатыр. Оның негізгі мақсаты
меншік қатынастарының шынайы мазмұнын қалпына келтірулерінің әлеуетті
бөлігін қалыптастыру болып табылады.
әрине, қазіргі уақтта меншік қатынастарын қалыптастыру қажеттілігі
айқын көрініп тұр. өйткені, бұл қатынастарды дамыту нарықтық экономиканы
дамытудың алғышарттарының бірі болып табылады. Елімізде жүргізілген
жекешелендіру жеке меншік қатынастарын қалыптастырудың алғашқы қадамдарының
бірі еді. Қазіргі уақытта елімізде меншік қатынастары қызу қарқын алып келе
жатыр.
Меншік қатынастары кез келген қоғамның экономикалық негізін
қалыптастырады, сондықтан осы қатынастарды қорғау қандай да болмасын
жүйенің маңызды мақсаты болып табылады. Әрине, меншік қатынастарының кеңеюі
мүлікке қатысты даулардың көбейуін туындатады. Сондықтанда меншік
қатынастарын реттейтін және қорғайтын заң нормаларын жетілдіріп, толықтырып
отыруда аса маңызды мәселелер санатына жатады.
Бұл жұмыстың негізгі мақсаты меншік ұғымының мәнін ашып, меншік
құқығын және басқа заттық құқықтарды қорғаудың әдістерін жан-жақты
қарастыры, заң факультеттерінің тәлімгерлеріне меншік құқығы оқылатын
дәрістерге қосымша оқу құралын дайындап шығару болды.
І ТАРАУ. Меншік құқығының жалпы жағдайлары.
3. Меншік экономикалық категория ретінде және оның құқықтағы
көрінісі.
Адамдардың өмір сүруіне қажетті барлық материалдық игіліктердің бірден-
бір қайнар көзі қоғамдық өндіріс процесі болып саналады (егер деп
есептесек). Барлық адамзат тәжірбиесі көрсеткендей мұндай өндірісті жалғыз
адам жүзеге асыра алмайды. Адамдар әрқашан да қоғамдық қарым қатынастарға
түсіп отырады, бұл қатынастар ең алдымен өнідістік сипаттағы қатынастар
болып табылады. К.Маркстің айтуынша: қандайда болмасын өндіріс жеке
адамның белгілі бір қоғамдық нысандар шегінде және соның көмегімен табиғат
заттарын иелену болып табылады. Осы пікірге сүйенсек, өндірістің мәні –
иелену яғни, өндіріс нәтижесінде алынған материалдық игіліктерді
меншіктену. Иелену нәтижесінде белгілі бір заттың адамның меншігіне өтуі
нақты осы заттың басқа бір адамдар тобына оқшауланумен тығыз байланысты.
Меншік термині әр алуан мағынада қолданылады. Бір жағдайларда мұны
мүлік немесе зат түсінігінің эквиваленті, синонимі ретінде қарастырады.
Мысалы меншікке беру немесе меншікке алу туралы сөз болғанда. Басқа
жағдайда сөз тек қана экономикалық қатынас ретінде қабылданса, ал кейбір
жағдайда бұл түсінікті таза заңдық категория ретінде ұғады (мысалы, меншік
құқығы, т.с.с.).
Осыған қарап, меншік терминінін өзара ұқсас екі терминін
тұрғыдатүсінуге болады:
А) меншік экономикалық мағынада немесе меншік de facto (лат. – іс
жүзінде деректі);
Б) меншік заңдық мағынада de jure (лат. – іс жүзінде, деректі).
Осы екі ұғым бір-бірінен қалайша ерекшеленеді? Бұл сауалға ең алдымен
меншіктің экономикалық мазмұнын аша отырып жауап беріп көрелік.
Суханов Е.А. Лекции о праве собственности. М.: Юридическая литература,
1991. – С.7.
Егер біз меншіктің экономикалық қатынасын бөлшектейтін болсақ, онда
біз оның екі элементін аңғарамыз: (меншік иесі) және қандай да бір мүлік.
Бізге бұл жерде меншік бір субъектінің белгілі бір затқа қатысы ретінде
көрінуі мүмкін. Өткені меншік иесі, мысалы: бұл автомашина менікі деп
айтады. Сонымен қатар бұл жағдайда осы зат кімдікі екенін тікелей нақтылап
қана қоймай, сондай-ақ жанама түрде бұл затты басқа тұлғалардың меншігінен
оқшауландырады (яғни бұлзаты басқа ешкім иелене алмайды). Сондықтанда
меншіктің экономикалық қатынасын дұрыс түрде мына формулада көрсету керек:
субъект (меншік иесі)-мүлік-басқа субъектілер (меншік иелері болып
табылмайтын тұлғалар немесе мүлікті уақытша иеленушілер).
Меншік ұғымын барынша байыпты тұрғыда жеке тұлғаның немесе ұжымның
өзіне тиесілі затқа өзінікіне секілді қатысы ретінде түсіндіруге болады.
Меншік менікі мен сенікі айырмашылығының түп негізінде жатыр. Қандайда
болмасын меншіктің нысаны және түрі оның нақтылы бір жағдайдағы дәрежесіне
қарамастан, егерде бір жағдайдағы қоғамдық жоғарғы дәрежесіне қарамастан,
егерде бір адам өндіріс өнімдеріне өзінің заттарына секілді, ал басқалары
бөтеннін затына секілді қараған жағдайда ғана бұл меншік өмір сүре алады.
Онсыз меншік мүлдем жоқ болады. Бұл көзқарас тұрғысынан қарағанда, кез
келген меншік нысаны жеке, дербес болып табылады.
Осы берілген қарапайым анықтамадан келесі нәрсені түсінуге болады,
меншік – адамның белгілі бір затқа қатынасы. Мұнымен меншік мазмұны
шектелмейді. Сонымен қатар, осы заттың иелері болып табылмайтын тұлғалар
оған бөтеннің затына секілді қарауы тиіс, яғни меншік бұл заттарға қатысты
адамдардың арасындағы қарым-қатынасты білдіреді. Бір жағынан заттың иесі
затты өзінің меншігі ретінде қарайтын және екінші жағынанзаттың иелеріболып
табылмайтын адамдар, яғни барлық үшінші тұлғалар, затқа бөтеннің мүлкі
ретінде қарауы керек.
Иелену жөніндегі қатынастар ең алдымен шаруашылық қызметке байланысты
мүлікке тарайды. Оның құрамына өндіріс факторлары кіреді (материалдық
игіліктер және интелектуалдық қызметтің нәтижелері). Бір
Пугински Б.И., Сайфулин Д.Н. Правовая экономика: проблемы становления.
– М., 1991.-с.215.
кезде меншік объектілеріне адам факторлары да жатқан (бұл
құлиеленушілік құрылым кезінде болған).
Меншікті жан-жақты зеріттеу ең басты үш әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді қарастыруға мүмкіндік береді:
1. Кім (қандай шаруашылық субъектілер) экономикалық билікке
ие және қандай өндіріс нәтижелері мен факторларын
меншіктеген?
2. Қандай экономикалық байланыстар өндірістік қатынастардың
жағдайын жақсартады?
3. Шаруашылық қызметтер мен кірістер кімге тиесілі?
Осыған сәйкес меншіктің эканомикалық қатынасының біртұтас жүйесі
келесі элементтерден құралады: а) өндіріс нәтижелерімен факторларын иелену;
б) материалдық игіліктерді және басқа да мүліктерді эканомикалық тұтынуды
жүзеге асыру.
Енді бұл жүйені жеке-жеке қарастырайық.
Иелену – заттарға өзінікі секілді қатынасын орнататын адамдар
арасындағы эканомикалық байланыс. Мұндай байланыс өзінің терең тамырларын
өндірістік процестерден тартады. өйткені, кез келген материалдық
игіліктерді өндіру, негізінен, адамдардың өз қажеттерін қанағаттандыу үшін
табиғат заттарын және энергисын иеленуі болып табылады. Осыдан бір
қорытынды жасауға болады: егер иелену өндіріссіз мүмкін болмаса, онда
өнідіріс үнемі белгілі бір меншік нысанының шегінде өтеді.
Мұндай түрдегі меншіктің түсінігі ақша- тауар айырбастау қатынасына
негізделген нарықтық шаруашылықтың салдарынан қалыптасқан. Натуралдық
шаруашылықта өндірісшіге өзі өндірген өнімді иелену қажет емес, ол онсыз да
тек қана өзіне тиесілі. өндірілген өнімді айырбастау қажеттілігі туған
кезден бастап (өнім эканомикалық тауар қалпына ауысқан кезде), оны алдын
ала иеленбей айырбастау мүмкін емес болмай қалады, яғни өнімді
оқшауландыруды (айырбастауды) оны
----------------------------
Борисов Е.Ф. Экономическая теория. – М.: Юрист, 1997. – С.187.
Маттей У., Суханов Е.А. Основные положения права собственности. – М.:
Юрист, 1999 – С.299.
иеленген адам ғана жүзеге асыра алады. Бұл қолайсыз зардаптардың алдын
алу үшін керек шара. Сондықтан да иелену қатынастары тауар айналымының
қажетті алғышарты болып табылады.
Иеленудің өзі тікелей қарама-қарсы қатынас оқшауландырумен де
сабақтасып, өзара байланысып жататын кездері де болады. Мәселен, қоғамның
бір бөлігі барлық өндіріс құралдарын басып алып, ал басқа бөлігі күнкөріс
көзісіз, қалған жағдайда немесе бір адамдар өндірген өнімдердің ешқандай
құны өтелмей, оны басқа адамдар иеленіп алған жағдайда. Мұндай қатынастар,
мысалы, феодалдар мен крепостной шаруалар арасында орын алған.
Тауар өндірісі міндетті түрде мүліктік теңсіздікті тудырады және де
материалдық игіліктер тек қана оны өндірген адамдардың қолында шоғырланбауы
мүмкін. Мұнда өндірілген өнім тауарға айналып, өндірушіден бөлініп шығып,
оны өндіруге қатыспаған адамның меншігіне, яғни бөлу және айырбастау
қатынасына түсушінің меншігіне өтуі мүмкін.
Өндіріс құрал иелерінің өздері үнемі өндірушілік қызметпен айналыса
бермейді: олар басқа іскер адамдарға белгілі бір талаптар қоя отырып, өз
мүлкін шаруашылық мақсаттарға пайдалануға беруі мүмкін. Мұндай жағдайда
меншік иесі мен кәсіпкер арасында мүлікті шаруашылық пайдалану қатынастары
туындайды. Соның нәтижесінде шынайы түрде бөтенніңмүлкін уақытша иелену
және пайдалану мүмкіндігін алады.
Бөтеннің меншігін шаруашылық пайдалану қатынастарына мысал ретінде
мүлікті жалға беру шартын келтіруге болады, яғни бір тұлғаның мүмкін
белгілі бір ақы үшін басқа тұлғаға уақытша пайдаланға беру туралы шарт. Нақ
сондай жағдайды концессия шартынан көруге болады. Бұл шарт
бойыншамемлекет белгілі бір өндірістік қызмет үшін жеке тұлғаларға және
шетел фирмаларына өндірістік кәсіпорындарды немесе жер учаскелерін жалға
береді.
Меншік егерде оның иесіне кіріс әкелсе, экономикалық тұрғыда жүзеге
асырылады. Мұндай кіріс өндіріс құралдарын пайдалану, еңбек ету нәтижесінде
---------------------------------
Борисов Е.Ф. Экономическая. – М.: Юрист, 1997. – С.187.
алынған, қайта, жаңадан жасалған өнім немесе оның бір бөлігі түрінде
болуы мүмкін. Бұл мысалы түсім, салық, әр түрлі төлемдер болуы мүмкін.
Мүлікті жалға алу-беру кезінде жалдам төлемақысы белгіленеді. Бұл төлемнің
ішіне меншік иесінің сол мүлікке салған капиталға тиесілі пайыздары, сондай-
ақ мүлікті пайдалану нәтижесінде алынған кірістің жартысы енеді. Концессия
жасасқан кезде алдын-ала төлемдерді немесе тапқан пайдадан түсетін тиесілі
үлесін белгілеп алады, мұны уақытша мүлік иелері меншік иелеріне төлеуге
міндетті.
Бұл меншіктің эконоикалық қатынас жүйелерінің барлық шаруашылық
процесінің басынан аяғына дейін қамтитынын көрсетеді. Ол адамдардың
игіліктермен қызметтерді өндіру, айырбастау және тұтыну қатынастарының
арқау белі болып табылады.
Сонымен, меншіктің экономикалық мазмұны:
Біріншіден, тұлға белгілі бір материалдық игіліктерді иеленеді және
сол арқылы осы игіліктерді басқатұлғалардан оқшауландырады;
Екіншіден, мүлікті иелену адамның оған шаруашылық басшылық жасай
алуына байланысты, яғни нақты бір мүлікті иеленген адамның өз мүддесін
басшылыққа ала отырып, мүлікті өзі қарауы бойынша пайдалану;
Үшіншіден, мүлікті иеленген адам мүліктік игіліктерді пайдаланып
қоймай, сонымен қатар оған з заттарын қалыпты жағдайда ұстап, тұру міндеті
жүктеледі, яғни жөндеулер жүргізу және күзету, оың бұзылуы және жойылуы
тәуекелін моыйна алу.
Басқаша айтқанда, тек қана меншіктің игіліктерін пайдаланып және
ауыртпалықтарын атқару шынайы меншік иесінің мәртебесін көтереді. Ал
мүліктің ауыртпалықтарын атқармау және оның бұзылу-жойылу тәуекелін мойнына
алмау оны ешқашан шынайы меншік иесі қылмайды.
Әрине, меншік қатынастарының барлық жүйесі адамдар бойында материалдық-
экономикалық, мүліктік мүдделер тудырады. Оның ең бастысы өз қажеттерін
неғұрлым көбірек қанағаттандыру үшін өз меншігіндегі игіліктерді көбейтіп
отыру шығар, тегінде. Осылайша, мүдделер арқылы адамдардың шаруашылық мінез-
құлқын, мазмұныны және бағытын анықтайды.
