Есептеуіш техникаға күтім жасау және қызмет көрсету анықтамалығы
1. Кіріспе
2. Есептеуіш техниканың даму тарихы
3. Құрылғылар
4. Жаңа тарих
2. Есептеуіш техниканың даму тарихы
3. Құрылғылар
4. Жаңа тарих
Жұртшылық арасында көптеп таралып, өміріміздің әр саласына нықталып орын теуіп алған электронды есептеуіш машина десек қателеспеймін. Шыныменде, компьютерсіз бұл қоғамда қай сала жұмыс істей алады?!
Бұл күнде электронды есептеуіш машинасыз күнделікті өмірімізді елестету қиын. Сондықтан да «XXI-шы ғасыр мамандығы программист» деп аталып жүр. Бұл программист мамандығы ішіне техник-операторы, ЭЕМ операторы, программист-моделировщик, автоматтандырылған ақпарат орталығының(АСУ) операторы осы сияқты тағыда басқа көптеген мамандықтар басын құрайды. XX-шы ғасыр аяғында XXI-ші ғасыр басында Қазақстан Республикасында компьтер тілін жетік меңгерген, сапалы білімді мамандар тапшы болды. Қазақстан елі жаңа дәуірге қадам басып келе жатқаннан, бұл саланы жетік дамығанын дұрыс көрген Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев, әрбір қазақстандыққа «компьютерді меңгеруі керек» деген талап қойды. Жай талап қоя тұрмай, оған мүмкіндік жасады. Қазір еліміз бойынша, соның ішінде №3 Құрманғазы аудандық кәсіптік лицейінде «Жол картасы» бағдарламасымен «электронды есептеуіш машинасының операторы» деген мамандықты игеріп шыға алады. Бұл дұрыс бастау, дегенмен де бұл адамды өзбеттік ізденіске үйрететін, тәрбиелейтін мамандық. Неге десеңіз, қазір бұл заманда жыл санап, ескі технолгия орынына жаңа заман ағымына сай жетілдірілген технология түрлері шығып жатыр. Соның қыр сырын үйрену тек қана маманның еншісінде.
Тағы бір айта кетерлік жай, әлем бойынша ең бай адам Бил Гейтс миллиардтарын осы компьтердің көмегімен тапты десем артық айтқаным болмас, өзі бүге-шүгесіне дейін құрастырған «Microsoft» компаниясы қазір бүкіл әлемге тараған.
Енді осы кіріспе бөлімінде жалпы элетронды есептеуіш машина тарихын жазып кеткім келеді. Әлемде ең бірінші екнші дүние жүзілік соғыс кезінде Гарвард университетінің аспиранты Хауард Эйкен ойлап тапты. Ол машинаға Марк-I(1-ші сурет) деп атау беріп, 5 тонна, 500 миль желі, 3304 электромеханикалық қосқыштардан тұрады. Ол 0,3 секундына 23 өлщемді сандарды оқи білді.(Бұл нәтиже сол кезде үкен нәтиже болды!) Бірақта 1946 жылы компьютерлік технология алға үлкен қадам басты, Пенсильвания университетінің мамандары Марк-I сияқты механикалық реледе жұмыс жасайтын емес,электрондық лампада жұмыс жасайты ENIAC-ты ойлап тапты.( 2-ші сурет) Бұл дәу машинада 18 мың лампы бар, 162 шаршы метр жерді алады, 180 квт электроэнергиясын талап етті.(Атырау қаласын толықтай жарықтандыратын күш) Алға қарай осыған ұқсас электронды есептеуіш машина дүниеге келе бастады. ENIAC-ка ұқсас электронды есептеуіш машиналар, осы күнгі компьтерлердің атасы болып саналады. 1948 жылы алға келесі қадам басылды, транзисторлар ойлап табылды. Дегенмен нағыз ғылыми төңкерісті IВМ компаниясы жасады.
1-ші сурет 2-ші сурет
Олар1958 жылы интегралдық схемалардан(микрочиптер) тұратын,Олар арқылы жұмыс жасайтын 3-ші дәуәрлі компьютерлер 1963 жылдан бастап шықты. IВМ-360 сақталатын және өңделетін ақпарат көлемі ұлғайды. Ал кішігірім көлемді болғасын, оған деген сұраныста
Бұл күнде электронды есептеуіш машинасыз күнделікті өмірімізді елестету қиын. Сондықтан да «XXI-шы ғасыр мамандығы программист» деп аталып жүр. Бұл программист мамандығы ішіне техник-операторы, ЭЕМ операторы, программист-моделировщик, автоматтандырылған ақпарат орталығының(АСУ) операторы осы сияқты тағыда басқа көптеген мамандықтар басын құрайды. XX-шы ғасыр аяғында XXI-ші ғасыр басында Қазақстан Республикасында компьтер тілін жетік меңгерген, сапалы білімді мамандар тапшы болды. Қазақстан елі жаңа дәуірге қадам басып келе жатқаннан, бұл саланы жетік дамығанын дұрыс көрген Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев, әрбір қазақстандыққа «компьютерді меңгеруі керек» деген талап қойды. Жай талап қоя тұрмай, оған мүмкіндік жасады. Қазір еліміз бойынша, соның ішінде №3 Құрманғазы аудандық кәсіптік лицейінде «Жол картасы» бағдарламасымен «электронды есептеуіш машинасының операторы» деген мамандықты игеріп шыға алады. Бұл дұрыс бастау, дегенмен де бұл адамды өзбеттік ізденіске үйрететін, тәрбиелейтін мамандық. Неге десеңіз, қазір бұл заманда жыл санап, ескі технолгия орынына жаңа заман ағымына сай жетілдірілген технология түрлері шығып жатыр. Соның қыр сырын үйрену тек қана маманның еншісінде.
Тағы бір айта кетерлік жай, әлем бойынша ең бай адам Бил Гейтс миллиардтарын осы компьтердің көмегімен тапты десем артық айтқаным болмас, өзі бүге-шүгесіне дейін құрастырған «Microsoft» компаниясы қазір бүкіл әлемге тараған.
Енді осы кіріспе бөлімінде жалпы элетронды есептеуіш машина тарихын жазып кеткім келеді. Әлемде ең бірінші екнші дүние жүзілік соғыс кезінде Гарвард университетінің аспиранты Хауард Эйкен ойлап тапты. Ол машинаға Марк-I(1-ші сурет) деп атау беріп, 5 тонна, 500 миль желі, 3304 электромеханикалық қосқыштардан тұрады. Ол 0,3 секундына 23 өлщемді сандарды оқи білді.(Бұл нәтиже сол кезде үкен нәтиже болды!) Бірақта 1946 жылы компьютерлік технология алға үлкен қадам басты, Пенсильвания университетінің мамандары Марк-I сияқты механикалық реледе жұмыс жасайтын емес,электрондық лампада жұмыс жасайты ENIAC-ты ойлап тапты.( 2-ші сурет) Бұл дәу машинада 18 мың лампы бар, 162 шаршы метр жерді алады, 180 квт электроэнергиясын талап етті.(Атырау қаласын толықтай жарықтандыратын күш) Алға қарай осыған ұқсас электронды есептеуіш машина дүниеге келе бастады. ENIAC-ка ұқсас электронды есептеуіш машиналар, осы күнгі компьтерлердің атасы болып саналады. 1948 жылы алға келесі қадам басылды, транзисторлар ойлап табылды. Дегенмен нағыз ғылыми төңкерісті IВМ компаниясы жасады.
1-ші сурет 2-ші сурет
Олар1958 жылы интегралдық схемалардан(микрочиптер) тұратын,Олар арқылы жұмыс жасайтын 3-ші дәуәрлі компьютерлер 1963 жылдан бастап шықты. IВМ-360 сақталатын және өңделетін ақпарат көлемі ұлғайды. Ал кішігірім көлемді болғасын, оған деген сұраныста
Интернет ресурстары
"Железо" 2005-2010 сандарынан аударылды.
"Железо" 2005-2010 сандарынан аударылды.
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе.
Жұртшылық арасында көптеп таралып, өміріміздің әр саласына нықталып
орын теуіп алған электронды есептеуіш машина десек қателеспеймін.
Шыныменде, компьютерсіз бұл қоғамда қай сала жұмыс істей алады?!
Бұл күнде электронды есептеуіш машинасыз күнделікті өмірімізді елестету
қиын. Сондықтан да XXI-шы ғасыр мамандығы программист деп аталып жүр. Бұл
программист мамандығы ішіне техник-операторы, ЭЕМ операторы, программист-
моделировщик, автоматтандырылған ақпарат орталығының(АСУ) операторы осы
сияқты тағыда басқа көптеген мамандықтар басын құрайды. XX-шы ғасыр аяғында
XXI-ші ғасыр басында Қазақстан Республикасында компьтер тілін жетік
меңгерген, сапалы білімді мамандар тапшы болды. Қазақстан елі жаңа дәуірге
қадам басып келе жатқаннан, бұл саланы жетік дамығанын дұрыс көрген
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев, әрбір
қазақстандыққа компьютерді меңгеруі керек деген талап қойды. Жай талап
қоя тұрмай, оған мүмкіндік жасады. Қазір еліміз бойынша, соның ішінде №3
Құрманғазы аудандық кәсіптік лицейінде Жол картасы бағдарламасымен
электронды есептеуіш машинасының операторы деген мамандықты игеріп шыға
алады. Бұл дұрыс бастау, дегенмен де бұл адамды өзбеттік ізденіске
үйрететін, тәрбиелейтін мамандық. Неге десеңіз, қазір бұл заманда жыл
санап, ескі технолгия орынына жаңа заман ағымына сай жетілдірілген
технология түрлері шығып жатыр. Соның қыр сырын үйрену тек қана маманның
еншісінде.
Тағы бір айта кетерлік жай, әлем бойынша ең бай адам Бил Гейтс
миллиардтарын осы компьтердің көмегімен тапты десем артық айтқаным болмас,
өзі бүге-шүгесіне дейін құрастырған Microsoft компаниясы қазір бүкіл
әлемге тараған.
Енді осы кіріспе бөлімінде жалпы элетронды есептеуіш машина тарихын
жазып кеткім келеді. Әлемде ең бірінші екнші дүние жүзілік соғыс кезінде
Гарвард университетінің аспиранты Хауард Эйкен ойлап тапты. Ол машинаға
Марк-I(1-ші сурет) деп атау беріп, 5 тонна, 500 миль желі, 3304
электромеханикалық қосқыштардан тұрады. Ол 0,3 секундына 23 өлщемді
сандарды оқи білді.(Бұл нәтиже сол кезде үкен нәтиже болды!) Бірақта 1946
жылы компьютерлік технология алға үлкен қадам басты, Пенсильвания
университетінің мамандары Марк-I сияқты механикалық реледе жұмыс жасайтын
емес,электрондық лампада жұмыс жасайты ENIAC-ты ойлап тапты.( 2-ші сурет)
Бұл дәу машинада 18 мың лампы бар, 162 шаршы метр жерді алады, 180 квт
электроэнергиясын талап етті.(Атырау қаласын толықтай жарықтандыратын күш)
Алға қарай осыған ұқсас электронды есептеуіш машина дүниеге келе бастады.
ENIAC-ка ұқсас электронды есептеуіш машиналар, осы күнгі компьтерлердің
атасы болып саналады. 1948 жылы алға келесі қадам басылды, транзисторлар
ойлап табылды. Дегенмен нағыз ғылыми төңкерісті IВМ компаниясы жасады.
1-ші сурет 2-ші сурет
Олар1958 жылы интегралдық схемалардан(микрочиптер) тұратын,Олар арқылы
жұмыс жасайтын 3-ші дәуәрлі компьютерлер 1963 жылдан бастап шықты. IВМ-360
сақталатын және өңделетін ақпарат көлемі ұлғайды. Ал кішігірім көлемді
болғасын, оған деген сұраныста көбейді. Бұл өміріміздің күрт өзгеруіне
әкеліп соқты, өмірге шағын көлемді дербес компьютер келуіне әкеліп соқты.
Микропроцессорды ойлап тапқан ғалымдар басында өзідерінің не ойлап тапқан
жетелі түсіне алмады. Тек қана 1977 жылы американдық Стив Джобс және Стив
Возняк(3-шісурет) нарыққа шағын көлемді РС Аррlе II атты дербес
компьтерлерді шығарды.
3-шісурет
Міне осылай біздің өмірімізге жеті шақырымдық қадаммен компьютерлер еніп
келді. Жоғарыда компьтерлердің жағымды жақтарын айтылып өтті. Әттеген-ай
жағымсыз, скептиктерге ұнамайтын жақтары да бар, қылмыстың жаңа түрлерінің
шығуына әкеп соқтырды.(Киберқылмыскерлер, сайттарды бұзып, жаңадан вирус
ойлап табатын хакерлер)Мысалға әлемде ең бірінші 1993 жылы күзінде
әлемдік желіге вирус тараған. 16 жасар Сан-Диего тұрғыны(лақап аты Поп)
Сатана атты вирусты ойлап тапты. Вирус АҚШ басшылығының жүйесіне кіріп,
ел басшылығының апшысын қуырған. Сосын АҚШ қауіпсіздік департаменты жаңа
шыққан вирустың қауіптілігін бүкіл әлемге жар салды. Алайда вирус АҚШ-тың
ішкі істер және жасырын комитет жүйесін үш күнге тоқтатты. АҚШ қауіпсіздік
агенттері Попты ұстағаннан кейін, сот алдына қылмыскердің жаңа түрі шықты.
ЭЕМ буындары.
ЭЕМ-нің даму тарихы бірнеше буындарға бөлінеді. Буындардың ауысуы
электрондық техникалардың дамуымен, ЭЕМ-нің элементтік базасының ауысуымен
байланысты.
Оларда ээлектрондық шамдар пайдаланылған ENIAC және барлық басқа ЭЕМ-
дер - ЭЕМ-нің бірінші буынына жатады. (1940-1955 жылдар.) Оларды қазіргі
ЭЕМ-нің аталары деп атауға болады.
Егер Бэббидж машинасын еске алсақ, оны ЭЕМ-нің арғы атасы деуге
болады. Бірінші буындағы машиналар бірнеше жүздеген шаршы метр орын
алатын және мыңдаған электрондық шамдар бар алып құрылғылар еді. Оларға
бағдарламалар мен мәліметтерді енгізу үшін, перфоленталар мен перфокарталар
пайдаланылды. Бұл машиналар үшін бағдарламалар машиналық командалар
тілінде құрылды, сондықтан сол кездерде кез келген адамдарға онда
бағдарламалау мүмкін болмады. Ең жылдам машиналардың есептеу жылдамдығы
секундына 20000 операция еді.
1955 жылдан бастап келесі, екінші буындағы ЭЕМ-дер пайда бола бастады.
Оларда электрондық шамдардың орнына жартылай өткізгіштер-транзисторлар
пайдаланылды.
Сонымен, ЭЕМ-нің көлемі бірнеше есе кішірейді, пайдаланатын электр
қуаты да азайды, сонымен қатар олардың жылдамдығы секундына бірнеше
ондаған мың операциларға жетті. Сол кездерде жоғары деңгейдегі
бағдарламалау тілдері: Фортран, АЛгол, Кобол қолданыла бастады.
Бағдарламаларды құру машинаның модеінен тәуелсіз бола бастады.
Біраз уақыттан кейін электрондық өндіріс орындары интегралдық схемелер
жасай бастады. Интегралды схема – бұл шағын жартылай өткізгіш кристалдар,
оларда бірнеше жүздеген, тіпті мыңдаған транзисторлар бар. Сонан кейін,
бірнеше жүздеген мың транзисторлардан тұратын жартылай өткізгіш кристалл
– үлкен интегралдық схема (ҮИС) пайда болды.
Интегралдық схема негізінде құрастырылған ЭЕМ-дер - бұл үшінші
буындағы ЭЕМ-дер. Бұл машиналардың жады үлкен , ал орындау жылдамдығы
секундына бірнеше миллион операцияға жетті. Магниттік таспаларда
жинақтауыштарға қарағанда әлдеқайда жылдам жұмыс істейтін және
ақпараттың шексіз мөлшерін сақтауға қабілетті сыртқы есте сақтау
құрылғыларының жаңа түрі - магниттік дискілер пайда болды.
Үшінші буындаға ЭЕМ-дер бір иашинада бірнеше бағдарламаларды қатар
орындау мүмкіндігін берді. Мұндай режим мультипрограммалық режим деп
аталды. Осы кездерде деректер базасы, өндірсті басқарудың
автоматтандырылған жүйелері жасалып, ЭЕМ-дер халық шаруашылығында кеңінен
қолданыла бастады.
1971 жылы АҚШ-тың Интел фирмасы компьютердің негізгі блогы -
процессордың жұмысын орындауға қабілетті өте үлкен интегралдық схеманы –
алғашқы микропроцессорды жасады. Микропроцессордың жасалуы - бұл
информатикадағы революция болды. Осының нәтижесінде үстелдеріңде кішкене
ғана ЭЕМ тұр, ол дербес компьютер ДК – деп аталады.
Қазіргі кездегі ЭЕМ-дер - бұл төртінші буындағы ЭЕМ-дер. Олар 70-
жылдардан бастап өндіріске енді. Бұл ЭЕМ өзінің жадының көлемі мен есептеу
жылдамдығы бойынша бірінші буындағы ондаған ENIAC типті ЭЕМ-дерге тең.
1980 жылдан бастап АҚШ-тың IBM фирмасы дербес компьютерлер шығару
бойынша дүние жүзілік нарықта жетекші орын алды. Ал 90-шы жалдардың
басынан бастап Apple Corporation фирмасының Macintosh маркалы машинасы
көпшілікке таныла бастады. ҚР-ның Ұлттық радиоэлектроника және байланыс
орталығы Германияның Siemens фирмасымен бірлесіп, мектептерге арналған
дербес компьютерлерді шығару ісін жолға қойды.
Біз ЭЕМ-нің төрт буынын қысқаша қарастырдық. Олардың бір-бірінен
айырмашылықтары көп, бірақ барлығының бірдей бір кемшілігі бар. Олармен
жұмыс істеу үшін, арнайы тілді қолдану керек, әйтпесе олар сендерді
түсінбейді. Бұл үшін сендер оны белгілі бір бағдарламалау тілінде
жазуларың керек.
Қазіргі кезде көптеген елдерде бесінші буындағы ЭЕМ-ді жасау ісі қолға
алынуда. Бұл машиналар кәдімгі адам сөйлейтін тілге жуық тілді түсінетін
, яғни жасанды интеллект ЭЕМ-дері болуы керек. Бұл идея толығымен іске
асқанда, ЭЕМ-ге кәдімгі сөзбен мәселені ттүсіндіріп, айтасыңдар, ал
компьютер өзі бағдарламаны құрып, мәселені шешетін болады.
Бәрін айтта бірін айт, компьютер біздің өмірімізге мықтылап және
ұзаққа жайғасып алды. Осы кітабымда компьютердің ішкі құрылысынан бастап
заманауи ағымға сай жасақталған қосымша құрылғыларын сараптап, жаман және
жақсы жақтарын көрсетіп, сіздің алдыңызға үсынғалы отырмын. Мен бұл
кітабымда сізді таң қалдырар жаңалық ашпаспын, дегенменде осы күнде қазақ
тілінде компьютерлік күтім жасау және жөндеу туралы анықтама кітаптардың
жетіспеуі салдарынан жазып отырған себебім бар. Бұл кітапта сіздер
құрылғылардың түрі және олардың айырмашылығы қарастырылады. Әсіресе,
жүйелік қорап құрамы, олардың атаулары, атқаратын қызметтері жәйлі жазып
өтем.
I-тарау
Аналық тақша және оған жалғанатын құрылғылар.
Жүйелік блок. Компьютер өте маңызды бөлімімен келеді , дәл осылай жүйелік
блокта құрылғылар орналасады, және олсыз ЭВМ жұмыс жасамайды . Жүйелік блок
дене үлгісі арнайы компьютер түріне тәуелді болады, жүйелік блокта
қондырғыны орналастыру және қондырылған компоненттерінің санын анықтайды .
Столға қоятын арнайы компьютерлердің ең көп таралған түрі столға қоятын (
desktop ) немесе мұнара түрінде ( tower ) келеді. Жүйелік блок ішінде
келесі міндетті компоненттер орналасқан , компьютер жұмыс қамтамасыз етуші:
жүйелік плата ; микропроцессор ; компьютер жады ; жүйелік шина ;
электрондық схемалардың терімі ; электр коректену одағы ; индикация панелі
; порттар және кеңейту слотысы ; кеңейту платалары ; сыртқы жад. Компьютер
аппараттық негізі жүйелік плата болып, онда микросхемалар - орталық
процессор және ішкі жадты орналасқан . Жүйелік плата жұмыс жасау шарттары
және арнайы компьютер негізгі құрама бөлімдерінің байланысын
қамсыздандырады . Нақ жүйелік платада жүйелік сағаттары орналасқан, олар
операциялардың орындалу жылдамдығын анықтайды . Жылдамдық мегагерцпен
өлшенеді (1МГц-1 млн тактілі секундқа бірдей ). Жүйелік сағаттар жүйелік
плата компоненттердің көпшілік жұмысын үйлестіреді .
Жүйелік плата және кеңейту слоттары замандас
арнайы компьютер құру архитектура принцибын қамсыздандырады . Слот бұл
разьем болып онда жүйелік плата орналасады. Кеңейту слоттары барлық құрылғы
сияқты жүйелік платада арнайы компьютер анықтап қарауға рұқсат етеді ,
модификациялауға болады . Кеңейту платалары компьютер мүмкіншіліктерінің
кеңейту слотында құру жолымен жүзеге асады . Кеңейту плата әртүрлі
микросхемалардан құрастырылған. Кеңейту плата разьемы жүйелік блокпен
кабель арқылы қосылады. Ең көп таралған платаларға видеокарты , желілі
адаптерлер , дыбысты карталар жатады.
Аналық тақша. Аналық тақша(4-5-ші сурет) дербес компьютердің ең басты
құрылғысы болып есептелінеді. Компьютерге жалғанатын құрылғылардың бәрінің
басын қосып, олардың іске қосуға, бірігіп жұмыс істеуге мүмкіндік беретін
құрылғы. Аналық тақшада түрлі микросхемалар, чипсеттер, слоттар,
транзистрлер тағыда басқа ұсақ, бірақта компьютер жұмыс істеуіне қажетті
құрылғылар орналасқан.
4-ші сурет
5-ші сурет
6-шы сурет
Аналық тақшаның слоттары(6-шы сурет) аналық тақшаға бтісе жалғанып келеді.
Олардың түрі, атқаратын қызметі бар.
1 – Видеоадаптер, AGP слотына жалғанған.
2 – PCI слоты.
3 – CMOS жадының батареясы.
4 – ISA слоты
5 – Дыбыстық адаптер ISA слотына жалғанған.
6 – Венгилятор(кулер)
ISA слоты алғаш шыққан IBM PC компьютерлерінде де кездесті. Уақыт өте
ақпарат өңдеу жылдамдығына үлгере алмау себебінен қазір қосымша
құрылғыларға арналған PCI слоты орнатылған. Ал видеоадаптерға AGP слоты
қолданылады. Компьютер жұмыс істеу қабілеттілігі слоттар санына байланысты
емес, ISA слоты қазір қолданылмайды, сондада аналық тақшада орнатылып
келеді.(Әр аналық тақшаға 3-5 қосымша құрылғы жалғауға болады) CMOS жадының
батареясы компьютер өшірілген кезде, жанама ақпарат жадтан жойылмау үшін
қолданылады. Батареясы істен шыққан кезде ауыстырып салу қиын іс емес.
Аналық тақша(System board, Main board, Mother board) – дайындалу және өңдеу
жағынан микропроцессордан қалыптаспайды. Аналық тақшаны дайындау кезінде
соңғы инженерлік және ғылыми тәсілдерге сүйене отырып жасалынады. Сізге
аналық тақша қиын, күрделі зат болып көрінгенмен, қарапайым болып келеді.
Бір-біріне бітіскен сегізден кем емес тақшадан тұрады. Ал әр бетшеде өзіне
тән, жұмыс атқару тәсіліне сай, ұзындықтары мен формалары физикалық
заңдарға қатаң бағынатын ақпарат өткізгіштерден тұрады.Аналық тақша
компьютердің құрылғыларын бір-бірімен байланыстыратын көпір іспеттес.( 7-ші
сурет)
7-ші сурет
Мысал үшін жиі кездесетін форм-факторы АТ аналық тақшасын(8-ші сурет)
қарастырайық.(Celeron, Pentium III процессорлеріне арналған) Суреттің
үстіңгі сол жақ бұрышында PCI слоттары, ISA слоттары орналасқан. Қазір
жаңадан шығып жүрген аналық тақшаларда ISA слотын орналастырмайды.(көп
жағдайда) Оның орнына дыбыстық адаптер немесе модемге арналған AMR, CNR
слоттарын орналастырады. (спецификациясы АС'97) Ал оң жақта үлкен сокет
орналасқан. (Socket 370) Төменде жедел жадқа арналған 168-контактті
модулді DIMM слоты орналасқан. Socket 370 үстінде көп жағдайда қоректену
блогының порты орналасады, суретте Форм факторы АТ, АТХ қондырылған.
Төменгі сол жақта индикатор мен алдыңғы панельде орналасқан батырмаларды,
қатты диск шамын, қоректену блогының шамын қосуға арналған порттар
орналасқан. Аналық тақшаның жер-жерінде Jn және JPn джэмперлерін қосу үшін
порттар қондырылған. VIA деп жазылған тіктөртбұрышқа чипсеттер
қондырылады. Battery деген жазуы бар жерге CMOS-жады қондырылады.
8-ші сурет
Жүйелік плата.
Компьютердің ең өзектісі бұл жүйелік платалар. Олар бірнеше нұсқада
шығарылады. Олар өлшемдерімен және форумфакторларымен ерекшеленеді. Жүйелік
платаның негізгі форумфакторлары :
1)ATX
2)Micro ATX
3)Flex ATX
4)NLX
5)WTX
ATX-Спецификациясы Intel фирмасының 1925 жылы
шілде айында шығарылды. ATX конструкциясы Baby AT және LNT, LPX-тің
жаңартылған стандартты түрі. Оның ерекшелігі разьемдарының 2-панелінде,
жүйелік платаның ұзындығы 6,25 дюим, биіктігі 1.75 дюим. Сыртқы разьемды
яғни жүйелік платадағы кабельдерді қолданбауға әкеледі.
Micro ATX 1997 жылы желтоқсанда ең бірінші Micro ATX форумфакторы құрылды.
Micro ATX және ATXфорумфакторларының ерекшелігі:
1) Ұзындығының қысқартылуы 244мм ( 305 дюим)
2) Разьемдарының саны мен блок питанияның
қысқартылуы Flex ATX 1999 жылы Micro
ATX спецификациясына енгізулер енгізіліп Flex ATX пайда болды. Flex ATX
форумфакторы жүйелік платадағы өлшем ұзындығы 299 мм-ге, биіктігі 191 мм-ге
кішірейтілді. Micro ATX-тің ерекшелігі Socket ұяшығының типін қолданды.
NLX-1996 жылы өараша айында жүйелік платаның форумфакторы шығарылды. Ал
1999 жылы ақпан айында WTX форумфакторының толық түрі шығарылды. WTX
форумфакторының негізгі қасиеттері:
1) 32-64 разрядты Intel процессорын қолдайды.
2) Екі
процессордың жүйелерін қолдайды.
3) Flex-Slot Io адаптерін қолдайды.
Жүйелік платаның компаненттері 1 - суретте көрсетілген :
А-Разьем Wake on Ring
B-Yamaha YMF740 (DSI-L).
C-
AD1819A SoundPort Codec құрылғысы
D-Wake on LAN Разьемы
E-CD-ROM-ға дыбыс кіру разьемы
F-CD-ROMға сызықты
кіру разьемы
G-телефон разьемы
H-сызықты кіру разьемы
I-сызықты видео кіру разьемы
J-артқы панель
разьемы
K-242-контакты разьемы
L-питанияның вентелятор разьемы
M-контролер
N- DIMM ұяшығы
O-FAN 1 питания разьемы
P-
Питанияның ең басты разьемы
Q – дисковод разьемы
R-SCSTLED разьемы
S- IDE бірінші және екінші канал разьемы
T –
алдыңғы панель разьемы
U – AGP разьемы
V – Intel 82371EB PCI ISA IDE
W – PCI ISA разьемы
X
– 3 вольт батарейка
Y – SMSC FDC
контролері
Z – Flash BIOS
AA – конфигурация
BB – сызықтық дыбыстық
CC – PCI разьемы
DD – FAN 3 разьемы
EE – ISA разьемы
FF –
іске қосушы разьемы
9-шы сурет
Компьютерде жұмыс істеу кезінде барлық мәліметтер аналық немесе жүйелік
тақшамен өңделеді. Аналық тақша – бұл компьютердің барлық құрауыштары
қосылатын күрделі көп қабатты баспалық тақша. Жүйелі (аналық) тақша-
компьютердің жүрегі болып саналады. Өндірушілер оны жүйелі тақша (system
board), базалық тақша (baseboard) немесе маңызды тақта (main board) деп
атайды. Аналық тақшаны қалай атаса да ол компьютердің ең маңызды элементі
болып қала береді. Ол компьютердің барлық компаненттерін ( процессорды,
жүйені, дисктарды, видеокарталарды, дыбыстық карталарды, клавиатураны,
тышқанды және басқа да құрылғыларды) байланыстыратын элемент. Компьютер
жинақтағанда ең қиыны, әрі маңыздысы аналық тақшаны таңдау. Аналық тақшалар
бір- бірінен көлемі, форм- факторы, түрлері және порттарының орналасуы
арқылы ерекшеленеді. Ол корпусқа жалғанады. Одан кейін аналық тақшаға
процессор, жүйе және басқалары жалғанады. Аналық тақша адамның миы секілді
база, оған барлық ақпараттар енеді. Әдетте, аналық тақшаға процессор мен
жүйенің басқа да құрылғылардың жұмысын атқаратын микросхемалар орналасады.
Сондықтан да аналық тақшаны таңдау өте маңызды.Аналық тақшалардың түрлері
және оның адам қызметіндегі рөлі.Компьютердің керекті құралдарына көп көңіл
аударыла бермейді, әсіресе аналық тақшаға. Көбісі аналық тақшаның оңай емес
бөлшек екенін біле бермейді.
Адам компьютер сатып алған кезде неге көңіл аударады? Бірінші кезекте
процессорге. Екінші кезекте компьютерлік желінің көлеміне және винчестерге.
Бірақ аналық тақшалардың мінездемесін бәрі біле бермейді. Егер процессор-
компьютердің миы болса, аналық тақша компьютердің маңызды компаненті болып
табылады. Сондықтан да қиын да, арпалыс туындылар туындайды.
Аналық тақшаны қалай таңдау керек?
Аналық тақшаны таңдау бұл компьютерді сатып алған кездегі ең маңызды
құрылғы. Сондықтан да ол "main board"(басты тақша) деп бекер аталмаған.
Мына сұрақ сіздерге үнемі айтылатын сияқты, сонымен...Аналық тақшаны қалай
таңдауға болады?
Біріншіден, компьютермен не істегіңіз келетінін және оған жұмсалатын ақшаны
ойланыңыз.
Егер сіз тек интернетке кіріп кино көргіңіз келсе, онда сізге аса қымбат
аналық тақшаларды ұсынбаймын. Ақшаңызды үнемдейтін аналық тақша алыңыз,
мысалы, AsRock, оның сапасы да, бағасы да жаман емес. Оған аса қуатты емес
процессор алыңыз. PcChips немесе BioStar аналық тақшаларын алмаңыз, олардың
бағасы қымбат, әрі сапасы да тұрақсыз.
Егер сіз орташа қолданыста және компьютердің жоғарғы қуаттылығын қаласаңыз,
онда оның жылдамдығына назар аударыңыз.
Егер сіз " Gamer-де болсаңыз", онда мынаған назар аударыңыз:
1. Аналық тақшаның қуаттылығы chipset- тің үлгісіне байланысты.Қазіргі
кездегі ең жақсы чипсеттер: KT333, KT880, Nforce2, KT600. Бұларды PERL
–мен аяқталған AMD мен Intel-ге қолдануға болады.
2. Тағы да аса маңызды құрылғы- чипсеттің желдеткіші.Салқындату сіздің
құрылғыңыздың, яғни оның жұмыс істеудің қуаттылығының ең басты факторы.
3. Тақшаның жұмыс істеу қабілетін конденсатордың көлемінен білуге
болады.Мысалы, motherboard конденсаторы:
Бұл Soyo КТ333 Ultra Dragon Platinum Edition
Оны ары қарай қарастырайық: конденсаторлардың көлемі 4800 микрофарад. Бұл
өте жақсы. Қазіргі кезде Asus, MSI тәрізді компаниялар төмен класта, әрі
2000-2200 микрофарадты конденсатор шығаруда, бұл ең тамаша аналық
тақшалардан кем. Сондықтан да олардың жұмыс істеу қабілеті екі есеге кемиді
деп толық айта аламыз.
Чипсетте орналасқан желдеткішті қадағалап тұру керек.
Желдеткішке қосылудың бес түрі бар және оның әрбіреуінде желдеткіштің
қосылу кезінде осы бес жиілікке тіреліп қалғанда көрсететін монитор
орналасқан.
ATX-жүйесі ыңғайсыз орналасқан, олар желдеткішке ауа жібермейді бірақ бұл
аса қауіпті емес. Оны желілі лента арқылы шешуге болады.
Аналық тақшаның тұрақты жүйелігінде 14 конденсатор бар.Олардың жоғары
сапалы екеніне мән бергеніңіз жөн. (10-сурет)
10-шы сурет
Аналық тақшаның сыртқы бейнесіне қарап оның сапасы қандай екенін білуге
болады ма? (бұл сұрақ қисынсыз естілуі мүмкін, бірақ зертхана кезінде
тексерілген) аналық тақшаның түрі, яғни сыртқы бейнесіне қарап оның қалай
жұмыс атқаратынын айтады. Егер өндіруші компания тақшаның сыртқы бейнесіне
мән бермесе, онда оған сенім артуға болады ма деген сұрақ туындайды.
Аналық тақшалар мен чипсеттердің түрлері.
1. ATX (Advanced Technology eXtended) – аналық тақшалардың көп
таралғандарының бірі. Қарапайым үй компьютерлерінде көп қолданылады. ATX
аналық тақшаларының көлемі 30.5 x 24.4. см және ұлғаюға арналған жеті слоты
бар. ATX аналық тақшасының ең маңызды жүйелік блок қосатын тетігі 20 немесе
24 контактты. Жаңа шыққан аналық тақшалардың барлығы 24-контактты болып
келеді.
2. mATX (micro ATX) – АТХ- тың көлемі бойынша кішірейтілген түрі. Жүйені
көп ұлғайтуға арналмаған көбінесе офистық компьютерлерде қолданылады. mATX
аналық тақшаларының көлемі 24.4 x 24.4 см және ұлғаюға арналған төрт слоты
бар. mATX аналық тақшасының ең маңызды жүйелік блок қосатын тетігі 20немесе
24 контактты. EATX (Extended ATX) аналық тақшаларының ATX – тан
айырмашылығы олардың көлемі (30.5 x 33.0 см), көбінесе серверде
қолданылады.
3. BTX (Balanced Technology Extended) – ATX орнына келген жаңа стандарт.
Осы аналық тақша жасалғанда көбінесе аналық тақшадағы желдеткіш
элементтерге көп көңіл аударылды. BTX миниатюрлі компьютерлерге арналған.
BTX аналық тақшаларының көлемі 26.7 х 32.5 см және ұлғаюға арналған жеті
слоты бар.
4. mBTX (micro BTX) – BTX-тың кішірейтілген үлгісі. Мұндай аналық
тақшалардың көлемі 26.7 х 26.4 см. mBTX- тың ұлғаюға арналған төрт слоты
бар.
5. mini-ITX - VIA Technologies компаниясы жасап шығарған аналық тақшаға
арналған форм-фактор. Электрлі және механикалы жағынан ATX форм-факторына
ұқсайды. mini-ITX аналық тақшаларының габариттары
(17 х 17 см).
6. SSI EEB (Server Standards Infrastructure Entry Electronics Bay). Бұл
стандарттағы аналық тақшалар көбіне серверлерге арналған. Жүйелік блок
қосатын тетігінің көлемі 24+8 контактты. Мұндай тақшалардың габариттары
30.5 x 33.0 см.
7. SSI CEB (SSI Compact Electronics Bay). Бұл стандарттағы аналық тақшалар
көбіне серверлерге арналған. Жүйелік блок қосатын тетігінің көлемі 24+8
контактты. Мұндай тақшалардың габариттары 30.5 x 25.9 см.
Қазіргі күнде аналық тақшалардың екі түрі бар. Бұлар АТ және АТХ.
Аналық тақшалардың көлемі мен компаненттерін анықтай отырып, екеуінің
айырмашылығы жоқ екенін байқаймыз. Әрбір аналық тақшаны өндіретін
өндірістер оның әрбір екі модификациясын шығарады.
Корпустың аласа биіктігін LPX және brand-name компьютерінде орналасқан
Slimline түрлері де кездеседі. Тағы да бір NLX форм- факторы тек қана
стандарт түрінде кездеседі.
АТ форм-факторында екі модификация- классикалық және Bady АТ түрі
болады. АТ аналық тақшалары көлемі жағынан әр түрлі болғанымен сызықтары
бірдей. Олардың бәрі паралельді порт көлемі жағынан ұқсас. Сонымен қатар
олардың клавиатурасында шеге болады, ол тақшаның бір жағында немесе
процессордың алдында орналасады. SIMM ЖӘНЕ DIMM слоттары үнемі тақшаның
жоғарғы жағында орналасады, бірақ кейде әр жерінде орналаса береді. Әрине,
тақша жақсы орналасу үшін бөлшектер қатаң орналасады.
АТ аналық тақшасын тек ескі компьютер жинағыштарынан кездестіруге
болады, көлемі 12 дюймді мұндай аналық тақшалар тек Desktop, Tower
корпустарына арналған,көптеген жағдайда қазіргі корпустарға келмеуі әбден
мүмкін.Бұл тақшалардың құрылуына дискіжетектерге жалғаушылар және қатты
диск, сонымен қатар жүйелік блок кедергі келтіреді. Сонымен қатар аналық
тақшалардың компаненттерінің орналасуы кезінде үлкен жиілік әсерінен
біршама ақаулар кездеседі. Сондықтан 80386 процессорының алдында шыққан
процессорлерде АТ аналық тақшалары кездеспейді.
1982 жылы шыққан Baby AT қазіргі кезде тек AT аналық тақшаларының ғана
емес, жалпы аналық тақшалардың арасында атақты. Baby AT көбінесе қарапайым
Mini Tower корпусына сәйкес келеді. Олардың енінің көлемі 8,5 дюйм, ал
ұзындығы 13 дюйм бірақ кейбір өндірушілер тақшаға арналған материалды
үнемдеу үшін тақшаның ұзындығының көлемін қысқартады.
ATX . Intel 1995 жылы шығарған осы өлшем типі атақтылардың арасына
қосылуда.Қазіргі кезге дейін оны құрып кетеді деген ойда болғанбыз.Жоқ
керісінше АТХ көркеюде. Көптеген өндірушілер АТХ шығарып, Pentium II – ге
келген кезде АТ- аналогын шығара бастады. Бірақ АТХ АТ- ға қарағанда
әлдеқайда дамуда. АТХ корпусына Baby AT аналық тақшасын орнатуға болады.
АТХ жүйелік блогының желдеткіші ауаны ішке жібереді. Сондықтан да шаң
аналық тақшаға енбейді, ауа процессорды желдетеді.
NLX. 1997 жылы Intel корпорациясы компьютерге арнап жаңа стандарт ойлап
тапты. Оның жақсысы жүйелік блоктан тақшаға енетін кабелі жоқ. Ол үшін
Riser- тақшасының слоты PCI және ISA болуы керек, сонымен қатар көлемі
аналық тақшадан NLX Riser Connector болғаны дұрыс. Сондықтан да, аналық
тақшаны орнатқаннан кейін ол дереу жүйеге және шинаға қосылады. Системада
барлығы екі көлем PCI және ISA болады. Ризер- картада контроллер көлемдері
IDE, FDD орналасқан, сонымен қатар желілі картаға енетін орнын да
қарастырған, CD-Audio және USB шинасы. Maineboard аналық тақшасында CPU- ға
арналған шеге, жад слоттары, чипсет, BIOS және кэш болады.
Компьютердің құрылымы қарапайым қалыпқа енді. NLX стандарты компьютерді тек
екі элементтен- аналық тақшадан және корпустың сыртқы құрылғылармен
байланысуы үшін арналған стандартты көлемдерден тұрады. Бірақ бұл әлі
жоспар,әзірге жасалып шыққан жоқ.
Қазіргі кезде көптеген аналық тақша өндірушілері Intel фирмасының
микросхемаларын қолданады. Pentium процессорына бұл 430-шы сериялы,
Pentium II-440-шы сериялы схемалар қолданылады .
Сіздерге аналық тақшаны таңдауда бес компанияны ұсынамын:
1. Soyo
2. Gigabyte
3. Epox
4. Intel
5. Chaintech
1993 жылы шыққан Pentium тақшасын Mercury деп атаған. Оның чипсеті
жиілілігі 5В болатын Pentium процессорына арналған, көлемі Socket 4 және
жиілілігі 60 және 66 MHz. Бұл тақша жүйелік шинаның жиілілігімен процессор
жиілілігіне сәйкес келетін ең алғашқы тақша.
Содан кейін дереу Р54С процессорына арналған жиілілігі 3,3 В Neptune
82430NX аналық тақшасы шығарылды.
Pentium процессорының дамуы 1995 жылы жаңа өнімді талап етті, ақыры Intel
82430FX (Triton I) маркалы чипсетті сәтті ойлап тапты. Бұл Intel- дің
чипсет өндіруде сәтті қадамы еді, көп уақыт бойы Triton I компьютердің
Pentium процессорына арналған сапалы өнімі болды. Сол уақытта басқа да
өндірушілер қалыспас үшін VLB және PCL шинасын біріктірмек болды, бұған көп
уақыт кететінін білген Intel VLB қолдауынан бас тартты. Сол кезде Triton I
өзіне барлық жаңа жетістіктерді қосқан: EDO жад қолдауы, Pipelined Burst-
тың екінші сортты кэш- жад типі және синхронды SRAM, PCI қолдаулары
болды. Чипсет оперативті жүйеге жалпы көлемі 128Mb болатын төрт SIMM
банкісін қолдады, бірақ кэштің көлемі 64 Mb құрады. Бұл уақытта осы көлем
де жеткілікті еді, өйткені ең керемет сұраныстың өзі 8- 16 Mb болған.
Алғашында чипсеттің құрылысында көптеген қателіктер болған, бірақ
модификация кезінде ол қателер жөнделді.82430FX наборындағы жүйелік
тақшалар 1995-1996 жылдары жақсы танымал болған, бірақ қазір де оларды
сатуда.
1996 жылдың бас кезеңінде Neptune чипсеті ескірді , Intel- де оның ескі
көшірмесін шығара бастады,бір мезгілде SOHO сауда орталығы FX орнына екі
наборды бір атпен Triton II–82430HX және 82430VX шығарды. Бірінші чипсет
өндірушіден көп процессорлы жүйенің қолдауын алды, процессордың Pipelined
Bust екінші сортты көлемі 512 Кб кэшпен бірге қосылып, EISA шинасының
контраллеры, PCI 2.1 төрт слотына дейін орналасқан EISA және USB
контраллерымен (универсалды магистраль, жаңа сыртқы құрылымдарды қосатын
зат, 255- ке дейін сыртқы құрылымдарды бір портқа ортақ шинамен қосылуды
қарастырады) NX SDRAM жүйесінің қолдауы болмаса да, UDMA33 режимі және и
кэш- жүйесінің көлемі біршама кішкене болса да, NX жүйелік тақша
өндірушілер арасында ең атақтысына айналды. Көппроцессорлы чипсеттің
қолдауы екі процессорлы шеге емес екенін байқаймыз: осындай тақшалар қымбат
тұрады және оларда “dual processor” маркировкасы болады. Intеl ақырғы
мінездемесі Triton II- ге ұқсайтын чипсет шығара алмады. Тіпті,жаңа 430TX-
тың өзі оның барлық мүмкіндігіндей бола алмады.
Екінші 430VX наборында Triton II- дегі мүмкіндіктер мүлдем болған жоқ,
бірақ бағасы арзан low-end компьютер класының сауда орталығында
сатылды,бұл чипсет шыққаннан кейін қозғалысы тез жаңа функцияны қолдайтын
430FX шығарылды. Оның басты айырмашылығы PCI 2.1 және SDRAM қолдаулары бар,
USB порттары өзгеше. Жаңа чипсеттің кэш жүйесі Triton I – ге қарағанда 10%
жоғары болды.Бірақ SDRAM чипсетінің қолдауы жоғары бағаланбады, себебі
тақшаның көлемі кішкене еді,VX өндірушілері барлығын да үнемдеген болатын.
Тағы да бір жыл өткен соң Intel –430TX PCIset ойлап тапты.Өндірушілер
82430TX құрылымына компьютер архитекрурасының барлық жаңа қолдауларын
енгізбек болды, олар: SDRAM қолдауы, USB, Ultra DMA қолдаулары, PCI 2.1-
дың бес слоты, көлемі 256Мб болатын оперативты жүйе, кэш жүйесі 512Кб. Бұл
чипсет шыққаннан кейін Intel енді бұл процессор класына чипсет
шығармайтынын жариялады. Жаңа чипсеттің шығуы VX- тың құрып кетуіне себеп
болды.
Кэш туралы бірнеше ауыз сөз . Кэште процессор мен негізгі жүйенің арасында
тезқозғалғыш буфер жүйесі бар, және процессордың жылдамдығының
айырмашылығын компенсациялау үшін қолданылады. Егер кэш үлкен болса,
соғұрлым аналық тақша жақсы (Socket 7 болған жағдайда). Мысалы, Intel
чипсеттерінде L2 көлемі 521Кб дейін үлкен) VIA, Ali, SiS реализациясындағы
чипсеттердің көлемдері бір тіпті екі мегабайтқа дейін болады.Осы кезде
аналық тақшаның наборын үнемдеуге болады, яғни чипсеттің толық потенциалын
қолданбау, және тек жартымегабайтты кэшы бар модификацияны қолдануға
болады.
Аналық тақшалардың ерекше бір түрі Bios. Ол программаларды тексеру
құрылғысына жатады және компьютердің аппаратурасынын операциялық жүйемен
байланыстырады.
Аналық тақшаға арналған Bios фирмалары –Award Software, AMI, Phoenix
Texnology. Кейбір аналық тақша өндірушілер (IBM, Intel, Acer) Bios- ты
өздері шығарады. Bios- тың әрбір түрі аналық тақшаның нақты әрбір моделіне
қосылатынын білгеніңіз жөн.
Қазіргі кезде ең атақтысы Award Bios, оны аналық тақшаға көп қолданады.
Мысалы, Intel өз аналық тақшаларына Bios Phoenix- ты қолданады. AMI
шығарған Bios- та аналық тақшаға чипсетпен бірге SiS 5591 және ALI Aladdin
V орнатылады.Ноутбукке арналған аналық тақша.(11-шісурет)
11-ші сурет
Ноутбукке келгенде аналық тақша термині өз мәнін жоғалтады. Ноутбуктің
жұмысқа қабілеттілігіне, яғни бұрынғы қалпына келуінің екі жолы бар,
аналық тақшаны жөндеу немесе оны ауыстыру. Сондықтанда өз аналық
тақшаңыздың қатесін табуға тырысыңыз. Ол үшін қымбат бағалы жабдықтау,
арнайы аспап және облысында кәсіпшілігі, тәжиребесі мол шебер маман керек.
Егер сіздің аналық тақшаңыз сауатсыз маманмен, түзелген болса, ол сізге
2 есе қымбатқа түсетінін есте сақтаңыздар!
Кімде кімге компьютерлерді зерттеп білуге немесе оларды дүкенде таңдауға
тура келген болса, ең алдымен, процессор, жедел жад (ЖСҚ немесе RAM) және
порттар сияқты таныс терминдер алдыдан шығады. Өндірушілердің көпшілігі өз
компьютерлерін сипаттамалармен жабдықтайды. Әдетте компьютердің сипаттамасы
нақты мәліметтер мен жарнамалық материал ретіндегі техникалық ақпараттың
жинағы болып табылады, оның мақсаты – осы компьютерді сатып алуға сендердің
көздеріңді жеткізу. Сондықтан компьютердің әрбір бөлігінің ерекшеліктерін
қарастыра отырып сендер өздеріңе белгілі бір сипаттамалары мен бағасы
бойынша компьютерді таңдай аласыңдар.
Аналық тақшаны сатып алмастан бұрын қаражатыңызды, содан кейін ақшаңызға
сәйкес тақша таңдаңыз, әрине сіз таңдаған аналық тақшаңыз компьютерге
сәйкес болуы керек. Аналық тақшаның сырты көрікті болуы тиіс. Содан кейін
конденсатордың көлеміне назар аударыңыз, оның көлемі конденсатордың қырында
жазылады. Радиаторына қараңыз. Интернеттен таңдаған chipset-ңіздің жақсы
немесе жаман екенін сұраңыз. Ең соңында аналық тақшаңыздың көлемі- 5 PCI-
слот болатынына назар аударыңыз. Таңдау өте қиын, таңдау кезінде
таныстарыңызбен ақылдасыңыз (ешқашан сатушыдан көмек сұрамаңыз, өйткені
сатушының ең басты ақуалы- сату).Таңдауда сәттілік тілеймін!
Аналық тақшаны орналастыру
1. Өзіңіздің жаңа аналық тақшаңызды тоқ көзінен сақтаңыз.
2. Жұмыс үстелін бір немесе екі газетпен жабыңыз. Процессордың корпусын
ашамыз. Аналық тақша орналасатын пластмассалық орын мен бекіту тетіктері
сізге жақсы көрінуі керек. Құжатпен танысып, аналық тақшаны пайдалану
кітапшасын оқып, есте сақтау керек.
3. Аналық тақшаны жанынан ұстап, корпустың ішіне кіргізіп, орнына түзулеп
қоямыз. Барлық электрлік компоненттер (СРU сокетіне, SIMM\ DIMM және
адаптер слотына байланысты) аналық тақшаның үстіңгі бөлігінде орналасуы
керек, ал төменгі бөлігінде ешқандай компонент болмауы керек. Корпусты
дұрыстау үшін, слоттық картаның корпустың артқы бөлігіндегі щельге
қатынасып тұрғанын тексеріңіз.
4. Енді корпустың бекіту тетіктері аналық тақшаның бекіту тетіктеріне қалай
жалғанғанына назар аударып, қағазға сызып отырыңыңыз.
5. Көптеген корпусқа тек қана аналық тақшаны бекітудің екі немесе үш
тәсілін қолданады, соның өзінде тақшаның басқа бөлігі пластмассалық
бөлшекке жақсы бекуі керек. Осы бөліктерді металды ілгішке немесе металды
сілтеуішке бекіту керек, олар аналық тақшаны үстіңгі қабатынан немесе
басқа да бөгде заттардың тиюінен сақтайды.Көрсетілген тетіктердің
пайдалану анықтамасын аналық тақшаның пайдалану кітапшасынан көруге
болады.
6. Аналық тақшаны корпустан ажыратып, пластмассалық бөлшектерді аналық
тақшаның тетіктеріне салыңыз.Тетікке салғаннан кейін бөлшектерді тақшаның
төменгі бөлігіне, яғни орнына итеріңіз, ол өз орнында жақсы бекуі тиіс.
7. Аналық тақшаны толығымен орнатудан бұрын өшіріп- сөндіргіштер мен басқа
құрылғыларды қосатындарын тексеріп алу керек. Көптеген аналық тақшалар
жақсы істейтін қосымша орнатқылармен шығарылған бірақ оны қайта
тексерудің еш артықшылығы жоқ. ( Жаңа Pentium- кластық аналық тақшалар
қарапайым адамдарға өте қолайлы). Егер сіз DIP- өшіргішін орнатсаңыз,
пластмассалық слайдтарды дұрыс орналастыру үшін қарындаш пен қаламды
қолданыңыз. Басқа құрылғыларды қосатындарын орналастыру үшін қолыңыз бен
пинцетті қолданыңыз.
8. Аналық тақшаны жанынан ұстап, пласмассалы бөлшектердің құрылысына
сәйкес корпустағы орнына итеріңіз.Уайымдамаңыз әрқашанда алғашында аналық
тақшаны орната алмауыңыз мүмкін. Бірақ үйреніп кетесіз.Тағы да адаптерлік
слоттар корпусқа бұрынғыдай орналасқандығына көз жеткізіңіз. Аналық
тақшаны орналастырып болған соң, тақшаның шеттерін жаймен басып, оның
дұрыс орналасқандығына, қозғалмайтындығына сенімді екеніңізге көз
жеткізіңіз.
9. Сіздің винтты (орамды) қатты тартатыныңызға сенімдімін. Орамды қатты
тартуға болмайды, ондай жағдайда басқыш тақшалар қозғалмалы болады.Кейбір
аналық тақшалардың орамға арналған тоқ өткізбейтін шайбалары болады, егер
олар болатын болса, қолдануды ұмытпаңыз.
II-ші тарау
Микропроцессордың даму тарихы.
1. Микропроцессор 8086
1976 жылы Intel фирмасы 8086 микропроцессордың үстінде жұмыс істеу
күшейтілген.Оның конденсатор мөлшер екі есе үлкейген болатын , сонымен
қатар ақпараттық шиналардың мөлшері 16-дәрежеге үлкейген болатын, сондықтан
да микропроцессорға хабар тапсыру жылдамдық мүмкіншілігі екі есе
үлкейді.Оның адрестік шиналар саны-20 битке маңызды үлкейген болатын. Сол
сияқты үлкен 8080,8086 мирасқор болды. Сайып келгенде, олар 16-биттік
сияқты өңдей алды , дәл осылай және 8-биттік 8086 және 8080 процессорлары
болды. Олар арнайы бейнемен істеліп оперативті жад мөлшері 16 сегментке
бөлініп 64 Кбайтқа тең болды . 8086 процессор үлкен ақпараттық жұмыс істеу
құрылымдарға рұқсат етпей, сегменттердің шекаралары арқылы көшіп өту мәнде
8086 озып кетті. Компьютерлерде 8-биттік процессорлар құрылды, себебі 16-
биттік микропроцессорге қосымша талап қойылды. Микросхеманың мына 16-
биттік процессордың қолдануы өз бағасын ақтамады .
2. Микропроцессор 8088
Презентациядан 1-жылдан кейін 8086-ны, Intel фирмасы өңдеу туралы
жариялады. Микропроцессор 8086: 16-биттіге өте ұқсас 8088 келді. Оның
региторлары 20-адрестік сызықтардан, және шина саны 8-битке азайтылған
болатын. 8- биттік сол уақытта техникалық қамтамасыз ету элементтері толық
қолдануда көп таралған. Адым сияқты артқа микропроцессорлардың өңдеу
тарихында 8088 процессор орнына арнайы компьютер оның базасында IBM
процессорын аңдауы түсінік болатын . Ол Сегіз биттік шина болып микросхема
базарында қолдануға рұқсат етті . Салыстыруға бар болу микропроцессорлармен
Он алты биттіктің ішкі құрылым маңызды артықшылықтарды берді. 16- биттік
регистор және бейімденуші бағдарламалары жеңілдетілді. Ол аз
компьютерлердің үй іші өңдеуіне арналған базамен келді . Бұл сегіз-бит 8
қосымша сымдарды талап етті. Сайып келгенде бұларды екі микросхемалары
әртүрлі болды . Жүйелік плата Intel 8088
микропроцессорында келіп Intel процессор 16- биттік болжаманы өзімен
ұсынады. 16- биттік көбейту және бөлу қоса операцияларын 1Мбайт жадысымен
8088 микропроцессоры орындады. Ол барынша көп тәртіпте жұмыс істеді .
Сондықтан жүйеге мүмкін сопроцессор қосылған . Процессор частотасы
жиілікпен 4.77 МГц жұмыс істеді. Ол түрлі түсті теледидарға арналған . 4.77
МГц циклды частота жиілік жанында 210 нс магистралы болды. Ол енгізуді,
шығаруды бес тактіге талап етіп 1.05 мкс . құрастырады. Процессор көп
функцияналды құрылғылардан тұрды. 8088 микропроцессоры мекенжаймен команда
сұрыптауын өндіретін, оның түсіндіріп беретін функцияларды орындады.
Компьютер корпусында микропроцессордың жанында басқа қосымша құрылғылардан:
Үзулердің контроллерлері, таймерлер және шиналардың контроллерлері болды.
Компьютерлік өнеркәсіп дамуы өлшемімен , құрылғылар аралық функциялардың
бөліну ықшамдауы, және әрбір құрылғы өз функция орындау бағытында дамыды .
Intel фирмасы өз микропроцессорларын жетілдіруді жалғастырды . 1982 жылға
көз алдына микропроцессор 80286 келген болатын. Бірге қосылатын
компьютерлердің және турборежима жасалуына негіздік чип болды.
3. Микропроцессор 80286
1982 жылға тағы микропроцессор 80286 көз алдына келген болатын . Ол қосымша
сапаларға ие болып, Өнеркәсіпте жаңа микропроцессор толық қолданылады. Ол
16-разрядты шинадан және 16-биттік ішкі резистордан тұрды. Ол 6 МГц
жиілікпен, ал содан соң 8 және 10 Мгц-пен жұмыс жасады. 20-разрядты шина
орнына 24-адрестік шиналар болды. Бұл қосымшалар барынша адрестелетін жады
16 Мбайтқа толықты үлкейтуге мүмкіндік туғызды. Сонымен қатар Виртуалды
жадыны қолдануға 80286 микропроцессоры рұқсат етті. 80286 арнайы
құралдармен жабдықталып , оған нақты немесе виртуалды жадқа кез келген байт
жатады. Микропроцессорда 16 Мбайт физикалық жад және 1008 Мбайт
виртуалдының жұмыс істеуге мүмкіндік туғызады. Бәрі үлкен жад сегменттерге
64 Кбайт-пен бөлінген болатын.
4.Микропроцессор 80386
1985 жылға 80386 микропроцессоры жасалған болатын. 80386 микропроцессоры
барлық сапаларға ие болды . Жұмыс істеу мүмкіншілік жоғары болды. Регистор
мөлшерлері және шиналар саны 32-битке үлкейген болатын. Хабар беру
жылдамдығы 16-биттік 80286 микропроцессорынан екі есе артты. Тап осы
шинаның 32-битке артуымен, адрестік сызықтардың саны сонымен қатар 32-ге
артты. Сонымен қатар виртуалды жад 16 триллион байттарымен жұмыс жасай
алды, және ол бір секундта 3,4-милион операция орындай алды. Микропроцессор
барлық қажетті орындауға соңғы болды. Ол үлкен артықшылықтарды берді.
Микропроцессорлардың компаненттері
Микропроцессор-барлық есептеулер жүргiзiлетiн компьютердiң негiзгi
микросхемасы. Сызба түрiнде процессор, операциялық жүйенiң ұяшықтарына
ұқсайтын ұяшықтардан тұрады, бiрақ бұл ұяшықтарда деректер сақталып қана
қоймай, өзгертiлуi де мүмкiн. Процессордың iшкi ұяшықтарын регистрлар деп
атайды.
Басқа
құрылғылармен және ең негiзгi- операциялық жүйемен процессор шиналар деп
аталатын өткiзгiштер тобы арқылы байланысқан. Негiзгi шиналар үшеу:
деректер шинасы, адрестiк шина, командалық шина.
Адрестi шина.Intel Pentium процессорларында (атап айтқанда олар дербес
компьтерлерде кең тараған) адрестi шина 32 - разрядты, яғни 32 паралель
сызықтардан құралған. 32 нөлдер мен бiрлер комбинациясы жедел жадының бiр
ұяшығын нұсқайтын 32-разрядты адрес құрады.
Деректер шинасы. Бұл шина арқылы процессор регистрiнен
операциялық жүйеге және керi деректердiң көшiру жұмысы жүргiзiледi. Intel
Pentium процессорлар базасы негiзiнде жиналған компьютерлерде деректер
шинасы 64-разрядты, яғни бiр рет өңдеуге бiрден 8 байт жеткiзiлетiн 64
арналардан тұрады. Командалар шинасы.Процессор деректердi
өңдей алу үшiн оған командалар қажет. Ол өзiнiң регистрiнде сақталған
байттармен не iстеу керек екенiн бiлуi керек. Бұл командалар да процессорге
операциялық жүйеден жеткiзiледi, бiрақ деректер массивтерi сақталған емес,
программалар сақталған аймақтан жеткiзiледi. Командалар да байттар түрiнде
берiлген. Ең жай командалар бiр байтқа сыяды, бiрақ кейбiреулерiне екi, үш
одан да көп байт қажет. көптеген қазiргi заманғы процессорллардың
командалар шинасы 32-разрядты (мысалы, Intel Pentium процесорларында),
бiрақ 64-разрядты және 128-разрядты процессорлар да бар.
Процессордың командалар жүйесi. Жұмыс барысында
процессор өзiнiң регистрiнде, операциялық жүйе өрiсiнде және де
процессордың сыртқы порттарында орналасқан деректердi қамтамасыздандырады.
Ол деректердiң бiр бөлiгiн деректер, бiр бөлiгiн- адрестi деректер, ал тағы
бiр бөлiгiн - командалар түрiнде бередi. Процессордың деректерге қолдана
алатын командалар жиыны процессордың командалар жүйесiн құрады. Бiр түрге
жататын процессорлардың командалар жүйесi бiрдей немесе жақын болады. әр
түрге жататын процессорлар командалар жүйесi бойынша ажыратылады және өзара
алмастырылмайды.
Микропроцессор жүйесінің құрылғылары
Микропроцессордың жүйе құрылғылары микропроцессордың жұмыс жасауында үлкен
қызмет атқарады. Жүйе құрылғылар көмегімен арифметикалық операцияларды
өзгертудің кисынды кодтардың үстінде бекітілген және өзгергіш ұзындық
сандарының үстінде жұмыс жасайды. Үтірлермен бекітілген және ондық
сандардың үстінде өңдеу, өзгергіш әліпбелік - цифрлік сөздерінің , сонымен
қатар қызмет атқаратын операцияларды өзгертуге мүмкіндік береді.
Микропроцессорларды құрылушылар көптеген мың қосымша дискреттік элементтерд
Орталық процессор
Микросхема және арнайы компьютердің орталық процессор функцияларын іске
асырушы , микропроцессор деп аталады . Микропроцессор интеграл схеманың тым
үлкен түрінде орындалған . Олардың саны бірнеше миллиондарға жетеді .
Компьютердің жүйелік плата өнімділігі жоғарыры . Процессордың элемент
мөлшер микросы бірнеше микрометрден құрастырылады .
Микропроцессор арифметикалық – логикалық және басқару одағымен
міндетті . Ол арифметикалық және логикалық операциялардың орындалуының
артынан жауап береді , ал басқару құрылғысы барлық компоненттердің жұмысын
және процестердің орындалуын үйлестіреді.
Микропроцессор мінездемелерімен частота жиілігі
шеберлікті қызмет етеді . Частота жиілік компьютер жұмыс ырғағына сұрау
қояды . Компьютер өнімділігі астында қосу үлгісі элементарлық
операцияларының санының секундта орыдалуын түсінеді.
Процессор жұмыстары ырғақты жиілік тактілердің санын секундта анықтайды .
Такті деп біз уақыттардың арасын түсінеміз , соның ішінде екі сандарды қосу
үлгісін элементарлық операция немесе шапшаң жадқа процессордан сан жіберуі
мүмкіндігін орындайды . Замандас арнайы компьютерлер секундына миллион
элементарлық операцияларды орындай алады . Ырғақты жиілікті мегагерцтерде
оның мағынасы өлшеу және анықтауға болады ( МГц ). Секундыға миллион
тактіні құрастырады .
Процессор шеберлігі машиналы сөз
мөлшерін анықтайды , және компьютермен өңделеді . Сөз мөлшері артуымен
хабар көлемі , өңделетін процессормен бір тактінің артынан , не тактілердің
сан азаюына жүргізеді. Сопроцессор қажеттілердің күрделі операциялардың
орындалуына арналған . Сонымен қатар, компьютер көбірек мөлшер сөзбен ,
және үлкен көлемімен жұмыс істей алады . 32-разрядты процессорлармен
замандас компьютерлер жабдықталады . Және сөз шеберлігі артуына тенденция
мінездемелі мыналар жанында олардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұртшылық арасында көптеп таралып, өміріміздің әр саласына нықталып
орын теуіп алған электронды есептеуіш машина десек қателеспеймін.
Шыныменде, компьютерсіз бұл қоғамда қай сала жұмыс істей алады?!
Бұл күнде электронды есептеуіш машинасыз күнделікті өмірімізді елестету
қиын. Сондықтан да XXI-шы ғасыр мамандығы программист деп аталып жүр. Бұл
программист мамандығы ішіне техник-операторы, ЭЕМ операторы, программист-
моделировщик, автоматтандырылған ақпарат орталығының(АСУ) операторы осы
сияқты тағыда басқа көптеген мамандықтар басын құрайды. XX-шы ғасыр аяғында
XXI-ші ғасыр басында Қазақстан Республикасында компьтер тілін жетік
меңгерген, сапалы білімді мамандар тапшы болды. Қазақстан елі жаңа дәуірге
қадам басып келе жатқаннан, бұл саланы жетік дамығанын дұрыс көрген
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев, әрбір
қазақстандыққа компьютерді меңгеруі керек деген талап қойды. Жай талап
қоя тұрмай, оған мүмкіндік жасады. Қазір еліміз бойынша, соның ішінде №3
Құрманғазы аудандық кәсіптік лицейінде Жол картасы бағдарламасымен
электронды есептеуіш машинасының операторы деген мамандықты игеріп шыға
алады. Бұл дұрыс бастау, дегенмен де бұл адамды өзбеттік ізденіске
үйрететін, тәрбиелейтін мамандық. Неге десеңіз, қазір бұл заманда жыл
санап, ескі технолгия орынына жаңа заман ағымына сай жетілдірілген
технология түрлері шығып жатыр. Соның қыр сырын үйрену тек қана маманның
еншісінде.
Тағы бір айта кетерлік жай, әлем бойынша ең бай адам Бил Гейтс
миллиардтарын осы компьтердің көмегімен тапты десем артық айтқаным болмас,
өзі бүге-шүгесіне дейін құрастырған Microsoft компаниясы қазір бүкіл
әлемге тараған.
Енді осы кіріспе бөлімінде жалпы элетронды есептеуіш машина тарихын
жазып кеткім келеді. Әлемде ең бірінші екнші дүние жүзілік соғыс кезінде
Гарвард университетінің аспиранты Хауард Эйкен ойлап тапты. Ол машинаға
Марк-I(1-ші сурет) деп атау беріп, 5 тонна, 500 миль желі, 3304
электромеханикалық қосқыштардан тұрады. Ол 0,3 секундына 23 өлщемді
сандарды оқи білді.(Бұл нәтиже сол кезде үкен нәтиже болды!) Бірақта 1946
жылы компьютерлік технология алға үлкен қадам басты, Пенсильвания
университетінің мамандары Марк-I сияқты механикалық реледе жұмыс жасайтын
емес,электрондық лампада жұмыс жасайты ENIAC-ты ойлап тапты.( 2-ші сурет)
Бұл дәу машинада 18 мың лампы бар, 162 шаршы метр жерді алады, 180 квт
электроэнергиясын талап етті.(Атырау қаласын толықтай жарықтандыратын күш)
Алға қарай осыған ұқсас электронды есептеуіш машина дүниеге келе бастады.
ENIAC-ка ұқсас электронды есептеуіш машиналар, осы күнгі компьтерлердің
атасы болып саналады. 1948 жылы алға келесі қадам басылды, транзисторлар
ойлап табылды. Дегенмен нағыз ғылыми төңкерісті IВМ компаниясы жасады.
1-ші сурет 2-ші сурет
Олар1958 жылы интегралдық схемалардан(микрочиптер) тұратын,Олар арқылы
жұмыс жасайтын 3-ші дәуәрлі компьютерлер 1963 жылдан бастап шықты. IВМ-360
сақталатын және өңделетін ақпарат көлемі ұлғайды. Ал кішігірім көлемді
болғасын, оған деген сұраныста көбейді. Бұл өміріміздің күрт өзгеруіне
әкеліп соқты, өмірге шағын көлемді дербес компьютер келуіне әкеліп соқты.
Микропроцессорды ойлап тапқан ғалымдар басында өзідерінің не ойлап тапқан
жетелі түсіне алмады. Тек қана 1977 жылы американдық Стив Джобс және Стив
Возняк(3-шісурет) нарыққа шағын көлемді РС Аррlе II атты дербес
компьтерлерді шығарды.
3-шісурет
Міне осылай біздің өмірімізге жеті шақырымдық қадаммен компьютерлер еніп
келді. Жоғарыда компьтерлердің жағымды жақтарын айтылып өтті. Әттеген-ай
жағымсыз, скептиктерге ұнамайтын жақтары да бар, қылмыстың жаңа түрлерінің
шығуына әкеп соқтырды.(Киберқылмыскерлер, сайттарды бұзып, жаңадан вирус
ойлап табатын хакерлер)Мысалға әлемде ең бірінші 1993 жылы күзінде
әлемдік желіге вирус тараған. 16 жасар Сан-Диего тұрғыны(лақап аты Поп)
Сатана атты вирусты ойлап тапты. Вирус АҚШ басшылығының жүйесіне кіріп,
ел басшылығының апшысын қуырған. Сосын АҚШ қауіпсіздік департаменты жаңа
шыққан вирустың қауіптілігін бүкіл әлемге жар салды. Алайда вирус АҚШ-тың
ішкі істер және жасырын комитет жүйесін үш күнге тоқтатты. АҚШ қауіпсіздік
агенттері Попты ұстағаннан кейін, сот алдына қылмыскердің жаңа түрі шықты.
ЭЕМ буындары.
ЭЕМ-нің даму тарихы бірнеше буындарға бөлінеді. Буындардың ауысуы
электрондық техникалардың дамуымен, ЭЕМ-нің элементтік базасының ауысуымен
байланысты.
Оларда ээлектрондық шамдар пайдаланылған ENIAC және барлық басқа ЭЕМ-
дер - ЭЕМ-нің бірінші буынына жатады. (1940-1955 жылдар.) Оларды қазіргі
ЭЕМ-нің аталары деп атауға болады.
Егер Бэббидж машинасын еске алсақ, оны ЭЕМ-нің арғы атасы деуге
болады. Бірінші буындағы машиналар бірнеше жүздеген шаршы метр орын
алатын және мыңдаған электрондық шамдар бар алып құрылғылар еді. Оларға
бағдарламалар мен мәліметтерді енгізу үшін, перфоленталар мен перфокарталар
пайдаланылды. Бұл машиналар үшін бағдарламалар машиналық командалар
тілінде құрылды, сондықтан сол кездерде кез келген адамдарға онда
бағдарламалау мүмкін болмады. Ең жылдам машиналардың есептеу жылдамдығы
секундына 20000 операция еді.
1955 жылдан бастап келесі, екінші буындағы ЭЕМ-дер пайда бола бастады.
Оларда электрондық шамдардың орнына жартылай өткізгіштер-транзисторлар
пайдаланылды.
Сонымен, ЭЕМ-нің көлемі бірнеше есе кішірейді, пайдаланатын электр
қуаты да азайды, сонымен қатар олардың жылдамдығы секундына бірнеше
ондаған мың операциларға жетті. Сол кездерде жоғары деңгейдегі
бағдарламалау тілдері: Фортран, АЛгол, Кобол қолданыла бастады.
Бағдарламаларды құру машинаның модеінен тәуелсіз бола бастады.
Біраз уақыттан кейін электрондық өндіріс орындары интегралдық схемелер
жасай бастады. Интегралды схема – бұл шағын жартылай өткізгіш кристалдар,
оларда бірнеше жүздеген, тіпті мыңдаған транзисторлар бар. Сонан кейін,
бірнеше жүздеген мың транзисторлардан тұратын жартылай өткізгіш кристалл
– үлкен интегралдық схема (ҮИС) пайда болды.
Интегралдық схема негізінде құрастырылған ЭЕМ-дер - бұл үшінші
буындағы ЭЕМ-дер. Бұл машиналардың жады үлкен , ал орындау жылдамдығы
секундына бірнеше миллион операцияға жетті. Магниттік таспаларда
жинақтауыштарға қарағанда әлдеқайда жылдам жұмыс істейтін және
ақпараттың шексіз мөлшерін сақтауға қабілетті сыртқы есте сақтау
құрылғыларының жаңа түрі - магниттік дискілер пайда болды.
Үшінші буындаға ЭЕМ-дер бір иашинада бірнеше бағдарламаларды қатар
орындау мүмкіндігін берді. Мұндай режим мультипрограммалық режим деп
аталды. Осы кездерде деректер базасы, өндірсті басқарудың
автоматтандырылған жүйелері жасалып, ЭЕМ-дер халық шаруашылығында кеңінен
қолданыла бастады.
1971 жылы АҚШ-тың Интел фирмасы компьютердің негізгі блогы -
процессордың жұмысын орындауға қабілетті өте үлкен интегралдық схеманы –
алғашқы микропроцессорды жасады. Микропроцессордың жасалуы - бұл
информатикадағы революция болды. Осының нәтижесінде үстелдеріңде кішкене
ғана ЭЕМ тұр, ол дербес компьютер ДК – деп аталады.
Қазіргі кездегі ЭЕМ-дер - бұл төртінші буындағы ЭЕМ-дер. Олар 70-
жылдардан бастап өндіріске енді. Бұл ЭЕМ өзінің жадының көлемі мен есептеу
жылдамдығы бойынша бірінші буындағы ондаған ENIAC типті ЭЕМ-дерге тең.
1980 жылдан бастап АҚШ-тың IBM фирмасы дербес компьютерлер шығару
бойынша дүние жүзілік нарықта жетекші орын алды. Ал 90-шы жалдардың
басынан бастап Apple Corporation фирмасының Macintosh маркалы машинасы
көпшілікке таныла бастады. ҚР-ның Ұлттық радиоэлектроника және байланыс
орталығы Германияның Siemens фирмасымен бірлесіп, мектептерге арналған
дербес компьютерлерді шығару ісін жолға қойды.
Біз ЭЕМ-нің төрт буынын қысқаша қарастырдық. Олардың бір-бірінен
айырмашылықтары көп, бірақ барлығының бірдей бір кемшілігі бар. Олармен
жұмыс істеу үшін, арнайы тілді қолдану керек, әйтпесе олар сендерді
түсінбейді. Бұл үшін сендер оны белгілі бір бағдарламалау тілінде
жазуларың керек.
Қазіргі кезде көптеген елдерде бесінші буындағы ЭЕМ-ді жасау ісі қолға
алынуда. Бұл машиналар кәдімгі адам сөйлейтін тілге жуық тілді түсінетін
, яғни жасанды интеллект ЭЕМ-дері болуы керек. Бұл идея толығымен іске
асқанда, ЭЕМ-ге кәдімгі сөзбен мәселені ттүсіндіріп, айтасыңдар, ал
компьютер өзі бағдарламаны құрып, мәселені шешетін болады.
Бәрін айтта бірін айт, компьютер біздің өмірімізге мықтылап және
ұзаққа жайғасып алды. Осы кітабымда компьютердің ішкі құрылысынан бастап
заманауи ағымға сай жасақталған қосымша құрылғыларын сараптап, жаман және
жақсы жақтарын көрсетіп, сіздің алдыңызға үсынғалы отырмын. Мен бұл
кітабымда сізді таң қалдырар жаңалық ашпаспын, дегенменде осы күнде қазақ
тілінде компьютерлік күтім жасау және жөндеу туралы анықтама кітаптардың
жетіспеуі салдарынан жазып отырған себебім бар. Бұл кітапта сіздер
құрылғылардың түрі және олардың айырмашылығы қарастырылады. Әсіресе,
жүйелік қорап құрамы, олардың атаулары, атқаратын қызметтері жәйлі жазып
өтем.
I-тарау
Аналық тақша және оған жалғанатын құрылғылар.
Жүйелік блок. Компьютер өте маңызды бөлімімен келеді , дәл осылай жүйелік
блокта құрылғылар орналасады, және олсыз ЭВМ жұмыс жасамайды . Жүйелік блок
дене үлгісі арнайы компьютер түріне тәуелді болады, жүйелік блокта
қондырғыны орналастыру және қондырылған компоненттерінің санын анықтайды .
Столға қоятын арнайы компьютерлердің ең көп таралған түрі столға қоятын (
desktop ) немесе мұнара түрінде ( tower ) келеді. Жүйелік блок ішінде
келесі міндетті компоненттер орналасқан , компьютер жұмыс қамтамасыз етуші:
жүйелік плата ; микропроцессор ; компьютер жады ; жүйелік шина ;
электрондық схемалардың терімі ; электр коректену одағы ; индикация панелі
; порттар және кеңейту слотысы ; кеңейту платалары ; сыртқы жад. Компьютер
аппараттық негізі жүйелік плата болып, онда микросхемалар - орталық
процессор және ішкі жадты орналасқан . Жүйелік плата жұмыс жасау шарттары
және арнайы компьютер негізгі құрама бөлімдерінің байланысын
қамсыздандырады . Нақ жүйелік платада жүйелік сағаттары орналасқан, олар
операциялардың орындалу жылдамдығын анықтайды . Жылдамдық мегагерцпен
өлшенеді (1МГц-1 млн тактілі секундқа бірдей ). Жүйелік сағаттар жүйелік
плата компоненттердің көпшілік жұмысын үйлестіреді .
Жүйелік плата және кеңейту слоттары замандас
арнайы компьютер құру архитектура принцибын қамсыздандырады . Слот бұл
разьем болып онда жүйелік плата орналасады. Кеңейту слоттары барлық құрылғы
сияқты жүйелік платада арнайы компьютер анықтап қарауға рұқсат етеді ,
модификациялауға болады . Кеңейту платалары компьютер мүмкіншіліктерінің
кеңейту слотында құру жолымен жүзеге асады . Кеңейту плата әртүрлі
микросхемалардан құрастырылған. Кеңейту плата разьемы жүйелік блокпен
кабель арқылы қосылады. Ең көп таралған платаларға видеокарты , желілі
адаптерлер , дыбысты карталар жатады.
Аналық тақша. Аналық тақша(4-5-ші сурет) дербес компьютердің ең басты
құрылғысы болып есептелінеді. Компьютерге жалғанатын құрылғылардың бәрінің
басын қосып, олардың іске қосуға, бірігіп жұмыс істеуге мүмкіндік беретін
құрылғы. Аналық тақшада түрлі микросхемалар, чипсеттер, слоттар,
транзистрлер тағыда басқа ұсақ, бірақта компьютер жұмыс істеуіне қажетті
құрылғылар орналасқан.
4-ші сурет
5-ші сурет
6-шы сурет
Аналық тақшаның слоттары(6-шы сурет) аналық тақшаға бтісе жалғанып келеді.
Олардың түрі, атқаратын қызметі бар.
1 – Видеоадаптер, AGP слотына жалғанған.
2 – PCI слоты.
3 – CMOS жадының батареясы.
4 – ISA слоты
5 – Дыбыстық адаптер ISA слотына жалғанған.
6 – Венгилятор(кулер)
ISA слоты алғаш шыққан IBM PC компьютерлерінде де кездесті. Уақыт өте
ақпарат өңдеу жылдамдығына үлгере алмау себебінен қазір қосымша
құрылғыларға арналған PCI слоты орнатылған. Ал видеоадаптерға AGP слоты
қолданылады. Компьютер жұмыс істеу қабілеттілігі слоттар санына байланысты
емес, ISA слоты қазір қолданылмайды, сондада аналық тақшада орнатылып
келеді.(Әр аналық тақшаға 3-5 қосымша құрылғы жалғауға болады) CMOS жадының
батареясы компьютер өшірілген кезде, жанама ақпарат жадтан жойылмау үшін
қолданылады. Батареясы істен шыққан кезде ауыстырып салу қиын іс емес.
Аналық тақша(System board, Main board, Mother board) – дайындалу және өңдеу
жағынан микропроцессордан қалыптаспайды. Аналық тақшаны дайындау кезінде
соңғы инженерлік және ғылыми тәсілдерге сүйене отырып жасалынады. Сізге
аналық тақша қиын, күрделі зат болып көрінгенмен, қарапайым болып келеді.
Бір-біріне бітіскен сегізден кем емес тақшадан тұрады. Ал әр бетшеде өзіне
тән, жұмыс атқару тәсіліне сай, ұзындықтары мен формалары физикалық
заңдарға қатаң бағынатын ақпарат өткізгіштерден тұрады.Аналық тақша
компьютердің құрылғыларын бір-бірімен байланыстыратын көпір іспеттес.( 7-ші
сурет)
7-ші сурет
Мысал үшін жиі кездесетін форм-факторы АТ аналық тақшасын(8-ші сурет)
қарастырайық.(Celeron, Pentium III процессорлеріне арналған) Суреттің
үстіңгі сол жақ бұрышында PCI слоттары, ISA слоттары орналасқан. Қазір
жаңадан шығып жүрген аналық тақшаларда ISA слотын орналастырмайды.(көп
жағдайда) Оның орнына дыбыстық адаптер немесе модемге арналған AMR, CNR
слоттарын орналастырады. (спецификациясы АС'97) Ал оң жақта үлкен сокет
орналасқан. (Socket 370) Төменде жедел жадқа арналған 168-контактті
модулді DIMM слоты орналасқан. Socket 370 үстінде көп жағдайда қоректену
блогының порты орналасады, суретте Форм факторы АТ, АТХ қондырылған.
Төменгі сол жақта индикатор мен алдыңғы панельде орналасқан батырмаларды,
қатты диск шамын, қоректену блогының шамын қосуға арналған порттар
орналасқан. Аналық тақшаның жер-жерінде Jn және JPn джэмперлерін қосу үшін
порттар қондырылған. VIA деп жазылған тіктөртбұрышқа чипсеттер
қондырылады. Battery деген жазуы бар жерге CMOS-жады қондырылады.
8-ші сурет
Жүйелік плата.
Компьютердің ең өзектісі бұл жүйелік платалар. Олар бірнеше нұсқада
шығарылады. Олар өлшемдерімен және форумфакторларымен ерекшеленеді. Жүйелік
платаның негізгі форумфакторлары :
1)ATX
2)Micro ATX
3)Flex ATX
4)NLX
5)WTX
ATX-Спецификациясы Intel фирмасының 1925 жылы
шілде айында шығарылды. ATX конструкциясы Baby AT және LNT, LPX-тің
жаңартылған стандартты түрі. Оның ерекшелігі разьемдарының 2-панелінде,
жүйелік платаның ұзындығы 6,25 дюим, биіктігі 1.75 дюим. Сыртқы разьемды
яғни жүйелік платадағы кабельдерді қолданбауға әкеледі.
Micro ATX 1997 жылы желтоқсанда ең бірінші Micro ATX форумфакторы құрылды.
Micro ATX және ATXфорумфакторларының ерекшелігі:
1) Ұзындығының қысқартылуы 244мм ( 305 дюим)
2) Разьемдарының саны мен блок питанияның
қысқартылуы Flex ATX 1999 жылы Micro
ATX спецификациясына енгізулер енгізіліп Flex ATX пайда болды. Flex ATX
форумфакторы жүйелік платадағы өлшем ұзындығы 299 мм-ге, биіктігі 191 мм-ге
кішірейтілді. Micro ATX-тің ерекшелігі Socket ұяшығының типін қолданды.
NLX-1996 жылы өараша айында жүйелік платаның форумфакторы шығарылды. Ал
1999 жылы ақпан айында WTX форумфакторының толық түрі шығарылды. WTX
форумфакторының негізгі қасиеттері:
1) 32-64 разрядты Intel процессорын қолдайды.
2) Екі
процессордың жүйелерін қолдайды.
3) Flex-Slot Io адаптерін қолдайды.
Жүйелік платаның компаненттері 1 - суретте көрсетілген :
А-Разьем Wake on Ring
B-Yamaha YMF740 (DSI-L).
C-
AD1819A SoundPort Codec құрылғысы
D-Wake on LAN Разьемы
E-CD-ROM-ға дыбыс кіру разьемы
F-CD-ROMға сызықты
кіру разьемы
G-телефон разьемы
H-сызықты кіру разьемы
I-сызықты видео кіру разьемы
J-артқы панель
разьемы
K-242-контакты разьемы
L-питанияның вентелятор разьемы
M-контролер
N- DIMM ұяшығы
O-FAN 1 питания разьемы
P-
Питанияның ең басты разьемы
Q – дисковод разьемы
R-SCSTLED разьемы
S- IDE бірінші және екінші канал разьемы
T –
алдыңғы панель разьемы
U – AGP разьемы
V – Intel 82371EB PCI ISA IDE
W – PCI ISA разьемы
X
– 3 вольт батарейка
Y – SMSC FDC
контролері
Z – Flash BIOS
AA – конфигурация
BB – сызықтық дыбыстық
CC – PCI разьемы
DD – FAN 3 разьемы
EE – ISA разьемы
FF –
іске қосушы разьемы
9-шы сурет
Компьютерде жұмыс істеу кезінде барлық мәліметтер аналық немесе жүйелік
тақшамен өңделеді. Аналық тақша – бұл компьютердің барлық құрауыштары
қосылатын күрделі көп қабатты баспалық тақша. Жүйелі (аналық) тақша-
компьютердің жүрегі болып саналады. Өндірушілер оны жүйелі тақша (system
board), базалық тақша (baseboard) немесе маңызды тақта (main board) деп
атайды. Аналық тақшаны қалай атаса да ол компьютердің ең маңызды элементі
болып қала береді. Ол компьютердің барлық компаненттерін ( процессорды,
жүйені, дисктарды, видеокарталарды, дыбыстық карталарды, клавиатураны,
тышқанды және басқа да құрылғыларды) байланыстыратын элемент. Компьютер
жинақтағанда ең қиыны, әрі маңыздысы аналық тақшаны таңдау. Аналық тақшалар
бір- бірінен көлемі, форм- факторы, түрлері және порттарының орналасуы
арқылы ерекшеленеді. Ол корпусқа жалғанады. Одан кейін аналық тақшаға
процессор, жүйе және басқалары жалғанады. Аналық тақша адамның миы секілді
база, оған барлық ақпараттар енеді. Әдетте, аналық тақшаға процессор мен
жүйенің басқа да құрылғылардың жұмысын атқаратын микросхемалар орналасады.
Сондықтан да аналық тақшаны таңдау өте маңызды.Аналық тақшалардың түрлері
және оның адам қызметіндегі рөлі.Компьютердің керекті құралдарына көп көңіл
аударыла бермейді, әсіресе аналық тақшаға. Көбісі аналық тақшаның оңай емес
бөлшек екенін біле бермейді.
Адам компьютер сатып алған кезде неге көңіл аударады? Бірінші кезекте
процессорге. Екінші кезекте компьютерлік желінің көлеміне және винчестерге.
Бірақ аналық тақшалардың мінездемесін бәрі біле бермейді. Егер процессор-
компьютердің миы болса, аналық тақша компьютердің маңызды компаненті болып
табылады. Сондықтан да қиын да, арпалыс туындылар туындайды.
Аналық тақшаны қалай таңдау керек?
Аналық тақшаны таңдау бұл компьютерді сатып алған кездегі ең маңызды
құрылғы. Сондықтан да ол "main board"(басты тақша) деп бекер аталмаған.
Мына сұрақ сіздерге үнемі айтылатын сияқты, сонымен...Аналық тақшаны қалай
таңдауға болады?
Біріншіден, компьютермен не істегіңіз келетінін және оған жұмсалатын ақшаны
ойланыңыз.
Егер сіз тек интернетке кіріп кино көргіңіз келсе, онда сізге аса қымбат
аналық тақшаларды ұсынбаймын. Ақшаңызды үнемдейтін аналық тақша алыңыз,
мысалы, AsRock, оның сапасы да, бағасы да жаман емес. Оған аса қуатты емес
процессор алыңыз. PcChips немесе BioStar аналық тақшаларын алмаңыз, олардың
бағасы қымбат, әрі сапасы да тұрақсыз.
Егер сіз орташа қолданыста және компьютердің жоғарғы қуаттылығын қаласаңыз,
онда оның жылдамдығына назар аударыңыз.
Егер сіз " Gamer-де болсаңыз", онда мынаған назар аударыңыз:
1. Аналық тақшаның қуаттылығы chipset- тің үлгісіне байланысты.Қазіргі
кездегі ең жақсы чипсеттер: KT333, KT880, Nforce2, KT600. Бұларды PERL
–мен аяқталған AMD мен Intel-ге қолдануға болады.
2. Тағы да аса маңызды құрылғы- чипсеттің желдеткіші.Салқындату сіздің
құрылғыңыздың, яғни оның жұмыс істеудің қуаттылығының ең басты факторы.
3. Тақшаның жұмыс істеу қабілетін конденсатордың көлемінен білуге
болады.Мысалы, motherboard конденсаторы:
Бұл Soyo КТ333 Ultra Dragon Platinum Edition
Оны ары қарай қарастырайық: конденсаторлардың көлемі 4800 микрофарад. Бұл
өте жақсы. Қазіргі кезде Asus, MSI тәрізді компаниялар төмен класта, әрі
2000-2200 микрофарадты конденсатор шығаруда, бұл ең тамаша аналық
тақшалардан кем. Сондықтан да олардың жұмыс істеу қабілеті екі есеге кемиді
деп толық айта аламыз.
Чипсетте орналасқан желдеткішті қадағалап тұру керек.
Желдеткішке қосылудың бес түрі бар және оның әрбіреуінде желдеткіштің
қосылу кезінде осы бес жиілікке тіреліп қалғанда көрсететін монитор
орналасқан.
ATX-жүйесі ыңғайсыз орналасқан, олар желдеткішке ауа жібермейді бірақ бұл
аса қауіпті емес. Оны желілі лента арқылы шешуге болады.
Аналық тақшаның тұрақты жүйелігінде 14 конденсатор бар.Олардың жоғары
сапалы екеніне мән бергеніңіз жөн. (10-сурет)
10-шы сурет
Аналық тақшаның сыртқы бейнесіне қарап оның сапасы қандай екенін білуге
болады ма? (бұл сұрақ қисынсыз естілуі мүмкін, бірақ зертхана кезінде
тексерілген) аналық тақшаның түрі, яғни сыртқы бейнесіне қарап оның қалай
жұмыс атқаратынын айтады. Егер өндіруші компания тақшаның сыртқы бейнесіне
мән бермесе, онда оған сенім артуға болады ма деген сұрақ туындайды.
Аналық тақшалар мен чипсеттердің түрлері.
1. ATX (Advanced Technology eXtended) – аналық тақшалардың көп
таралғандарының бірі. Қарапайым үй компьютерлерінде көп қолданылады. ATX
аналық тақшаларының көлемі 30.5 x 24.4. см және ұлғаюға арналған жеті слоты
бар. ATX аналық тақшасының ең маңызды жүйелік блок қосатын тетігі 20 немесе
24 контактты. Жаңа шыққан аналық тақшалардың барлығы 24-контактты болып
келеді.
2. mATX (micro ATX) – АТХ- тың көлемі бойынша кішірейтілген түрі. Жүйені
көп ұлғайтуға арналмаған көбінесе офистық компьютерлерде қолданылады. mATX
аналық тақшаларының көлемі 24.4 x 24.4 см және ұлғаюға арналған төрт слоты
бар. mATX аналық тақшасының ең маңызды жүйелік блок қосатын тетігі 20немесе
24 контактты. EATX (Extended ATX) аналық тақшаларының ATX – тан
айырмашылығы олардың көлемі (30.5 x 33.0 см), көбінесе серверде
қолданылады.
3. BTX (Balanced Technology Extended) – ATX орнына келген жаңа стандарт.
Осы аналық тақша жасалғанда көбінесе аналық тақшадағы желдеткіш
элементтерге көп көңіл аударылды. BTX миниатюрлі компьютерлерге арналған.
BTX аналық тақшаларының көлемі 26.7 х 32.5 см және ұлғаюға арналған жеті
слоты бар.
4. mBTX (micro BTX) – BTX-тың кішірейтілген үлгісі. Мұндай аналық
тақшалардың көлемі 26.7 х 26.4 см. mBTX- тың ұлғаюға арналған төрт слоты
бар.
5. mini-ITX - VIA Technologies компаниясы жасап шығарған аналық тақшаға
арналған форм-фактор. Электрлі және механикалы жағынан ATX форм-факторына
ұқсайды. mini-ITX аналық тақшаларының габариттары
(17 х 17 см).
6. SSI EEB (Server Standards Infrastructure Entry Electronics Bay). Бұл
стандарттағы аналық тақшалар көбіне серверлерге арналған. Жүйелік блок
қосатын тетігінің көлемі 24+8 контактты. Мұндай тақшалардың габариттары
30.5 x 33.0 см.
7. SSI CEB (SSI Compact Electronics Bay). Бұл стандарттағы аналық тақшалар
көбіне серверлерге арналған. Жүйелік блок қосатын тетігінің көлемі 24+8
контактты. Мұндай тақшалардың габариттары 30.5 x 25.9 см.
Қазіргі күнде аналық тақшалардың екі түрі бар. Бұлар АТ және АТХ.
Аналық тақшалардың көлемі мен компаненттерін анықтай отырып, екеуінің
айырмашылығы жоқ екенін байқаймыз. Әрбір аналық тақшаны өндіретін
өндірістер оның әрбір екі модификациясын шығарады.
Корпустың аласа биіктігін LPX және brand-name компьютерінде орналасқан
Slimline түрлері де кездеседі. Тағы да бір NLX форм- факторы тек қана
стандарт түрінде кездеседі.
АТ форм-факторында екі модификация- классикалық және Bady АТ түрі
болады. АТ аналық тақшалары көлемі жағынан әр түрлі болғанымен сызықтары
бірдей. Олардың бәрі паралельді порт көлемі жағынан ұқсас. Сонымен қатар
олардың клавиатурасында шеге болады, ол тақшаның бір жағында немесе
процессордың алдында орналасады. SIMM ЖӘНЕ DIMM слоттары үнемі тақшаның
жоғарғы жағында орналасады, бірақ кейде әр жерінде орналаса береді. Әрине,
тақша жақсы орналасу үшін бөлшектер қатаң орналасады.
АТ аналық тақшасын тек ескі компьютер жинағыштарынан кездестіруге
болады, көлемі 12 дюймді мұндай аналық тақшалар тек Desktop, Tower
корпустарына арналған,көптеген жағдайда қазіргі корпустарға келмеуі әбден
мүмкін.Бұл тақшалардың құрылуына дискіжетектерге жалғаушылар және қатты
диск, сонымен қатар жүйелік блок кедергі келтіреді. Сонымен қатар аналық
тақшалардың компаненттерінің орналасуы кезінде үлкен жиілік әсерінен
біршама ақаулар кездеседі. Сондықтан 80386 процессорының алдында шыққан
процессорлерде АТ аналық тақшалары кездеспейді.
1982 жылы шыққан Baby AT қазіргі кезде тек AT аналық тақшаларының ғана
емес, жалпы аналық тақшалардың арасында атақты. Baby AT көбінесе қарапайым
Mini Tower корпусына сәйкес келеді. Олардың енінің көлемі 8,5 дюйм, ал
ұзындығы 13 дюйм бірақ кейбір өндірушілер тақшаға арналған материалды
үнемдеу үшін тақшаның ұзындығының көлемін қысқартады.
ATX . Intel 1995 жылы шығарған осы өлшем типі атақтылардың арасына
қосылуда.Қазіргі кезге дейін оны құрып кетеді деген ойда болғанбыз.Жоқ
керісінше АТХ көркеюде. Көптеген өндірушілер АТХ шығарып, Pentium II – ге
келген кезде АТ- аналогын шығара бастады. Бірақ АТХ АТ- ға қарағанда
әлдеқайда дамуда. АТХ корпусына Baby AT аналық тақшасын орнатуға болады.
АТХ жүйелік блогының желдеткіші ауаны ішке жібереді. Сондықтан да шаң
аналық тақшаға енбейді, ауа процессорды желдетеді.
NLX. 1997 жылы Intel корпорациясы компьютерге арнап жаңа стандарт ойлап
тапты. Оның жақсысы жүйелік блоктан тақшаға енетін кабелі жоқ. Ол үшін
Riser- тақшасының слоты PCI және ISA болуы керек, сонымен қатар көлемі
аналық тақшадан NLX Riser Connector болғаны дұрыс. Сондықтан да, аналық
тақшаны орнатқаннан кейін ол дереу жүйеге және шинаға қосылады. Системада
барлығы екі көлем PCI және ISA болады. Ризер- картада контроллер көлемдері
IDE, FDD орналасқан, сонымен қатар желілі картаға енетін орнын да
қарастырған, CD-Audio және USB шинасы. Maineboard аналық тақшасында CPU- ға
арналған шеге, жад слоттары, чипсет, BIOS және кэш болады.
Компьютердің құрылымы қарапайым қалыпқа енді. NLX стандарты компьютерді тек
екі элементтен- аналық тақшадан және корпустың сыртқы құрылғылармен
байланысуы үшін арналған стандартты көлемдерден тұрады. Бірақ бұл әлі
жоспар,әзірге жасалып шыққан жоқ.
Қазіргі кезде көптеген аналық тақша өндірушілері Intel фирмасының
микросхемаларын қолданады. Pentium процессорына бұл 430-шы сериялы,
Pentium II-440-шы сериялы схемалар қолданылады .
Сіздерге аналық тақшаны таңдауда бес компанияны ұсынамын:
1. Soyo
2. Gigabyte
3. Epox
4. Intel
5. Chaintech
1993 жылы шыққан Pentium тақшасын Mercury деп атаған. Оның чипсеті
жиілілігі 5В болатын Pentium процессорына арналған, көлемі Socket 4 және
жиілілігі 60 және 66 MHz. Бұл тақша жүйелік шинаның жиілілігімен процессор
жиілілігіне сәйкес келетін ең алғашқы тақша.
Содан кейін дереу Р54С процессорына арналған жиілілігі 3,3 В Neptune
82430NX аналық тақшасы шығарылды.
Pentium процессорының дамуы 1995 жылы жаңа өнімді талап етті, ақыры Intel
82430FX (Triton I) маркалы чипсетті сәтті ойлап тапты. Бұл Intel- дің
чипсет өндіруде сәтті қадамы еді, көп уақыт бойы Triton I компьютердің
Pentium процессорына арналған сапалы өнімі болды. Сол уақытта басқа да
өндірушілер қалыспас үшін VLB және PCL шинасын біріктірмек болды, бұған көп
уақыт кететінін білген Intel VLB қолдауынан бас тартты. Сол кезде Triton I
өзіне барлық жаңа жетістіктерді қосқан: EDO жад қолдауы, Pipelined Burst-
тың екінші сортты кэш- жад типі және синхронды SRAM, PCI қолдаулары
болды. Чипсет оперативті жүйеге жалпы көлемі 128Mb болатын төрт SIMM
банкісін қолдады, бірақ кэштің көлемі 64 Mb құрады. Бұл уақытта осы көлем
де жеткілікті еді, өйткені ең керемет сұраныстың өзі 8- 16 Mb болған.
Алғашында чипсеттің құрылысында көптеген қателіктер болған, бірақ
модификация кезінде ол қателер жөнделді.82430FX наборындағы жүйелік
тақшалар 1995-1996 жылдары жақсы танымал болған, бірақ қазір де оларды
сатуда.
1996 жылдың бас кезеңінде Neptune чипсеті ескірді , Intel- де оның ескі
көшірмесін шығара бастады,бір мезгілде SOHO сауда орталығы FX орнына екі
наборды бір атпен Triton II–82430HX және 82430VX шығарды. Бірінші чипсет
өндірушіден көп процессорлы жүйенің қолдауын алды, процессордың Pipelined
Bust екінші сортты көлемі 512 Кб кэшпен бірге қосылып, EISA шинасының
контраллеры, PCI 2.1 төрт слотына дейін орналасқан EISA және USB
контраллерымен (универсалды магистраль, жаңа сыртқы құрылымдарды қосатын
зат, 255- ке дейін сыртқы құрылымдарды бір портқа ортақ шинамен қосылуды
қарастырады) NX SDRAM жүйесінің қолдауы болмаса да, UDMA33 режимі және и
кэш- жүйесінің көлемі біршама кішкене болса да, NX жүйелік тақша
өндірушілер арасында ең атақтысына айналды. Көппроцессорлы чипсеттің
қолдауы екі процессорлы шеге емес екенін байқаймыз: осындай тақшалар қымбат
тұрады және оларда “dual processor” маркировкасы болады. Intеl ақырғы
мінездемесі Triton II- ге ұқсайтын чипсет шығара алмады. Тіпті,жаңа 430TX-
тың өзі оның барлық мүмкіндігіндей бола алмады.
Екінші 430VX наборында Triton II- дегі мүмкіндіктер мүлдем болған жоқ,
бірақ бағасы арзан low-end компьютер класының сауда орталығында
сатылды,бұл чипсет шыққаннан кейін қозғалысы тез жаңа функцияны қолдайтын
430FX шығарылды. Оның басты айырмашылығы PCI 2.1 және SDRAM қолдаулары бар,
USB порттары өзгеше. Жаңа чипсеттің кэш жүйесі Triton I – ге қарағанда 10%
жоғары болды.Бірақ SDRAM чипсетінің қолдауы жоғары бағаланбады, себебі
тақшаның көлемі кішкене еді,VX өндірушілері барлығын да үнемдеген болатын.
Тағы да бір жыл өткен соң Intel –430TX PCIset ойлап тапты.Өндірушілер
82430TX құрылымына компьютер архитекрурасының барлық жаңа қолдауларын
енгізбек болды, олар: SDRAM қолдауы, USB, Ultra DMA қолдаулары, PCI 2.1-
дың бес слоты, көлемі 256Мб болатын оперативты жүйе, кэш жүйесі 512Кб. Бұл
чипсет шыққаннан кейін Intel енді бұл процессор класына чипсет
шығармайтынын жариялады. Жаңа чипсеттің шығуы VX- тың құрып кетуіне себеп
болды.
Кэш туралы бірнеше ауыз сөз . Кэште процессор мен негізгі жүйенің арасында
тезқозғалғыш буфер жүйесі бар, және процессордың жылдамдығының
айырмашылығын компенсациялау үшін қолданылады. Егер кэш үлкен болса,
соғұрлым аналық тақша жақсы (Socket 7 болған жағдайда). Мысалы, Intel
чипсеттерінде L2 көлемі 521Кб дейін үлкен) VIA, Ali, SiS реализациясындағы
чипсеттердің көлемдері бір тіпті екі мегабайтқа дейін болады.Осы кезде
аналық тақшаның наборын үнемдеуге болады, яғни чипсеттің толық потенциалын
қолданбау, және тек жартымегабайтты кэшы бар модификацияны қолдануға
болады.
Аналық тақшалардың ерекше бір түрі Bios. Ол программаларды тексеру
құрылғысына жатады және компьютердің аппаратурасынын операциялық жүйемен
байланыстырады.
Аналық тақшаға арналған Bios фирмалары –Award Software, AMI, Phoenix
Texnology. Кейбір аналық тақша өндірушілер (IBM, Intel, Acer) Bios- ты
өздері шығарады. Bios- тың әрбір түрі аналық тақшаның нақты әрбір моделіне
қосылатынын білгеніңіз жөн.
Қазіргі кезде ең атақтысы Award Bios, оны аналық тақшаға көп қолданады.
Мысалы, Intel өз аналық тақшаларына Bios Phoenix- ты қолданады. AMI
шығарған Bios- та аналық тақшаға чипсетпен бірге SiS 5591 және ALI Aladdin
V орнатылады.Ноутбукке арналған аналық тақша.(11-шісурет)
11-ші сурет
Ноутбукке келгенде аналық тақша термині өз мәнін жоғалтады. Ноутбуктің
жұмысқа қабілеттілігіне, яғни бұрынғы қалпына келуінің екі жолы бар,
аналық тақшаны жөндеу немесе оны ауыстыру. Сондықтанда өз аналық
тақшаңыздың қатесін табуға тырысыңыз. Ол үшін қымбат бағалы жабдықтау,
арнайы аспап және облысында кәсіпшілігі, тәжиребесі мол шебер маман керек.
Егер сіздің аналық тақшаңыз сауатсыз маманмен, түзелген болса, ол сізге
2 есе қымбатқа түсетінін есте сақтаңыздар!
Кімде кімге компьютерлерді зерттеп білуге немесе оларды дүкенде таңдауға
тура келген болса, ең алдымен, процессор, жедел жад (ЖСҚ немесе RAM) және
порттар сияқты таныс терминдер алдыдан шығады. Өндірушілердің көпшілігі өз
компьютерлерін сипаттамалармен жабдықтайды. Әдетте компьютердің сипаттамасы
нақты мәліметтер мен жарнамалық материал ретіндегі техникалық ақпараттың
жинағы болып табылады, оның мақсаты – осы компьютерді сатып алуға сендердің
көздеріңді жеткізу. Сондықтан компьютердің әрбір бөлігінің ерекшеліктерін
қарастыра отырып сендер өздеріңе белгілі бір сипаттамалары мен бағасы
бойынша компьютерді таңдай аласыңдар.
Аналық тақшаны сатып алмастан бұрын қаражатыңызды, содан кейін ақшаңызға
сәйкес тақша таңдаңыз, әрине сіз таңдаған аналық тақшаңыз компьютерге
сәйкес болуы керек. Аналық тақшаның сырты көрікті болуы тиіс. Содан кейін
конденсатордың көлеміне назар аударыңыз, оның көлемі конденсатордың қырында
жазылады. Радиаторына қараңыз. Интернеттен таңдаған chipset-ңіздің жақсы
немесе жаман екенін сұраңыз. Ең соңында аналық тақшаңыздың көлемі- 5 PCI-
слот болатынына назар аударыңыз. Таңдау өте қиын, таңдау кезінде
таныстарыңызбен ақылдасыңыз (ешқашан сатушыдан көмек сұрамаңыз, өйткені
сатушының ең басты ақуалы- сату).Таңдауда сәттілік тілеймін!
Аналық тақшаны орналастыру
1. Өзіңіздің жаңа аналық тақшаңызды тоқ көзінен сақтаңыз.
2. Жұмыс үстелін бір немесе екі газетпен жабыңыз. Процессордың корпусын
ашамыз. Аналық тақша орналасатын пластмассалық орын мен бекіту тетіктері
сізге жақсы көрінуі керек. Құжатпен танысып, аналық тақшаны пайдалану
кітапшасын оқып, есте сақтау керек.
3. Аналық тақшаны жанынан ұстап, корпустың ішіне кіргізіп, орнына түзулеп
қоямыз. Барлық электрлік компоненттер (СРU сокетіне, SIMM\ DIMM және
адаптер слотына байланысты) аналық тақшаның үстіңгі бөлігінде орналасуы
керек, ал төменгі бөлігінде ешқандай компонент болмауы керек. Корпусты
дұрыстау үшін, слоттық картаның корпустың артқы бөлігіндегі щельге
қатынасып тұрғанын тексеріңіз.
4. Енді корпустың бекіту тетіктері аналық тақшаның бекіту тетіктеріне қалай
жалғанғанына назар аударып, қағазға сызып отырыңыңыз.
5. Көптеген корпусқа тек қана аналық тақшаны бекітудің екі немесе үш
тәсілін қолданады, соның өзінде тақшаның басқа бөлігі пластмассалық
бөлшекке жақсы бекуі керек. Осы бөліктерді металды ілгішке немесе металды
сілтеуішке бекіту керек, олар аналық тақшаны үстіңгі қабатынан немесе
басқа да бөгде заттардың тиюінен сақтайды.Көрсетілген тетіктердің
пайдалану анықтамасын аналық тақшаның пайдалану кітапшасынан көруге
болады.
6. Аналық тақшаны корпустан ажыратып, пластмассалық бөлшектерді аналық
тақшаның тетіктеріне салыңыз.Тетікке салғаннан кейін бөлшектерді тақшаның
төменгі бөлігіне, яғни орнына итеріңіз, ол өз орнында жақсы бекуі тиіс.
7. Аналық тақшаны толығымен орнатудан бұрын өшіріп- сөндіргіштер мен басқа
құрылғыларды қосатындарын тексеріп алу керек. Көптеген аналық тақшалар
жақсы істейтін қосымша орнатқылармен шығарылған бірақ оны қайта
тексерудің еш артықшылығы жоқ. ( Жаңа Pentium- кластық аналық тақшалар
қарапайым адамдарға өте қолайлы). Егер сіз DIP- өшіргішін орнатсаңыз,
пластмассалық слайдтарды дұрыс орналастыру үшін қарындаш пен қаламды
қолданыңыз. Басқа құрылғыларды қосатындарын орналастыру үшін қолыңыз бен
пинцетті қолданыңыз.
8. Аналық тақшаны жанынан ұстап, пласмассалы бөлшектердің құрылысына
сәйкес корпустағы орнына итеріңіз.Уайымдамаңыз әрқашанда алғашында аналық
тақшаны орната алмауыңыз мүмкін. Бірақ үйреніп кетесіз.Тағы да адаптерлік
слоттар корпусқа бұрынғыдай орналасқандығына көз жеткізіңіз. Аналық
тақшаны орналастырып болған соң, тақшаның шеттерін жаймен басып, оның
дұрыс орналасқандығына, қозғалмайтындығына сенімді екеніңізге көз
жеткізіңіз.
9. Сіздің винтты (орамды) қатты тартатыныңызға сенімдімін. Орамды қатты
тартуға болмайды, ондай жағдайда басқыш тақшалар қозғалмалы болады.Кейбір
аналық тақшалардың орамға арналған тоқ өткізбейтін шайбалары болады, егер
олар болатын болса, қолдануды ұмытпаңыз.
II-ші тарау
Микропроцессордың даму тарихы.
1. Микропроцессор 8086
1976 жылы Intel фирмасы 8086 микропроцессордың үстінде жұмыс істеу
күшейтілген.Оның конденсатор мөлшер екі есе үлкейген болатын , сонымен
қатар ақпараттық шиналардың мөлшері 16-дәрежеге үлкейген болатын, сондықтан
да микропроцессорға хабар тапсыру жылдамдық мүмкіншілігі екі есе
үлкейді.Оның адрестік шиналар саны-20 битке маңызды үлкейген болатын. Сол
сияқты үлкен 8080,8086 мирасқор болды. Сайып келгенде, олар 16-биттік
сияқты өңдей алды , дәл осылай және 8-биттік 8086 және 8080 процессорлары
болды. Олар арнайы бейнемен істеліп оперативті жад мөлшері 16 сегментке
бөлініп 64 Кбайтқа тең болды . 8086 процессор үлкен ақпараттық жұмыс істеу
құрылымдарға рұқсат етпей, сегменттердің шекаралары арқылы көшіп өту мәнде
8086 озып кетті. Компьютерлерде 8-биттік процессорлар құрылды, себебі 16-
биттік микропроцессорге қосымша талап қойылды. Микросхеманың мына 16-
биттік процессордың қолдануы өз бағасын ақтамады .
2. Микропроцессор 8088
Презентациядан 1-жылдан кейін 8086-ны, Intel фирмасы өңдеу туралы
жариялады. Микропроцессор 8086: 16-биттіге өте ұқсас 8088 келді. Оның
региторлары 20-адрестік сызықтардан, және шина саны 8-битке азайтылған
болатын. 8- биттік сол уақытта техникалық қамтамасыз ету элементтері толық
қолдануда көп таралған. Адым сияқты артқа микропроцессорлардың өңдеу
тарихында 8088 процессор орнына арнайы компьютер оның базасында IBM
процессорын аңдауы түсінік болатын . Ол Сегіз биттік шина болып микросхема
базарында қолдануға рұқсат етті . Салыстыруға бар болу микропроцессорлармен
Он алты биттіктің ішкі құрылым маңызды артықшылықтарды берді. 16- биттік
регистор және бейімденуші бағдарламалары жеңілдетілді. Ол аз
компьютерлердің үй іші өңдеуіне арналған базамен келді . Бұл сегіз-бит 8
қосымша сымдарды талап етті. Сайып келгенде бұларды екі микросхемалары
әртүрлі болды . Жүйелік плата Intel 8088
микропроцессорында келіп Intel процессор 16- биттік болжаманы өзімен
ұсынады. 16- биттік көбейту және бөлу қоса операцияларын 1Мбайт жадысымен
8088 микропроцессоры орындады. Ол барынша көп тәртіпте жұмыс істеді .
Сондықтан жүйеге мүмкін сопроцессор қосылған . Процессор частотасы
жиілікпен 4.77 МГц жұмыс істеді. Ол түрлі түсті теледидарға арналған . 4.77
МГц циклды частота жиілік жанында 210 нс магистралы болды. Ол енгізуді,
шығаруды бес тактіге талап етіп 1.05 мкс . құрастырады. Процессор көп
функцияналды құрылғылардан тұрды. 8088 микропроцессоры мекенжаймен команда
сұрыптауын өндіретін, оның түсіндіріп беретін функцияларды орындады.
Компьютер корпусында микропроцессордың жанында басқа қосымша құрылғылардан:
Үзулердің контроллерлері, таймерлер және шиналардың контроллерлері болды.
Компьютерлік өнеркәсіп дамуы өлшемімен , құрылғылар аралық функциялардың
бөліну ықшамдауы, және әрбір құрылғы өз функция орындау бағытында дамыды .
Intel фирмасы өз микропроцессорларын жетілдіруді жалғастырды . 1982 жылға
көз алдына микропроцессор 80286 келген болатын. Бірге қосылатын
компьютерлердің және турборежима жасалуына негіздік чип болды.
3. Микропроцессор 80286
1982 жылға тағы микропроцессор 80286 көз алдына келген болатын . Ол қосымша
сапаларға ие болып, Өнеркәсіпте жаңа микропроцессор толық қолданылады. Ол
16-разрядты шинадан және 16-биттік ішкі резистордан тұрды. Ол 6 МГц
жиілікпен, ал содан соң 8 және 10 Мгц-пен жұмыс жасады. 20-разрядты шина
орнына 24-адрестік шиналар болды. Бұл қосымшалар барынша адрестелетін жады
16 Мбайтқа толықты үлкейтуге мүмкіндік туғызды. Сонымен қатар Виртуалды
жадыны қолдануға 80286 микропроцессоры рұқсат етті. 80286 арнайы
құралдармен жабдықталып , оған нақты немесе виртуалды жадқа кез келген байт
жатады. Микропроцессорда 16 Мбайт физикалық жад және 1008 Мбайт
виртуалдының жұмыс істеуге мүмкіндік туғызады. Бәрі үлкен жад сегменттерге
64 Кбайт-пен бөлінген болатын.
4.Микропроцессор 80386
1985 жылға 80386 микропроцессоры жасалған болатын. 80386 микропроцессоры
барлық сапаларға ие болды . Жұмыс істеу мүмкіншілік жоғары болды. Регистор
мөлшерлері және шиналар саны 32-битке үлкейген болатын. Хабар беру
жылдамдығы 16-биттік 80286 микропроцессорынан екі есе артты. Тап осы
шинаның 32-битке артуымен, адрестік сызықтардың саны сонымен қатар 32-ге
артты. Сонымен қатар виртуалды жад 16 триллион байттарымен жұмыс жасай
алды, және ол бір секундта 3,4-милион операция орындай алды. Микропроцессор
барлық қажетті орындауға соңғы болды. Ол үлкен артықшылықтарды берді.
Микропроцессорлардың компаненттері
Микропроцессор-барлық есептеулер жүргiзiлетiн компьютердiң негiзгi
микросхемасы. Сызба түрiнде процессор, операциялық жүйенiң ұяшықтарына
ұқсайтын ұяшықтардан тұрады, бiрақ бұл ұяшықтарда деректер сақталып қана
қоймай, өзгертiлуi де мүмкiн. Процессордың iшкi ұяшықтарын регистрлар деп
атайды.
Басқа
құрылғылармен және ең негiзгi- операциялық жүйемен процессор шиналар деп
аталатын өткiзгiштер тобы арқылы байланысқан. Негiзгi шиналар үшеу:
деректер шинасы, адрестiк шина, командалық шина.
Адрестi шина.Intel Pentium процессорларында (атап айтқанда олар дербес
компьтерлерде кең тараған) адрестi шина 32 - разрядты, яғни 32 паралель
сызықтардан құралған. 32 нөлдер мен бiрлер комбинациясы жедел жадының бiр
ұяшығын нұсқайтын 32-разрядты адрес құрады.
Деректер шинасы. Бұл шина арқылы процессор регистрiнен
операциялық жүйеге және керi деректердiң көшiру жұмысы жүргiзiледi. Intel
Pentium процессорлар базасы негiзiнде жиналған компьютерлерде деректер
шинасы 64-разрядты, яғни бiр рет өңдеуге бiрден 8 байт жеткiзiлетiн 64
арналардан тұрады. Командалар шинасы.Процессор деректердi
өңдей алу үшiн оған командалар қажет. Ол өзiнiң регистрiнде сақталған
байттармен не iстеу керек екенiн бiлуi керек. Бұл командалар да процессорге
операциялық жүйеден жеткiзiледi, бiрақ деректер массивтерi сақталған емес,
программалар сақталған аймақтан жеткiзiледi. Командалар да байттар түрiнде
берiлген. Ең жай командалар бiр байтқа сыяды, бiрақ кейбiреулерiне екi, үш
одан да көп байт қажет. көптеген қазiргi заманғы процессорллардың
командалар шинасы 32-разрядты (мысалы, Intel Pentium процесорларында),
бiрақ 64-разрядты және 128-разрядты процессорлар да бар.
Процессордың командалар жүйесi. Жұмыс барысында
процессор өзiнiң регистрiнде, операциялық жүйе өрiсiнде және де
процессордың сыртқы порттарында орналасқан деректердi қамтамасыздандырады.
Ол деректердiң бiр бөлiгiн деректер, бiр бөлiгiн- адрестi деректер, ал тағы
бiр бөлiгiн - командалар түрiнде бередi. Процессордың деректерге қолдана
алатын командалар жиыны процессордың командалар жүйесiн құрады. Бiр түрге
жататын процессорлардың командалар жүйесi бiрдей немесе жақын болады. әр
түрге жататын процессорлар командалар жүйесi бойынша ажыратылады және өзара
алмастырылмайды.
Микропроцессор жүйесінің құрылғылары
Микропроцессордың жүйе құрылғылары микропроцессордың жұмыс жасауында үлкен
қызмет атқарады. Жүйе құрылғылар көмегімен арифметикалық операцияларды
өзгертудің кисынды кодтардың үстінде бекітілген және өзгергіш ұзындық
сандарының үстінде жұмыс жасайды. Үтірлермен бекітілген және ондық
сандардың үстінде өңдеу, өзгергіш әліпбелік - цифрлік сөздерінің , сонымен
қатар қызмет атқаратын операцияларды өзгертуге мүмкіндік береді.
Микропроцессорларды құрылушылар көптеген мың қосымша дискреттік элементтерд
Орталық процессор
Микросхема және арнайы компьютердің орталық процессор функцияларын іске
асырушы , микропроцессор деп аталады . Микропроцессор интеграл схеманың тым
үлкен түрінде орындалған . Олардың саны бірнеше миллиондарға жетеді .
Компьютердің жүйелік плата өнімділігі жоғарыры . Процессордың элемент
мөлшер микросы бірнеше микрометрден құрастырылады .
Микропроцессор арифметикалық – логикалық және басқару одағымен
міндетті . Ол арифметикалық және логикалық операциялардың орындалуының
артынан жауап береді , ал басқару құрылғысы барлық компоненттердің жұмысын
және процестердің орындалуын үйлестіреді.
Микропроцессор мінездемелерімен частота жиілігі
шеберлікті қызмет етеді . Частота жиілік компьютер жұмыс ырғағына сұрау
қояды . Компьютер өнімділігі астында қосу үлгісі элементарлық
операцияларының санының секундта орыдалуын түсінеді.
Процессор жұмыстары ырғақты жиілік тактілердің санын секундта анықтайды .
Такті деп біз уақыттардың арасын түсінеміз , соның ішінде екі сандарды қосу
үлгісін элементарлық операция немесе шапшаң жадқа процессордан сан жіберуі
мүмкіндігін орындайды . Замандас арнайы компьютерлер секундына миллион
элементарлық операцияларды орындай алады . Ырғақты жиілікті мегагерцтерде
оның мағынасы өлшеу және анықтауға болады ( МГц ). Секундыға миллион
тактіні құрастырады .
Процессор шеберлігі машиналы сөз
мөлшерін анықтайды , және компьютермен өңделеді . Сөз мөлшері артуымен
хабар көлемі , өңделетін процессормен бір тактінің артынан , не тактілердің
сан азаюына жүргізеді. Сопроцессор қажеттілердің күрделі операциялардың
орындалуына арналған . Сонымен қатар, компьютер көбірек мөлшер сөзбен ,
және үлкен көлемімен жұмыс істей алады . 32-разрядты процессорлармен
замандас компьютерлер жабдықталады . Және сөз шеберлігі артуына тенденция
мінездемелі мыналар жанында олардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz