Қазақстан Республикасында мұнай газ кешенін мемлекеттік реттеу
ЖОСПАР
1 КІРІСПЕ
1 МҰНАЙ.ГАЗ САЛАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мұнай.газ саласының экономикадағы рөлі және оны мемлекеттік реттеу мәселелері
1.2 Мұнай.газ саласын мемлекеттік реттеудің әдістері мен құралдары
1.3 Мұнай . газ саласын мемлекеттік реттеудің шет елдік тәжірибесі
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МҰНАЙ.ГАЗ САЛАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазақстанның мұнай.газ саласын дамытудың экономикалық бағыттары
2.2 «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ.ң мұнай.газ саласын дамытуындағы қызметін бағалау
2.3 Қазақстан Республикасындағы мұнай.газ саласын мемлекеттік реттеу жағдайын талдау
3 3 ҚР МҰНАЙ.ГАЗ САЛАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ТЕТІКТЕРІ
3.1 Қазақстан Республикасының мұнай.газ саласының даму мәселелері және оларды шешу жолдары
3.2 «ҚазМұнайГаз» ҰҚ АҚ.ң қызметін дамыту бағытында мемлекеттік реттеу тетіктерін қолдану бойынша ұсыныстар
1 КІРІСПЕ
1 МҰНАЙ.ГАЗ САЛАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мұнай.газ саласының экономикадағы рөлі және оны мемлекеттік реттеу мәселелері
1.2 Мұнай.газ саласын мемлекеттік реттеудің әдістері мен құралдары
1.3 Мұнай . газ саласын мемлекеттік реттеудің шет елдік тәжірибесі
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МҰНАЙ.ГАЗ САЛАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазақстанның мұнай.газ саласын дамытудың экономикалық бағыттары
2.2 «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ.ң мұнай.газ саласын дамытуындағы қызметін бағалау
2.3 Қазақстан Республикасындағы мұнай.газ саласын мемлекеттік реттеу жағдайын талдау
3 3 ҚР МҰНАЙ.ГАЗ САЛАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ТЕТІКТЕРІ
3.1 Қазақстан Республикасының мұнай.газ саласының даму мәселелері және оларды шешу жолдары
3.2 «ҚазМұнайГаз» ҰҚ АҚ.ң қызметін дамыту бағытында мемлекеттік реттеу тетіктерін қолдану бойынша ұсыныстар
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан өнеркәсібі дамуының басты бағыты – кен байлықтарымызды игеру, оның ішінде айрықша басымдылық мұнай мен газға берілген. Еліміздегі келешегі бар, жоғары табыс беретін бағыттардың бірі және бірегейі мұнай – газ саласы болып табылады. Бұл мәселеде біздің мемлекеттің саясаты қабылданған ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған «Қазақстан –2030» стратегиялық бағдарламасында «Мұнайды шетке шығарудың тек саналуан бағыттары бізді бір көршіге тәуелдіктен және бір тұтынушыға басыбайлы бағалық тәуелдіктен құтқара алады» - деп анық көрсетілген. Президент Н.Назарбаев Қазақстан мұнайын тасымалдау мәселесінде «Көпвекторлық саясатты» - ұстанады деп атап айтты [1, 23 б.].
Қазақстан Республикасында мұнай-газ секторын дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарлама (бұдан әрі - бағдарлама) Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 958 Жарлығымен [2] бекітілген Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаның [3] шеңберінде әзірленді.
Бағдарламаны әзірлеу қажеттілігі ел экономикасындағы мұнай-газ саласының рөлін тұрақты нығайтумен шарттасады.
Мұнай-газ саласы елдің және оның жекелеген өңірлерінің дамуына маңызды әлеуметтік-экономикалық әсерін тигізеді, шын мәнінде мемлекеттің бүкіл экономикасы үшін алға тартушы күш болып табылады, экономиканың басқа да салаларының дамуына ықпал етеді. Мұнай-газ кешені кәсіпорындарының жұмысы өңірлер мен бүкіл мемлекет ауқымындағы неғұрлым маңызды әлеуметтік бағдарламалардың іске асырылуымен байланысты.
Жарқын болашақта елдің мұнай-газ секторы серпінді дамитын болады, бұл өндірістік, әлеуметтік және экологиялық бағыттағы объектілер құрылысын қамтитын салаларды кешенді дамытудың ел үшін бірыңғай жоспарларын әзірлеу жолымен барлық мүдделі тараптардың қызметін үйлестіруді талап етеді.
Сонымен қатар, үстіміздегі жылғы 14 мамырда ҚР Үкіметі «Қазақстан Республикасының мұнай өңдеу зауыттарын кешенді дамытудың 2009-2015 жылдарға арналған жоспарын» бекітті. Бұл құжаттың басты мақсаты – елдің энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету және мұнай өңдеу саласын кешенді түрде дамыту.
Бұдан басқа, «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ 2006-2015 жылдарға арналған кешенді экологиялық бағдарламасын іске асыру шеңберінде, сондай-ақ осы проблеманың экологиялық және әлеуметтік аспектілерін ескере отырып, корпоративтік өндірістік экологиялық мониторинг жүйесін қалыптастыру жалғастырылуда. Қазіргі уақытта, оның бірінші кезеңі іске асырылды - геоақпараттық технологиялар негізінде қоршаған ортаның аэроғарыштық
Қазақстан Республикасында мұнай-газ секторын дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарлама (бұдан әрі - бағдарлама) Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 958 Жарлығымен [2] бекітілген Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаның [3] шеңберінде әзірленді.
Бағдарламаны әзірлеу қажеттілігі ел экономикасындағы мұнай-газ саласының рөлін тұрақты нығайтумен шарттасады.
Мұнай-газ саласы елдің және оның жекелеген өңірлерінің дамуына маңызды әлеуметтік-экономикалық әсерін тигізеді, шын мәнінде мемлекеттің бүкіл экономикасы үшін алға тартушы күш болып табылады, экономиканың басқа да салаларының дамуына ықпал етеді. Мұнай-газ кешені кәсіпорындарының жұмысы өңірлер мен бүкіл мемлекет ауқымындағы неғұрлым маңызды әлеуметтік бағдарламалардың іске асырылуымен байланысты.
Жарқын болашақта елдің мұнай-газ секторы серпінді дамитын болады, бұл өндірістік, әлеуметтік және экологиялық бағыттағы объектілер құрылысын қамтитын салаларды кешенді дамытудың ел үшін бірыңғай жоспарларын әзірлеу жолымен барлық мүдделі тараптардың қызметін үйлестіруді талап етеді.
Сонымен қатар, үстіміздегі жылғы 14 мамырда ҚР Үкіметі «Қазақстан Республикасының мұнай өңдеу зауыттарын кешенді дамытудың 2009-2015 жылдарға арналған жоспарын» бекітті. Бұл құжаттың басты мақсаты – елдің энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету және мұнай өңдеу саласын кешенді түрде дамыту.
Бұдан басқа, «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ 2006-2015 жылдарға арналған кешенді экологиялық бағдарламасын іске асыру шеңберінде, сондай-ақ осы проблеманың экологиялық және әлеуметтік аспектілерін ескере отырып, корпоративтік өндірістік экологиялық мониторинг жүйесін қалыптастыру жалғастырылуда. Қазіргі уақытта, оның бірінші кезеңі іске асырылды - геоақпараттық технологиялар негізінде қоршаған ортаның аэроғарыштық
1 Қазақстан Республикасы Презтдентінің Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстан-2030: барлық қазақстандықтардың қауіпсіздігі және гүлденуі. Алматы,1997
2 Қазақстан Республикасында мұнай-газ секторын дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарламасы туралы (бұдан әрі - бағдарлама) Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 958 Жарлығы
3 Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
4 «Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 29 қаңтардағы № 101 қаулысына өзгерістер енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 13 желтоқсандағы № 1352 қаулысы
5 «Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 13 шілдедегі № 693 қаулысына толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 24 желтоқсандағы № 1258 қаулысы
6 Қазақстан Республикасында мұнай-газ секторын дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарламаны бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 18 қазандағы № 1072 Қаулысы
7 Шеденов Ө. Экономикалық теория.- Алматы.- 2006 – 159 б.
8 Әубәкіров А. Экономикалық теория.- Алматы.- 2003 – 163 б.
9 Мейірбеков А.Қ. «Кәсіпорын экономикасы»,Алматы, 2003ж - 86 б.
10 Экономиканы мемлекеттік реттеу.- Алматы.- 2009.- 177 б
11 Альмагамбетов С. Качество определяет направление транспортировки казахстанской нефти // Нефть и Капитал.-2002. -№9.-С.86.
12 ҚР Статистика Агенттігінің Мәліметтері. -2010 ж.
13 Садыкова Е. Конъюнктурные изменения на мировом рынке нефти и газа и их влияние на экономику Республики казахстан // Вестник КазГУ. Серия экономическая.-2009.-№10.-С.68.
14 Борисов В. Нефть: интересы стран региона. Транскаспийский проект.-2000.-№15.-С.179
15 Ахметжанов А. Ресурсы и резервы развития нефтегазового комплекса Республики Казахстан // Транзитная экономика.- 2012.-№1.- с. 89
16 Баймуратов У. Национальная экономическая система.-Алматы:Гылым, 2000.- с. 56
17 Школьник В. Развитие нефтегазовой промышленности Республики Казахстан // Нефтегазовая вертикаль.-2007. -№15.-С.23
18 Чеботарев А. Казахстан: проблемы и перспективы выбора приоритетного маршрута экспорта нефти // Центральная Азия и Кавказ.-2001.-№3.-С. 289
19 Шетелдік инвестициялау саласындағы мемлекеттік саясатты іске асырудың негізгі тетіктері.// Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ хабаршысы. -2008. -№2. -56 б
20 Чердабаев М.Т. Основные этапы становления и развития нефтегазовой промышленности Казахстана // Нефть и газ (Казахстан). - 2002.- N3.- С.111
21 Малаева Р.А. ҚР мұнай-газ саласын мемлекеттік реттеуді ұйымдық-экономикалық жетілдірудің тетіктері.- ҚазҰТУ хабаршысы - №2.- 2012. – 89 б.
22 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық іс-әрекеттерді жандандыруда трансұлттық компаниялардың қызметін жетілдіру. // Хабаршы ХҚТУ.-№3.- 2008.- 79 б
22 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық іс-әрекеттерді жандандыруда трансұлттық компаниялардың қызметін жетілдіру. // Хабаршы ХҚТУ.-№3.- 2008.-201-206б;
23 Мухтаров А.К. Загрязнения природной среды, связанные с нефтью и нефтепродуктами // Нефть и газ (Казахстан). - 2003.- №2.- С.114-118;
24 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 27 маусымында №535 қаулысымен бекітілген «Қоршаған ортаны ластаудан келтірілген залалды экономикалық бағалау ережесі»
25 Махин В. На пути к Евразийскому союзу //Казахстанская правда - 2003.-14 мая.- С.6-8;
26 Шетелдік инвестициялау саласындағы мемлекеттік саясатты іске асырудың негізгі тетіктері.// Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ хабаршысы. -2008. -№2. 214-221б;
27 Яковлев А. В. // Нефть и газ (Казахстан). - 2008. - №3.- С.159-160.
28 «Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 ақпандағы № 811 Жарлығын іске асыру жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 25 ақпандағы № 248 қаулысы
29 ҚР «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ ресми сайты www.kmg.kz
30 Қазақстандағы Мұнай мен газды тасымалдауды мемлекеттік реттеу.- Транзитная экономика.- 2011.- №7.- 114 б.
31 Нефтяное законодательство Республики Казахстан. Сборник нормативных актов. Составитель к.ю.н., доцент Маулетов К.С., Алматы, Ғылым, 2011
32 Карпов Д. Решение руководства компании “КазМунайГаз” об отказе от японского кредита на реконструкцию Атырауского НПЗ пока не является окончательным // Панорама. – Июль.-2012. - №27.-С.21.
33 Экономика Казахстана на пороге 21 века. Под редакцией Мамырова Н.К. – Алматы: Казахстан Даму Институты, 2007.-С.49.
34 Хамитов Д. ПНПЗ готов увеличить производство, Деловая неделя.-2007. -№23.-С 8.
35 Бутырина Е. Дорогу осилит сильнейший // Деловая неделя.-2002.-№19.-С.91.
36 Сатинбаев А. Приватизация в Казахстане есть продукт непротивления одной из сторон // Деловая неделя.-2010.-№2.-С.23.
37 Трансұлттық корпорациялардың экономикалық қауіпсіздігі // «Қазақстан Республикасының экономикалық өсу жағдайының өзекті мәселелері» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы. - Астана, 2007. – Б.285-287.
38 Стратегическое значение и экономическая безопасность нефтегазового сектора в Каспийском регионе // Вестник Науки Казахского агротехнического университета им. С. Сейфуллина, 2009.- №4.- C.46-53.
39 Разработка экономической модели эффективного влияния деятельности АО «ПетроКазахстан Кумколь Ресорсиз» на безопасность, развитие Кызылординской области и в целом РК // Вестник ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 2010.- №3. – С.330-335.
40 Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігінің қазіргі жағдайы // «ХХI ғасырдағы әлемдік және Қазақстан экономикасының даму барысы мен басым бағыттары» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы. – Астана, 2010. – Б.35-40.
41 Егізбаева Ж. Мұнай компанияларының экономикалық қауіпсіздікке әсерін бағалау («ПетроҚазақстан Құмкөл Ресорсиз» АҚ-ның материалдары негізінде).- Алматы, 2010
42 Изатуллаева Б.С. Қазақстан Республикасында шетел инвестицияларын мұнай өндіру саласында тиімді пайдалануды жетілдіру.- Алматы, 2009
43 Оспанова Р. Мұнай-газ өндіруші кәсіпорындарда қаржылық менеджментті жетілдіру (Қызылорда облысының мәліметтері негізінде).- Алматы, 2011
44 «КазМұнайГаз» ҰК АҚ 2010-2012 жылдарға оның iшкi ұйымдары мен тәуелдi қоғамдардың қарызға алуын жедел саясаты//Саясат.- 2012
45 «КазМұнайГаз» ҰК АҚ бiрлескен кәсiпорындарының және iшкi ұйымдар, тәуелдi қоғамдардың 2010-2014 жылдарына бизнес-жоспар жобаларына негiзгi талаптар мен ұсыныстар
46 Ұлттық әл-ауқатты қоры «Самрук-Казына» АҚ басқаруынан көзбе-көз мәжiлiс хаттамасынан үзiндiлерi.
47 Мұнай – газ өндірудің экологиялық проблемаларын шешу//Саясат. -2012
2 Қазақстан Республикасында мұнай-газ секторын дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарламасы туралы (бұдан әрі - бағдарлама) Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 958 Жарлығы
3 Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
4 «Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 29 қаңтардағы № 101 қаулысына өзгерістер енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 13 желтоқсандағы № 1352 қаулысы
5 «Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 13 шілдедегі № 693 қаулысына толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 24 желтоқсандағы № 1258 қаулысы
6 Қазақстан Республикасында мұнай-газ секторын дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарламаны бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 18 қазандағы № 1072 Қаулысы
7 Шеденов Ө. Экономикалық теория.- Алматы.- 2006 – 159 б.
8 Әубәкіров А. Экономикалық теория.- Алматы.- 2003 – 163 б.
9 Мейірбеков А.Қ. «Кәсіпорын экономикасы»,Алматы, 2003ж - 86 б.
10 Экономиканы мемлекеттік реттеу.- Алматы.- 2009.- 177 б
11 Альмагамбетов С. Качество определяет направление транспортировки казахстанской нефти // Нефть и Капитал.-2002. -№9.-С.86.
12 ҚР Статистика Агенттігінің Мәліметтері. -2010 ж.
13 Садыкова Е. Конъюнктурные изменения на мировом рынке нефти и газа и их влияние на экономику Республики казахстан // Вестник КазГУ. Серия экономическая.-2009.-№10.-С.68.
14 Борисов В. Нефть: интересы стран региона. Транскаспийский проект.-2000.-№15.-С.179
15 Ахметжанов А. Ресурсы и резервы развития нефтегазового комплекса Республики Казахстан // Транзитная экономика.- 2012.-№1.- с. 89
16 Баймуратов У. Национальная экономическая система.-Алматы:Гылым, 2000.- с. 56
17 Школьник В. Развитие нефтегазовой промышленности Республики Казахстан // Нефтегазовая вертикаль.-2007. -№15.-С.23
18 Чеботарев А. Казахстан: проблемы и перспективы выбора приоритетного маршрута экспорта нефти // Центральная Азия и Кавказ.-2001.-№3.-С. 289
19 Шетелдік инвестициялау саласындағы мемлекеттік саясатты іске асырудың негізгі тетіктері.// Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ хабаршысы. -2008. -№2. -56 б
20 Чердабаев М.Т. Основные этапы становления и развития нефтегазовой промышленности Казахстана // Нефть и газ (Казахстан). - 2002.- N3.- С.111
21 Малаева Р.А. ҚР мұнай-газ саласын мемлекеттік реттеуді ұйымдық-экономикалық жетілдірудің тетіктері.- ҚазҰТУ хабаршысы - №2.- 2012. – 89 б.
22 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық іс-әрекеттерді жандандыруда трансұлттық компаниялардың қызметін жетілдіру. // Хабаршы ХҚТУ.-№3.- 2008.- 79 б
22 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық іс-әрекеттерді жандандыруда трансұлттық компаниялардың қызметін жетілдіру. // Хабаршы ХҚТУ.-№3.- 2008.-201-206б;
23 Мухтаров А.К. Загрязнения природной среды, связанные с нефтью и нефтепродуктами // Нефть и газ (Казахстан). - 2003.- №2.- С.114-118;
24 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 27 маусымында №535 қаулысымен бекітілген «Қоршаған ортаны ластаудан келтірілген залалды экономикалық бағалау ережесі»
25 Махин В. На пути к Евразийскому союзу //Казахстанская правда - 2003.-14 мая.- С.6-8;
26 Шетелдік инвестициялау саласындағы мемлекеттік саясатты іске асырудың негізгі тетіктері.// Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ хабаршысы. -2008. -№2. 214-221б;
27 Яковлев А. В. // Нефть и газ (Казахстан). - 2008. - №3.- С.159-160.
28 «Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 ақпандағы № 811 Жарлығын іске асыру жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 25 ақпандағы № 248 қаулысы
29 ҚР «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ ресми сайты www.kmg.kz
30 Қазақстандағы Мұнай мен газды тасымалдауды мемлекеттік реттеу.- Транзитная экономика.- 2011.- №7.- 114 б.
31 Нефтяное законодательство Республики Казахстан. Сборник нормативных актов. Составитель к.ю.н., доцент Маулетов К.С., Алматы, Ғылым, 2011
32 Карпов Д. Решение руководства компании “КазМунайГаз” об отказе от японского кредита на реконструкцию Атырауского НПЗ пока не является окончательным // Панорама. – Июль.-2012. - №27.-С.21.
33 Экономика Казахстана на пороге 21 века. Под редакцией Мамырова Н.К. – Алматы: Казахстан Даму Институты, 2007.-С.49.
34 Хамитов Д. ПНПЗ готов увеличить производство, Деловая неделя.-2007. -№23.-С 8.
35 Бутырина Е. Дорогу осилит сильнейший // Деловая неделя.-2002.-№19.-С.91.
36 Сатинбаев А. Приватизация в Казахстане есть продукт непротивления одной из сторон // Деловая неделя.-2010.-№2.-С.23.
37 Трансұлттық корпорациялардың экономикалық қауіпсіздігі // «Қазақстан Республикасының экономикалық өсу жағдайының өзекті мәселелері» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы. - Астана, 2007. – Б.285-287.
38 Стратегическое значение и экономическая безопасность нефтегазового сектора в Каспийском регионе // Вестник Науки Казахского агротехнического университета им. С. Сейфуллина, 2009.- №4.- C.46-53.
39 Разработка экономической модели эффективного влияния деятельности АО «ПетроКазахстан Кумколь Ресорсиз» на безопасность, развитие Кызылординской области и в целом РК // Вестник ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 2010.- №3. – С.330-335.
40 Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігінің қазіргі жағдайы // «ХХI ғасырдағы әлемдік және Қазақстан экономикасының даму барысы мен басым бағыттары» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы. – Астана, 2010. – Б.35-40.
41 Егізбаева Ж. Мұнай компанияларының экономикалық қауіпсіздікке әсерін бағалау («ПетроҚазақстан Құмкөл Ресорсиз» АҚ-ның материалдары негізінде).- Алматы, 2010
42 Изатуллаева Б.С. Қазақстан Республикасында шетел инвестицияларын мұнай өндіру саласында тиімді пайдалануды жетілдіру.- Алматы, 2009
43 Оспанова Р. Мұнай-газ өндіруші кәсіпорындарда қаржылық менеджментті жетілдіру (Қызылорда облысының мәліметтері негізінде).- Алматы, 2011
44 «КазМұнайГаз» ҰК АҚ 2010-2012 жылдарға оның iшкi ұйымдары мен тәуелдi қоғамдардың қарызға алуын жедел саясаты//Саясат.- 2012
45 «КазМұнайГаз» ҰК АҚ бiрлескен кәсiпорындарының және iшкi ұйымдар, тәуелдi қоғамдардың 2010-2014 жылдарына бизнес-жоспар жобаларына негiзгi талаптар мен ұсыныстар
46 Ұлттық әл-ауқатты қоры «Самрук-Казына» АҚ басқаруынан көзбе-көз мәжiлiс хаттамасынан үзiндiлерi.
47 Мұнай – газ өндірудің экологиялық проблемаларын шешу//Саясат. -2012
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан өнеркәсібі дамуының басты
бағыты – кен байлықтарымызды игеру, оның ішінде айрықша басымдылық мұнай
мен газға берілген. Еліміздегі келешегі бар, жоғары табыс беретін
бағыттардың бірі және бірегейі мұнай – газ саласы болып табылады. Бұл
мәселеде біздің мемлекеттің саясаты қабылданған ҚР Президенті
Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған Қазақстан –2030 стратегиялық
бағдарламасында Мұнайды шетке шығарудың тек саналуан бағыттары бізді бір
көршіге тәуелдіктен және бір тұтынушыға басыбайлы бағалық тәуелдіктен
құтқара алады - деп анық көрсетілген. Президент Н.Назарбаев Қазақстан
мұнайын тасымалдау мәселесінде Көпвекторлық саясатты - ұстанады деп
атап айтты [1, 23 б.].
Қазақстан Республикасында мұнай-газ секторын дамыту жөніндегі 2010 -
2014 жылдарға арналған бағдарлама (бұдан әрі - бағдарлама) Қазақстан
Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 958 Жарлығымен [2]
бекітілген Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту
жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаның [3]
шеңберінде әзірленді.
Бағдарламаны әзірлеу қажеттілігі ел экономикасындағы мұнай-газ
саласының рөлін тұрақты нығайтумен шарттасады.
Мұнай-газ саласы елдің және оның жекелеген өңірлерінің дамуына маңызды
әлеуметтік-экономикалық әсерін тигізеді, шын мәнінде мемлекеттің бүкіл
экономикасы үшін алға тартушы күш болып табылады, экономиканың басқа да
салаларының дамуына ықпал етеді. Мұнай-газ кешені кәсіпорындарының жұмысы
өңірлер мен бүкіл мемлекет ауқымындағы неғұрлым маңызды әлеуметтік
бағдарламалардың іске асырылуымен байланысты.
Жарқын болашақта елдің мұнай-газ секторы серпінді дамитын болады, бұл
өндірістік, әлеуметтік және экологиялық бағыттағы объектілер құрылысын
қамтитын салаларды кешенді дамытудың ел үшін бірыңғай жоспарларын әзірлеу
жолымен барлық мүдделі тараптардың қызметін үйлестіруді талап етеді.
Сонымен қатар, үстіміздегі жылғы 14 мамырда ҚР Үкіметі Қазақстан
Республикасының мұнай өңдеу зауыттарын кешенді дамытудың 2009-2015
жылдарға арналған жоспарын бекітті. Бұл құжаттың басты мақсаты – елдің
энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету және мұнай өңдеу саласын
кешенді түрде дамыту.
Бұдан басқа, ҚазМұнайГаз ҰК АҚ 2006-2015 жылдарға арналған кешенді
экологиялық бағдарламасын іске асыру шеңберінде, сондай-ақ осы проблеманың
экологиялық және әлеуметтік аспектілерін ескере отырып, корпоративтік
өндірістік экологиялық мониторинг жүйесін қалыптастыру жалғастырылуда.
Қазіргі уақытта, оның бірінші кезеңі іске асырылды - геоақпараттық
технологиялар негізінде қоршаған ортаның аэроғарыштық экологиялық
мониторинг жүйесі енгізілді және жұмыс істеуде, тұрақты түрде жаңартылатын
электрондық экологиялық карта жасалды.
Мұнай саласының дамуымен мемлекеттің энергетикалық тәуелсіздігі,
тұрақты ішкі экономикалық кеңістікті ұйымдастырумен бағыттас салалардың
интенсивті дамуы байланыстырылады. Олар бірнеше аспектілерде қарастырылады:
Біріншіден, мұнай кешені Қазақстан үшін тек маңызды өндіріс саласы ғана
емес, ол – еліміздің тәуелсіздігінің, экономикалық қауіпсіздігінің, ішкі
саяси тұрақтылығының негізгі құраушыларының бірі.
Екіншіден, Қазақстан кең әлемдік шаруашылық байланыстарына қосылған
әрі жаһанданудың масштабты процестеріне енген. Мұнай мен газ ертеден бері
халықаралық сауда мен ынтымақтастықтың әрі бәсекелестіктің тақырыбы мен
объектісі болып табылады, яғни экономикалық мүдделерді қанағаттандырумен
қатар саяси мақсаттарды да жүзеге асырады. Кейде бұл мақсаттар басты мәнді
иеленеді.
Қазақстан Республикасындағы көмірсутегі шикізатының жалпы болжамды
шығарылатын ресурстары 17 млрд. тонна құрайды, олардың 8 млрд. тоннасы
Каспий теңізінің қазақстандық секторына тиесілі.
Әлемдік мұнай және мұнай өнімдері нарығындағы Қазақстанның рөлі, оның
аталмыш нарыққа белсене қатысуы және әлемдік нарықта ұсынатын тауарларының
сапасы әр кезеңде өзекті мәселе болып табылады [3].
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Өндірістің мұнай-газ саласын дамытудағы
дамудың жекелеген теориялық және практикалық мәселелеріне: Аубакирова Я.,
Ахметжанова С.Б., Е.Р. Әзербаев, Байзақов С.Б., Баймуратова У.Б., Егоров
О.И., Есентугелов А.Е., Доғалова Г.Н., Карибджанов Е.С., Кенжегузин М.Б.,
Киинов Л.К., Қажымұрат К., Қошанов К.К., Садықов А., Сапарбаев Б., Сатова
Р.К., Сатқалиева Т.С., Турекулова Д.М., Туркебаева Э.А., Шалболова У.Ж.,
Яновская О.А және т.б. ғалымдардың еңбектері арналған.
Қазіргі даму жағдайында мұнай компанияларының бизнес-жоспарларының
тиімді қалыптасуы, қызмет етуі және дамуы бойынша әдістемелік аспектілері
әлде де толық зерттелуді қажет етеді. Сондықтан осы тақырып төңірегінде
іздену маған қызығушылық туғызды және де осы тақырыпты Қазақстан
Республикасындағы мұнай-газ саласын мемлекеттік реттеу деп таңдауымның
себебі де сол болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қазақстан Республикасындағы мұнай-газ
саласын мемлекеттік реттеу мақсатында берілген тақырыпқа толық зерттеу
жүргізіп, тақырыптың мәнін ашу, сонымен бірге қазіргі таңдағы ең ірі
кәсіпорын - ҚазМұнайГаз ҰК АҚ қызметіне талдау жасау.
Көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттерді шешу
қарастырылады:
- Мұнай-газ саласының экономикадағы рөлі және оны мемлекеттік реттеу
мәселелерін зерттеу;
- Мұнай-газ саласын мемлекеттік реттеудің әдістері мен құралдарын
анықтау;
- Мұнай – газ саласын мемлекеттік реттеудің шет елдік тәжірибесін
қарастыру;
- ҚазМұнайГаз ҰК АҚ-ң мұнай-газ саласын дамытуындағы қызметін
бағалау;
- Қазақстан Республикасындағы мұнай-газ саласын мемлекеттік реттеу
жағдайын талдау;
- Қазақстан Республикасының мұнай-газ саласының даму мәселелері және
оларды шешу жолдарын зерттеу;
- ҚазМұнайГаз ҰҚ АҚ-ң қызметін дамыту бағытында мемлекеттік реттеу
тетіктерін қолдану бойынша ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі. ҚазМұнайГаз ҰК АҚ мысалында мұнай-газ саласын
мемлекеттік реттеу.
Зерттеу пәні болып – кәсіпорын экономикасын мемлекеттік басқару,
кәсіпорындағы қаржысын талдау, экономиканы мемлекеттік реттеу болып
табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі экономика және қаржы
саласындағы ғалымдардың классикалық және қазіргі уақыттағы еңбектерінде
көрсетілген кәсіпорынды мемлекеттік реттеу мәселелері; Қазақстан
Республикасының нормативті-құқықтық актілері, мұнайгаз саласын дамыту
бойынша бағдарламалық құжаттар, Қазақстан Республикасының Статистика
агенттігі мен Қазақстан Республикасының Мұнай және газ министрлігінің
мәліметтері, ҚазМұнайГаз ҰК АҚ кәсіпорнының 2010-2012 жж. есептері болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығын анықтаушы негізгі нәтижелер
келесідей:
- Экономиканы мемлекеттік реттеу түсінігі тереңдетілген және теориялық
тәсілдемелерді жүйелеу негізінде тұжырымдама берілген;
- Мұнай-газ саласын мемлекеттік реттеу әдістемесі берілген;
- ҚазМұнайГаз ҰК АҚ қызметінінің негізгі көрсеткіштері талданды;
- Мұнай-газ компанияларының қызметін нығайту арқылы келешек бизнесті
жоспардың жаңа үлгілері ұсынылған.
Жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен
қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 МҰНАЙ-ГАЗ САЛАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мұнай-газ саласының экономикадағы рөлі және оны мемлекеттік реттеу
мәселелері
Мұнай мен газдың, ал ертеректе оны тас майы деп атаған, болашағы зор
екенін болжаған орыс ғалымы М.В. Ломоносов, Пенсильванияда ең алғаш рет
мұнай ұңғымасы бұрғыланғанға дейін жүз жыл бұрын, мұнайдың шығуы жайлы
өзінің бірегей теориясын ұсынған еді. Жер қойнауында тереңнен орналасқан
шымтезекті шөгінділерден жерасты ыстығымен қою, майлы материя шығарылып,
саңылаулар арқылы ағады... Бұл дегеніміз – сирек, әртүрлі сұрыпты, жанатын
және құрғақ, қатты материялардың пайда болуы, бұл тас майы – мұнайдың
негізі..., – деп жазады 1763 жылы М.В. Ломоносов [4, 159 б.].
Мұнайды қыздыру кезінде мұнайға біраз ұқсайтын қарамайларды беретін
көмір мен тақтатастардан шығу теориясы да орыс ғалымдары –
академиктер Паллас пен Абихтікі болған еді. Алайда ол кезде олардың
қорытындыларының мұнайды іздестіруде практикалық мағынасы аз еді.
Ең жемісті болғаны өткен ғасырдың соңында Д. И. Менделеев ұсынған
мұнайдың бейорганикалық шығу теориясы еді. Ұлы орыс химигінің айтуы
бойынша, жер шарының орталық ядросы темір және құрамдарында көміртегі бар
басқа металдардың қоспаларынан құралады. Жер қыртысындағы жарықтардан өткен
сулардың әсерінен бұл ядро жеңіл көмірсуларды – ацетилен,этилен және т.б.
түзеді. Жер жарықтары арқылы жоғары жер қыртысының суық бөліктеріне
көтеріле бере олар мұнайдың негізгі құраушы бөліктері болып табылатын ауыр
көмірсулар қоспасына айналады.
Харичков және басқа да орыс ғалымдары мұндай әдіспен табиғи мұнайға
ұқсас сұйық – жасанды мұнайды алды. Д.И. Менделеев теориясы бойынша мұнай
қарқынды тау түзілу орындарында кездеседі. Мұны жиі бақылауға болады,
сондықтан Д.И. Менделев қорытындыларын барлаушылар мұнайды іздеуде көп
уақыт қолданды. Мұнай өнеркәсібінің дамуы барысында, әдетте, мұнай кездесуі
тау түзілу процестері қосымша фактор болып табылатын жағдайларда
кездесетініне көз жетті [5, 163 б].
Мұнай көбінесе теңіздің түбінде, соның ішінде жағажайлық шөгінділерде
жиі табылады. Сірә, теңіз өсімдіктері мен жануарлары қалдықтары судың
түбіне жинақтала беруінен болар. Өйткені онда су ағысы болмайды, ол
тыныштықта тұратындықтан, оған ауаның келуі қиындай түседі. Ауаның әсерінен
бұл қалдықтар тотығар еді, ал ауа болмағандықтан, бактериялардың әсерінен
бұл қалдықтар құрамы бойынша мұнайға ұқсас, бірақ оларда толығымен мұнайға
айналмайтын процестер өтеді. Мұндағы түсініксіз жайт: осы қалдықтардан
мұнай қалайша түзіледі? Әңгіме мынада: онда хлорофилдің, яғни өсімдіктердің
жасыл түсі негізінің және басқа да екі жүз градустан жоғары температурада
тұрақсыз болатын заттардың қалдықтары табылған. Ал барлық мұнайға жақын
өнімдерді алатын белгілі химиялық реакциялар тек жоғары температураларда
өтеді.
Ақыры 1930 жылы ірі кеңес ғалымы – академик Н.Д. Зелинский бұл жерде
катализ, яғни өздері аз өзгеріске ұшырайтын заттардың әсерінен химиялық
өзгерістерді тездететін құбылыс орын алатынын дәлелдеді. Катализаторлармен
өсімдіктерге, бактериялық әсердің өнімдеріне жақын орналасқан заттарға әсер
етіп, ол жасанды мұнайды екі жүз градустан төмен температурада алды.
Осылайша сұрақтың жауабы шешілді, бірақ түпкілікті емес: ол тәжірибесінде
қолданған катализаторлар табиғатта болуы мүмкін емес, олар өте тұрақсыз
еді.
Табиғатта мұнай түзілуді іске асыратын заттарды ұзақ іздегеннен кейін
химия ғылымдарының докторы, профессор Андрей Владимирович Фрост бұл,
әдетте, мұнай қыртыстарын жауып тұратын кейбір сазбалшықтардың қатысымен
болатынын анықтады. Өсімдіктер және жануарлар қалдықтарымен бірге тұнып,
сазбалшықтар, жануарлар сүйектері мен микроағзалар кейін мұнай түзетін
фактор болып табылатын материалдың негізін түзеді. Лай – бұл сазбалшық,
өсімдік және басқа да қалдықтардың түр өзгерген қоспасы – бактериялардың
әсерінен құмды және басқа да кеуекті тау жыныстарымен қапталады. Олар, өз
кезегінде, мұнай мен су өтпейтін сазбалшық және басқа да тау жыныстарының
қабаттарымен қапталып, температурасы шамамен жүз градустай қабаттарға дейін
түседі. Мұнда мұнай түзілу процесі аяқталады; құрамында лай болатын мұнай
біртіндеп қабаттасады да, біз мұнай кенорындарынан табатын кеуекті тау
жынысына енеді [6, 86 б].
Мұнайдың шығуының жаңа теориясының зор тәжірибелік маңызы бар. Ол
мұнайшы-геологтарды мұнайдың түзілу жағдайларын анықтау әдісімен
таныстырады. Мұнай қалай пайда болатынын білетін кен барлаушылары оны іздеу
орындарын тез анықтайды. Геологиялық жағдайларға байланысты мұнайдың
болатын жерлерін және оның мүмкін орын ауыстыру жолдарын анықтауға болады.
Дүниежүзінде, атап айтқанда, мұнай өнеркәсібінде өнім сапасын
басқарудың бай тәжірибесі жинақталған. Сонымен бірге біз өз зерттеулеріміз
үшін әлемдік тәжірибенің, біздің түсінігімізше, Қазақстанның пайдалануы
тиімді болатын бірнеше әлемдік тәжирибе бағыттарын анықтадық. Оларға
тұтастай мұнай кешенін мемлкеттік реттеудің әлемдік тәжірибесі,
кіріктірілген ірі компаниялардың қызметі, экологиялық стандарттарды енгізу
тәжірибесі, сондай-ақ өнім сапасын жақсартуға бағытталған мемлекеттік
шаралар жатады.
Қазақстан Республикасының мұнай кешенін реттеу заңнамасы келесі
заңнамалық актілермен анықталады, Кеніштер және кеніштерді пайдалану
туралы ҚР Президентінің 1996 ж 27 қаңтардағы Жарлығы және Мұнай туралы
заңдық күші бар 1995 ж 28 маусымындағы ҚР Президентінің жарлығы. Заңнаманың
ішкі қайшылықтары оны инвестор – кәсіпорындарымен, сондай-ақ мемлекеттік
шенеуліктермен инвестициялық мәмілелер жасау процесінде қолдауын
қиындатады. Мысалы Мұнай туралы Жарлыққа сәйкес: оған қол қойылғанға
дейін шарт міндетті түрде экономикалық және құқықтық сараптауға жатады.
Кеніштер және кеніштерді пайдалану туралы Жарлық сараптамалар тізбесін
толықтырады және экологиялық сараптама жүргізуді міндеттейді, ал Салықтар
және бюджетке міндетті басқа төлемдер туралы Жарлық жер қойнауын
пайдалануда шарттардың міндетті салықтық сараптамасын қосымша енгізеді.
Мүмкін, заң шығарушылар және Үкімет Ең жетілген заңды шексіз іздеуден
бас тартып және одан гөрі шетелдің тәжірибесін пайдалану заңнамаға
тұрақтылық келтіретінін түсінгендері жөн болар.
Шетелдік елдердің үкіметтерінің көпшілігі айтарлықтай қатаң іс-әрекетті
дәйектеуде отын-энергетикалық саланы мемлекет меншігінде сақтауға басымдық
береді. Егер елдің энерго шаруашылығын нығайтуға келтіретін кешен
салаларында бәсекелестік болса, онда белгілі бір энерго тасушыларда
қоғамдық қажеттілікті жақсы қанағаттандыруға мемлекет жеке және шетел
капиталын жібереді (әдетте бұл бензин құю желісі, белгіленген жағдайларда
мүнайгаз кеніштерін барлау және игеру, мұнай өңдеу бойынша қосымша қуаттар
жасау, энергияның баламалы көздерін өңдіру және т.б.).
Мемлекет меншігіндегі энергетика салалары және олардың кәсіпорындары өз
қызметінің ерекшелігіне сәйкес нарықта монополия жағдайына ие болады,
сондай-ақ тұтынушылар үшін мәнділігі де жоғары болады. Сәйкесті реттеудің
болмауы, жеке алғанда, өнімдерге бағаның біруақытта өсуінде отын энергетика
саланың құлдырауына соқтырады.
ТЭК салаларында монополистердің қызметін реттеудің заңнамасы
негізінен екі міндетті шешеді: мүмкіндігінше кәсіпорынсала-монополис
қызмет ету жағдайлары нарықтық ортаға жақындатады және қоғамдық мәні және
экологиялық қауіпті ретінде олардың шаруашылық жүргізуі ережелерін
анықтайды. Өз кезегінде, қажет жағдайларда мемлекет жалпы ұлттық
мүдделермен байланысты кәсіпорын сала монополис бірқатар міндеттерін
орындау мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді және оларға белгілі жеңілдіктер мен
артықшылықтар береді.
Энергетикадағы мемлекеттік реттеудің негізгі міндеттері сапасында
келесілерді атауға болады:
- адал конкуренция шарттарын жасау;
- энергетиканың тұрақты дамуына қолқабыс жасау;
- қоршаған ортаны қорғау;
- корпорацияның пайдасының нормаларын реттеу [7, 177 б].
Сөйтіп, саланы шет елде қаржы-экономикалық реттеудің басты элементі
болып мемлекеттік қолдампаз орын алады. Бұл энерго тасышылардың әлемдік
нарығындағы сілкіністер кезеңінде анық байқалады, бірақ соңғы жылдары
АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Франция және басқа да елдерде мемлекеттік
қолдампаздық кең қолданылады.
Саланы дамытудың қазіргі бар мемлекеттік реттеу саясатының негізгі
бағыттары мыналар болып табылады:
1) Жер қойнауын пайдаланушылардың келісім-шарттық міндеттемелерінің
орындалуын бақылау - мемлекет тарапынан саланы реттеуді жүзеге асырудағы
негізгі акцент. Қазақстан Республикасының жер қойнауын пайдалану туралы
заңнамасына сәйкес құзыретті органның функцияларына жер қойнауын
пайдаланушылардың келісім-шарттардың талаптарын орындауы мониторингі және
бақылау кіреді.
Келісім-шарттар талаптарының орындалу мониторингі жер қойнауын
пайдаланушылар жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды орындау
кезінде келісім-шарттардың талаптары мен заңнама талаптарының орындалуы
жөніндегі есептілік, жазбаша түсіндірме нысанында беретін бастапқы
ақпаратының, сондай-ақ жер қойнауы туралы Заңға сәйкес мониторингке
қатысатын және жер қойнауын пайдаланушылардың жер қойнауын пайдалану
бойынша операцияларды жүргізген кезде Қазақстан Республикасы заңнамасының
талаптарын сақтауын мемлекеттік бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттік
органның деректері негізінде жүзеге асырылады.
Келісім-шарттар талаптарының сақталуын бақылауды жүзеге асыру
мақсатында мониторингке қатысатын және (немесе) заңға сәйкес жер қойнауын
пайдаланушылардың жер қойнауын пайдалану бойынша операцияларды жүргізген
кезде Қазақстан Республикасы заңнамасының талаптарын сақтауын мемлекеттік
бағалауды жүзеге асыруға уәкілеттік берілген мемлекеттік органдар
мониторинг және (немесе) бақылау деректерін Құзыретті органға береді.
Көрсетілген мәліметтерді мына мемлекеттік органдар береді:
1) индустриялық саясатты және жаңа технологияларды мемлекеттік реттеу
саласындағы уәкілетті орган – тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді сатып
алуға қатысты қазақстандық үлес бөлігінде;
2) тұрғындарды жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың іске
асырылуын үйлестіретін уәкілетті орган - қазақстандық кадрларды тартуға
қатысты қазақстандық үлес, сондай-ақ оларға кемсітпеушілік негізде жағдайды
және оларға еңбекақының төленуі бойынша;
3) қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті орган жер қойнауын
пайдаланушылардың экология заңнамасын орындауы бөлігінде;
4) өнеркәсіптік қауіпсіздік саласындағы уәкілетті орган жер қойнауын
пайдаланушылардың өнеркәсіптік қауіпсіздік саласындағы заңнаманы орындауы;
5) денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті орган денсаулықты сақтау
заңнамасының және тұрғындардың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы
саласындағы заңнаманың сақталуы бөлігінде;
6) мемлекет алдындағы салық міндеттемелерінің орындалуын салықтық
бақылауды қамтамасыз ететін уәкілетті орган жер қойнауын пайдаланушылардың
салық заңнамасын сақтау бөлігінде;
8) жер қойнауын зерттеу және пайдалану жөніндегі уәкілетті орган жер
қойнауының ұтымды және кешенді пайдалану жөніндегі заңнаманың сақталуы
бөлігінде.
Құзыретті орган мониторинг деректерін талдауды жүзеге асырады. Егер
бақылау барысында жер қойнауын пайдаланушының келісім-шарттың талаптарын
орындамау фактісі анықталса, онда Құзыретті орган мұндай жер қойнауын
пайдаланушыға қатысты заңдарға және келісім-шарттың ережелеріне сәйкес
шаралар қолданады.
2) Жер қойнауларын ұтымды игеру мәселелері жер қойнауын пайдалану
жөніндегі операцияларды жүзеге асырған кезде ұзақ мерзімді аспектіде кен
орындарын игерудің экономикалық тиімділігін айқындайтын, бұл ретте
экология және жер қойнауын қорғау мәселелерінің шешілуін қамтамасыз ететін
негізгілері болып табылады. Осы мәселені іске асыру мақсатында пайдалы
қазбаларды барлаудың және игерудің неғұрлым тиімді әдістерін талдауды,
әзірлеуді және қолдануды қамтамасыз ететін “Пайдалы қазбаларды барлау және
игеру жөнінде орталық комиссия” (бұдан әрі - ОБӘК) алқалық консультативтік-
кеңесші орган құру көзделіп отыр. Комиссия жер қойнауын пайдаланушылар
ұсынатын пайдалы қазбаларды барлау және игеру жөніндегі жобалық құжаттарды
бекіту не бас тарту жөніндегі ұсынымдарды қарайды және жер қойнауын зерттеу
және пайдалану жөніндегі уәкілетті органға енгізеді.
Жер қойнауын ұтымды игеруді реттеудің және бақылаудың тиімді жүйесін
жақсарту, арттыру, оны қазіргі заман талаптарына бейімдеу жөнінде ұсынымдар
әзірлеу үшін ОБӘК алдыңғы жұмыс тәжірибесін қорытуды және талдауды жүргізу
қажет.
3) Көмірсутегі саласындағы әлемдік конъюктурадағы өзгерістерге
уақытында ден қою, сондай-ақ кен орындарын игерудің кен сатысында немесе
жер қойнауының өнімі аз учаскелерін пайдалануды ынталандыру үшін мұнай-газ
саласындағы салық салу мәселелеріндегі икемді саясат жүргізу үшін негіздер.
Игерудегі қиын алынатын қорлардың жоғары үлесін ескере отырып, аз
дебитті ұңғымаларды бірінші кезекші ұтымды ету қажет. Ол көлденең
оқпандарды бұрғылау (оның ішінде ескі ұңғымалардан), қабаттарды тереңінен
сумен жару, қабаттарға неғұрлым тереңінен кіргізіп қайталама префорациялау,
қабаттың кенжар маңына әртүрлі физикалық-химиялық әсер ету әдістері және
т.с.с секілді кен орындарын игеру тиімділігін арттыру жөніндегі қазіргі
заманғы технологияларды кең ауқымды пайдаланудың экономикалық мүмкіндігін
қамтамасыз етеді. Осы технологияларды қолдану ұңғымалардың “ескі” қорында
өте аз шығынмен жаңа ұңғымалардың дебитінен асып кететін дебиттер өсімін
алуға мүмкіндік береді [8, 217 б].
4) Жасалған келісім-шарттар бойынша мәселелерді реттеу және жаңа кезеңге
арналған стратегияны әзірлеу қажеттігінен туындаған конкурстарды өткізудегі
шектеу екінші жағынан инвесторлардың геологиялық барлау жұмыстарына
қатысуының азаюына алып келеді.
Мамандардың болжамы бойынша Қазақстан Республикасындағы көмірсутегі
шикізатының алынатын қорлары қазіргі өндіру деңгейінде шамамен 60-70 жылға
жетеді, алайда, ірі мұнай-газ кен орындарындағы өсіп келе жатқан өндіру
деңгейін ескерсек, көрсетілген уақытша шектеулер едәуір қысқаруы мүмкін.
Сондықтан мұнай-газ саласын одан әрі дамыту жаңа кен орындарын ашу есебінен
қорлардың өсуімен қамтамасыз етілуі тиіс.
1.2 Мұнай-газ саласын мемлекеттік реттеудің әдістері мен құралдары
Жоғарыдағы кіріспе бөлімде айтып кеткендей, еліміздің мұнай – газ
саласын дамыту мемлекеттік нормативтік-құқықтық актілермен реттеліп
отырады. Қазақстан мұнай мен газ қоры жөнінен әлемдегі алғашқы он
мемлекеттің бірі. Онымен қоса мұнай мен газ өндіру Қазақстан мемлекетінің
пайдалы, әрі басым бағыттарының бірі. Қазірдің өзінде 180 мұнай-кен орны
бар еліміздің экономикалық әлеуеті өте зор. Сондықтан да республиканың
мұнай-газ секторында алдағы уақытта да құрылымдық өзгерістердің болуы әбден
мүмкін. Өйткені, бұл салада бірыңғай ұлттық кешен қалыптастыру ең басты
мақсат болып қала береді. Оның үстіне Қазақстан ішкі және сыртқы саяси және
экономикалық өзгерістерден алшақ бола алмайды, соған бейімделуі керек. Сол
себепті де, Қазақстанның мұнай-газ саласындағы ұйымдық құрылымдар мен
өзгерістердің, тәжірибелердің мәні жоғалмайды.
Қазақстан Республикасындағы көмірсутек шикізатының жалпы болжамды
алынатын ресурстары 17 млрд. тоннаны құрайды, оның 8 млрд. тоннасы Каспий
теңізінің қазақстандық секторына (бұдан әрі - КТҚС) тиесілі. Расталған
мұнай қорлары бойынша Қазақстан әлемдегі 15 жетекші елдердің қатарына
кіреді. Қазақстан көмірсутек шикізатының елеулі қорларына - әлемдік қордың
3,3%-на иелік етеді (алынатын мұнай қорлары 4,8 млрд. тонна және алынатын
газ қорлары Каспий қайраңындағы жаңа кен орындарын есептегенде, 3 трлн.
текше метрден асты, ал ықтимал ресурстары 6-8 трлн. текше метр деп
бағаланады).
Республиканың 172 мұнай және 42 конденсатты кен орны орналасқан (оның
ішінде, 80-нен астамы игерілуде) мұнай-газды аудандары, оның алаңы шамамен
Қазақстан аумағының 62%-ын алып жатыр. Қазақстандағы мұнайдың негізгі
қорлары (90%-дан астамы) ең ірі 15 кен орнында, олар - Теңіз, Қашаған,
Қарашығанақ, Өзен, Жетібай, Жаңажол, Қаламқас, Кеңқияқ, Қаражанбас, Құмкөл,
Солтүстік Бозашы, Әлібекмола, Орталық және Шығыс Прорва, Кенбай,
Королевское, жартысы - екі ірі мұнай кен орны Қашаған мен Теңізде
шоғырланған.
Кен орындары Қазақстанның он төрт облысының алтауының аумағында
орналасқан. Бұл Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қызылорда және
Маңғыстау облыстары. Бұл ретте көмірсутек қорларының шамамен 70%
Қазақстанның батысында шоғырланған.
Мұнайдың неғұрлым барланған қорлары Атырау облысына тиесілі, оның
аумағында өнеркәсіптік санаттағы 930 млн. тонна қормен 75-тен астам кен
орны ашылды.
15-тен астам көмірсутек кен орны Батыс Қазақстан облысының аумағында
орналасқан. Мұнай-газды әлеует тұрғысынан Ақтөбе облысы тағы бір
перспективті өңір болып табылады. Мұнда 25-ке жуық кен орны ашылды.
Қызылорда және Қарағанды облыстарының мұнай өндіру саласының негізі -
маңыздылығы бойынша Қазақстанның бесінші мұнай-газды провинциясы - Құмкөл
кен орындар тобы болып табылады.
Қазақстанның мұнай-газ саласының ресурстық әлеуетін одан әрі молайтуға
Каспий және Арал теңіздерінің айдынында республика жүргізіп жатқан жер
қойнауы учаскелерін кең ауқымды зерттеулер ықпал ететін болады.
Каспийдің солтүстігінде алынатын 2,02 млрд. тонна болжамды қормен 2000
жылы ашылған Қашаған кен орны соңғы 30 жыл ішіндегі әлемдік тәжірибедегі ең
маңызды оқиға деп аталды.
Мұнай мен газды іздеу перспективалары Каспий маңы ойпатындағы, Арал
маңындағы зерттелмеген терең жатқан құрылымдармен, сондай-ақ Солтүстік,
Орталық және Оңтүстік Қазақстан объектілерінде анықталған сейсмикалық
барлау нәтижелерімен байланыстырылады.
Қазақстан үшін табиғи газ неғұрлым перспективті энергия тасығыш болуда,
оның қорлары бойынша Қазақстан әлемдегі 14-орынды және тәуелсіз мемлекеттер
достастығы (бұдан әрі - ТМД) елдерінің арасында Ресей, Түрікменстан мен
Өзбекстаннан кейінгі 4 - орынды иеленуде.
Географиялық тұрғыдан барлық газ қорының 98% - ы аумақтық тиесілілігі
Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан және Ақтөбе облыстарына жататын Батыс
Қазақстанның жер қойнауында орналасқан.
Қазақстан Республикасындағы мұнай өндіру көлемінің 70%-дан астамын АҚШ,
Қытай, Ресей, Еуропалық Одақ (бұдан әрі - ЕО) елдерінің шетелдік
инвесторлары қамтамасыз етеді, ExxonMobil, Chevron, Agip, BG, BPStatoil,
Shell, Total, INPEKS, Philips, ЛУКойл, Оман Ойл, Eni сияқты ірі ұлттық және
трансұлттық компаниялар және басқалар жұмыс істеуде.
Мұнай мен газды өндіруді мемлекеттік мәселесіне келетін болсақ, 2009
жылы республикада мұнай мен газ конденсатын өндіру 2008 жылмен
салыстырғанда 8,3%-ға ұлғайып, 76,5 млн. тоннаны құрады, мұнай мен газ
конденсатының экспорты 68,1 млн. тоннаға - 8,4%-ға өсті.
Қазақстан Республикасының аумағында 2012 жылдың қорытындылары
бойынша негізгі мұнай өндіруші компаниялар Теңізшевройл жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі (бұдан әрі - ТШО) (22,5 млн. тонна), Қарашығанақ
Петролеум Оперейтинг Б.В. жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (бұдан әрі
- ҚПО б.в.) (11,9 мен. тонна), ҚазМұнайГаз барлау және өндіру
акционерлік қоғамы (бұдан әрі - БҰ) (8,9 млн. тонна), СНПС-Ақтөбемұнайгаз
акционерлік қоғамы (бұдан әрі - СНЛС-Ақтөбемұнайгаз АҚ) (6,0 млн. тонна)
және Маңғыстаумұнайгаз акционерлік қоғамы (5,7 млн. тонна) болып
табылады.
Республика аумағындағы көмірсутек шикізатының құрылықта игеріліп жатқан
кен орындарының көбі жылдық өндірудің ең жоғары деңгейіне жетті.
Құрылықтағы өндірістің одан әрі өсуі бірінші кезекте Теңіз және Қарашығанақ
кен орындарының интенсивті игерілуіне байланысты. 2013 жылдың аяғында
Қашаған кен орнын тәжірибелік-өнеркәсіптік игеруді іске асыруды бастау
жоспарлануда. Құрылықтағы қалған кен орындарында (Теңіз бен Қарашығанақты
есептемегенде) өндіру көлемі 45,0 млн. тоннаны немесе 2009 жылғы жалпы
өндіру көлемінің 58,8%-ын құрайды, 2014 жылы бұл көрсеткіш 44,9 млн.
тоннаға дейін немесе жалпы өндіру көлемінің 52,8%-на дейін төмендейді.
Қазақстан Республикасындағы жер қойнауын пайдаланушылардың газды
өндіруі өндіру көлемдерінің тұрақты өсу үрдісін растайды - 2012 жылы 36,0
млрд. текше метр газ өндірілді, бұл 2011 жылғы газ өндіру деңгейінен 7,5%
жоғары.
Қазақстанның оңтүстік өңірлерін газбен тұрақты жабдықтау қажеттілігін
ескере отырып, жылына 300-330 млн. текше метр деңгейінде Амангелді кен
орындары тобын одан әрі игеру газ өндіру құрылымында маңызды орын алады.
Осы кен орындары тобын одан әрі дамыту мәселесі Қазақстан Республикасы
Үкіметінің кен орындарының табиғи газын сату бағасын кезең-кезеңмен көтеріп
отыру саясатына байланысты болады, себебі газға бағаның кезең-кезеңмен
өсуіне тосқауыл қою жер қойнауын пайдаланушы-компанияға кен орындарының
келісімшарттық аумағын барлау мен игерудің өндірістік бағдарламасын жүзеге
асыру үшін жеткілікті қаражат көлемін шоғырландыруға мүмкіндік бермейді.
Сонымен бірге, газдың елеулі көлемін жер қойнауын пайдаланушылар өз
қажеттіліктеріне пайдаланатынын немесе кері айдау үшін жұмсайтынын ескере
отырып, таратылатын тауарлық газдың көлемі маңызды көрсеткіш болып
табылады.
Кесте 1
2012 жылғы тауарлық газды өндіру және шығару теңгерімі
№ Көрсеткіштің атауы Саны, млрд.текше м
1 Шикі газ өндіру, барлығы 36,0
2 Шикі газды пайдалану, оның ішінде: 16,3
2.1 технологиялық және өз қажеттіліктеріне 7,5
2.2 қойнауқатқа қайта айдау 8,8
3 Құрғақ газ өндіру, оның ішінде: 19,7
3.1 Жер қойнауын пайдаланушылардың өз 3,0
технологиялық қажеттіліктеріне тұтынуы
3.2 Таратылатын тауарлық құрғақ газ 15,6
3.3 Жерасты газ қоймаларына газды айдау 1,1
Ескертпе - кесте ҚР мұнай-газ өндірісін дамыту 2007ж.
В.Школьник материалын пайдалана отырып құрастырылды.
Ішкі тұтынудың 36%-ы Қазақстан Республикасынан Ресей Федерациясына
жеткізілетін қарашығанақ газының осындай көлеміне айырбасталатын, Қазақстан
Республикасының оңтүстігіне (Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан және Алматы
облыстары) Өзбекстан арқылы, сондай-ақ Қостанай облысына Ресей арқылы
жеткізілетін газ импорты есебінен қамтамасыз етіледі. Мұндай жағдай
көрсетілген облыстардағы газ магистралі жүйесінің кеңестік газ тасымалдау
жүйесі салынған кезеңде құрылуына байланысты болып отыр, 2-кесте.
Кесте 2
2012 жылғы тауарлық газды тарату теңгерімі
Көрсеткіштің атауы Саны, млрд. тек. м
Таратылатын тауарлық құрғақ газ 15,6
Кесте 2-нің жалғасы
Импорт* 3,1
Газ ресурстарының жиыны, оның ішінде: 18,7
Ішкі тұтыну 8,6
Экспорт* 10,1
Ескертпе – Дереккөзі: Petroleum, 2013, № 6,12—15 б.
Мұнай мен газды өңдеу мәселесіне келетін болсақ, Қазақстан
Республикасында үш мұнай өңдеу зауыты (бұдан әрі - МӨЗ) бар, олар - Атырау
мұнай өңдеу зауыты (бұдан әрі - АМӨЗ), Павлодар мұнай-химия зауыты (бұдан
әрі - ПМХЗ) және ПетроҚазақстанОйлПродактс (бұдан әрі - ІЖОП).
ҚазМұнайГаз ұлттық компаниясы акционерлік қоғамы (бұдан әрі - ҚМГ)
ҚазМұнайГаз-өңдеу және маркетинг АҚ еншілес компаниялары арқылы АМӨЗ-де
99,49% үлесін, ГЖОП-та 49,7% үлесін және ПМХЗ-да мүліктік кешенінің
меншікті иесі және 58% акцияларының иесі болып табылатын Refinery Company
RT жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің жарғылық капиталындағы 100%
қатысу үлесін иеленген, ПМХЗ-тың қалған 42% акциялары - Самұрық-Қазына
ҰӘҚ АҚ-та.
Республика аумағында жоғарыда көрсетілген үш МӨЗ-ден басқа өнімділігі
жылына 10-нан 600 мың тоннаға дейін мұнай өңдеуге лицензиясы бар 32 шағын
МӨЗ жұмыс істеп тұр.
Бұл ретте, шағын-МӨЗ шығаратын барлық өнім талап етілетін стандартқа
сәйкес келмегендіктен, қайталама немесе тереңдетіп өңдеу үшін жартылай
фабрикат, шикізат болып табылады. Негізінен шағын-МӨЗ шығаратын барлық өнім
ретінде 2012 жылы нақты мұнай өңдеу көлемі 2008 жылғы деңгеймен
салыстырғанда 12,1 млн.тоннаны немесе 98,8 % құрады.
Республикада 2002 және 2012 жылдары мұнай өнімдерінің негізгі түрлерін
тұтыну өндіріс құрылымы мен мұнай өнімдерін тұтыну арасындағы белгілі бір
дисбалансты көрсетті (3-кесте).
Кесте 3
2002 және 2012 жылдардағы мұнай өнімдерінің негізгі түрлерін өндіру мен
тұтынуды салыстыру, мың тонна
Атауы 2002 ж. 2012 ж.
Тұтыну Өндіру Тұтыну Өндіру
Бензин 1833,0 1266,1 3412,0 2589,1
Дизотын 2383,0 1971,4 3582,8 3795,3
Керосин 183,0 60,1 415,8 373,5
Мазут 1180,0 2142,1 1252,2 3237,0
Жиыны 5579,0 5439,7 8662,8 9994,9
Ескерту – Дереккөзі: Petroleum, 2013, № 6,26-30 б.
Авиаотынды тұтыну оны өндіруден артады, тапшылық (импорт) 47%-ға
дейінгіні құрайды. Автомобиль бензинін өндіру және тұтыну жағдайы да осылай
қалыптасты, мұнда да өндіру тапшылығының өсуі орын алды.
Жалпы автомобиль бензинін тұтынудың 70%-ы жоғары октанды бензинге
тиесілі, соңғы жылдары оны тұтыну өсуде, бұл ретте 35%-ы импорт есебінен
жабылады.
Мұнай өнімдерін өндіру тапшылығы мен оның импортының көлемі жұмыс істеп
тұрған МӨЗ-дердің Қазақстанның ішкі тұтынуын қанағаттандыра алмайтын жалпы
жеткіліксіз технологиялық жай-күйін сипаттайды. Атырау және Шымкент МӨЗ-дің
технологиялық мүмкіндіктері мұнайды тереңдетіп өңдеуді жүзеге асыруға
мүмкіндік бермейді - мазут пен вакуумдық газойлды өндіру үлесі жоғары.
Қазақстан МӨЗ-дерінде ресей мұнайын өңдеу көлемі 50%-ды құрайды - ПМХЗ
негізінен Ресей Федерациясынан жеткізілетін мұнайды өңдеуде, ПКОП 50%-ға
дейін ресей мұнайын өңдейді.
МӨЗ-дерге ресейлік мұнай жеткізілімдерінің басым болуының себептері -
қазақстандық мұнайды тасымалдаудың отандық инфрақұрылымының дамымағандығы.
Мысалы, ПМХЗ-ға мұнай кеңес уақытында салынған және ресей мұнайының
жүктемесіне бағдарланған мұнай құбыры бойынша жеткізіледі. Сонымен бірге,
Қазақстанның Батыс өңірінен Павлодар зауытына қарай мұнай құбырын салу
экономикалық жағынан тиімсіз болып табылады.
Қазіргі уақытта өндірілетін көмірсутек шикізатының негізгі көлемі
экспортқа жіберіледі және отын нұсқасы бойынша пайдаланылады, көмірсутек
шикізатын бастапқы өңдеу мұнай-химия шикізатын одан әрі шығармай, мұнай мен
газды сепарациялауға негізделген.
Негізгі өндірістік қорлары 30 жыл бұрын құрылған мұнай-химия
кәсіпорындары тауарлық өнімді шектелген көлемдерде (полистирол,
полипропилен) немесе сырттан әкелінген шикізатпен (Ресей Федерациясы —
синтетикалық каучуктар, қоспалардың негізгі компоненттері және т.б.)
шығарып отырды.
Сонымен бірге, мұнай-химия өндірістерін құру үшін жеткілікті шикізат
ресурстары бар: Қазақстан Республикасының түрлі өңірлеріндегі кен орындарын
(Теңіз, Каспий) игерген кезде газдың жалпы көлемінің 13-тен 16 %-ға дейін
және одан жоғары этан құрамының фракциялары болатын табиғи және ілеспе
газдар, бұлар негізгі мұнай-химия өнімі - этиленді өндіру үшін негізгі
экономикалық және технологиялық басымдық болып табылады. Жол маркалы
битумдарды өндіру үшін Батыс Қазақстанның кен орындарынан өндірілетін
мұнай. Мысалы, Қаражанбас кен орнындағы мұнайдың тұтқырлығы жоғары - 200С
кезінде 0,9371гтек.см, қату температурасы төмен, парафині аз (2,22 %
масс.), құрамындағы шайыр мен асфальтені жоғары (тиісінше 13,28 % масс,
1,86 % масс), бұл жоғары сапалы жол битумын өндіру үшін қойылатын
талаптарға сәйкес келеді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда жағар майлар өндірісі жоқ және Шымкент МӨЗ-
ді жаңғырту жөніндегі іс-шаралар шеңберінде базалық майлар өндірісін құру
жөнінде техникалық шешімдер әзірленуде. High Industrial Lubricants &
Liquids Соrроrаtіоn ЖШС компаниясы (майларды араластыру және өлшеп орау
зауыты), сонымен бірге гидрокрекинг қондырғысын салумен және ПКОП
шикізатынан (вакуумдық газойль) базалық майлар өндірісінің толық циклымен
зауытты кеңейту мүмкіндігін зерттеуде (5 км орналасқан).
Республиканың мұнай-газ кешені өндіретін газ, негізінен ілеспе газ
болып табылады, сондықтан кейіннен тұтынушылар мен кәсіпорындарға
жеткізілетін тауарлық газ жасау үшін оны газ өңдеу зауыттарында өңдеу талап
етіледі. Республикада жалпы өңдеу қуаты жылына 18,9 млрд. тек. м газ
өңдейтін үш газ өңдеу зауыты (бұдан әрі - ГӨЗ) бар:
-Қазақ газ өңдеу зауыты (бұдан әрі - ҚазГӨЗ);
-Теңіз газ өңдеу зауыты (бұдан әрі - ТГӨЗ);
-Жаңажол газ өңдеу зауыты (бұдан әрі - ЖГӨЗ).
Газ өндіру көлемі аздау кен орындарында газды тауарлық күйге дейін
дайындау газды кешенді дайындау қондырғыларында (бұдан әрі - ГКДҚ)
жүргізіледі.
2009 жылдан бастап 2012 жылға дейінгі аралықта мұнай өндірісі 2009
жылғы 64,9 млн. тоннадан 2012 жылғы 76,5 млн. тоннаға дейін және газ
өндірісі тиісінше 27,0-ден 36,0 млрд. текше м-ге ұлғайтылған кезде, газды
кәдеге жарату жөніндегі іс-шараларды орындау жағылатын газ көлемін 3,1 -ден
1,7 млрд. текше м-ге дейін, яғни 1,4 млрд. тек.м қысқартуға мүмкіндік
туғызды. Бұл ретте кәдеге жаратылған газдың көлемі 23,9 млрд. текше метрден
34,3 млрд. текше метрге дейін, яғни 10,4 млрд. текше м ұлғайды.
Республиканың жер қойнауын пайдаланушылары бекітілген Ілеспе газды кәдеге
жарату бағдарламаларын орындауға тұрақты мониторингті жүзеге асырады.
Жалпы алғанда, жер қойнауын пайдаланушылардың газды кәдеге жарату
жөніндегі іс-шараларды орындауы қуаты 256 МВт-тен астам 12 газ турбиналық
электр станциясын (ГТЭС), газды кешенді кәдеге жаратудың 12 қондырғысын
және жылына 8 млрд. текше м газ өңдеуге және 350 мың тоннадан астам
сұйытылған газ шығаруға арналған газ өңдеу зауытын қамтитын кәдеге
жаратылатын газды пайдалану жөніндегі жаңа инфрақұрылым құруға ықпал етті.
Тарихи қалыптасқан магистралдық және газ тарту құбырлары жүйесіне
сәйкес табиғи газ республиканың 14 облысының 9-ына жеткізіледі. Қазақстан
Республикасының Үкіметі республиканың елді мекендерін газдандыру жөніндегі
іс-шараларға баса назар аударып отыр. 2009 - 2012 жылдары осы мақсаттарға
республикалық бюджеттен 15 млрд. теңгеден астам қаражат бөлінді.
Қабылданған шаралар Ақтөбе, Атырау, Қостанай, Батыс Қазақстан, Жамбыл,
Оңтүстік Қазақстан облыстарының 80 елді мекенін, сондай-ақ Қызылорда
қаласындағы 46 көпқабатты үй мен 4 мың жеке үйді табиғи газбен қамтуға
мүмкіндік берді.
Газдандыру жөніндегі белсенді жұмыстар жергілікті деңгейде жергілікті
бюджет есебінен жүзеге асырылады. 2009-2011 жылдары осы мақсаттарға 30
млрд. теңгеден астам қаражат бөлініп, 400 мыңдай адам тұратын тұрғын үйлер
газдандырылды.
Мұнай мен газды тасымалдау мәселесіне тоқталайық. Мұнай-газ саласының
серпінді дамуы Қазақстанның бүкіл экономикасы үшін өте маңызды. Бүгінгі
таңда мұнай-газ саласы Қазақстан Республикасы экономикасының құрылымында
айқындаушы роль атқарады. Статистика органдарының оперативтік деректері
бойынша 2012 жылы ІЖӨ-дегі мұнай-газ саласының үлесі 20,8 %-ды, ал 2011
жылғы ресми есеп бойынша - 21,8%-ды құрады.
Мұнай-газ компанияларынан түсетін түсімдер 2012 жылдан бастап
енгізілген салық жеңілдіктеріне қарамастан, мемлекеттік бюджетте елеулі
көлемді құрайды. Атап айтқанда, мемлекеттік кірістердегі саланың үлесі
1531,2 млрд. теңгені немесе 2011 жылмен салыстырғанда 1,2 пайыздық тармаққа
ұлғайтылып 40,5 %-ды құрады. Мұнай-газ секторынан Ұлттық қорға түсетін
төлемдер алдыңғы жылдағыдай 1371,4 млрд. теңгені немесе мемлекеттік
кірістердегі 36,3%-ды құрады.
2012 жылы минералдық-шикізаттық кешеніндегі инвестициялар көлемі 3,2
трлн. теңгені (21,4 млрд. АҚШ долл.) құрады.
Көмірсутектерді өндіру көлемдерінің ұлғаюы мұнай-газ тасымалдау
инфрақұрылымын қарқынды дамытуды талап етеді. Жұмыс істеп жатқан
қазақстандық мұнайдың негізгі экспорттық бағыттары Атырау - Самара құбыры,
Каспий Құбыр Консорциумы құбыры (бұдан әрі - КҚК), Атасу - Алашанькоу
құбыры, Ақтау порты болып табылады.
2012 жылы қазақстандық мұнайдың неғұрлым үлкен көлемі КҚК мұнай құбыры
бойынша - 27,5 млн. тонна және Атырау-Самара құбыры бойынша - 17,5 млн.
тонна экспортталды. Қытай бағытында - 7,7 млн. тонна тасымалданды, оның 6,2
млн. тоннасы қазақстандық мұнай. Теңіз экспорты - 11,1 млн. тоннаны құрады,
темір жол бойынша 4 млн. тонна тиелді. Орынбор ГӨЗ-ге 1,8 млн. тонна газ
конденсаты жеткізілді. 2012 жылы Қазақстан аумағы бойынша ҚХР-ға ресей
мұнайының транзиті 1,5 млн. тоннаны құрады, 2011 жылы 2,0 млн. тоннаға
жоспарланып отыр.
Жаңа экспорт жүйелерін құру және қолда барларын кеңейту өзекті жұмыс
болып табылады. 2012 жылы КҚК акционерлері жүйені кезең-кезеңмен кеңейту
туралы шешімді қабылдады, Қазақстан Каспий Тасымалдау Жүйесін құру
жөніндегі жұмыс, сондай-ақ Қазақстан-Қытай мұнай құбыры жобасының 2-ші
кезеңін салу жалғасуда.
2012 жылдың ішінде қазақстандық газ экспортының көлемі 7,0 млрд. тек. м
құрады, Қазақстан Республикасының аумағы бойынша газдың халықаралық
транзитінің көлемі 73,3 млрд. тек. м, оның ішінде ресейлік газ - 48,0 млрд.
тек. м, түрікмен газы - 11,9 млрд. тек. м, өзбек газы - 13,4 млрд. тек. м
құрады.
Қазақстан Республикасының аумағы бойынша газды тасымалдау және транзиті
Орта Азия - Орталық (орта азия газы), Бұхара газды өңірі - Ташкент-
Бішкек-Алматы (орта азия газы), Қазақстан-Қытай газ құбырының 1-ші
учаскесі (орта азия газы), Орынбор-Новопсков (ресей газы), Бұхара-Орал
(ресей газы) негізгі магистралдық газ құбырлары бойынша жүзеге асырылады.
2012 жылға дейін транзит көлемі жыл сайын шамамен 100 млрд. тек. м
құрады. 2012 жылы транзит көлемінің төмендеуі Түрікменстан Республикасы мен
Газпром ААҚ арасындағы экономикалық келіспеушіліктердің салдарынан 2012
жылдың сәуірінен бастап желтоқсанға дейін Орта Азия - Орталық
магистралдық газ құбыры бойынша Қазақстан Республикасының аумағы арқылы
түрікмен газын тасымалдаудың тоқтатылуына байланысты болды.
Орта Азия — Орталық, Мақат - Солтүстік Кавказ және Окарем -
Бейнеу магистралдық газ құбырларын дамытуға әзірленген инвестициялардың
негіздемесі шеңберінде Түрікменстан мен Өзбекстаннан өсіп отырған табиғи
газ көлемдерін тасымалдауды қамтамасыз ету мақсатында 2007-2008 жылдарда
Орта Азия - Орталық - 4 магистралдық газ құбырының жаңа учаскелерінің,
Орта Азия - Орталық лупингінің құрылысы және Опорная компрессорлық
станциясындағы жаңа турбокомпрессорлық цех-4 құрылысы аяқталды, бұл Орта
Азия - Орталық магистралдық газ құбырының бүкіл жүйесінің өнімділігін
жылына 60 млрд. текше метрге дейін ұлғайтуға мүмкіндік берді.
Қазақстандық үлес бойынша ғана жер қойнауын пайдалану жобаларында
қалыптасатын сұраныс 16-18 млрд. АҚШ долл. құрайды, шамамен алғанда, оның
25% - тауарлар, 75% - жұмыстар мен қызметтер, оның ішінде құрылыс
жұмыстары. Қазақстанда тауарларға, қызметтер мен еңбекке ең ірі тапсырыс
берушілер мұнай компаниялары. 2009 жылы есеп берген мұнай-газ саласындағы
өндіруші компаниялар 450 млрд. теңгеден астам сомаға, ал 2008 жылы - 802
млрд. теңгеден астам сомаға тауарлар, жұмыстар мен қызметтер сатып алды.
Республиканың негізгі мұнай-газ кен орындары Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе,
Батыс Қазақстан, Қызылорда облыстары мен Жезқазған аймағында. Кен
орындарының 70 пайызға жуығы Атырау мен Маңғыстау облыстарының
территориясында.
Мұнай-газ саласы облыстың экономикасының басқа салаларының да қарыштап
дамуына мүмкіндік бере бастады. Мұнай мен газ өндіру және өңдеу, тасымалдау
көлемінің артуына байланысты көлік қатынасы, энергетика, телекоммуникация,
жол қатынасы дамыды. Рас, мұнай-газ секторы өзінің алғашқы қалыптасу
кезеңінде өтпелі кезеңнің және нарықтық реформалардың қиыншылықтарын бастан
өткерді. Бұл салада түбегейлі құрылымдық өзгерістер жүзеге асып, басқару
құрылымында заман талабына сай реформалар жүргізілді.
Қазақстан геологтарының бағалауы бойынша, біздің республикадағы мұнай
көлемі 700 млрд.тоннаға жуық деп бағалануда. Көмірсутегі қоры алдағы
уақытта өсуі мүмкін деп саналатын аймақтардың қатарында Ақтөбе және Батыс
Қазақстан облыстары да бар. Бұрынғы Жезқазған облысы және Қызылорда облысы
да бұл жағынан қалыса қоймайды. Сондықтан да ғылыми еңбегіміздің барысында
аталған облыстардағы мұнай-газ саласына, ондағы құрылымдық өзгерістерге
толығырақ тоқталсақ, орынды шығар деп ойлаймыз.
Тағы бір ерекше тоқталуды қажет ететін мәселе – Каспий теңізінің
Қазақстандық бөлігіндегі мұнай көздерін игеру үшін мемлекет тарапынан
жасалған қадамға орай ел мүддесін қорғайтын, Каспий теңізіне территориялық
жағынан қатысы бар мемлекеттермен бірлесе отырып, басқаруды жақсарту
жүйесін қалыптастыру. Бұл ретте ерекше ескеретін мәселе - жас
мемлекетіміздің экономикасын әртараптандыру қажеттігі туындаған болатын. Іс
жүзінде барлық мұнай экспорттайтын елдердің бәрі дерлік осындай қадамға
барды. Дүниежүзінде осы бағытта біраз тәжірибе жинақталған. Мұнай және
мұнай өнімдеріне конъюктура өзгерістерінің әсерін төмендету мақсатында аса
ірі мұнай экспорттаушы елдер соңғы 10 жылдықта мұнай экспорттаудан алынатын
табысты қайта бөлу есебінен экономиканың өндірістік құрылымын жетілдіру
жөніндегі шараларды іске асыруда. Осымен бір мезгілде дамыған елдер
экономикасынан кіріс алу мақсатында басқа елдерге капитал экспорттау жұмыс
жүргізілуде. Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсібіне жылдан жылға көбейіп келе
жатқан инвестициялар көлемі экономика құрылымын әртараптандыруға қолайлы
орта болып табылады.
Жоғарыда тоқталғанымыздай, Қазақстанның мұнай-газ секторындағы ұйымдық
өзгерістер осы салаға инвестицияның мол құйылуына жол ашқан еді. Алдағы 15
жылда Қазақстан мұнайын өндіруді дамытуға инвесторлар 80 миллиард АҚШ
долларынан астам қаржы салуға ниет білдіруде. Бұл қаражат іске қосылатын
кәсіпорындардың жұмысын қамтамасыз ететін өндірістік, инфрақұрылымдық және
әлеуметтік нысандар салуға жұмсалатын болады.Сол себепті де, ғылыми
еңбегіміздің бір тармағына мұнай-газ саласына инвестиция тарту мәселесін
арқау еттік.
Қазақстанның ғана емес, шетелдік инвесторлардың да еліміздің мұнай-газ
саласын өркендетуге қаржы құюына байланысты басқару құрылымдарында бірқатар
өзгерістер болды. Бұл да өнім өндіру көлемін арттыруға, экономикалық өсуге
жол ашқаны анық. Инвесторлардың келуі арқасында экономикамыздың мұнай
секторында Тенгизшевройл (Атырау облысы), Арман, Теңге (Маңғыстау
облысы), Степной леопард (Батыс Қазақстан және Атырау облыстары) секілді
бірлескен кәсіпорындар пайда болды. Керек десеңіз, бұл да басқарудың жаңа
құрылымы.
Мысалы, отандық экономиканың даму көрсеткіштерінің, оның құрамындағы
мұнайгаз кешенінің даму қарқының жоғары екендігін мына төмендегі кестенің
мәліметтерінен көруге болады. Талдап отырған кезеңдегі ЖІӨ индексі 9,3
есеге, өнеркәсіптік өнімдер – 12,6 есеге, мұнайгаз кешенінің өнімдері – 44
есеге өскенін көре аламыз (кесте 4).
Кесте 4
Қазақстан Республикасы дамуының экономикалық көрсеткіштері (2000-2010 жж.)
КөрсеткіштерӨлшем 2008 2009 2010 2011 2012 Өзгеруі
бірлік 2008 2012
Жалпы ішкі млрд.тг.5870,17590,6 10213,7 12849,8 16052,99,3 есе
өнім
Өнеркәсіптікмлрд.тг.3867,95253, 0 6509,9 7815,9 10196,212,6 есе
өнімдер
МГК өнімдерімлрд. 1878,62885,1 3487,0 4077,2 5715,5 44,0 есе
(шикі мұнай тг.
мен табиғи
газ
өнімдері) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан өнеркәсібі дамуының басты
бағыты – кен байлықтарымызды игеру, оның ішінде айрықша басымдылық мұнай
мен газға берілген. Еліміздегі келешегі бар, жоғары табыс беретін
бағыттардың бірі және бірегейі мұнай – газ саласы болып табылады. Бұл
мәселеде біздің мемлекеттің саясаты қабылданған ҚР Президенті
Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған Қазақстан –2030 стратегиялық
бағдарламасында Мұнайды шетке шығарудың тек саналуан бағыттары бізді бір
көршіге тәуелдіктен және бір тұтынушыға басыбайлы бағалық тәуелдіктен
құтқара алады - деп анық көрсетілген. Президент Н.Назарбаев Қазақстан
мұнайын тасымалдау мәселесінде Көпвекторлық саясатты - ұстанады деп
атап айтты [1, 23 б.].
Қазақстан Республикасында мұнай-газ секторын дамыту жөніндегі 2010 -
2014 жылдарға арналған бағдарлама (бұдан әрі - бағдарлама) Қазақстан
Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 958 Жарлығымен [2]
бекітілген Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту
жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаның [3]
шеңберінде әзірленді.
Бағдарламаны әзірлеу қажеттілігі ел экономикасындағы мұнай-газ
саласының рөлін тұрақты нығайтумен шарттасады.
Мұнай-газ саласы елдің және оның жекелеген өңірлерінің дамуына маңызды
әлеуметтік-экономикалық әсерін тигізеді, шын мәнінде мемлекеттің бүкіл
экономикасы үшін алға тартушы күш болып табылады, экономиканың басқа да
салаларының дамуына ықпал етеді. Мұнай-газ кешені кәсіпорындарының жұмысы
өңірлер мен бүкіл мемлекет ауқымындағы неғұрлым маңызды әлеуметтік
бағдарламалардың іске асырылуымен байланысты.
Жарқын болашақта елдің мұнай-газ секторы серпінді дамитын болады, бұл
өндірістік, әлеуметтік және экологиялық бағыттағы объектілер құрылысын
қамтитын салаларды кешенді дамытудың ел үшін бірыңғай жоспарларын әзірлеу
жолымен барлық мүдделі тараптардың қызметін үйлестіруді талап етеді.
Сонымен қатар, үстіміздегі жылғы 14 мамырда ҚР Үкіметі Қазақстан
Республикасының мұнай өңдеу зауыттарын кешенді дамытудың 2009-2015
жылдарға арналған жоспарын бекітті. Бұл құжаттың басты мақсаты – елдің
энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету және мұнай өңдеу саласын
кешенді түрде дамыту.
Бұдан басқа, ҚазМұнайГаз ҰК АҚ 2006-2015 жылдарға арналған кешенді
экологиялық бағдарламасын іске асыру шеңберінде, сондай-ақ осы проблеманың
экологиялық және әлеуметтік аспектілерін ескере отырып, корпоративтік
өндірістік экологиялық мониторинг жүйесін қалыптастыру жалғастырылуда.
Қазіргі уақытта, оның бірінші кезеңі іске асырылды - геоақпараттық
технологиялар негізінде қоршаған ортаның аэроғарыштық экологиялық
мониторинг жүйесі енгізілді және жұмыс істеуде, тұрақты түрде жаңартылатын
электрондық экологиялық карта жасалды.
Мұнай саласының дамуымен мемлекеттің энергетикалық тәуелсіздігі,
тұрақты ішкі экономикалық кеңістікті ұйымдастырумен бағыттас салалардың
интенсивті дамуы байланыстырылады. Олар бірнеше аспектілерде қарастырылады:
Біріншіден, мұнай кешені Қазақстан үшін тек маңызды өндіріс саласы ғана
емес, ол – еліміздің тәуелсіздігінің, экономикалық қауіпсіздігінің, ішкі
саяси тұрақтылығының негізгі құраушыларының бірі.
Екіншіден, Қазақстан кең әлемдік шаруашылық байланыстарына қосылған
әрі жаһанданудың масштабты процестеріне енген. Мұнай мен газ ертеден бері
халықаралық сауда мен ынтымақтастықтың әрі бәсекелестіктің тақырыбы мен
объектісі болып табылады, яғни экономикалық мүдделерді қанағаттандырумен
қатар саяси мақсаттарды да жүзеге асырады. Кейде бұл мақсаттар басты мәнді
иеленеді.
Қазақстан Республикасындағы көмірсутегі шикізатының жалпы болжамды
шығарылатын ресурстары 17 млрд. тонна құрайды, олардың 8 млрд. тоннасы
Каспий теңізінің қазақстандық секторына тиесілі.
Әлемдік мұнай және мұнай өнімдері нарығындағы Қазақстанның рөлі, оның
аталмыш нарыққа белсене қатысуы және әлемдік нарықта ұсынатын тауарларының
сапасы әр кезеңде өзекті мәселе болып табылады [3].
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Өндірістің мұнай-газ саласын дамытудағы
дамудың жекелеген теориялық және практикалық мәселелеріне: Аубакирова Я.,
Ахметжанова С.Б., Е.Р. Әзербаев, Байзақов С.Б., Баймуратова У.Б., Егоров
О.И., Есентугелов А.Е., Доғалова Г.Н., Карибджанов Е.С., Кенжегузин М.Б.,
Киинов Л.К., Қажымұрат К., Қошанов К.К., Садықов А., Сапарбаев Б., Сатова
Р.К., Сатқалиева Т.С., Турекулова Д.М., Туркебаева Э.А., Шалболова У.Ж.,
Яновская О.А және т.б. ғалымдардың еңбектері арналған.
Қазіргі даму жағдайында мұнай компанияларының бизнес-жоспарларының
тиімді қалыптасуы, қызмет етуі және дамуы бойынша әдістемелік аспектілері
әлде де толық зерттелуді қажет етеді. Сондықтан осы тақырып төңірегінде
іздену маған қызығушылық туғызды және де осы тақырыпты Қазақстан
Республикасындағы мұнай-газ саласын мемлекеттік реттеу деп таңдауымның
себебі де сол болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қазақстан Республикасындағы мұнай-газ
саласын мемлекеттік реттеу мақсатында берілген тақырыпқа толық зерттеу
жүргізіп, тақырыптың мәнін ашу, сонымен бірге қазіргі таңдағы ең ірі
кәсіпорын - ҚазМұнайГаз ҰК АҚ қызметіне талдау жасау.
Көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттерді шешу
қарастырылады:
- Мұнай-газ саласының экономикадағы рөлі және оны мемлекеттік реттеу
мәселелерін зерттеу;
- Мұнай-газ саласын мемлекеттік реттеудің әдістері мен құралдарын
анықтау;
- Мұнай – газ саласын мемлекеттік реттеудің шет елдік тәжірибесін
қарастыру;
- ҚазМұнайГаз ҰК АҚ-ң мұнай-газ саласын дамытуындағы қызметін
бағалау;
- Қазақстан Республикасындағы мұнай-газ саласын мемлекеттік реттеу
жағдайын талдау;
- Қазақстан Республикасының мұнай-газ саласының даму мәселелері және
оларды шешу жолдарын зерттеу;
- ҚазМұнайГаз ҰҚ АҚ-ң қызметін дамыту бағытында мемлекеттік реттеу
тетіктерін қолдану бойынша ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі. ҚазМұнайГаз ҰК АҚ мысалында мұнай-газ саласын
мемлекеттік реттеу.
Зерттеу пәні болып – кәсіпорын экономикасын мемлекеттік басқару,
кәсіпорындағы қаржысын талдау, экономиканы мемлекеттік реттеу болып
табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі экономика және қаржы
саласындағы ғалымдардың классикалық және қазіргі уақыттағы еңбектерінде
көрсетілген кәсіпорынды мемлекеттік реттеу мәселелері; Қазақстан
Республикасының нормативті-құқықтық актілері, мұнайгаз саласын дамыту
бойынша бағдарламалық құжаттар, Қазақстан Республикасының Статистика
агенттігі мен Қазақстан Республикасының Мұнай және газ министрлігінің
мәліметтері, ҚазМұнайГаз ҰК АҚ кәсіпорнының 2010-2012 жж. есептері болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығын анықтаушы негізгі нәтижелер
келесідей:
- Экономиканы мемлекеттік реттеу түсінігі тереңдетілген және теориялық
тәсілдемелерді жүйелеу негізінде тұжырымдама берілген;
- Мұнай-газ саласын мемлекеттік реттеу әдістемесі берілген;
- ҚазМұнайГаз ҰК АҚ қызметінінің негізгі көрсеткіштері талданды;
- Мұнай-газ компанияларының қызметін нығайту арқылы келешек бизнесті
жоспардың жаңа үлгілері ұсынылған.
Жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен
қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 МҰНАЙ-ГАЗ САЛАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мұнай-газ саласының экономикадағы рөлі және оны мемлекеттік реттеу
мәселелері
Мұнай мен газдың, ал ертеректе оны тас майы деп атаған, болашағы зор
екенін болжаған орыс ғалымы М.В. Ломоносов, Пенсильванияда ең алғаш рет
мұнай ұңғымасы бұрғыланғанға дейін жүз жыл бұрын, мұнайдың шығуы жайлы
өзінің бірегей теориясын ұсынған еді. Жер қойнауында тереңнен орналасқан
шымтезекті шөгінділерден жерасты ыстығымен қою, майлы материя шығарылып,
саңылаулар арқылы ағады... Бұл дегеніміз – сирек, әртүрлі сұрыпты, жанатын
және құрғақ, қатты материялардың пайда болуы, бұл тас майы – мұнайдың
негізі..., – деп жазады 1763 жылы М.В. Ломоносов [4, 159 б.].
Мұнайды қыздыру кезінде мұнайға біраз ұқсайтын қарамайларды беретін
көмір мен тақтатастардан шығу теориясы да орыс ғалымдары –
академиктер Паллас пен Абихтікі болған еді. Алайда ол кезде олардың
қорытындыларының мұнайды іздестіруде практикалық мағынасы аз еді.
Ең жемісті болғаны өткен ғасырдың соңында Д. И. Менделеев ұсынған
мұнайдың бейорганикалық шығу теориясы еді. Ұлы орыс химигінің айтуы
бойынша, жер шарының орталық ядросы темір және құрамдарында көміртегі бар
басқа металдардың қоспаларынан құралады. Жер қыртысындағы жарықтардан өткен
сулардың әсерінен бұл ядро жеңіл көмірсуларды – ацетилен,этилен және т.б.
түзеді. Жер жарықтары арқылы жоғары жер қыртысының суық бөліктеріне
көтеріле бере олар мұнайдың негізгі құраушы бөліктері болып табылатын ауыр
көмірсулар қоспасына айналады.
Харичков және басқа да орыс ғалымдары мұндай әдіспен табиғи мұнайға
ұқсас сұйық – жасанды мұнайды алды. Д.И. Менделеев теориясы бойынша мұнай
қарқынды тау түзілу орындарында кездеседі. Мұны жиі бақылауға болады,
сондықтан Д.И. Менделев қорытындыларын барлаушылар мұнайды іздеуде көп
уақыт қолданды. Мұнай өнеркәсібінің дамуы барысында, әдетте, мұнай кездесуі
тау түзілу процестері қосымша фактор болып табылатын жағдайларда
кездесетініне көз жетті [5, 163 б].
Мұнай көбінесе теңіздің түбінде, соның ішінде жағажайлық шөгінділерде
жиі табылады. Сірә, теңіз өсімдіктері мен жануарлары қалдықтары судың
түбіне жинақтала беруінен болар. Өйткені онда су ағысы болмайды, ол
тыныштықта тұратындықтан, оған ауаның келуі қиындай түседі. Ауаның әсерінен
бұл қалдықтар тотығар еді, ал ауа болмағандықтан, бактериялардың әсерінен
бұл қалдықтар құрамы бойынша мұнайға ұқсас, бірақ оларда толығымен мұнайға
айналмайтын процестер өтеді. Мұндағы түсініксіз жайт: осы қалдықтардан
мұнай қалайша түзіледі? Әңгіме мынада: онда хлорофилдің, яғни өсімдіктердің
жасыл түсі негізінің және басқа да екі жүз градустан жоғары температурада
тұрақсыз болатын заттардың қалдықтары табылған. Ал барлық мұнайға жақын
өнімдерді алатын белгілі химиялық реакциялар тек жоғары температураларда
өтеді.
Ақыры 1930 жылы ірі кеңес ғалымы – академик Н.Д. Зелинский бұл жерде
катализ, яғни өздері аз өзгеріске ұшырайтын заттардың әсерінен химиялық
өзгерістерді тездететін құбылыс орын алатынын дәлелдеді. Катализаторлармен
өсімдіктерге, бактериялық әсердің өнімдеріне жақын орналасқан заттарға әсер
етіп, ол жасанды мұнайды екі жүз градустан төмен температурада алды.
Осылайша сұрақтың жауабы шешілді, бірақ түпкілікті емес: ол тәжірибесінде
қолданған катализаторлар табиғатта болуы мүмкін емес, олар өте тұрақсыз
еді.
Табиғатта мұнай түзілуді іске асыратын заттарды ұзақ іздегеннен кейін
химия ғылымдарының докторы, профессор Андрей Владимирович Фрост бұл,
әдетте, мұнай қыртыстарын жауып тұратын кейбір сазбалшықтардың қатысымен
болатынын анықтады. Өсімдіктер және жануарлар қалдықтарымен бірге тұнып,
сазбалшықтар, жануарлар сүйектері мен микроағзалар кейін мұнай түзетін
фактор болып табылатын материалдың негізін түзеді. Лай – бұл сазбалшық,
өсімдік және басқа да қалдықтардың түр өзгерген қоспасы – бактериялардың
әсерінен құмды және басқа да кеуекті тау жыныстарымен қапталады. Олар, өз
кезегінде, мұнай мен су өтпейтін сазбалшық және басқа да тау жыныстарының
қабаттарымен қапталып, температурасы шамамен жүз градустай қабаттарға дейін
түседі. Мұнда мұнай түзілу процесі аяқталады; құрамында лай болатын мұнай
біртіндеп қабаттасады да, біз мұнай кенорындарынан табатын кеуекті тау
жынысына енеді [6, 86 б].
Мұнайдың шығуының жаңа теориясының зор тәжірибелік маңызы бар. Ол
мұнайшы-геологтарды мұнайдың түзілу жағдайларын анықтау әдісімен
таныстырады. Мұнай қалай пайда болатынын білетін кен барлаушылары оны іздеу
орындарын тез анықтайды. Геологиялық жағдайларға байланысты мұнайдың
болатын жерлерін және оның мүмкін орын ауыстыру жолдарын анықтауға болады.
Дүниежүзінде, атап айтқанда, мұнай өнеркәсібінде өнім сапасын
басқарудың бай тәжірибесі жинақталған. Сонымен бірге біз өз зерттеулеріміз
үшін әлемдік тәжірибенің, біздің түсінігімізше, Қазақстанның пайдалануы
тиімді болатын бірнеше әлемдік тәжирибе бағыттарын анықтадық. Оларға
тұтастай мұнай кешенін мемлкеттік реттеудің әлемдік тәжірибесі,
кіріктірілген ірі компаниялардың қызметі, экологиялық стандарттарды енгізу
тәжірибесі, сондай-ақ өнім сапасын жақсартуға бағытталған мемлекеттік
шаралар жатады.
Қазақстан Республикасының мұнай кешенін реттеу заңнамасы келесі
заңнамалық актілермен анықталады, Кеніштер және кеніштерді пайдалану
туралы ҚР Президентінің 1996 ж 27 қаңтардағы Жарлығы және Мұнай туралы
заңдық күші бар 1995 ж 28 маусымындағы ҚР Президентінің жарлығы. Заңнаманың
ішкі қайшылықтары оны инвестор – кәсіпорындарымен, сондай-ақ мемлекеттік
шенеуліктермен инвестициялық мәмілелер жасау процесінде қолдауын
қиындатады. Мысалы Мұнай туралы Жарлыққа сәйкес: оған қол қойылғанға
дейін шарт міндетті түрде экономикалық және құқықтық сараптауға жатады.
Кеніштер және кеніштерді пайдалану туралы Жарлық сараптамалар тізбесін
толықтырады және экологиялық сараптама жүргізуді міндеттейді, ал Салықтар
және бюджетке міндетті басқа төлемдер туралы Жарлық жер қойнауын
пайдалануда шарттардың міндетті салықтық сараптамасын қосымша енгізеді.
Мүмкін, заң шығарушылар және Үкімет Ең жетілген заңды шексіз іздеуден
бас тартып және одан гөрі шетелдің тәжірибесін пайдалану заңнамаға
тұрақтылық келтіретінін түсінгендері жөн болар.
Шетелдік елдердің үкіметтерінің көпшілігі айтарлықтай қатаң іс-әрекетті
дәйектеуде отын-энергетикалық саланы мемлекет меншігінде сақтауға басымдық
береді. Егер елдің энерго шаруашылығын нығайтуға келтіретін кешен
салаларында бәсекелестік болса, онда белгілі бір энерго тасушыларда
қоғамдық қажеттілікті жақсы қанағаттандыруға мемлекет жеке және шетел
капиталын жібереді (әдетте бұл бензин құю желісі, белгіленген жағдайларда
мүнайгаз кеніштерін барлау және игеру, мұнай өңдеу бойынша қосымша қуаттар
жасау, энергияның баламалы көздерін өңдіру және т.б.).
Мемлекет меншігіндегі энергетика салалары және олардың кәсіпорындары өз
қызметінің ерекшелігіне сәйкес нарықта монополия жағдайына ие болады,
сондай-ақ тұтынушылар үшін мәнділігі де жоғары болады. Сәйкесті реттеудің
болмауы, жеке алғанда, өнімдерге бағаның біруақытта өсуінде отын энергетика
саланың құлдырауына соқтырады.
ТЭК салаларында монополистердің қызметін реттеудің заңнамасы
негізінен екі міндетті шешеді: мүмкіндігінше кәсіпорынсала-монополис
қызмет ету жағдайлары нарықтық ортаға жақындатады және қоғамдық мәні және
экологиялық қауіпті ретінде олардың шаруашылық жүргізуі ережелерін
анықтайды. Өз кезегінде, қажет жағдайларда мемлекет жалпы ұлттық
мүдделермен байланысты кәсіпорын сала монополис бірқатар міндеттерін
орындау мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді және оларға белгілі жеңілдіктер мен
артықшылықтар береді.
Энергетикадағы мемлекеттік реттеудің негізгі міндеттері сапасында
келесілерді атауға болады:
- адал конкуренция шарттарын жасау;
- энергетиканың тұрақты дамуына қолқабыс жасау;
- қоршаған ортаны қорғау;
- корпорацияның пайдасының нормаларын реттеу [7, 177 б].
Сөйтіп, саланы шет елде қаржы-экономикалық реттеудің басты элементі
болып мемлекеттік қолдампаз орын алады. Бұл энерго тасышылардың әлемдік
нарығындағы сілкіністер кезеңінде анық байқалады, бірақ соңғы жылдары
АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Франция және басқа да елдерде мемлекеттік
қолдампаздық кең қолданылады.
Саланы дамытудың қазіргі бар мемлекеттік реттеу саясатының негізгі
бағыттары мыналар болып табылады:
1) Жер қойнауын пайдаланушылардың келісім-шарттық міндеттемелерінің
орындалуын бақылау - мемлекет тарапынан саланы реттеуді жүзеге асырудағы
негізгі акцент. Қазақстан Республикасының жер қойнауын пайдалану туралы
заңнамасына сәйкес құзыретті органның функцияларына жер қойнауын
пайдаланушылардың келісім-шарттардың талаптарын орындауы мониторингі және
бақылау кіреді.
Келісім-шарттар талаптарының орындалу мониторингі жер қойнауын
пайдаланушылар жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды орындау
кезінде келісім-шарттардың талаптары мен заңнама талаптарының орындалуы
жөніндегі есептілік, жазбаша түсіндірме нысанында беретін бастапқы
ақпаратының, сондай-ақ жер қойнауы туралы Заңға сәйкес мониторингке
қатысатын және жер қойнауын пайдаланушылардың жер қойнауын пайдалану
бойынша операцияларды жүргізген кезде Қазақстан Республикасы заңнамасының
талаптарын сақтауын мемлекеттік бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттік
органның деректері негізінде жүзеге асырылады.
Келісім-шарттар талаптарының сақталуын бақылауды жүзеге асыру
мақсатында мониторингке қатысатын және (немесе) заңға сәйкес жер қойнауын
пайдаланушылардың жер қойнауын пайдалану бойынша операцияларды жүргізген
кезде Қазақстан Республикасы заңнамасының талаптарын сақтауын мемлекеттік
бағалауды жүзеге асыруға уәкілеттік берілген мемлекеттік органдар
мониторинг және (немесе) бақылау деректерін Құзыретті органға береді.
Көрсетілген мәліметтерді мына мемлекеттік органдар береді:
1) индустриялық саясатты және жаңа технологияларды мемлекеттік реттеу
саласындағы уәкілетті орган – тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді сатып
алуға қатысты қазақстандық үлес бөлігінде;
2) тұрғындарды жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың іске
асырылуын үйлестіретін уәкілетті орган - қазақстандық кадрларды тартуға
қатысты қазақстандық үлес, сондай-ақ оларға кемсітпеушілік негізде жағдайды
және оларға еңбекақының төленуі бойынша;
3) қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті орган жер қойнауын
пайдаланушылардың экология заңнамасын орындауы бөлігінде;
4) өнеркәсіптік қауіпсіздік саласындағы уәкілетті орган жер қойнауын
пайдаланушылардың өнеркәсіптік қауіпсіздік саласындағы заңнаманы орындауы;
5) денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті орган денсаулықты сақтау
заңнамасының және тұрғындардың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы
саласындағы заңнаманың сақталуы бөлігінде;
6) мемлекет алдындағы салық міндеттемелерінің орындалуын салықтық
бақылауды қамтамасыз ететін уәкілетті орган жер қойнауын пайдаланушылардың
салық заңнамасын сақтау бөлігінде;
8) жер қойнауын зерттеу және пайдалану жөніндегі уәкілетті орган жер
қойнауының ұтымды және кешенді пайдалану жөніндегі заңнаманың сақталуы
бөлігінде.
Құзыретті орган мониторинг деректерін талдауды жүзеге асырады. Егер
бақылау барысында жер қойнауын пайдаланушының келісім-шарттың талаптарын
орындамау фактісі анықталса, онда Құзыретті орган мұндай жер қойнауын
пайдаланушыға қатысты заңдарға және келісім-шарттың ережелеріне сәйкес
шаралар қолданады.
2) Жер қойнауларын ұтымды игеру мәселелері жер қойнауын пайдалану
жөніндегі операцияларды жүзеге асырған кезде ұзақ мерзімді аспектіде кен
орындарын игерудің экономикалық тиімділігін айқындайтын, бұл ретте
экология және жер қойнауын қорғау мәселелерінің шешілуін қамтамасыз ететін
негізгілері болып табылады. Осы мәселені іске асыру мақсатында пайдалы
қазбаларды барлаудың және игерудің неғұрлым тиімді әдістерін талдауды,
әзірлеуді және қолдануды қамтамасыз ететін “Пайдалы қазбаларды барлау және
игеру жөнінде орталық комиссия” (бұдан әрі - ОБӘК) алқалық консультативтік-
кеңесші орган құру көзделіп отыр. Комиссия жер қойнауын пайдаланушылар
ұсынатын пайдалы қазбаларды барлау және игеру жөніндегі жобалық құжаттарды
бекіту не бас тарту жөніндегі ұсынымдарды қарайды және жер қойнауын зерттеу
және пайдалану жөніндегі уәкілетті органға енгізеді.
Жер қойнауын ұтымды игеруді реттеудің және бақылаудың тиімді жүйесін
жақсарту, арттыру, оны қазіргі заман талаптарына бейімдеу жөнінде ұсынымдар
әзірлеу үшін ОБӘК алдыңғы жұмыс тәжірибесін қорытуды және талдауды жүргізу
қажет.
3) Көмірсутегі саласындағы әлемдік конъюктурадағы өзгерістерге
уақытында ден қою, сондай-ақ кен орындарын игерудің кен сатысында немесе
жер қойнауының өнімі аз учаскелерін пайдалануды ынталандыру үшін мұнай-газ
саласындағы салық салу мәселелеріндегі икемді саясат жүргізу үшін негіздер.
Игерудегі қиын алынатын қорлардың жоғары үлесін ескере отырып, аз
дебитті ұңғымаларды бірінші кезекші ұтымды ету қажет. Ол көлденең
оқпандарды бұрғылау (оның ішінде ескі ұңғымалардан), қабаттарды тереңінен
сумен жару, қабаттарға неғұрлым тереңінен кіргізіп қайталама префорациялау,
қабаттың кенжар маңына әртүрлі физикалық-химиялық әсер ету әдістері және
т.с.с секілді кен орындарын игеру тиімділігін арттыру жөніндегі қазіргі
заманғы технологияларды кең ауқымды пайдаланудың экономикалық мүмкіндігін
қамтамасыз етеді. Осы технологияларды қолдану ұңғымалардың “ескі” қорында
өте аз шығынмен жаңа ұңғымалардың дебитінен асып кететін дебиттер өсімін
алуға мүмкіндік береді [8, 217 б].
4) Жасалған келісім-шарттар бойынша мәселелерді реттеу және жаңа кезеңге
арналған стратегияны әзірлеу қажеттігінен туындаған конкурстарды өткізудегі
шектеу екінші жағынан инвесторлардың геологиялық барлау жұмыстарына
қатысуының азаюына алып келеді.
Мамандардың болжамы бойынша Қазақстан Республикасындағы көмірсутегі
шикізатының алынатын қорлары қазіргі өндіру деңгейінде шамамен 60-70 жылға
жетеді, алайда, ірі мұнай-газ кен орындарындағы өсіп келе жатқан өндіру
деңгейін ескерсек, көрсетілген уақытша шектеулер едәуір қысқаруы мүмкін.
Сондықтан мұнай-газ саласын одан әрі дамыту жаңа кен орындарын ашу есебінен
қорлардың өсуімен қамтамасыз етілуі тиіс.
1.2 Мұнай-газ саласын мемлекеттік реттеудің әдістері мен құралдары
Жоғарыдағы кіріспе бөлімде айтып кеткендей, еліміздің мұнай – газ
саласын дамыту мемлекеттік нормативтік-құқықтық актілермен реттеліп
отырады. Қазақстан мұнай мен газ қоры жөнінен әлемдегі алғашқы он
мемлекеттің бірі. Онымен қоса мұнай мен газ өндіру Қазақстан мемлекетінің
пайдалы, әрі басым бағыттарының бірі. Қазірдің өзінде 180 мұнай-кен орны
бар еліміздің экономикалық әлеуеті өте зор. Сондықтан да республиканың
мұнай-газ секторында алдағы уақытта да құрылымдық өзгерістердің болуы әбден
мүмкін. Өйткені, бұл салада бірыңғай ұлттық кешен қалыптастыру ең басты
мақсат болып қала береді. Оның үстіне Қазақстан ішкі және сыртқы саяси және
экономикалық өзгерістерден алшақ бола алмайды, соған бейімделуі керек. Сол
себепті де, Қазақстанның мұнай-газ саласындағы ұйымдық құрылымдар мен
өзгерістердің, тәжірибелердің мәні жоғалмайды.
Қазақстан Республикасындағы көмірсутек шикізатының жалпы болжамды
алынатын ресурстары 17 млрд. тоннаны құрайды, оның 8 млрд. тоннасы Каспий
теңізінің қазақстандық секторына (бұдан әрі - КТҚС) тиесілі. Расталған
мұнай қорлары бойынша Қазақстан әлемдегі 15 жетекші елдердің қатарына
кіреді. Қазақстан көмірсутек шикізатының елеулі қорларына - әлемдік қордың
3,3%-на иелік етеді (алынатын мұнай қорлары 4,8 млрд. тонна және алынатын
газ қорлары Каспий қайраңындағы жаңа кен орындарын есептегенде, 3 трлн.
текше метрден асты, ал ықтимал ресурстары 6-8 трлн. текше метр деп
бағаланады).
Республиканың 172 мұнай және 42 конденсатты кен орны орналасқан (оның
ішінде, 80-нен астамы игерілуде) мұнай-газды аудандары, оның алаңы шамамен
Қазақстан аумағының 62%-ын алып жатыр. Қазақстандағы мұнайдың негізгі
қорлары (90%-дан астамы) ең ірі 15 кен орнында, олар - Теңіз, Қашаған,
Қарашығанақ, Өзен, Жетібай, Жаңажол, Қаламқас, Кеңқияқ, Қаражанбас, Құмкөл,
Солтүстік Бозашы, Әлібекмола, Орталық және Шығыс Прорва, Кенбай,
Королевское, жартысы - екі ірі мұнай кен орны Қашаған мен Теңізде
шоғырланған.
Кен орындары Қазақстанның он төрт облысының алтауының аумағында
орналасқан. Бұл Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қызылорда және
Маңғыстау облыстары. Бұл ретте көмірсутек қорларының шамамен 70%
Қазақстанның батысында шоғырланған.
Мұнайдың неғұрлым барланған қорлары Атырау облысына тиесілі, оның
аумағында өнеркәсіптік санаттағы 930 млн. тонна қормен 75-тен астам кен
орны ашылды.
15-тен астам көмірсутек кен орны Батыс Қазақстан облысының аумағында
орналасқан. Мұнай-газды әлеует тұрғысынан Ақтөбе облысы тағы бір
перспективті өңір болып табылады. Мұнда 25-ке жуық кен орны ашылды.
Қызылорда және Қарағанды облыстарының мұнай өндіру саласының негізі -
маңыздылығы бойынша Қазақстанның бесінші мұнай-газды провинциясы - Құмкөл
кен орындар тобы болып табылады.
Қазақстанның мұнай-газ саласының ресурстық әлеуетін одан әрі молайтуға
Каспий және Арал теңіздерінің айдынында республика жүргізіп жатқан жер
қойнауы учаскелерін кең ауқымды зерттеулер ықпал ететін болады.
Каспийдің солтүстігінде алынатын 2,02 млрд. тонна болжамды қормен 2000
жылы ашылған Қашаған кен орны соңғы 30 жыл ішіндегі әлемдік тәжірибедегі ең
маңызды оқиға деп аталды.
Мұнай мен газды іздеу перспективалары Каспий маңы ойпатындағы, Арал
маңындағы зерттелмеген терең жатқан құрылымдармен, сондай-ақ Солтүстік,
Орталық және Оңтүстік Қазақстан объектілерінде анықталған сейсмикалық
барлау нәтижелерімен байланыстырылады.
Қазақстан үшін табиғи газ неғұрлым перспективті энергия тасығыш болуда,
оның қорлары бойынша Қазақстан әлемдегі 14-орынды және тәуелсіз мемлекеттер
достастығы (бұдан әрі - ТМД) елдерінің арасында Ресей, Түрікменстан мен
Өзбекстаннан кейінгі 4 - орынды иеленуде.
Географиялық тұрғыдан барлық газ қорының 98% - ы аумақтық тиесілілігі
Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан және Ақтөбе облыстарына жататын Батыс
Қазақстанның жер қойнауында орналасқан.
Қазақстан Республикасындағы мұнай өндіру көлемінің 70%-дан астамын АҚШ,
Қытай, Ресей, Еуропалық Одақ (бұдан әрі - ЕО) елдерінің шетелдік
инвесторлары қамтамасыз етеді, ExxonMobil, Chevron, Agip, BG, BPStatoil,
Shell, Total, INPEKS, Philips, ЛУКойл, Оман Ойл, Eni сияқты ірі ұлттық және
трансұлттық компаниялар және басқалар жұмыс істеуде.
Мұнай мен газды өндіруді мемлекеттік мәселесіне келетін болсақ, 2009
жылы республикада мұнай мен газ конденсатын өндіру 2008 жылмен
салыстырғанда 8,3%-ға ұлғайып, 76,5 млн. тоннаны құрады, мұнай мен газ
конденсатының экспорты 68,1 млн. тоннаға - 8,4%-ға өсті.
Қазақстан Республикасының аумағында 2012 жылдың қорытындылары
бойынша негізгі мұнай өндіруші компаниялар Теңізшевройл жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі (бұдан әрі - ТШО) (22,5 млн. тонна), Қарашығанақ
Петролеум Оперейтинг Б.В. жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (бұдан әрі
- ҚПО б.в.) (11,9 мен. тонна), ҚазМұнайГаз барлау және өндіру
акционерлік қоғамы (бұдан әрі - БҰ) (8,9 млн. тонна), СНПС-Ақтөбемұнайгаз
акционерлік қоғамы (бұдан әрі - СНЛС-Ақтөбемұнайгаз АҚ) (6,0 млн. тонна)
және Маңғыстаумұнайгаз акционерлік қоғамы (5,7 млн. тонна) болып
табылады.
Республика аумағындағы көмірсутек шикізатының құрылықта игеріліп жатқан
кен орындарының көбі жылдық өндірудің ең жоғары деңгейіне жетті.
Құрылықтағы өндірістің одан әрі өсуі бірінші кезекте Теңіз және Қарашығанақ
кен орындарының интенсивті игерілуіне байланысты. 2013 жылдың аяғында
Қашаған кен орнын тәжірибелік-өнеркәсіптік игеруді іске асыруды бастау
жоспарлануда. Құрылықтағы қалған кен орындарында (Теңіз бен Қарашығанақты
есептемегенде) өндіру көлемі 45,0 млн. тоннаны немесе 2009 жылғы жалпы
өндіру көлемінің 58,8%-ын құрайды, 2014 жылы бұл көрсеткіш 44,9 млн.
тоннаға дейін немесе жалпы өндіру көлемінің 52,8%-на дейін төмендейді.
Қазақстан Республикасындағы жер қойнауын пайдаланушылардың газды
өндіруі өндіру көлемдерінің тұрақты өсу үрдісін растайды - 2012 жылы 36,0
млрд. текше метр газ өндірілді, бұл 2011 жылғы газ өндіру деңгейінен 7,5%
жоғары.
Қазақстанның оңтүстік өңірлерін газбен тұрақты жабдықтау қажеттілігін
ескере отырып, жылына 300-330 млн. текше метр деңгейінде Амангелді кен
орындары тобын одан әрі игеру газ өндіру құрылымында маңызды орын алады.
Осы кен орындары тобын одан әрі дамыту мәселесі Қазақстан Республикасы
Үкіметінің кен орындарының табиғи газын сату бағасын кезең-кезеңмен көтеріп
отыру саясатына байланысты болады, себебі газға бағаның кезең-кезеңмен
өсуіне тосқауыл қою жер қойнауын пайдаланушы-компанияға кен орындарының
келісімшарттық аумағын барлау мен игерудің өндірістік бағдарламасын жүзеге
асыру үшін жеткілікті қаражат көлемін шоғырландыруға мүмкіндік бермейді.
Сонымен бірге, газдың елеулі көлемін жер қойнауын пайдаланушылар өз
қажеттіліктеріне пайдаланатынын немесе кері айдау үшін жұмсайтынын ескере
отырып, таратылатын тауарлық газдың көлемі маңызды көрсеткіш болып
табылады.
Кесте 1
2012 жылғы тауарлық газды өндіру және шығару теңгерімі
№ Көрсеткіштің атауы Саны, млрд.текше м
1 Шикі газ өндіру, барлығы 36,0
2 Шикі газды пайдалану, оның ішінде: 16,3
2.1 технологиялық және өз қажеттіліктеріне 7,5
2.2 қойнауқатқа қайта айдау 8,8
3 Құрғақ газ өндіру, оның ішінде: 19,7
3.1 Жер қойнауын пайдаланушылардың өз 3,0
технологиялық қажеттіліктеріне тұтынуы
3.2 Таратылатын тауарлық құрғақ газ 15,6
3.3 Жерасты газ қоймаларына газды айдау 1,1
Ескертпе - кесте ҚР мұнай-газ өндірісін дамыту 2007ж.
В.Школьник материалын пайдалана отырып құрастырылды.
Ішкі тұтынудың 36%-ы Қазақстан Республикасынан Ресей Федерациясына
жеткізілетін қарашығанақ газының осындай көлеміне айырбасталатын, Қазақстан
Республикасының оңтүстігіне (Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан және Алматы
облыстары) Өзбекстан арқылы, сондай-ақ Қостанай облысына Ресей арқылы
жеткізілетін газ импорты есебінен қамтамасыз етіледі. Мұндай жағдай
көрсетілген облыстардағы газ магистралі жүйесінің кеңестік газ тасымалдау
жүйесі салынған кезеңде құрылуына байланысты болып отыр, 2-кесте.
Кесте 2
2012 жылғы тауарлық газды тарату теңгерімі
Көрсеткіштің атауы Саны, млрд. тек. м
Таратылатын тауарлық құрғақ газ 15,6
Кесте 2-нің жалғасы
Импорт* 3,1
Газ ресурстарының жиыны, оның ішінде: 18,7
Ішкі тұтыну 8,6
Экспорт* 10,1
Ескертпе – Дереккөзі: Petroleum, 2013, № 6,12—15 б.
Мұнай мен газды өңдеу мәселесіне келетін болсақ, Қазақстан
Республикасында үш мұнай өңдеу зауыты (бұдан әрі - МӨЗ) бар, олар - Атырау
мұнай өңдеу зауыты (бұдан әрі - АМӨЗ), Павлодар мұнай-химия зауыты (бұдан
әрі - ПМХЗ) және ПетроҚазақстанОйлПродактс (бұдан әрі - ІЖОП).
ҚазМұнайГаз ұлттық компаниясы акционерлік қоғамы (бұдан әрі - ҚМГ)
ҚазМұнайГаз-өңдеу және маркетинг АҚ еншілес компаниялары арқылы АМӨЗ-де
99,49% үлесін, ГЖОП-та 49,7% үлесін және ПМХЗ-да мүліктік кешенінің
меншікті иесі және 58% акцияларының иесі болып табылатын Refinery Company
RT жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің жарғылық капиталындағы 100%
қатысу үлесін иеленген, ПМХЗ-тың қалған 42% акциялары - Самұрық-Қазына
ҰӘҚ АҚ-та.
Республика аумағында жоғарыда көрсетілген үш МӨЗ-ден басқа өнімділігі
жылына 10-нан 600 мың тоннаға дейін мұнай өңдеуге лицензиясы бар 32 шағын
МӨЗ жұмыс істеп тұр.
Бұл ретте, шағын-МӨЗ шығаратын барлық өнім талап етілетін стандартқа
сәйкес келмегендіктен, қайталама немесе тереңдетіп өңдеу үшін жартылай
фабрикат, шикізат болып табылады. Негізінен шағын-МӨЗ шығаратын барлық өнім
ретінде 2012 жылы нақты мұнай өңдеу көлемі 2008 жылғы деңгеймен
салыстырғанда 12,1 млн.тоннаны немесе 98,8 % құрады.
Республикада 2002 және 2012 жылдары мұнай өнімдерінің негізгі түрлерін
тұтыну өндіріс құрылымы мен мұнай өнімдерін тұтыну арасындағы белгілі бір
дисбалансты көрсетті (3-кесте).
Кесте 3
2002 және 2012 жылдардағы мұнай өнімдерінің негізгі түрлерін өндіру мен
тұтынуды салыстыру, мың тонна
Атауы 2002 ж. 2012 ж.
Тұтыну Өндіру Тұтыну Өндіру
Бензин 1833,0 1266,1 3412,0 2589,1
Дизотын 2383,0 1971,4 3582,8 3795,3
Керосин 183,0 60,1 415,8 373,5
Мазут 1180,0 2142,1 1252,2 3237,0
Жиыны 5579,0 5439,7 8662,8 9994,9
Ескерту – Дереккөзі: Petroleum, 2013, № 6,26-30 б.
Авиаотынды тұтыну оны өндіруден артады, тапшылық (импорт) 47%-ға
дейінгіні құрайды. Автомобиль бензинін өндіру және тұтыну жағдайы да осылай
қалыптасты, мұнда да өндіру тапшылығының өсуі орын алды.
Жалпы автомобиль бензинін тұтынудың 70%-ы жоғары октанды бензинге
тиесілі, соңғы жылдары оны тұтыну өсуде, бұл ретте 35%-ы импорт есебінен
жабылады.
Мұнай өнімдерін өндіру тапшылығы мен оның импортының көлемі жұмыс істеп
тұрған МӨЗ-дердің Қазақстанның ішкі тұтынуын қанағаттандыра алмайтын жалпы
жеткіліксіз технологиялық жай-күйін сипаттайды. Атырау және Шымкент МӨЗ-дің
технологиялық мүмкіндіктері мұнайды тереңдетіп өңдеуді жүзеге асыруға
мүмкіндік бермейді - мазут пен вакуумдық газойлды өндіру үлесі жоғары.
Қазақстан МӨЗ-дерінде ресей мұнайын өңдеу көлемі 50%-ды құрайды - ПМХЗ
негізінен Ресей Федерациясынан жеткізілетін мұнайды өңдеуде, ПКОП 50%-ға
дейін ресей мұнайын өңдейді.
МӨЗ-дерге ресейлік мұнай жеткізілімдерінің басым болуының себептері -
қазақстандық мұнайды тасымалдаудың отандық инфрақұрылымының дамымағандығы.
Мысалы, ПМХЗ-ға мұнай кеңес уақытында салынған және ресей мұнайының
жүктемесіне бағдарланған мұнай құбыры бойынша жеткізіледі. Сонымен бірге,
Қазақстанның Батыс өңірінен Павлодар зауытына қарай мұнай құбырын салу
экономикалық жағынан тиімсіз болып табылады.
Қазіргі уақытта өндірілетін көмірсутек шикізатының негізгі көлемі
экспортқа жіберіледі және отын нұсқасы бойынша пайдаланылады, көмірсутек
шикізатын бастапқы өңдеу мұнай-химия шикізатын одан әрі шығармай, мұнай мен
газды сепарациялауға негізделген.
Негізгі өндірістік қорлары 30 жыл бұрын құрылған мұнай-химия
кәсіпорындары тауарлық өнімді шектелген көлемдерде (полистирол,
полипропилен) немесе сырттан әкелінген шикізатпен (Ресей Федерациясы —
синтетикалық каучуктар, қоспалардың негізгі компоненттері және т.б.)
шығарып отырды.
Сонымен бірге, мұнай-химия өндірістерін құру үшін жеткілікті шикізат
ресурстары бар: Қазақстан Республикасының түрлі өңірлеріндегі кен орындарын
(Теңіз, Каспий) игерген кезде газдың жалпы көлемінің 13-тен 16 %-ға дейін
және одан жоғары этан құрамының фракциялары болатын табиғи және ілеспе
газдар, бұлар негізгі мұнай-химия өнімі - этиленді өндіру үшін негізгі
экономикалық және технологиялық басымдық болып табылады. Жол маркалы
битумдарды өндіру үшін Батыс Қазақстанның кен орындарынан өндірілетін
мұнай. Мысалы, Қаражанбас кен орнындағы мұнайдың тұтқырлығы жоғары - 200С
кезінде 0,9371гтек.см, қату температурасы төмен, парафині аз (2,22 %
масс.), құрамындағы шайыр мен асфальтені жоғары (тиісінше 13,28 % масс,
1,86 % масс), бұл жоғары сапалы жол битумын өндіру үшін қойылатын
талаптарға сәйкес келеді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда жағар майлар өндірісі жоқ және Шымкент МӨЗ-
ді жаңғырту жөніндегі іс-шаралар шеңберінде базалық майлар өндірісін құру
жөнінде техникалық шешімдер әзірленуде. High Industrial Lubricants &
Liquids Соrроrаtіоn ЖШС компаниясы (майларды араластыру және өлшеп орау
зауыты), сонымен бірге гидрокрекинг қондырғысын салумен және ПКОП
шикізатынан (вакуумдық газойль) базалық майлар өндірісінің толық циклымен
зауытты кеңейту мүмкіндігін зерттеуде (5 км орналасқан).
Республиканың мұнай-газ кешені өндіретін газ, негізінен ілеспе газ
болып табылады, сондықтан кейіннен тұтынушылар мен кәсіпорындарға
жеткізілетін тауарлық газ жасау үшін оны газ өңдеу зауыттарында өңдеу талап
етіледі. Республикада жалпы өңдеу қуаты жылына 18,9 млрд. тек. м газ
өңдейтін үш газ өңдеу зауыты (бұдан әрі - ГӨЗ) бар:
-Қазақ газ өңдеу зауыты (бұдан әрі - ҚазГӨЗ);
-Теңіз газ өңдеу зауыты (бұдан әрі - ТГӨЗ);
-Жаңажол газ өңдеу зауыты (бұдан әрі - ЖГӨЗ).
Газ өндіру көлемі аздау кен орындарында газды тауарлық күйге дейін
дайындау газды кешенді дайындау қондырғыларында (бұдан әрі - ГКДҚ)
жүргізіледі.
2009 жылдан бастап 2012 жылға дейінгі аралықта мұнай өндірісі 2009
жылғы 64,9 млн. тоннадан 2012 жылғы 76,5 млн. тоннаға дейін және газ
өндірісі тиісінше 27,0-ден 36,0 млрд. текше м-ге ұлғайтылған кезде, газды
кәдеге жарату жөніндегі іс-шараларды орындау жағылатын газ көлемін 3,1 -ден
1,7 млрд. текше м-ге дейін, яғни 1,4 млрд. тек.м қысқартуға мүмкіндік
туғызды. Бұл ретте кәдеге жаратылған газдың көлемі 23,9 млрд. текше метрден
34,3 млрд. текше метрге дейін, яғни 10,4 млрд. текше м ұлғайды.
Республиканың жер қойнауын пайдаланушылары бекітілген Ілеспе газды кәдеге
жарату бағдарламаларын орындауға тұрақты мониторингті жүзеге асырады.
Жалпы алғанда, жер қойнауын пайдаланушылардың газды кәдеге жарату
жөніндегі іс-шараларды орындауы қуаты 256 МВт-тен астам 12 газ турбиналық
электр станциясын (ГТЭС), газды кешенді кәдеге жаратудың 12 қондырғысын
және жылына 8 млрд. текше м газ өңдеуге және 350 мың тоннадан астам
сұйытылған газ шығаруға арналған газ өңдеу зауытын қамтитын кәдеге
жаратылатын газды пайдалану жөніндегі жаңа инфрақұрылым құруға ықпал етті.
Тарихи қалыптасқан магистралдық және газ тарту құбырлары жүйесіне
сәйкес табиғи газ республиканың 14 облысының 9-ына жеткізіледі. Қазақстан
Республикасының Үкіметі республиканың елді мекендерін газдандыру жөніндегі
іс-шараларға баса назар аударып отыр. 2009 - 2012 жылдары осы мақсаттарға
республикалық бюджеттен 15 млрд. теңгеден астам қаражат бөлінді.
Қабылданған шаралар Ақтөбе, Атырау, Қостанай, Батыс Қазақстан, Жамбыл,
Оңтүстік Қазақстан облыстарының 80 елді мекенін, сондай-ақ Қызылорда
қаласындағы 46 көпқабатты үй мен 4 мың жеке үйді табиғи газбен қамтуға
мүмкіндік берді.
Газдандыру жөніндегі белсенді жұмыстар жергілікті деңгейде жергілікті
бюджет есебінен жүзеге асырылады. 2009-2011 жылдары осы мақсаттарға 30
млрд. теңгеден астам қаражат бөлініп, 400 мыңдай адам тұратын тұрғын үйлер
газдандырылды.
Мұнай мен газды тасымалдау мәселесіне тоқталайық. Мұнай-газ саласының
серпінді дамуы Қазақстанның бүкіл экономикасы үшін өте маңызды. Бүгінгі
таңда мұнай-газ саласы Қазақстан Республикасы экономикасының құрылымында
айқындаушы роль атқарады. Статистика органдарының оперативтік деректері
бойынша 2012 жылы ІЖӨ-дегі мұнай-газ саласының үлесі 20,8 %-ды, ал 2011
жылғы ресми есеп бойынша - 21,8%-ды құрады.
Мұнай-газ компанияларынан түсетін түсімдер 2012 жылдан бастап
енгізілген салық жеңілдіктеріне қарамастан, мемлекеттік бюджетте елеулі
көлемді құрайды. Атап айтқанда, мемлекеттік кірістердегі саланың үлесі
1531,2 млрд. теңгені немесе 2011 жылмен салыстырғанда 1,2 пайыздық тармаққа
ұлғайтылып 40,5 %-ды құрады. Мұнай-газ секторынан Ұлттық қорға түсетін
төлемдер алдыңғы жылдағыдай 1371,4 млрд. теңгені немесе мемлекеттік
кірістердегі 36,3%-ды құрады.
2012 жылы минералдық-шикізаттық кешеніндегі инвестициялар көлемі 3,2
трлн. теңгені (21,4 млрд. АҚШ долл.) құрады.
Көмірсутектерді өндіру көлемдерінің ұлғаюы мұнай-газ тасымалдау
инфрақұрылымын қарқынды дамытуды талап етеді. Жұмыс істеп жатқан
қазақстандық мұнайдың негізгі экспорттық бағыттары Атырау - Самара құбыры,
Каспий Құбыр Консорциумы құбыры (бұдан әрі - КҚК), Атасу - Алашанькоу
құбыры, Ақтау порты болып табылады.
2012 жылы қазақстандық мұнайдың неғұрлым үлкен көлемі КҚК мұнай құбыры
бойынша - 27,5 млн. тонна және Атырау-Самара құбыры бойынша - 17,5 млн.
тонна экспортталды. Қытай бағытында - 7,7 млн. тонна тасымалданды, оның 6,2
млн. тоннасы қазақстандық мұнай. Теңіз экспорты - 11,1 млн. тоннаны құрады,
темір жол бойынша 4 млн. тонна тиелді. Орынбор ГӨЗ-ге 1,8 млн. тонна газ
конденсаты жеткізілді. 2012 жылы Қазақстан аумағы бойынша ҚХР-ға ресей
мұнайының транзиті 1,5 млн. тоннаны құрады, 2011 жылы 2,0 млн. тоннаға
жоспарланып отыр.
Жаңа экспорт жүйелерін құру және қолда барларын кеңейту өзекті жұмыс
болып табылады. 2012 жылы КҚК акционерлері жүйені кезең-кезеңмен кеңейту
туралы шешімді қабылдады, Қазақстан Каспий Тасымалдау Жүйесін құру
жөніндегі жұмыс, сондай-ақ Қазақстан-Қытай мұнай құбыры жобасының 2-ші
кезеңін салу жалғасуда.
2012 жылдың ішінде қазақстандық газ экспортының көлемі 7,0 млрд. тек. м
құрады, Қазақстан Республикасының аумағы бойынша газдың халықаралық
транзитінің көлемі 73,3 млрд. тек. м, оның ішінде ресейлік газ - 48,0 млрд.
тек. м, түрікмен газы - 11,9 млрд. тек. м, өзбек газы - 13,4 млрд. тек. м
құрады.
Қазақстан Республикасының аумағы бойынша газды тасымалдау және транзиті
Орта Азия - Орталық (орта азия газы), Бұхара газды өңірі - Ташкент-
Бішкек-Алматы (орта азия газы), Қазақстан-Қытай газ құбырының 1-ші
учаскесі (орта азия газы), Орынбор-Новопсков (ресей газы), Бұхара-Орал
(ресей газы) негізгі магистралдық газ құбырлары бойынша жүзеге асырылады.
2012 жылға дейін транзит көлемі жыл сайын шамамен 100 млрд. тек. м
құрады. 2012 жылы транзит көлемінің төмендеуі Түрікменстан Республикасы мен
Газпром ААҚ арасындағы экономикалық келіспеушіліктердің салдарынан 2012
жылдың сәуірінен бастап желтоқсанға дейін Орта Азия - Орталық
магистралдық газ құбыры бойынша Қазақстан Республикасының аумағы арқылы
түрікмен газын тасымалдаудың тоқтатылуына байланысты болды.
Орта Азия — Орталық, Мақат - Солтүстік Кавказ және Окарем -
Бейнеу магистралдық газ құбырларын дамытуға әзірленген инвестициялардың
негіздемесі шеңберінде Түрікменстан мен Өзбекстаннан өсіп отырған табиғи
газ көлемдерін тасымалдауды қамтамасыз ету мақсатында 2007-2008 жылдарда
Орта Азия - Орталық - 4 магистралдық газ құбырының жаңа учаскелерінің,
Орта Азия - Орталық лупингінің құрылысы және Опорная компрессорлық
станциясындағы жаңа турбокомпрессорлық цех-4 құрылысы аяқталды, бұл Орта
Азия - Орталық магистралдық газ құбырының бүкіл жүйесінің өнімділігін
жылына 60 млрд. текше метрге дейін ұлғайтуға мүмкіндік берді.
Қазақстандық үлес бойынша ғана жер қойнауын пайдалану жобаларында
қалыптасатын сұраныс 16-18 млрд. АҚШ долл. құрайды, шамамен алғанда, оның
25% - тауарлар, 75% - жұмыстар мен қызметтер, оның ішінде құрылыс
жұмыстары. Қазақстанда тауарларға, қызметтер мен еңбекке ең ірі тапсырыс
берушілер мұнай компаниялары. 2009 жылы есеп берген мұнай-газ саласындағы
өндіруші компаниялар 450 млрд. теңгеден астам сомаға, ал 2008 жылы - 802
млрд. теңгеден астам сомаға тауарлар, жұмыстар мен қызметтер сатып алды.
Республиканың негізгі мұнай-газ кен орындары Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе,
Батыс Қазақстан, Қызылорда облыстары мен Жезқазған аймағында. Кен
орындарының 70 пайызға жуығы Атырау мен Маңғыстау облыстарының
территориясында.
Мұнай-газ саласы облыстың экономикасының басқа салаларының да қарыштап
дамуына мүмкіндік бере бастады. Мұнай мен газ өндіру және өңдеу, тасымалдау
көлемінің артуына байланысты көлік қатынасы, энергетика, телекоммуникация,
жол қатынасы дамыды. Рас, мұнай-газ секторы өзінің алғашқы қалыптасу
кезеңінде өтпелі кезеңнің және нарықтық реформалардың қиыншылықтарын бастан
өткерді. Бұл салада түбегейлі құрылымдық өзгерістер жүзеге асып, басқару
құрылымында заман талабына сай реформалар жүргізілді.
Қазақстан геологтарының бағалауы бойынша, біздің республикадағы мұнай
көлемі 700 млрд.тоннаға жуық деп бағалануда. Көмірсутегі қоры алдағы
уақытта өсуі мүмкін деп саналатын аймақтардың қатарында Ақтөбе және Батыс
Қазақстан облыстары да бар. Бұрынғы Жезқазған облысы және Қызылорда облысы
да бұл жағынан қалыса қоймайды. Сондықтан да ғылыми еңбегіміздің барысында
аталған облыстардағы мұнай-газ саласына, ондағы құрылымдық өзгерістерге
толығырақ тоқталсақ, орынды шығар деп ойлаймыз.
Тағы бір ерекше тоқталуды қажет ететін мәселе – Каспий теңізінің
Қазақстандық бөлігіндегі мұнай көздерін игеру үшін мемлекет тарапынан
жасалған қадамға орай ел мүддесін қорғайтын, Каспий теңізіне территориялық
жағынан қатысы бар мемлекеттермен бірлесе отырып, басқаруды жақсарту
жүйесін қалыптастыру. Бұл ретте ерекше ескеретін мәселе - жас
мемлекетіміздің экономикасын әртараптандыру қажеттігі туындаған болатын. Іс
жүзінде барлық мұнай экспорттайтын елдердің бәрі дерлік осындай қадамға
барды. Дүниежүзінде осы бағытта біраз тәжірибе жинақталған. Мұнай және
мұнай