Бірақ та адам өз мүдделерін ұстана отырып, жалпы қоғамдық мүдделермен
қақтығысуы мүмкін. Кім және қандай жағдайларда меншік тудырған қарама-
қайшылықтардың алдын алуға және тоқтатуға, сондай-ақ өндіріс агенттерінің
мінез-құлықтарын реттеп отыруға қабілетті? Бұл қоғамдық мәселені мемлекет
және құқық атқарады.
Қоғамның экономикалық және басқа да қажеттіліктері сана арқылы өтіп,
заңдық нормалар қалпына түсіп, ақыр соңында құқықтық ережелерде көрініс
табады. Осындай жолмен бір жағынан мүдделер және қажеттіліктермен, екінші
жағынан құқықпен ара қатынасы құқықтық сана арқылы негізделеді.
Құқық тауар өндірісі жағдайларында меншік қатынасын дамытуда ерекше
қызмет атқарады. Ол өндірілген өнім тауарға айналып, өзін өндірушіден
бөлініп шығып, құқықтың көмегімен басқа адамның, яғни өндіріс процесіне
қатыспаған тек қана саудагер ретінде бөлу және айырбастау процесіне
қатысқан адам меншігіне өту кезінде айқын байқалады.
Мұндай жағдайда меншік өндірістік прцеске қатысу нәтижесінен де,
өндірістік иелену нәтижесінен де емес, өндірілген тауарларды бөлу,
процесіне қатысу нәтижесінен пайда болады. Бұл жағдайдың тұрақтылығын
сақтау құқықсыз мүмкін емес. Осындай ретпен құқық тауарлық өндіріс
жағдайларындағы меншіктік қатынастардың міндетті серігі болып табылады.
Қалай дегенде де меншіктің экономикалық қатынастарының құқықтық нысаны
кез келген тауарлық шаруашылықта объективті түрде қажетті болады.
Меншіктің мүліктік (ерікті) қатынастары мемлекет тарапынан құқық қорғаусыз,
мәжбүрлеу шарасынсыз қалыпты дамып, қызмет ете алмайды.
Меншік қатынастарын құқықтық реттеу мінез-құлық ережелерінен құралады.
Олар:
Біріншіден, белгілі бір адамдарға (ұжымға) материалдық игіліктерді
иелену мүмкіндігін )немесе мүмкін еместігін) бекітеді, сол арқлы осы
игіліктерді иелену жағдайын заңды, нақтылы бекітіп береді.
Екіншіден, мүлік иелері мінез-құлқының мазмұныны және шегін бекітетін
ережелер, яғни мүлікке шаруашылық басшылық жасай алуының нақты
-------------------------
Маттей У., Суханов Е.А. Основаные положения права собственности. – М.:
Юрист, 1999 – С.299.
Василев В.А. Юридическая. – М.: Юридическая литература. 1991. – С.125.
мүмкіндіктерін сипаттайтын, заңмен қорғалатын олардың өкілеттіктері.
Үшіншіден, бұған материалдық игіліктерге және оларға басшылықты жүзеге
асыру мүмкіндігіне басқа адамдардың қол сұғуларынан қорғайтын құқықтық
әдістер кіреді.
Осы аталып өткен ережелер, өздерінің заңдық табиғаты бойынша әр текті,
сан салалы болып келеді. Іс жүзінде бірінші топтағы нормаларға
конституциялық құқық ережелері, яғни мемлекетпен мойындалатын және
қорғалатын меншік түрлері туралы ережелер, сондай-ақ меншікке құқықтардың
пайда болу және тоқтатылатын әдістерін бекітетін әкімшілік-құқықтық
жәнеазаматтық құқықтық нормалар жатады. Екінші топқа ең алдымен мүлікке
қатысты мүлік иелерінің және басқа да иеленушілердің өкілеттігін
белгілейтін азаматтық-құқықтық нормалар, сондай-ақ тиісті мүліктік-құқықтық
режимді белгілейтін басқа құқық салаларының нормалары жатады (мыс, белгілі
бір мүлік түрлеріне қатысты азаматтарғақандай да бір мәмілелер жасауға
әкімшілік тыйым салу). Үшіншітоптағы ережелер меншік қатынастарын қорғайтын
азаматтық, әкімшілік, қылмыстық құқық нормаларын қамтиды.
Жоғарыда айтылған меншік қатынастары әр түрлі құқық саласындағы
нормалармен реттелгенін байқау қиын емес. Ожан соң, меншік қатынастарын
реттейтін құқықтық нормалар жиынтығының кешенді, сала-аралықмазмұнға ие
екенін көруге болады, бірақ та оның өзегін, сөз жо, азаматтық-құқықтық
нормалар қорғайды.
Белгілі бір дәрежеде оны біртұтас құқықтық институт – меншік құқығы
ретінде қарауға болады. Бірақ бұдан келіп меншік құқығын материалдық
игіліктерді иелену жөніндегі меншік қатынастарын реттейтін жалғыз институт
деп тұжырым шығаруға болмайды. Бұл қатынас азаматтық-құқықтықта да тек қана
меншік құқығы көмегімен ғана реттелмей, мүлікке қатысты басқа да заттық
құқықтар арқылы реттеледі. Осы заттық құқықтар материалдық игіліктерге
басшылықты жүзеге асыруда тек қана олардың иелеріне ғана емес, сондай-ақ
басқа да тұлғаларға билік ету мүмкіндігін береді.
Егер де меншікті тар мағынада түсінетін болсақ, яғни, материалдық
игіліктерді иелену процесіндегідей, өндірістік қатынастар статикасы
ретінде қабылдасақ, онда ол осы өндірістік қатынастар саласын құқықтық
реттеуші, арнайы осы мақсат үшін бағытталған ерекше құқықтық институт –
меншік құқығын бөліп аоып, қарастыруға мүмкіндік беретін белгілі бір
сипатқа және мән-маңызға ие болады.
Меншік құқығы материалдық игіліктерді иелену жағдайындағы меншіктік
мүліктік (ерікті) қатынастар статистикасын реттейді. Осы қатынастардың
динамикасы, яғни материалдық игіліктердің бір адамнан екіншісіне өтуі, ең
алдымен міндеттемелік құқықпен негізделеді.
Бұл қатынастар объективті түрде тауар-ақша нысанына айналып, сол
арқылы азаматтық-құқықтық реттеу пәнін құрайтынын атап өту маңызды болып
табылады. Яғни, осы қатынастарды регламенттейтін нормалар заңдық табиғаты
бойынша тек қана азаматтық-құқықтық нормалар бола алады (өйткені, мұнда
формалдық тең құқықты, тәуелсіз тауар иеленушілер қатынасына түседі). Басқа
құқық салалары ақша-тауар қатынастарына жатпайтын меншік құқығы
институтының құрамдас бөлігі ретінде қарастырыла алады.
Азаматтық-құқықтық институт меншік құқығының: меншік иесі
өкілеттілігінің мазмұны мен сипатына меншік құқығының объектілерінің
азаматтық-құқықтық режимін; меншік құқығының ныасанын; осы құқықты
қорғаудың азаматтық-құқықтық әдістерін бекітетін нормаларды қамтиды.
Осы аталған азаматтық-құқықтық нормалар жиынтығы объективті тұрғыда
материалдық игіліктерді белгілі бір тұлғалардың иелігіне бекітетін,
реттейтінжәне қорғайтын ерекше азаматтық-құқықтық институт ретінде меншік
құқығын құрайды.
Мүлік иесіне заңмен берілген өкілеттіліктің нақты мүмкіндіктерін ашу
үшін, яғни оның заңды билігінің өлшемін сипаттау үшін субъективті тұрғыда
меншік құқығының категориясын қарауымыз керек.
Меншік құқығының субъективті мазмұнын сипаттау оның өкілеттілігін
сипаттау арқылы жүзеге асырылады.
Субъектілердің өзі екі түрге бөлінеді:
Жеке тұлға – адам, азаматтық (мүліктік) құқықтар мен міндеттер
субъектісі;
Заңды тұлға – ұйым (адамдар бірлестігі, кәсіпорындар, мекемелер)
азаматтық құқықтар мен міндеттер субъектісі болып табылады. Осы әлеуметтік
құрылым шаруашылық байланыстарға өз атынан, бірегей тұлға ретінде түседі.
Аталған тұлғалар арасындағы мүліктік қатынастарды мемлекет заңды түрде
реттегеннен кейін, олар меншік құқығымен бөлінеді. ҚР Азаматтық кодексінің
188-бабына сәйкес, меншік құқығы дегеніміз субеъктінің заң құхаттары арқылы
танылатын және қорғалалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену,
пайдалану және билік ету құқығы.
1. иелену құқығы дегеніміз мүлікті іс жүзінде иеленуді жүзеге асыруды заң
жүзінде қамтамасыз ету. Мүлікті заңды иелену әрқашанда құқықтық
тұрғыда негізделеді (заң, шарт, әкімшілік акт).
2. пайдалану құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін
алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі.
Пайда кірі, өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарда болуы мүмкін.
Меншік иесі өз мүлкін басқа тұлғаларға белгілі бір шарттарда және
белгілі бір мерзімге пайдалануға бере алады. Мұндай пайдалану құқығының
шегі заңмен, шартпен және т.б. құқықтық негіздермен анықталады.
3. Билік ету құқығы дегеніміз мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің
заңмен қамтамасыз етілуі. Ол көбінесе әртүрлі мәмілелер жасасу арқылы
жүзеге асырылады.
Меншік иесінің жоғарыда айтылған өкілеттері оның өз бастамасы бойынша
уақытша шектелуі мүмкін. Мысалы, өз мүлкін басқа адамға жалға беріп қойған
адам, шарт мерзімі біткенше өзін иелену және пайдалану құқығынан айырады.
Меншік иесі өзіне тиісті затты пайдалануда, яғни өз меншік құқығын
жүзеге асыруда ерікті болып келеді, сондықтан да оның еркіне қарсы оған
тиесілі мүлікті пайдалану қандай да бір жауапкершілікке әкеп соғуы мүмкін.
-------------------------
Борисов Е.Ф. Экономическая теория. – М.: Юрист, 1997. – С.187.
1.2. Меншік құқығының объектілері.
Меншік құқығының объектілері заңдық табиғаты бойынша сан алуан болып
келеді. Жер учаскесі, кітіп, су қоймасы, бау-бақша, жануар, компьютерлік
бағдарлама, бағалы қағаздар және с.с. – осылардың барлығы органикалық
ресурстар санатына жатады. Қоғамдық ғылымдар тұрғысынан олар субъективтік
меншік құқығының объектісі ретінде қарастырылуы мүмкін.
Азаматтық құқықта заттар деп денелік сезуге мүмкіндік бар объекілер,
тауардың эканомикалық нысаны бар заттар танылады. Заттар белгілі бір
материлдық құндылығы бар еңбектің нәтижесі болып табылады. Оларға тек қана
әдеттегі өндіріс құрал-жабдықтары немесе әртүрлі тұтыну заттары ғана
жатпайды, сонымен қатар ақша және бағалы қағаздар жатады. Сондай-ақ
азаматтық құқықта заттардың санатына, адамдардың еңбегімен өндірілген
немесе алынған, сондықтан да тауарға айналған әртүрлі энергетикалық
ресурстар және шикізаттар түрлері жатады. Қалыпты жағдайдағы атмосфералық
ауа азаматтық құқықтық ішінара меншік құқығының объектісі бола алмайды, ал,
егерде ауа немесе оның құрамдас бөлігі адамдардың еңбегінің нәтижесінде
өзгертілсе немесе қалайда бір ерекшеленсе (қыздырылған ауа-пар, сұйықталған
ауа-газ, компрессордың көмегімен сығылған ауа және т.б.) олар тауарға
айналып, азаматтық құқықтың объектісі болып табылады.
Меншік қатынастарында жер және басқа да табиғи ресурстар, әлбетте,
ерекше орын алады, олар әдетте еңбек нәтижесі болып табылмайды (арнайы
өңделген жер учаскелерін немесе қолмен отырғызған ормандарды
есептемегенде). Бұл объектілер адам еңбегінің нәтижесінде пайда болмаса да,
қандайда бір түрде тауарлық айналымға тартылады. Сондықтан да азаматтық
құқықтық қатынастың объектіері ретінде жер учаскелері, жер қойнауының
балықтары, су қорлары және басқа да табиғи ресурстар заттар категориясына
жатады.
Тұлғаға жеке меншік негізінде тиесілі мүліктің құрамына жеке
міндеттемелік құқықтар енуі мүмкін (мысалы, банктегі салымды талап ету,
бөтеннің мүлкін пайдалану құқығы) корпаративтік құқықтар (акционерлік және
басқа да шаруашылық қоғамдарға, коорпатативтерге қатысу құқығы), сондай-ақ
айрықша құқық құрамына кейбір өкілеттіліктер. Олар сол арқылы заттың құқық
режиміне өтпейді, бірақта біртұтас кешен ретінде тұлғаға тиісті мүліктің
құрамында болады. Нақ осы кешен мүмкін болатын несие берушілердің талап қою
объектісін құрайды. Тек қана осындай мүліктік кешен азаматтық айналымның
тәуелсіз және тұтас объектісінің құрамында болып, белгілі бір жағдайларды
сақтай отырып, сатып алу-сатунемесе жалгерлік шарты бойынша оқшаулана
алады.
Азаматтық құқықта заттардың жіктелуінің маңызды критериі олардың
айналым қабілеттілігі болып табылады, яғни мүліктік айналым объектісі бола
алу және иелерін айырбастай алу қабілеттілігі. Олардың бірі – арнайы билік
органдарының рұқсатынсыз азаматтық құқықтық мәліметтер нәтижесінде еркін
бір тұлғаның екінші тұлғаға өте алуы. Айналымы рұқсат етілген заттар
заттардың басым бөлігін құрайды.
Басқа заттар тек қана айналымның арнайы қатысушыларының иелігінде
болуы мүмкін (мысалы, қару-жарақтың басым түрі) немесе билік органдарының
арнайы рұқсаты бойынша айналымда болуы мүмкін (мысалы, шетел валютасы және
валюталық құндылықтар). Мұндай заттар айналымнан шектелген заттар санатына
жатады. ҚР АК-нің 128-бабына сйәкес валюталық құндылықтармен мәміле жасасу
тәртібі арнайы заңдармен реттеледі. Сондықтан да шетел валютасын сату және
сатып алуға арнайы өкілеттік берілген объектілер арқылы ғана рұқсат
етіледі.
Валюталық құндылықтарды шекарадан әкелу және әкету арнайы кедендік
ережелерді сақтаумен жүзеге асырылады және т.с.с. Тарихи ескерткіштерді
сатып алу және сату бойынша мәмілелер билік органдарының ескертуін талап
етеді. Өйткені, мемлекет оларды сатуда басым құқыққа ие.
Үшіншісі, айналымнан алынған заттар, яғни мәміле объектісі бола
алмайтын және иесін ауыстыра алмайтын заттар. Олардың қатарына мысалы,
табиғи ресурстардың көбі (континенталдық шельфтің және теңіздің
экономикалық аймақтың байлығы, жер қойнауы, жер учаскелерінің және су
объектілерінің бірқатар түрлері және т.б.), тарихи-мәдени мұралардың аса
бағалы объектілері, қару-жарақтың басым түрі және қорғаныс объектілері,
кейбір маңызды кәсіпорындардың және мекемелердің құрал-жабдықтары. Мұндай
заттардың иесі тек қана мемлекет бола алады.
Қолданыстағы заттар, жеке тұрғын үй құрлысына, бау-бақша өсіруге,
шаруашылық жүргізуге алған жер учаскелерінің азаматтардың меншігінде
болуына мүмкіндік береді. Сондай-ақ, ауылдық жерлерде ғимараттарды,
құрылымдарды, басқа да қозғалмайтын мүліктерді сатып алу немесе мұраға алу
жолымен меншікке алған азаматтар осы объектілер орналасқан жер учаскелерін
де өз меншігіне алу құқығына ие. Жекешелендіру туралы құқықтық актілерде
жекешелендіріп жатқан кәсіпорындар және т.б. қозғалмайтын мүліктер
орналасқан жерлер азаматтардың жеке меншігіне өтеді делінген. Азаматтар
егер де қоршаған ортаға зиян келтірілмесе және басқа тұлғалардың заңды
мүдделері мен құқықтарын бұзбаса, жердің жеке иесі ретінде өз
өкілеттіктерін еркін үзеге асыра алады (ҚР АК 188-б. 4-т.).
Заңды тұлғалар жекешелендірген кәсіпорындар мен қозғалмайтын мүліктер
орналасқан жерлерді өз меншігі ретінде иеленеді.
Ерекше қоғамдық маңыздылығына байланысты жер учаскелерінің айналымы
заңды түрде шектелген, ол ең алдымен қоғамдық мүддеге байланысты. Өйткені,
мұндай текті объектілердің құрлымы және саны айқын, нақты себептерге
байланысты объективті шектелген, ал оларды пайдалану мәнгі, сондықтанда
қалай да болмасын жалпы қоғамның мүддесіне әсер етпей қоймайды. Мысалы, жер
учаскесінің иесі табиғатты қорғауға (экологиялық) байланысты талаптар мен
шектеулерді, бұл объектілерді қатаң мақсатқа сәйкес пайдалану (тұрғын
немесе өндірістік құрлыстарға, демелуға, ауыл шаруашылығын және өндіріс
жүргізу үшін және т.б.), оларды оңтайлы пайдалануға байланысты заң
талаптарын ескеру керек. Осы талаптарды сақтау меншік иесіне, жер учаскісін
алуға дейін, қолайсыз жағдайлар туғызуы мүмкін.
Қандай жерлер және қанша мөлшерде жеке меншіктің объектісі бола
алатыны туралы мәселелер азаматтық емес, жер туралы заңнамалармен ретеледі.
Осы заңдар жеке меншікке берілетін жердің шекті мөлшерін белгілейді. Осы
заңдардың барлығы ҚР Конституциясының негіздері қабылданған. Бұл бап
бойынша барлық жерлер және оның қойнауы мемлекеттін меншігінде болады және
заңмен белгіленген реттерде және мөлшерде жер жеке меншікте бола алады.
Сонымен қатар қозғалмайтын мүлікке жататын объектілерге байланысты
мәмілелер міндетті түрде мемлекеттік тіркеуден өтуге тиісті (АК-тің 118-
б.), сондықтанда бақылауға алынбаған жер айналымы мүмкін емес.
АК 192 бабының 2 тармағына сәйкес республикалық және комуналдық бюджет
қаражаттары, алтын және алмаз қоры жер және т.б. табиғи ресурстар заңды
тұлғалардың немесе азаматттардың меншігіне кірмесе мемекеттік меншігін
құрайды. Соған сай жер және табиғат ресурстары иесіз қалуы мүмкін емес,
өйткені оларды мемлекеттік меншікте екендігі жөнінде заңды призумция
бекітілді.
Берілуге рұқсат етілмейтін заттардың түрлері (айналымнан алынып
тасталған заттар) заң құжаттарында тікелей көрсетілуге тиіс. Айналымның
белгілі бір қатысушысына ғана тиесілі болуы мүмкін не алынуына немесе
берілуіне арнайы рұқсат бойынша (айналым қабілеттілгі шектеулі заттар) жол
берілетін заттардың түрлері заңдарда белгіленедщі (АК 116 –б. 2-3тт).
Сөйтіп заттардың айналым қабілеттілігін алу немесе шектеу тікелей заңның
бақылауында болады.
Заттардың қозғалатын және қозғалмайтын деп бөлінуінің заңдық маңызы
бар. Қозғалмайтын мүлікке заң үйлерді, ғимараттар, көп жылдық екпелер және
жермен тығыз байланысты өзге де мүліктерді орын ауыстыру, олардың мақсатына
сыйыспайтын шығын жұмсамайынша мүмкін болмайтын объектілерді жатқызады.
Мұндай объекілер орналасқан жерінен қозғалмайтындықтан оларға байланысты
мәмілелерді жасауға болатындықтан оларды алушылардың немесе айналымның
басқа қатысушыларының нақты бір объектінің құқықтық жайдайы қажетті
(мысалы, бұл үй не жер учаскесі кепілге салынған жоқпа екен, бұл объектіні
пайдалануға үшінші жақтың құқықтары бар ма екен және т.с.с.). өйткені, бұл
бағаға және мәміленің басқа талаптарына әсер етеді. Осының барлығын
қозғалмайтын мүлікке құқықтарды және оларға байланысты мәмілелерді арнайы
мемлекеттік тіркеу нәтижелері бойынша білуге болады (АК 118-б).
Мұндай тіркеу қозғалмайтын мүлікке құқықтардың пайда болуы, ауысуы
және тоқтауын мемлекеттің мойындауының және бекітуінің заңды актісі болып
келеді және тіркелген құқықтардың бар екендігі жөнінде жалғыз дәлелдеме
болып табылады. Мұндай құқтарды тек қана сот тәртібімен даулай алады.
Затты құқықтар, сондай-ақ жалгерлік және сенімді басқару құқығы жер
учаскесімен жер қойнауы учаскелерімен, ерекшеленген су объектілермен
орманмен көп жылдық екпелермен, ғимараттармен, құрылымдармен, тұрғын үймен,
кәсіпорынмен және кондаминиумдармен мәмілелер мемлекеттік тіркеуге жатады.
Тіркеу әділер органдарымен қозғалмайтын мүлікке құқтарды тіркеу
жөніндегі бөлімдерінде жүзеге асырылады. Орган құқық иеленушінің өтініші
бойынша тіркелген құқық немесе мәміле туралы құжат беру арқылы не тіркеу
үшін табыс етілген құжатқа жазба жасау арқылы тіркеуден өткендігін растауға
мінждетті. Тіркеу жария түрде өтеді. Тіркеуді жүзеге асыруша орган жасаған
тіркеумен тіркелген құқықтар туралы ақпаратты кез келген адамға беруге
міндетті. Мемлекеттік тіркеуден бас тартқан жағдайда немесе тіркеуден
негізсіз жалтарған жағдайда сотқа шағым жасауға мүмкін.
Қозғалмайтын заттарды және онымен мәмілелерді мемлекеттік тіркеу
олардың құқықтық режимінің басты негізін құрайды бұл негіз осы айналым
объектілерінің нақты тек қасиеттеріне емес ең алдымен заңды себептерге
байланысты пайда болады. Осыған байланысты заң қозғалмайтын мүлік режимін
кейбір қозғалатын объектілерге таратады. Мысалы, әуе және су кемелері,
ғарыштық объектілер (олар арнайы ережелерге сәйкес ерекше регистірлерде
мемлекеттік тіркеуге тиіс).
Жермен байланысты емес және заңмен қозғалмайтын мүлік ретінде
танылмаған заттар қозғалмайтын мүліктердің қатарына жатпайды (сондықтан да
өзінің құқықтық жағдайын тіркеуді қажет етпейді). Мысалы, ұйді бұзу
сатқан кезде мәміленің объектісі негізінен үй емес, құрылыс материалдарының
жиынтығы болып табылады, ал ол өз бетімен жермен ешқандай байланыста
болмайды. Қозғалмайтын мүлікке жатпайтын барлық заттар қозғалатын мүлік деп
танылады (АК 117-б. 3-т.).
Заңмен кейбір қозғалатын заттардың түрлерімен жасалатын мәмілелердің
мемлекеттік тіркелуі бекітілуі мүмкін (АК 116-б. 3-т). Мысалы кейбір
айналымнан шектелген заттармен бұл жағдайда ол құқық туғызушылық мәнге ие
және мәмілелердің шынайлылығына әсерін тигізеді. Оны кейбір қозғалатын
мүліктердің техникалық тіркеумен шатастыруға болмайды. Мысалы авто-
моткөліктердің немесе атыс қаруының тиісті ішкі істер органдарында
тіркелуі. Мұндай тіркеу құқықтың пайда болуына өзгертілуіне немесе
тоқтатылуына әсерін тигізбейді. Тек қана азаматтық құқтарды жүзеге асыруға
ғана ықпал етеді.
Қозғалмайтын мүліктің ерекше бір түрі біртұтас зат ретінде ортақ
мақсатқа пайдаланатын өзара байланысты қозғалмайтын және қозғалатын заттар
кешені болып табылады. Оларға кәсіпорындар және кондоминиумдар жатады.
Біздің заңдарда кәсіпорын термині кейбір заңды тұлғалар түрлерін,
азаматтық құқықтық субъектілерін белгілеу үшін қолданылады. Бірақта кәдімгі
мүліктік айналымда кәсіпорындар құқық субъектілері емес объектілер ретінде
қарастырылады. Кәсіпорын азаматтық айналымның объектісі ретінде өзімен жай
зат немесе заттар жиынтығы ретінде тұтас мүліктік кешен ретінде, өз
құрамына қозғалатын және қозғалмайтын мүліктермен қатар, талап ету,
пайдалану міндеттеме атқару жөніндегі міндеттемелік құқықтар, сондай ақ
кейбір айрықша құқықтар (фирма атауы, тауар белгісі т.с.с.) құрайды (АК-119-
б).
Әрине, осындай құқықтардың және міндеттердің субъектісі мүлік емес,
заңды тұлға (немесе басқа меншік иесі) болып табылады. Сондықтан заң
кәсіпорынды объект ретінде бірегей кәсіпорындардың мүлікпен түсінеді.
Бірақта азаматтық айналымның объектісі кәсіпорынның бір бөлігі. Мысалы
цехтың мүлкі және азаматтық құқық субъектілігі жоқ өндірістік бірлік
(мысалы магазин, кафе, қонақ үй және т.с.с.) бола алады. Осындай мүліктік
кешендерді сату, жалға беру, кепілге салу, т.б. мәмілелерді жасау кезінде
меншік иесі шарт талаптарына сәйкес сатып алушыға немесе басқа контрогентке
осы объектінің құрамысна енетін қозғалатын және қозғалмайтын заттармен
қатар оларға қатысты өзінің құқықтарымен міндеттерінде береді.
Мүліктік кешендердің басқа бір түрі кондоминиум болып табылады. Тұрғын
үй заңы кондониум деп қозғалмайтын мүлік кешенін таниды бұл мүліктік
кешеннің құрамына жер учаскесі орналасқан тұрғын ғимарат кіреді. Бұл
ғимарттың жекелеген тұрғын бөлмелері нақты иелердің жеке меншігінде болады.
Ал қалған бөліктері ортақ үлесті меншігінде болады. Мұндай жағдай әдетте
көп пәтерлі үйлерді жекешеленген кезде болады мұнда жағдай әдетте көп
пәтерлі үйлерді жеке пәтерлердің иелері олардың ортақ иелігіндегі сәкіні
лифтерді, төбені, жер төлелерді электрлік, сантехникалық және т.б. құрал-
жабдықтарды сондай-ақ үй алды алаңын бірігіп пайдалану керек.
Кондоминиумның заңды ерекшелігі тұрғын пәтер иесінің өз меншік құқығындағы
пәтерді соттан ортақ меншіктегі мүліктің өз үлесін оқшауландыра алмауы және
керісінше жасауға мүмкіндіктің жоқтығы болып табылады.
Заттар сондай-ақ жеке анықталған тектік белгілер бойынша бөлінеді.
Тектік түсінігі әдетте қозғалатын заттарға қатысты қолданылады. өйткені
қозғалмайтын заттар олардың мемлекеттік тіркелуіне байланысты жеке
анықталған болып келеді. Жеке анықталған заттар заңда айырбастала алмайтын
заттар деп танылады. Мұндай заттар жойылған немесе бүлінген жағдайда
міндетті тұлғадан тек қана шығынды өтеуін талап етуге болады. Ал басқа
жағдайда міндетті тұлғадан тек жеке анықталған заттың нақты өзін ғана талап
ете аламыз.
Текті анықталған заттар заңды тұрғыда айырбастала алатын заттар деп
саналады. Сондықтанда мұндай заттардың жойылуына байланысты міндеттеме
орындалмаса өкілетті тұлға осы тектес заттың біреуін талап ете алады.
Заңды көзқарас тұрғысынан заттар бөлінетін және бөлінбейтін болып
бөлінуі мүмкін. АК 120-бабына сәйкес бөлінбейтін заттар деп өзінің
шаруашылық мақсатын өзгертпей бөлуге болмайтын немесе заң құжаттарында
ұйғарылуына қарай бөлуге жатпайтын мүлікті айтамыз. Мысалы екі адамның
ортақ меншігіндегі автомобильді оларға тең қылып беруге мүмкін емес.
Бөлінетін мүлік дегеніміз – бөлу нәтижесінде бөліктері өз мақсатын
жоғалтпайтын мүлік. Бұл жағдайлар ортақ меншік объектілерін бөлген кезде АК
218-б. Осындай заттарға қатысты міндеттемелердің сипатын анықтағанда (АК
287-б.) т.б. жағдайларында заңды маңызға ие болады.
Азаматтық құқықта заттар басты зат жәнекерек жарақтар болып блінеді.
Керек жарақ яғни басты затқа қызмет етуге арналған және ортақ шаруашылық
мақсатқа қолданылуы сонымен байланысты болатын зат, егер заңдарда немесе
шарада өзгеше белгіленбесе басты затқа ілесіп жүреді (АК 122-б.). басты зат
және керек-жарақ күрделі зат болып табылмайтын,ал керек жарақты басты
заттың құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға болмайды бұл заттар өзара
тәуелсіз және өзінің жеке мақсаттары болады. Бірақ та шаруашылық және басқа
себептерге байланысты басты затқа қатысты қызмет етуші орын алады (мысалы
сурет басты зат болса, рама керек-жарақ болып табылады).
Ерекше азаматтық құқықтық режимге жемістер, азық түлік және табыстар
ие болады. АК 123 бабына сәйкес мүліктерді пайдалану нәтижесінде алынған
түсім (жемістер, өнімдер, табыстар) егер заңдарда шартта өзгеше
көзделмесе, осы мүлікті заңды негізде пайдаланушы адамға тиесілі болады.
Жемістер – заттың нақты органикалық өсу нәтижесі (егін, малдың және құстың
төлі). өнім – мүліктің жасанды өсуі және өндірістік пайдалану нәтижесінде
алынуы (мысалы бір зауыттың дайын өнімі). Кіріс – мүліктің экономикалық
өсуі алдымен ақша түрінде акция немесе салым бойынша түсімдер, жалгерлік
төлемдер т.с.с.).
Көп жағдайларда мүліктік айналымның объектісі жануарлар болып
табылады. Мұндай қатынастарға жалпы мүлік туралы ережелер қолданылады.
Азаматтық заңдылықтар қозғалатын заттардың қатарына ақшаны да
жатқызады. әдеттегідей олар тектік белгілермен анықталған және тұтынылатын
заттар ретінде қарастырылған.
Ақшаның басты функциясы – төлем құралы қызметін атқарады. ҚР
аумағындағы бірден бір төлем құрамы ұлттық банк шығаратын теңге болып
табылады.
Сонымен қатар ақша ерекше тауар ретінде - кейбір мәмілелердің дербес
пәні ретінде көрініс беруі мүмкін (мысалы қарыз алу және қарыз беру).
Дамыған мүліктік айналымдарда көптеген есеп айырысулар нақты емес есеп
айырысу түрінде жүзеге асырылады, яғни банктік шоттардағы және салымдардағы
қаражаттарды пайдалану арқылы нақты емес ақшалар айналымда төлем құралы
ретінде және ерекше тауар ретінде кең қолданылады. Олар нақты ақшаға оңай
ауыстырылады. Және қаразға өтеуге қолданылады. Сол арқылы олар кәдімгі
ақшаның функциясын атқарады.
Бірақ та өзінің заңды табиғаты бойынша нақты емес ақшалар талап ету
құқығы болып табылады. Олар заңды (яғни жалпыға міндетті) төлем құралы
ретінде санала алмайды. ҚР-да бір қатар жағдайларда оларды нақты түрге
аудару мүмкіндігі шектелген ал оларды пайдалану тек қана заңда белгіленген
тәртіптерді сақтай отырып қана мүмкін. Талап ету құқығы ретінде нақты емес
ақшалар мүлік түсінігіне сондай-ақ мүліктік кешен ретіндегі заттар құрамына
ене алады. Бірақ та олардың міндеттемелік құқықтың объектісі ретіндегі
азаматттық құқық режимі оларды заттарға жатқызу мүмкіндігін жоққа шығарады.
1.3. Меншік құқығының нысаны және түрлері.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабына сәйкес ҚР екі меншік
нысаны танылады: 1) мемлекеттік және 2) жеке меншік. Олар бірдей дәрежеде
мемлекетпен қорғалады.
АК меншіктің екі нысаны қарастырады: мемлекеттік меншік (192 баб) және
жеке меншік (191 баб). Меншіктің осы нысанына байланысты тарихта екі
көзқарас пайда болған.
Н.А.Бердяевтің айтуы бойынша жеке адамның меншігіне негізделген меншік
түріне батыстық, римдік түсінігі сәйкес келеді. Аталған меншіктің екінші
түріне Маркстің сипаттамадағы азияттық, антикалық, үнділік меншік
түсініктері сәйкес келеді.
Меншік құрылымының аталған түрлерге бөлінуі өркениеттік көзқарастарға
негізделген. Еуропалық өркениеттің даму шеңберінде нақтыланған меншік
түрі дамыды.
Қоғамдық меншік құрылымы тарихи ежелгі болып келеді; ең алдымен
мемлекеттік немесе мемлекеттік нысанында азиялық, үнді және кейбір
антикалық мемлекеттерде көрініс тапты.
Аталған түрлер шеңбеінде меншік нысандары қоғам қол жеткізген тарихтың
әрбір сатысына сәйкес қызмет атқарып және дамыды.
Бірақ, қаншалықты қарама-қайшылықты болсада меншіктің осы екі нысаны
бір бірін жоққа шығара алады. Б.И.Пугинский айтқандай, жеке меншіктің жоқ
болуы мүліктік теңдіктің кепілі болып табылмайтыны тарх дәлелденді.
1862 жылы К.Д.Новелин, А.И.Гельценге жазғандай: Мен жерді иеленудің
жалғыз түрі жеке меншікке қарсымын. Мен оның қағидасына қарсы емеспін,
бірақ та сонымен қатар ол туғызатын бәсекеге қарсы тежемеге қоғамдық жер
иеленуді көргім келеді. Мен қазір солай ойлаймын. Жеке меншіктің болмауы
оны алып тастау – ең
--------------------------------
Бердяев Н.А. Истоки и смысл русского коммунизма. – М.:1990.- С.92.
Пугинскый Б.И. Сайфуллин Д.Н. Правая экономика: проблемы становления –
М.:1991. – 245.
жоғарғы ақымақтық болар еді. Жеке бостандықты
құрбандыққа шалудың басы болар еді. Оны жасау да мүмкін емес. Екі
нысанды бірдей сақтау керек, өйткені олар бір бірін толықтырып, отырады.
Сондықтанда ҚР меншіктің екі нысанына да конституцияда бекітті.
Конституцияда меншіктің екі нысанға бөлінуі оларға меншік құқығының
субъектісі ретінде қарауы белгісі бойынша жүргізіледі.
Бұған байланысты жеке меншік мемлекеттік емес ретінде түсінеді. Егер
де меншік құқығының субъектісі мемлекет болса, онда сөз мемлекеттік меншік
жайлы. Субъектілері мемлекеттік емес заңды тұлғалар немесе азаматтар
болатын болса, онда жеке меншік жайлы айту керек. Мемлекетті меншік құқығы
объективті мағынада халыққа тиесілі материалдық игіліктерді бекітетін және
қорғайтын, сондай-ақ мемлекеттік (қоғамдық) мүлікті иелену және пайдалану
және қорғайтын оған билік ету тәртібін бекітетін құқықтық нормалардың
жиынтығы болып келеді.
Субъективті мағынада мемлекеттік меншік құқығы мемлекетке тиесілі
жалпы халықтың мүддесі ескеріле отырып, мемлекеттің өз қарауы бойынша
жүзеге асырылатын, мүлікті иелену, пайдалу және оған билік ету жөніндегі
өкілеттіліктермен сипатталады. Жеке және заңды тұлғаларға қарағанда олар
мемлекеттік меншікті мақсатқа сәйкес пайдалануы тиіс.
Заңдар меншікті түрлерге бөлінеді. Мемлекеттік меншік АК-ке сәйкес екі
түрге бөлінеді: республикалық және коммуналдық (192 б). Конституцияның 87
бабына сәйкес атқарушы органдардың жүргізуіне коммуналдық меншік пен
басқару жатады.
Мемлекет өз меншігіндегі мүлікке қатысты өзінің органдары және
тұлғалары арқылы жүзеге асырылады.
-----------------------------
Кавелин К.Д. Наш современный умственный строй. Статьи философии руский
истории и қультуры. – М.:1989. С.56.
Сулейменов М.К. Конституция РК и право собственностиКонституция РК
и актуалные проблемы юридической науки (материалы международный научтно-
практической конференции). – Алматы, 1997. – С.47.
Гражданское право. Учебник. Под ред. Сергеева А.П. Толстого Ю.К. М.:
Проспект. 2000. – С.352.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдары және ҚР
басқармасы, осы органдардың мәртебесін анықтайтын заңдық актілерде және
басқа актілерде бекітілген өкілеттіліктер шеңберінде, өз әрекеттерімен
мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтарға ие болады және жүзеге асырады,
міндеттерді атқарады және сотта өкілдік етеді.
Заңда қарастырылған жағдайларда және тәртіпте Қазақстан
Республикасының арнайы тапсырмасы бойынша және оынң атынан басқа да
мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар және азаматтар өкілдік ете алады
(АК111-б, 1.2-т).
Заң азаматтардың меншігін және меншік нысаны ретінде бекітті.
(Конституцияның 6 бабы АК-191-б).
АК сәйкес және меншік азаматтардың және мемлекеттік емес заңды
тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді. Осындай
жолман ұжымдық меншік және азаматтардың меншігі заңда ортақ терминмен
аталады – жеке меншік.
Азаматтардың жеке меншігінің пайда болуының негізінде иеленуі екі
нысаны жатыр. Жеке және ұжымдық. Азаматтық иеленудің жеке нысаны екі түрлі
әдіспен жүзеге асырылады: пайда табуға бағытталған жеке экономикалық
қызметі (мысалы өзінің жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өзінің жеке
үй шаруашылығында жұмыс істеу); 2. жеке өзінің еңбегіне негізделген
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру жолымен мысалы, қызмет көрсету,
жұмыстарды орындау. Жеке иеленудің екінші түрін ұйымдастырушылық құқықтық
нысанына байланысты екі түрге бөлуге болады: А) заңды тұлға құрмай ақ
қызмет ету; Б) заңды тұлға құрып қызмет ету.
Иеленудің ұжымдық нысаны да екі түрлі жолмен іске асырылады. 1. кез
келген меншік нысанындағы кәсіпорында жалдамалы жұмысшы ретінде жеке
еңбегімен; 2. Жалдамалы жұмыс күшін тартуға негізделген кәсіпкерлік қызмет.
Осы иеленудің екінші түрі де иелену нысанына байланысты екі түрге бөлінеді:
а) заңды тұлға құрмай-ақ кәсіпкерлік қызмет ету; б) заңды тұлға құрып,
кәсіпкерлік қызмет ету.
------------------------------
Гражданское право. Учебное пособие (часть общая)Под ред. Тулкугалиев
Г.И. Мауленов Г.С. – Алматы, 1999. – С.452.
Жоғары айтылған, иелену процесінде азаматтардың белсенді ролімен
сипатталатын меншіктің пайда болуының негіздерімен басқа тағыда екі негіз
белгілі: Жалпы әлеуметтік және жалпы азаматтық иелену әдістері. Жалпы
әлеуметтік әдісте азаматтарға бәсең рол беріледі. Жалпы әлеуметтік санатына
байланысты әр түрлі жәрдем ақылар қоғамдық тұтыну қорларының төлемдері
ізгілік көмек, т.б. жатады. Азаматтардың мүлікті иеленуінің жалпы азаматтық
әдістері: банктегі салымдарға тиесілі пайымдар, мұраны қабылдау, мүлікті
сыйға алу жеке қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған. Азаматттық
құқықтық мәмілелер құрайды.
Азаматтық иелену қатынастарын байланысты меншік құқығының пайда
болуының бастапқы және өндірістік түрлерін бөліп қарастыруға болады. Меншік
құқтарының пайда болуының бастапқы түрлеріне келесі жағдайлар жатады.
Табиғаттан бөліну кезіндежинауға немесе аулауға көпшілік қол жететін заттар
(АК 241-б); өзіне тиесілі материалдардан жаңа затты жасап шығарғанда (АК
235-б); бар затты бөлу кезінде мысалы, иесі табылмаған, жоғалған затты өз
меншігіне айналдырған кезде немесе алу мерзімінің өтіп кетуіне байланысты
(АК 240 -б) және заңмен көзделген басқа жағдайларда.
Меншік құқығы өндіріс саласында мүлікті айырбастау және бөлу кезінде
пайда болуы мүмкін яғни шарт жасасу, мұраны қабылдау арқылы, заңды тұлғаны
қайта құру арқылы және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І ТАРАУ. Меншік құқығының жалпы жағдайлары.
1. Меншік экономикалық категория ретінде және оның құқықтағы
көрінісі.
2. Меншік құқығының объектілері.
1.3. Меншік құқығының нысаны және түрлері.
1.4. Меншік құқығының пайда болуы және тоқтатылуы негіздері
ІІ-тарау. Меншік құқығын қорғаудың азаматтық әдістері.
2.1. Меншік құқығын қорғаудың ұғымы және негізгі азаматтық құқықтық
әдістері.
2.2. Меншік құқығын қорғаудың заттық – құқықтық әдістері
2.3. Меншік құқығын бұзатын мемлекеттік органдардың шешімдердің
жарамсыз деп тану туралы талаптар
2.4. Басқа да заттық құқықтар түрлерін азаматтық құқықта қорғау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ.
Меншік ұғымы сан ғасырлар бойы сараптан өтіп, ойы озық, ақыл кемел
адамдардың талқы-таразысынан шыққан толыққанды түсініктер қатарына жатады.
Дегенмен іс теориялық мағынадағы таным-біліммен, күреспен ғана шектелмесе
керек. Бүкіл дүние жүзін дүр сілкіндірген әлеуметтік соғыстардың басты
себептенінің бірі ретінде қалыптасқан меншік қатынастарын өзгерту осы
қатынастардың жаңа құрылымын қалыптастыру болып табылады. Бір жағдайларда
осындай іс-әрекеттер жетістіктерге жеткізсе, келесі жағдайларда толық
құлдырауға әкеп соғып жатады.
Жиырмасыншы ғасырдың даму үрдісі барысында біздің елде меншік
қатынастарын бұзу екі мәрте жүргізілді. Оынң біріншісі 1917 жылдың қазан
айында басталып адам төзгісіз солақай сұрапыл зардаптарға әкеліп тірегені
белгілі. Екіншісі қазіргі кезеңде жүргізіліп жатыр. Оның негізгі мақсаты
меншік қатынастарының шынайы мазмұнын қалпына келтірулерінің әлеуетті
бөлігін қалыптастыру болып табылады.
әрине, қазіргі уақтта меншік қатынастарын қалыптастыру қажеттілігі
айқын көрініп тұр. өйткені, бұл қатынастарды дамыту нарықтық экономиканы
дамытудың алғышарттарының бірі болып табылады. Елімізде жүргізілген
жекешелендіру жеке меншік қатынастарын қалыптастырудың алғашқы қадамдарының
бірі еді. Қазіргі уақытта елімізде меншік қатынастары қызу қарқын алып келе
жатыр.
Меншік қатынастары кез келген қоғамның экономикалық негізін
қалыптастырады, сондықтан осы қатынастарды қорғау қандай да болмасын
жүйенің маңызды мақсаты болып табылады. Әрине, меншік қатынастарының кеңеюі
мүлікке қатысты даулардың көбейуін туындатады. Сондықтанда меншік
қатынастарын реттейтін және қорғайтын заң нормаларын жетілдіріп, толықтырып
отыруда аса маңызды мәселелер санатына жатады.
Бұл жұмыстың негізгі мақсаты меншік ұғымының мәнін ашып, меншік
құқығын және басқа заттық құқықтарды қорғаудың әдістерін жан-жақты
қарастыры, заң факультеттерінің тәлімгерлеріне меншік құқығы оқылатын
дәрістерге қосымша оқу құралын дайындап шығару болды.
І ТАРАУ. Меншік құқығының жалпы жағдайлары.
3. Меншік экономикалық категория ретінде және оның құқықтағы
көрінісі.
Адамдардың өмір сүруіне қажетті барлық материалдық игіліктердің бірден-
бір қайнар көзі қоғамдық өндіріс процесі болып саналады (егер деп
есептесек). Барлық адамзат тәжірбиесі көрсеткендей мұндай өндірісті жалғыз
адам жүзеге асыра алмайды. Адамдар әрқашан да қоғамдық қарым қатынастарға
түсіп отырады, бұл қатынастар ең алдымен өнідістік сипаттағы қатынастар
болып табылады. К.Маркстің айтуынша: қандайда болмасын өндіріс жеке
адамның белгілі бір қоғамдық нысандар шегінде және соның көмегімен табиғат
заттарын иелену болып табылады. Осы пікірге сүйенсек, өндірістің мәні –
иелену яғни, өндіріс нәтижесінде алынған материалдық игіліктерді
меншіктену. Иелену нәтижесінде белгілі бір заттың адамның меншігіне өтуі
нақты осы заттың басқа бір адамдар тобына оқшауланумен тығыз байланысты.
Меншік термині әр алуан мағынада қолданылады. Бір жағдайларда мұны
мүлік немесе зат түсінігінің эквиваленті, синонимі ретінде қарастырады.
Мысалы меншікке беру немесе меншікке алу туралы сөз болғанда. Басқа
жағдайда сөз тек қана экономикалық қатынас ретінде қабылданса, ал кейбір
жағдайда бұл түсінікті таза заңдық категория ретінде ұғады (мысалы, меншік
құқығы, т.с.с.).
Осыған қарап, меншік терминінін өзара ұқсас екі терминін
тұрғыдатүсінуге болады:
А) меншік экономикалық мағынада немесе меншік de facto (лат. – іс
жүзінде деректі);
Б) меншік заңдық мағынада de jure (лат. – іс жүзінде, деректі).
Осы екі ұғым бір-бірінен қалайша ерекшеленеді? Бұл сауалға ең алдымен
меншіктің экономикалық мазмұнын аша отырып жауап беріп көрелік.
Суханов Е.А. Лекции о праве собственности. М.: Юридическая литература,
1991. – С.7.
Егер біз меншіктің экономикалық қатынасын бөлшектейтін болсақ, онда
біз оның екі элементін аңғарамыз: (меншік иесі) және қандай да бір мүлік.
Бізге бұл жерде меншік бір субъектінің белгілі бір затқа қатысы ретінде
көрінуі мүмкін. Өткені меншік иесі, мысалы: бұл автомашина менікі деп
айтады. Сонымен қатар бұл жағдайда осы зат кімдікі екенін тікелей нақтылап
қана қоймай, сондай-ақ жанама түрде бұл затты басқа тұлғалардың меншігінен
оқшауландырады (яғни бұлзаты басқа ешкім иелене алмайды). Сондықтанда
меншіктің экономикалық қатынасын дұрыс түрде мына формулада көрсету керек:
субъект (меншік иесі)-мүлік-басқа субъектілер (меншік иелері болып
табылмайтын тұлғалар немесе мүлікті уақытша иеленушілер).
Меншік ұғымын барынша байыпты тұрғыда жеке тұлғаның немесе ұжымның
өзіне тиесілі затқа өзінікіне секілді қатысы ретінде түсіндіруге болады.
Меншік менікі мен сенікі айырмашылығының түп негізінде жатыр. Қандайда
болмасын меншіктің нысаны және түрі оның нақтылы бір жағдайдағы дәрежесіне
қарамастан, егерде бір жағдайдағы қоғамдық жоғарғы дәрежесіне қарамастан,
егерде бір адам өндіріс өнімдеріне өзінің заттарына секілді, ал басқалары
бөтеннін затына секілді қараған жағдайда ғана бұл меншік өмір сүре алады.
Онсыз меншік мүлдем жоқ болады. Бұл көзқарас тұрғысынан қарағанда, кез
келген меншік нысаны жеке, дербес болып табылады.
Осы берілген қарапайым анықтамадан келесі нәрсені түсінуге болады,
меншік – адамның белгілі бір затқа қатынасы. Мұнымен меншік мазмұны
шектелмейді. Сонымен қатар, осы заттың иелері болып табылмайтын тұлғалар
оған бөтеннің затына секілді қарауы тиіс, яғни меншік бұл заттарға қатысты
адамдардың арасындағы қарым-қатынасты білдіреді. Бір жағынан заттың иесі
затты өзінің меншігі ретінде қарайтын және екінші жағынанзаттың иелеріболып
табылмайтын адамдар, яғни барлық үшінші тұлғалар, затқа бөтеннің мүлкі
ретінде қарауы керек.
Иелену жөніндегі қатынастар ең алдымен шаруашылық қызметке байланысты
мүлікке тарайды. Оның құрамына өндіріс факторлары кіреді (материалдық
игіліктер және интелектуалдық қызметтің нәтижелері). Бір
Пугински Б.И., Сайфулин Д.Н. Правовая экономика: проблемы становления.
– М., 1991.-с.215.
кезде меншік объектілеріне адам факторлары да жатқан (бұл
құлиеленушілік құрылым кезінде болған).
Меншікті жан-жақты зеріттеу ең басты үш әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді қарастыруға мүмкіндік береді:
1. Кім (қандай шаруашылық субъектілер) экономикалық билікке
ие және қандай өндіріс нәтижелері мен факторларын
меншіктеген?
2. Қандай экономикалық байланыстар өндірістік қатынастардың
жағдайын жақсартады?
3. Шаруашылық қызметтер мен кірістер кімге тиесілі?
Осыған сәйкес меншіктің эканомикалық қатынасының біртұтас жүйесі
келесі элементтерден құралады: а) өндіріс нәтижелерімен факторларын иелену;
б) материалдық игіліктерді және басқа да мүліктерді эканомикалық тұтынуды
жүзеге асыру.
Енді бұл жүйені жеке-жеке қарастырайық.
Иелену – заттарға өзінікі секілді қатынасын орнататын адамдар
арасындағы эканомикалық байланыс. Мұндай байланыс өзінің терең тамырларын
өндірістік процестерден тартады. өйткені, кез келген материалдық
игіліктерді өндіру, негізінен, адамдардың өз қажеттерін қанағаттандыу үшін
табиғат заттарын және энергисын иеленуі болып табылады. Осыдан бір
қорытынды жасауға болады: егер иелену өндіріссіз мүмкін болмаса, онда
өнідіріс үнемі белгілі бір меншік нысанының шегінде өтеді.
Мұндай түрдегі меншіктің түсінігі ақша- тауар айырбастау қатынасына
негізделген нарықтық шаруашылықтың салдарынан қалыптасқан. Натуралдық
шаруашылықта өндірісшіге өзі өндірген өнімді иелену қажет емес, ол онсыз да
тек қана өзіне тиесілі. өндірілген өнімді айырбастау қажеттілігі туған
кезден бастап (өнім эканомикалық тауар қалпына ауысқан кезде), оны алдын
ала иеленбей айырбастау мүмкін емес болмай қалады, яғни өнімді
оқшауландыруды (айырбастауды) оны
----------------------------
Борисов Е.Ф. Экономическая теория. – М.: Юрист, 1997. – С.187.
Маттей У., Суханов Е.А. Основные положения права собственности. – М.:
Юрист, 1999 – С.299.
иеленген адам ғана жүзеге асыра алады. Бұл қолайсыз зардаптардың алдын
алу үшін керек шара. Сондықтан да иелену қатынастары тауар айналымының
қажетті алғышарты болып табылады.
Иеленудің өзі тікелей қарама-қарсы қатынас оқшауландырумен де
сабақтасып, өзара байланысып жататын кездері де болады. Мәселен, қоғамның
бір бөлігі барлық өндіріс құралдарын басып алып, ал басқа бөлігі күнкөріс
көзісіз, қалған жағдайда немесе бір адамдар өндірген өнімдердің ешқандай
құны өтелмей, оны басқа адамдар иеленіп алған жағдайда. Мұндай қатынастар,
мысалы, феодалдар мен крепостной шаруалар арасында орын алған.
Тауар өндірісі міндетті түрде мүліктік теңсіздікті тудырады және де
материалдық игіліктер тек қана оны өндірген адамдардың қолында шоғырланбауы
мүмкін. Мұнда өндірілген өнім тауарға айналып, өндірушіден бөлініп шығып,
оны өндіруге қатыспаған адамның меншігіне, яғни бөлу және айырбастау
қатынасына түсушінің меншігіне өтуі мүмкін.
Өндіріс құрал иелерінің өздері үнемі өндірушілік қызметпен айналыса
бермейді: олар басқа іскер адамдарға белгілі бір талаптар қоя отырып, өз
мүлкін шаруашылық мақсаттарға пайдалануға беруі мүмкін. Мұндай жағдайда
меншік иесі мен кәсіпкер арасында мүлікті шаруашылық пайдалану қатынастары
туындайды. Соның нәтижесінде шынайы түрде бөтенніңмүлкін уақытша иелену
және пайдалану мүмкіндігін алады.
Бөтеннің меншігін шаруашылық пайдалану қатынастарына мысал ретінде
мүлікті жалға беру шартын келтіруге болады, яғни бір тұлғаның мүмкін
белгілі бір ақы үшін басқа тұлғаға уақытша пайдаланға беру туралы шарт. Нақ
сондай жағдайды концессия шартынан көруге болады. Бұл шарт
бойыншамемлекет белгілі бір өндірістік қызмет үшін жеке тұлғаларға және
шетел фирмаларына өндірістік кәсіпорындарды немесе жер учаскелерін жалға
береді.
Меншік егерде оның иесіне кіріс әкелсе, экономикалық тұрғыда жүзеге
асырылады. Мұндай кіріс өндіріс құралдарын пайдалану, еңбек ету нәтижесінде
---------------------------------
Борисов Е.Ф. Экономическая. – М.: Юрист, 1997. – С.187.
алынған, қайта, жаңадан жасалған өнім немесе оның бір бөлігі түрінде
болуы мүмкін. Бұл мысалы түсім, салық, әр түрлі төлемдер болуы мүмкін.
Мүлікті жалға алу-беру кезінде жалдам төлемақысы белгіленеді. Бұл төлемнің
ішіне меншік иесінің сол мүлікке салған капиталға тиесілі пайыздары, сондай-
ақ мүлікті пайдалану нәтижесінде алынған кірістің жартысы енеді. Концессия
жасасқан кезде алдын-ала төлемдерді немесе тапқан пайдадан түсетін тиесілі
үлесін белгілеп алады, мұны уақытша мүлік иелері меншік иелеріне төлеуге
міндетті.
Бұл меншіктің эконоикалық қатынас жүйелерінің барлық шаруашылық
процесінің басынан аяғына дейін қамтитынын көрсетеді. Ол адамдардың
игіліктермен қызметтерді өндіру, айырбастау және тұтыну қатынастарының
арқау белі болып табылады.
Сонымен, меншіктің экономикалық мазмұны:
Біріншіден, тұлға белгілі бір материалдық игіліктерді иеленеді және
сол арқылы осы игіліктерді басқатұлғалардан оқшауландырады;
Екіншіден, мүлікті иелену адамның оған шаруашылық басшылық жасай
алуына байланысты, яғни нақты бір мүлікті иеленген адамның өз мүддесін
басшылыққа ала отырып, мүлікті өзі қарауы бойынша пайдалану;
Үшіншіден, мүлікті иеленген адам мүліктік игіліктерді пайдаланып
қоймай, сонымен қатар оған з заттарын қалыпты жағдайда ұстап, тұру міндеті
жүктеледі, яғни жөндеулер жүргізу және күзету, оың бұзылуы және жойылуы
тәуекелін моыйна алу.
Басқаша айтқанда, тек қана меншіктің игіліктерін пайдаланып және
ауыртпалықтарын атқару шынайы меншік иесінің мәртебесін көтереді. Ал
мүліктің ауыртпалықтарын атқармау және оның бұзылу-жойылу тәуекелін мойнына
алмау оны ешқашан шынайы меншік иесі қылмайды.
Әрине, меншік қатынастарының барлық жүйесі адамдар бойында материалдық-
экономикалық, мүліктік мүдделер тудырады. Оның ең бастысы өз қажеттерін
неғұрлым көбірек қанағаттандыру үшін өз меншігіндегі игіліктерді көбейтіп
отыру шығар, тегінде. Осылайша, мүдделер арқылы адамдардың шаруашылық мінез-
құлқын, мазмұныны және бағытын анықтайды.
Бірақ та адам өз мүдделерін ұстана отырып, жалпы қоғамдық мүдделермен
қақтығысуы мүмкін. Кім және қандай жағдайларда меншік тудырған қарама-
қайшылықтардың алдын алуға және тоқтатуға, сондай-ақ өндіріс агенттерінің
мінез-құлықтарын реттеп отыруға қабілетті? Бұл қоғамдық мәселені мемлекет
және құқық атқарады.
Қоғамның экономикалық және басқа да қажеттіліктері сана арқылы өтіп,
заңдық нормалар қалпына түсіп, ақыр соңында құқықтық ережелерде көрініс
табады. Осындай жолмен бір жағынан мүдделер және қажеттіліктермен, екінші
жағынан құқықпен ара қатынасы құқықтық сана арқылы негізделеді.
Құқық тауар өндірісі жағдайларында меншік қатынасын дамытуда ерекше
қызмет атқарады. Ол өндірілген өнім тауарға айналып, өзін өндірушіден
бөлініп шығып, құқықтың көмегімен басқа адамның, яғни өндіріс процесіне
қатыспаған тек қана саудагер ретінде бөлу және айырбастау процесіне
қатысқан адам меншігіне өту кезінде айқын байқалады.
Мұндай жағдайда меншік өндірістік прцеске қатысу нәтижесінен де,
өндірістік иелену нәтижесінен де емес, өндірілген тауарларды бөлу,
процесіне қатысу нәтижесінен пайда болады. Бұл жағдайдың тұрақтылығын
сақтау құқықсыз мүмкін емес. Осындай ретпен құқық тауарлық өндіріс
жағдайларындағы меншіктік қатынастардың міндетті серігі болып табылады.
Қалай дегенде де меншіктің экономикалық қатынастарының құқықтық нысаны
кез келген тауарлық шаруашылықта объективті түрде қажетті болады.
Меншіктің мүліктік (ерікті) қатынастары мемлекет тарапынан құқық қорғаусыз,
мәжбүрлеу шарасынсыз қалыпты дамып, қызмет ете алмайды.
Меншік қатынастарын құқықтық реттеу мінез-құлық ережелерінен құралады.
Олар:
Біріншіден, белгілі бір адамдарға (ұжымға) материалдық игіліктерді
иелену мүмкіндігін )немесе мүмкін еместігін) бекітеді, сол арқлы осы
игіліктерді иелену жағдайын заңды, нақтылы бекітіп береді.
Екіншіден, мүлік иелері мінез-құлқының мазмұныны және шегін бекітетін
ережелер, яғни мүлікке шаруашылық басшылық жасай алуының нақты
-------------------------
Маттей У., Суханов Е.А. Основаные положения права собственности. – М.:
Юрист, 1999 – С.299.
Василев В.А. Юридическая. – М.: Юридическая литература. 1991. – С.125.
мүмкіндіктерін сипаттайтын, заңмен қорғалатын олардың өкілеттіктері.
Үшіншіден, бұған материалдық игіліктерге және оларға басшылықты жүзеге
асыру мүмкіндігіне басқа адамдардың қол сұғуларынан қорғайтын құқықтық
әдістер кіреді.
Осы аталып өткен ережелер, өздерінің заңдық табиғаты бойынша әр текті,
сан салалы болып келеді. Іс жүзінде бірінші топтағы нормаларға
конституциялық құқық ережелері, яғни мемлекетпен мойындалатын және
қорғалатын меншік түрлері туралы ережелер, сондай-ақ меншікке құқықтардың
пайда болу және тоқтатылатын әдістерін бекітетін әкімшілік-құқықтық
жәнеазаматтық құқықтық нормалар жатады. Екінші топқа ең алдымен мүлікке
қатысты мүлік иелерінің және басқа да иеленушілердің өкілеттігін
белгілейтін азаматтық-құқықтық нормалар, сондай-ақ тиісті мүліктік-құқықтық
режимді белгілейтін басқа құқық салаларының нормалары жатады (мыс, белгілі
бір мүлік түрлеріне қатысты азаматтарғақандай да бір мәмілелер жасауға
әкімшілік тыйым салу). Үшіншітоптағы ережелер меншік қатынастарын қорғайтын
азаматтық, әкімшілік, қылмыстық құқық нормаларын қамтиды.
Жоғарыда айтылған меншік қатынастары әр түрлі құқық саласындағы
нормалармен реттелгенін байқау қиын емес. Ожан соң, меншік қатынастарын
реттейтін құқықтық нормалар жиынтығының кешенді, сала-аралықмазмұнға ие
екенін көруге болады, бірақ та оның өзегін, сөз жо, азаматтық-құқықтық
нормалар қорғайды.
Белгілі бір дәрежеде оны біртұтас құқықтық институт – меншік құқығы
ретінде қарауға болады. Бірақ бұдан келіп меншік құқығын материалдық
игіліктерді иелену жөніндегі меншік қатынастарын реттейтін жалғыз институт
деп тұжырым шығаруға болмайды. Бұл қатынас азаматтық-құқықтықта да тек қана
меншік құқығы көмегімен ғана реттелмей, мүлікке қатысты басқа да заттық
құқықтар арқылы реттеледі. Осы заттық құқықтар материалдық игіліктерге
басшылықты жүзеге асыруда тек қана олардың иелеріне ғана емес, сондай-ақ
басқа да тұлғаларға билік ету мүмкіндігін береді.
Егер де меншікті тар мағынада түсінетін болсақ, яғни, материалдық
игіліктерді иелену процесіндегідей, өндірістік қатынастар статикасы
ретінде қабылдасақ, онда ол осы өндірістік қатынастар саласын құқықтық
реттеуші, арнайы осы мақсат үшін бағытталған ерекше құқықтық институт –
меншік құқығын бөліп аоып, қарастыруға мүмкіндік беретін белгілі бір
сипатқа және мән-маңызға ие болады.
Меншік құқығы материалдық игіліктерді иелену жағдайындағы меншіктік
мүліктік (ерікті) қатынастар статистикасын реттейді. Осы қатынастардың
динамикасы, яғни материалдық игіліктердің бір адамнан екіншісіне өтуі, ең
алдымен міндеттемелік құқықпен негізделеді.
Бұл қатынастар объективті түрде тауар-ақша нысанына айналып, сол
арқылы азаматтық-құқықтық реттеу пәнін құрайтынын атап өту маңызды болып
табылады. Яғни, осы қатынастарды регламенттейтін нормалар заңдық табиғаты
бойынша тек қана азаматтық-құқықтық нормалар бола алады (өйткені, мұнда
формалдық тең құқықты, тәуелсіз тауар иеленушілер қатынасына түседі). Басқа
құқық салалары ақша-тауар қатынастарына жатпайтын меншік құқығы
институтының құрамдас бөлігі ретінде қарастырыла алады.
Азаматтық-құқықтық институт меншік құқығының: меншік иесі
өкілеттілігінің мазмұны мен сипатына меншік құқығының объектілерінің
азаматтық-құқықтық режимін; меншік құқығының ныасанын; осы құқықты
қорғаудың азаматтық-құқықтық әдістерін бекітетін нормаларды қамтиды.
Осы аталған азаматтық-құқықтық нормалар жиынтығы объективті тұрғыда
материалдық игіліктерді белгілі бір тұлғалардың иелігіне бекітетін,
реттейтінжәне қорғайтын ерекше азаматтық-құқықтық институт ретінде меншік
құқығын құрайды.
Мүлік иесіне заңмен берілген өкілеттіліктің нақты мүмкіндіктерін ашу
үшін, яғни оның заңды билігінің өлшемін сипаттау үшін субъективті тұрғыда
меншік құқығының категориясын қарауымыз керек.
Меншік құқығының субъективті мазмұнын сипаттау оның өкілеттілігін
сипаттау арқылы жүзеге асырылады.
Субъектілердің өзі екі түрге бөлінеді:
Жеке тұлға – адам, азаматтық (мүліктік) құқықтар мен міндеттер
субъектісі;
Заңды тұлға – ұйым (адамдар бірлестігі, кәсіпорындар, мекемелер)
азаматтық құқықтар мен міндеттер субъектісі болып табылады. Осы әлеуметтік
құрылым шаруашылық байланыстарға өз атынан, бірегей тұлға ретінде түседі.
Аталған тұлғалар арасындағы мүліктік қатынастарды мемлекет заңды түрде
реттегеннен кейін, олар меншік құқығымен бөлінеді. ҚР Азаматтық кодексінің
188-бабына сәйкес, меншік құқығы дегеніміз субеъктінің заң құхаттары арқылы
танылатын және қорғалалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену,
пайдалану және билік ету құқығы.
1. иелену құқығы дегеніміз мүлікті іс жүзінде иеленуді жүзеге асыруды заң
жүзінде қамтамасыз ету. Мүлікті заңды иелену әрқашанда құқықтық
тұрғыда негізделеді (заң, шарт, әкімшілік акт).
2. пайдалану құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін
алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі.
Пайда кірі, өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарда болуы мүмкін.
Меншік иесі өз мүлкін басқа тұлғаларға белгілі бір шарттарда және
белгілі бір мерзімге пайдалануға бере алады. Мұндай пайдалану құқығының
шегі заңмен, шартпен және т.б. құқықтық негіздермен анықталады.
3. Билік ету құқығы дегеніміз мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің
заңмен қамтамасыз етілуі. Ол көбінесе әртүрлі мәмілелер жасасу арқылы
жүзеге асырылады.
Меншік иесінің жоғарыда айтылған өкілеттері оның өз бастамасы бойынша
уақытша шектелуі мүмкін. Мысалы, өз мүлкін басқа адамға жалға беріп қойған
адам, шарт мерзімі біткенше өзін иелену және пайдалану құқығынан айырады.
Меншік иесі өзіне тиісті затты пайдалануда, яғни өз меншік құқығын
жүзеге асыруда ерікті болып келеді, сондықтан да оның еркіне қарсы оған
тиесілі мүлікті пайдалану қандай да бір жауапкершілікке әкеп соғуы мүмкін.
-------------------------
Борисов Е.Ф. Экономическая теория. – М.: Юрист, 1997. – С.187.
1.2. Меншік құқығының объектілері.
Меншік құқығының объектілері заңдық табиғаты бойынша сан алуан болып
келеді. Жер учаскесі, кітіп, су қоймасы, бау-бақша, жануар, компьютерлік
бағдарлама, бағалы қағаздар және с.с. – осылардың барлығы органикалық
ресурстар санатына жатады. Қоғамдық ғылымдар тұрғысынан олар субъективтік
меншік құқығының объектісі ретінде қарастырылуы мүмкін.
Азаматтық құқықта заттар деп денелік сезуге мүмкіндік бар объекілер,
тауардың эканомикалық нысаны бар заттар танылады. Заттар белгілі бір
материлдық құндылығы бар еңбектің нәтижесі болып табылады. Оларға тек қана
әдеттегі өндіріс құрал-жабдықтары немесе әртүрлі тұтыну заттары ғана
жатпайды, сонымен қатар ақша және бағалы қағаздар жатады. Сондай-ақ
азаматтық құқықта заттардың санатына, адамдардың еңбегімен өндірілген
немесе алынған, сондықтан да тауарға айналған әртүрлі энергетикалық
ресурстар және шикізаттар түрлері жатады. Қалыпты жағдайдағы атмосфералық
ауа азаматтық құқықтық ішінара меншік құқығының объектісі бола алмайды, ал,
егерде ауа немесе оның құрамдас бөлігі адамдардың еңбегінің нәтижесінде
өзгертілсе немесе қалайда бір ерекшеленсе (қыздырылған ауа-пар, сұйықталған
ауа-газ, компрессордың көмегімен сығылған ауа және т.б.) олар тауарға
айналып, азаматтық құқықтың объектісі болып табылады.
Меншік қатынастарында жер және басқа да табиғи ресурстар, әлбетте,
ерекше орын алады, олар әдетте еңбек нәтижесі болып табылмайды (арнайы
өңделген жер учаскелерін немесе қолмен отырғызған ормандарды
есептемегенде). Бұл объектілер адам еңбегінің нәтижесінде пайда болмаса да,
қандайда бір түрде тауарлық айналымға тартылады. Сондықтан да азаматтық
құқықтық қатынастың объектіері ретінде жер учаскелері, жер қойнауының
балықтары, су қорлары және басқа да табиғи ресурстар заттар категориясына
жатады.
Тұлғаға жеке меншік негізінде тиесілі мүліктің құрамына жеке
міндеттемелік құқықтар енуі мүмкін (мысалы, банктегі салымды талап ету,
бөтеннің мүлкін пайдалану құқығы) корпаративтік құқықтар (акционерлік және
басқа да шаруашылық қоғамдарға, коорпатативтерге қатысу құқығы), сондай-ақ
айрықша құқық құрамына кейбір өкілеттіліктер. Олар сол арқылы заттың құқық
режиміне өтпейді, бірақта біртұтас кешен ретінде тұлғаға тиісті мүліктің
құрамында болады. Нақ осы кешен мүмкін болатын несие берушілердің талап қою
объектісін құрайды. Тек қана осындай мүліктік кешен азаматтық айналымның
тәуелсіз және тұтас объектісінің құрамында болып, белгілі бір жағдайларды
сақтай отырып, сатып алу-сатунемесе жалгерлік шарты бойынша оқшаулана
алады.
Азаматтық құқықта заттардың жіктелуінің маңызды критериі олардың
айналым қабілеттілігі болып табылады, яғни мүліктік айналым объектісі бола
алу және иелерін айырбастай алу қабілеттілігі. Олардың бірі – арнайы билік
органдарының рұқсатынсыз азаматтық құқықтық мәліметтер нәтижесінде еркін
бір тұлғаның екінші тұлғаға өте алуы. Айналымы рұқсат етілген заттар
заттардың басым бөлігін құрайды.
Басқа заттар тек қана айналымның арнайы қатысушыларының иелігінде
болуы мүмкін (мысалы, қару-жарақтың басым түрі) немесе билік органдарының
арнайы рұқсаты бойынша айналымда болуы мүмкін (мысалы, шетел валютасы және
валюталық құндылықтар). Мұндай заттар айналымнан шектелген заттар санатына
жатады. ҚР АК-нің 128-бабына сйәкес валюталық құндылықтармен мәміле жасасу
тәртібі арнайы заңдармен реттеледі. Сондықтан да шетел валютасын сату және
сатып алуға арнайы өкілеттік берілген объектілер арқылы ғана рұқсат
етіледі.
Валюталық құндылықтарды шекарадан әкелу және әкету арнайы кедендік
ережелерді сақтаумен жүзеге асырылады және т.с.с. Тарихи ескерткіштерді
сатып алу және сату бойынша мәмілелер билік органдарының ескертуін талап
етеді. Өйткені, мемлекет оларды сатуда басым құқыққа ие.
Үшіншісі, айналымнан алынған заттар, яғни мәміле объектісі бола
алмайтын және иесін ауыстыра алмайтын заттар. Олардың қатарына мысалы,
табиғи ресурстардың көбі (континенталдық шельфтің және теңіздің
экономикалық аймақтың байлығы, жер қойнауы, жер учаскелерінің және су
объектілерінің бірқатар түрлері және т.б.), тарихи-мәдени мұралардың аса
бағалы объектілері, қару-жарақтың басым түрі және қорғаныс объектілері,
кейбір маңызды кәсіпорындардың және мекемелердің құрал-жабдықтары. Мұндай
заттардың иесі тек қана мемлекет бола алады.
Қолданыстағы заттар, жеке тұрғын үй құрлысына, бау-бақша өсіруге,
шаруашылық жүргізуге алған жер учаскелерінің азаматтардың меншігінде
болуына мүмкіндік береді. Сондай-ақ, ауылдық жерлерде ғимараттарды,
құрылымдарды, басқа да қозғалмайтын мүліктерді сатып алу немесе мұраға алу
жолымен меншікке алған азаматтар осы объектілер орналасқан жер учаскелерін
де өз меншігіне алу құқығына ие. Жекешелендіру туралы құқықтық актілерде
жекешелендіріп жатқан кәсіпорындар және т.б. қозғалмайтын мүліктер
орналасқан жерлер азаматтардың жеке меншігіне өтеді делінген. Азаматтар
егер де қоршаған ортаға зиян келтірілмесе және басқа тұлғалардың заңды
мүдделері мен құқықтарын бұзбаса, жердің жеке иесі ретінде өз
өкілеттіктерін еркін үзеге асыра алады (ҚР АК 188-б. 4-т.).
Заңды тұлғалар жекешелендірген кәсіпорындар мен қозғалмайтын мүліктер
орналасқан жерлерді өз меншігі ретінде иеленеді.
Ерекше қоғамдық маңыздылығына байланысты жер учаскелерінің айналымы
заңды түрде шектелген, ол ең алдымен қоғамдық мүддеге байланысты. Өйткені,
мұндай текті объектілердің құрлымы және саны айқын, нақты себептерге
байланысты объективті шектелген, ал оларды пайдалану мәнгі, сондықтанда
қалай да болмасын жалпы қоғамның мүддесіне әсер етпей қоймайды. Мысалы, жер
учаскесінің иесі табиғатты қорғауға (экологиялық) байланысты талаптар мен
шектеулерді, бұл объектілерді қатаң мақсатқа сәйкес пайдалану (тұрғын
немесе өндірістік құрлыстарға, демелуға, ауыл шаруашылығын және өндіріс
жүргізу үшін және т.б.), оларды оңтайлы пайдалануға байланысты заң
талаптарын ескеру керек. Осы талаптарды сақтау меншік иесіне, жер учаскісін
алуға дейін, қолайсыз жағдайлар туғызуы мүмкін.
Қандай жерлер және қанша мөлшерде жеке меншіктің объектісі бола
алатыны туралы мәселелер азаматтық емес, жер туралы заңнамалармен ретеледі.
Осы заңдар жеке меншікке берілетін жердің шекті мөлшерін белгілейді. Осы
заңдардың барлығы ҚР Конституциясының негіздері қабылданған. Бұл бап
бойынша барлық жерлер және оның қойнауы мемлекеттін меншігінде болады және
заңмен белгіленген реттерде және мөлшерде жер жеке меншікте бола алады.
Сонымен қатар қозғалмайтын мүлікке жататын объектілерге байланысты
мәмілелер міндетті түрде мемлекеттік тіркеуден өтуге тиісті (АК-тің 118-
б.), сондықтанда бақылауға алынбаған жер айналымы мүмкін емес.
АК 192 бабының 2 тармағына сәйкес республикалық және комуналдық бюджет
қаражаттары, алтын және алмаз қоры жер және т.б. табиғи ресурстар заңды
тұлғалардың немесе азаматттардың меншігіне кірмесе мемекеттік меншігін
құрайды. Соған сай жер және табиғат ресурстары иесіз қалуы мүмкін емес,
өйткені оларды мемлекеттік меншікте екендігі жөнінде заңды призумция
бекітілді.
Берілуге рұқсат етілмейтін заттардың түрлері (айналымнан алынып
тасталған заттар) заң құжаттарында тікелей көрсетілуге тиіс. Айналымның
белгілі бір қатысушысына ғана тиесілі болуы мүмкін не алынуына немесе
берілуіне арнайы рұқсат бойынша (айналым қабілеттілгі шектеулі заттар) жол
берілетін заттардың түрлері заңдарда белгіленедщі (АК 116 –б. 2-3тт).
Сөйтіп заттардың айналым қабілеттілігін алу немесе шектеу тікелей заңның
бақылауында болады.
Заттардың қозғалатын және қозғалмайтын деп бөлінуінің заңдық маңызы
бар. Қозғалмайтын мүлікке заң үйлерді, ғимараттар, көп жылдық екпелер және
жермен тығыз байланысты өзге де мүліктерді орын ауыстыру, олардың мақсатына
сыйыспайтын шығын жұмсамайынша мүмкін болмайтын объектілерді жатқызады.
Мұндай объекілер орналасқан жерінен қозғалмайтындықтан оларға байланысты
мәмілелерді жасауға болатындықтан оларды алушылардың немесе айналымның
басқа қатысушыларының нақты бір объектінің құқықтық жайдайы қажетті
(мысалы, бұл үй не жер учаскесі кепілге салынған жоқпа екен, бұл объектіні
пайдалануға үшінші жақтың құқықтары бар ма екен және т.с.с.). өйткені, бұл
бағаға және мәміленің басқа талаптарына әсер етеді. Осының барлығын
қозғалмайтын мүлікке құқықтарды және оларға байланысты мәмілелерді арнайы
мемлекеттік тіркеу нәтижелері бойынша білуге болады (АК 118-б).
Мұндай тіркеу қозғалмайтын мүлікке құқықтардың пайда болуы, ауысуы
және тоқтауын мемлекеттің мойындауының және бекітуінің заңды актісі болып
келеді және тіркелген құқықтардың бар екендігі жөнінде жалғыз дәлелдеме
болып табылады. Мұндай құқтарды тек қана сот тәртібімен даулай алады.
Затты құқықтар, сондай-ақ жалгерлік және сенімді басқару құқығы жер
учаскесімен жер қойнауы учаскелерімен, ерекшеленген су объектілермен
орманмен көп жылдық екпелермен, ғимараттармен, құрылымдармен, тұрғын үймен,
кәсіпорынмен және кондаминиумдармен мәмілелер мемлекеттік тіркеуге жатады.
Тіркеу әділер органдарымен қозғалмайтын мүлікке құқтарды тіркеу
жөніндегі бөлімдерінде жүзеге асырылады. Орган құқық иеленушінің өтініші
бойынша тіркелген құқық немесе мәміле туралы құжат беру арқылы не тіркеу
үшін табыс етілген құжатқа жазба жасау арқылы тіркеуден өткендігін растауға
мінждетті. Тіркеу жария түрде өтеді. Тіркеуді жүзеге асыруша орган жасаған
тіркеумен тіркелген құқықтар туралы ақпаратты кез келген адамға беруге
міндетті. Мемлекеттік тіркеуден бас тартқан жағдайда немесе тіркеуден
негізсіз жалтарған жағдайда сотқа шағым жасауға мүмкін.
Қозғалмайтын заттарды және онымен мәмілелерді мемлекеттік тіркеу
олардың құқықтық режимінің басты негізін құрайды бұл негіз осы айналым
объектілерінің нақты тек қасиеттеріне емес ең алдымен заңды себептерге
байланысты пайда болады. Осыған байланысты заң қозғалмайтын мүлік режимін
кейбір қозғалатын объектілерге таратады. Мысалы, әуе және су кемелері,
ғарыштық объектілер (олар арнайы ережелерге сәйкес ерекше регистірлерде
мемлекеттік тіркеуге тиіс).
Жермен байланысты емес және заңмен қозғалмайтын мүлік ретінде
танылмаған заттар қозғалмайтын мүліктердің қатарына жатпайды (сондықтан да
өзінің құқықтық жағдайын тіркеуді қажет етпейді). Мысалы, ұйді бұзу
сатқан кезде мәміленің объектісі негізінен үй емес, құрылыс материалдарының
жиынтығы болып табылады, ал ол өз бетімен жермен ешқандай байланыста
болмайды. Қозғалмайтын мүлікке жатпайтын барлық заттар қозғалатын мүлік деп
танылады (АК 117-б. 3-т.).
Заңмен кейбір қозғалатын заттардың түрлерімен жасалатын мәмілелердің
мемлекеттік тіркелуі бекітілуі мүмкін (АК 116-б. 3-т). Мысалы кейбір
айналымнан шектелген заттармен бұл жағдайда ол құқық туғызушылық мәнге ие
және мәмілелердің шынайлылығына әсерін тигізеді. Оны кейбір қозғалатын
мүліктердің техникалық тіркеумен шатастыруға болмайды. Мысалы авто-
моткөліктердің немесе атыс қаруының тиісті ішкі істер органдарында
тіркелуі. Мұндай тіркеу құқықтың пайда болуына өзгертілуіне немесе
тоқтатылуына әсерін тигізбейді. Тек қана азаматтық құқтарды жүзеге асыруға
ғана ықпал етеді.
Қозғалмайтын мүліктің ерекше бір түрі біртұтас зат ретінде ортақ
мақсатқа пайдаланатын өзара байланысты қозғалмайтын және қозғалатын заттар
кешені болып табылады. Оларға кәсіпорындар және кондоминиумдар жатады.
Біздің заңдарда кәсіпорын термині кейбір заңды тұлғалар түрлерін,
азаматтық құқықтық субъектілерін белгілеу үшін қолданылады. Бірақта кәдімгі
мүліктік айналымда кәсіпорындар құқық субъектілері емес объектілер ретінде
қарастырылады. Кәсіпорын азаматтық айналымның объектісі ретінде өзімен жай
зат немесе заттар жиынтығы ретінде тұтас мүліктік кешен ретінде, өз
құрамына қозғалатын және қозғалмайтын мүліктермен қатар, талап ету,
пайдалану міндеттеме атқару жөніндегі міндеттемелік құқықтар, сондай ақ
кейбір айрықша құқықтар (фирма атауы, тауар белгісі т.с.с.) құрайды (АК-119-
б).
Әрине, осындай құқықтардың және міндеттердің субъектісі мүлік емес,
заңды тұлға (немесе басқа меншік иесі) болып табылады. Сондықтан заң
кәсіпорынды объект ретінде бірегей кәсіпорындардың мүлікпен түсінеді.
Бірақта азаматтық айналымның объектісі кәсіпорынның бір бөлігі. Мысалы
цехтың мүлкі және азаматтық құқық субъектілігі жоқ өндірістік бірлік
(мысалы магазин, кафе, қонақ үй және т.с.с.) бола алады. Осындай мүліктік
кешендерді сату, жалға беру, кепілге салу, т.б. мәмілелерді жасау кезінде
меншік иесі шарт талаптарына сәйкес сатып алушыға немесе басқа контрогентке
осы объектінің құрамысна енетін қозғалатын және қозғалмайтын заттармен
қатар оларға қатысты өзінің құқықтарымен міндеттерінде береді.
Мүліктік кешендердің басқа бір түрі кондоминиум болып табылады. Тұрғын
үй заңы кондониум деп қозғалмайтын мүлік кешенін таниды бұл мүліктік
кешеннің құрамына жер учаскесі орналасқан тұрғын ғимарат кіреді. Бұл
ғимарттың жекелеген тұрғын бөлмелері нақты иелердің жеке меншігінде болады.
Ал қалған бөліктері ортақ үлесті меншігінде болады. Мұндай жағдай әдетте
көп пәтерлі үйлерді жекешеленген кезде болады мұнда жағдай әдетте көп
пәтерлі үйлерді жеке пәтерлердің иелері олардың ортақ иелігіндегі сәкіні
лифтерді, төбені, жер төлелерді электрлік, сантехникалық және т.б. құрал-
жабдықтарды сондай-ақ үй алды алаңын бірігіп пайдалану керек.
Кондоминиумның заңды ерекшелігі тұрғын пәтер иесінің өз меншік құқығындағы
пәтерді соттан ортақ меншіктегі мүліктің өз үлесін оқшауландыра алмауы және
керісінше жасауға мүмкіндіктің жоқтығы болып табылады.
Заттар сондай-ақ жеке анықталған тектік белгілер бойынша бөлінеді.
Тектік түсінігі әдетте қозғалатын заттарға қатысты қолданылады. өйткені
қозғалмайтын заттар олардың мемлекеттік тіркелуіне байланысты жеке
анықталған болып келеді. Жеке анықталған заттар заңда айырбастала алмайтын
заттар деп танылады. Мұндай заттар жойылған немесе бүлінген жағдайда
міндетті тұлғадан тек қана шығынды өтеуін талап етуге болады. Ал басқа
жағдайда міндетті тұлғадан тек жеке анықталған заттың нақты өзін ғана талап
ете аламыз.
Текті анықталған заттар заңды тұрғыда айырбастала алатын заттар деп
саналады. Сондықтанда мұндай заттардың жойылуына байланысты міндеттеме
орындалмаса өкілетті тұлға осы тектес заттың біреуін талап ете алады.
Заңды көзқарас тұрғысынан заттар бөлінетін және бөлінбейтін болып
бөлінуі мүмкін. АК 120-бабына сәйкес бөлінбейтін заттар деп өзінің
шаруашылық мақсатын өзгертпей бөлуге болмайтын немесе заң құжаттарында
ұйғарылуына қарай бөлуге жатпайтын мүлікті айтамыз. Мысалы екі адамның
ортақ меншігіндегі автомобильді оларға тең қылып беруге мүмкін емес.
Бөлінетін мүлік дегеніміз – бөлу нәтижесінде бөліктері өз мақсатын
жоғалтпайтын мүлік. Бұл жағдайлар ортақ меншік объектілерін бөлген кезде АК
218-б. Осындай заттарға қатысты міндеттемелердің сипатын анықтағанда (АК
287-б.) т.б. жағдайларында заңды маңызға ие болады.
Азаматтық құқықта заттар басты зат жәнекерек жарақтар болып блінеді.
Керек жарақ яғни басты затқа қызмет етуге арналған және ортақ шаруашылық
мақсатқа қолданылуы сонымен байланысты болатын зат, егер заңдарда немесе
шарада өзгеше белгіленбесе басты затқа ілесіп жүреді (АК 122-б.). басты зат
және керек-жарақ күрделі зат болып табылмайтын,ал керек жарақты басты
заттың құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға болмайды бұл заттар өзара
тәуелсіз және өзінің жеке мақсаттары болады. Бірақ та шаруашылық және басқа
себептерге байланысты басты затқа қатысты қызмет етуші орын алады (мысалы
сурет басты зат болса, рама керек-жарақ болып табылады).
Ерекше азаматтық құқықтық режимге жемістер, азық түлік және табыстар
ие болады. АК 123 бабына сәйкес мүліктерді пайдалану нәтижесінде алынған
түсім (жемістер, өнімдер, табыстар) егер заңдарда шартта өзгеше
көзделмесе, осы мүлікті заңды негізде пайдаланушы адамға тиесілі болады.
Жемістер – заттың нақты органикалық өсу нәтижесі (егін, малдың және құстың
төлі). өнім – мүліктің жасанды өсуі және өндірістік пайдалану нәтижесінде
алынуы (мысалы бір зауыттың дайын өнімі). Кіріс – мүліктің экономикалық
өсуі алдымен ақша түрінде акция немесе салым бойынша түсімдер, жалгерлік
төлемдер т.с.с.).
Көп жағдайларда мүліктік айналымның объектісі жануарлар болып
табылады. Мұндай қатынастарға жалпы мүлік туралы ережелер қолданылады.
Азаматтық заңдылықтар қозғалатын заттардың қатарына ақшаны да
жатқызады. әдеттегідей олар тектік белгілермен анықталған және тұтынылатын
заттар ретінде қарастырылған.
Ақшаның басты функциясы – төлем құралы қызметін атқарады. ҚР
аумағындағы бірден бір төлем құрамы ұлттық банк шығаратын теңге болып
табылады.
Сонымен қатар ақша ерекше тауар ретінде - кейбір мәмілелердің дербес
пәні ретінде көрініс беруі мүмкін (мысалы қарыз алу және қарыз беру).
Дамыған мүліктік айналымдарда көптеген есеп айырысулар нақты емес есеп
айырысу түрінде жүзеге асырылады, яғни банктік шоттардағы және салымдардағы
қаражаттарды пайдалану арқылы нақты емес ақшалар айналымда төлем құралы
ретінде және ерекше тауар ретінде кең қолданылады. Олар нақты ақшаға оңай
ауыстырылады. Және қаразға өтеуге қолданылады. Сол арқылы олар кәдімгі
ақшаның функциясын атқарады.
Бірақ та өзінің заңды табиғаты бойынша нақты емес ақшалар талап ету
құқығы болып табылады. Олар заңды (яғни жалпыға міндетті) төлем құралы
ретінде санала алмайды. ҚР-да бір қатар жағдайларда оларды нақты түрге
аудару мүмкіндігі шектелген ал оларды пайдалану тек қана заңда белгіленген
тәртіптерді сақтай отырып қана мүмкін. Талап ету құқығы ретінде нақты емес
ақшалар мүлік түсінігіне сондай-ақ мүліктік кешен ретіндегі заттар құрамына
ене алады. Бірақ та олардың міндеттемелік құқықтың объектісі ретіндегі
азаматттық құқық режимі оларды заттарға жатқызу мүмкіндігін жоққа шығарады.
1.3. Меншік құқығының нысаны және түрлері.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабына сәйкес ҚР екі меншік
нысаны танылады: 1) мемлекеттік және 2) жеке меншік. Олар бірдей дәрежеде
мемлекетпен қорғалады.
АК меншіктің екі нысаны қарастырады: мемлекеттік меншік (192 баб) және
жеке меншік (191 баб). Меншіктің осы нысанына байланысты тарихта екі
көзқарас пайда болған.
Н.А.Бердяевтің айтуы бойынша жеке адамның меншігіне негізделген меншік
түріне батыстық, римдік түсінігі сәйкес келеді. Аталған меншіктің екінші
түріне Маркстің сипаттамадағы азияттық, антикалық, үнділік меншік
түсініктері сәйкес келеді.
Меншік құрылымының аталған түрлерге бөлінуі өркениеттік көзқарастарға
негізделген. Еуропалық өркениеттің даму шеңберінде нақтыланған меншік
түрі дамыды.
Қоғамдық меншік құрылымы тарихи ежелгі болып келеді; ең алдымен
мемлекеттік немесе мемлекеттік нысанында азиялық, үнді және кейбір
антикалық мемлекеттерде көрініс тапты.
Аталған түрлер шеңбеінде меншік нысандары қоғам қол жеткізген тарихтың
әрбір сатысына сәйкес қызмет атқарып және дамыды.
Бірақ, қаншалықты қарама-қайшылықты болсада меншіктің осы екі нысаны
бір бірін жоққа шығара алады. Б.И.Пугинский айтқандай, жеке меншіктің жоқ
болуы мүліктік теңдіктің кепілі болып табылмайтыны тарх дәлелденді.
1862 жылы К.Д.Новелин, А.И.Гельценге жазғандай: Мен жерді иеленудің
жалғыз түрі жеке меншікке қарсымын. Мен оның қағидасына қарсы емеспін,
бірақ та сонымен қатар ол туғызатын бәсекеге қарсы тежемеге қоғамдық жер
иеленуді көргім келеді. Мен қазір солай ойлаймын. Жеке меншіктің болмауы
оны алып тастау – ең
--------------------------------
Бердяев Н.А. Истоки и смысл русского коммунизма. – М.:1990.- С.92.
Пугинскый Б.И. Сайфуллин Д.Н. Правая экономика: проблемы становления –
М.:1991. – 245.
жоғарғы ақымақтық болар еді. Жеке бостандықты
құрбандыққа шалудың басы болар еді. Оны жасау да мүмкін емес. Екі
нысанды бірдей сақтау керек, өйткені олар бір бірін толықтырып, отырады.
Сондықтанда ҚР меншіктің екі нысанына да конституцияда бекітті.
Конституцияда меншіктің екі нысанға бөлінуі оларға меншік құқығының
субъектісі ретінде қарауы белгісі бойынша жүргізіледі.
Бұған байланысты жеке меншік мемлекеттік емес ретінде түсінеді. Егер
де меншік құқығының субъектісі мемлекет болса, онда сөз мемлекеттік меншік
жайлы. Субъектілері мемлекеттік емес заңды тұлғалар немесе азаматтар
болатын болса, онда жеке меншік жайлы айту керек. Мемлекетті меншік құқығы
объективті мағынада халыққа тиесілі материалдық игіліктерді бекітетін және
қорғайтын, сондай-ақ мемлекеттік (қоғамдық) мүлікті иелену және пайдалану
және қорғайтын оған билік ету тәртібін бекітетін құқықтық нормалардың
жиынтығы болып келеді.
Субъективті мағынада мемлекеттік меншік құқығы мемлекетке тиесілі
жалпы халықтың мүддесі ескеріле отырып, мемлекеттің өз қарауы бойынша
жүзеге асырылатын, мүлікті иелену, пайдалу және оған билік ету жөніндегі
өкілеттіліктермен сипатталады. Жеке және заңды тұлғаларға қарағанда олар
мемлекеттік меншікті мақсатқа сәйкес пайдалануы тиіс.
Заңдар меншікті түрлерге бөлінеді. Мемлекеттік меншік АК-ке сәйкес екі
түрге бөлінеді: республикалық және коммуналдық (192 б). Конституцияның 87
бабына сәйкес атқарушы органдардың жүргізуіне коммуналдық меншік пен
басқару жатады.
Мемлекет өз меншігіндегі мүлікке қатысты өзінің органдары және
тұлғалары арқылы жүзеге асырылады.
-----------------------------
Кавелин К.Д. Наш современный умственный строй. Статьи философии руский
истории и қультуры. – М.:1989. С.56.
Сулейменов М.К. Конституция РК и право собственностиКонституция РК
и актуалные проблемы юридической науки (материалы международный научтно-
практической конференции). – Алматы, 1997. – С.47.
Гражданское право. Учебник. Под ред. Сергеева А.П. Толстого Ю.К. М.:
Проспект. 2000. – С.352.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдары және ҚР
басқармасы, осы органдардың мәртебесін анықтайтын заңдық актілерде және
басқа актілерде бекітілген өкілеттіліктер шеңберінде, өз әрекеттерімен
мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтарға ие болады және жүзеге асырады,
міндеттерді атқарады және сотта өкілдік етеді.
Заңда қарастырылған жағдайларда және тәртіпте Қазақстан
Республикасының арнайы тапсырмасы бойынша және оынң атынан басқа да
мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар және азаматтар өкілдік ете алады
(АК111-б, 1.2-т).
Заң азаматтардың меншігін және меншік нысаны ретінде бекітті.
(Конституцияның 6 бабы АК-191-б).
АК сәйкес және меншік азаматтардың және мемлекеттік емес заңды
тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді. Осындай
жолман ұжымдық меншік және азаматтардың меншігі заңда ортақ терминмен
аталады – жеке меншік.
Азаматтардың жеке меншігінің пайда болуының негізінде иеленуі екі
нысаны жатыр. Жеке және ұжымдық. Азаматтық иеленудің жеке нысаны екі түрлі
әдіспен жүзеге асырылады: пайда табуға бағытталған жеке экономикалық
қызметі (мысалы өзінің жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өзінің жеке
үй шаруашылығында жұмыс істеу); 2. жеке өзінің еңбегіне негізделген
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру жолымен мысалы, қызмет көрсету,
жұмыстарды орындау. Жеке иеленудің екінші түрін ұйымдастырушылық құқықтық
нысанына байланысты екі түрге бөлуге болады: А) заңды тұлға құрмай ақ
қызмет ету; Б) заңды тұлға құрып қызмет ету.
Иеленудің ұжымдық нысаны да екі түрлі жолмен іске асырылады. 1. кез
келген меншік нысанындағы кәсіпорында жалдамалы жұмысшы ретінде жеке
еңбегімен; 2. Жалдамалы жұмыс күшін тартуға негізделген кәсіпкерлік қызмет.
Осы иеленудің екінші түрі де иелену нысанына байланысты екі түрге бөлінеді:
а) заңды тұлға құрмай-ақ кәсіпкерлік қызмет ету; б) заңды тұлға құрып,
кәсіпкерлік қызмет ету.
------------------------------
Гражданское право. Учебное пособие (часть общая)Под ред. Тулкугалиев
Г.И. Мауленов Г.С. – Алматы, 1999. – С.452.
Жоғары айтылған, иелену процесінде азаматтардың белсенді ролімен
сипатталатын меншіктің пайда болуының негіздерімен басқа тағыда екі негіз
белгілі: Жалпы әлеуметтік және жалпы азаматтық иелену әдістері. Жалпы
әлеуметтік әдісте азаматтарға бәсең рол беріледі. Жалпы әлеуметтік санатына
байланысты әр түрлі жәрдем ақылар қоғамдық тұтыну қорларының төлемдері
ізгілік көмек, т.б. жатады. Азаматтардың мүлікті иеленуінің жалпы азаматтық
әдістері: банктегі салымдарға тиесілі пайымдар, мұраны қабылдау, мүлікті
сыйға алу жеке қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған. Азаматттық
құқықтық мәмілелер құрайды.
Азаматтық иелену қатынастарын байланысты меншік құқығының пайда
болуының бастапқы және өндірістік түрлерін бөліп қарастыруға болады. Меншік
құқтарының пайда болуының бастапқы түрлеріне келесі жағдайлар жатады.
Табиғаттан бөліну кезіндежинауға немесе аулауға көпшілік қол жететін заттар
(АК 241-б); өзіне тиесілі материалдардан жаңа затты жасап шығарғанда (АК
235-б); бар затты бөлу кезінде мысалы, иесі табылмаған, жоғалған затты өз
меншігіне айналдырған кезде немесе алу мерзімінің өтіп кетуіне байланысты
(АК 240 -б) және заңмен көзделген басқа жағдайларда.
Меншік құқығы өндіріс саласында мүлікті айырбастау және бөлу кезінде
пайда болуы мүмкін яғни шарт жасасу, мұраны қабылдау арқылы, заңды тұлғаны
қайта құру арқылы және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz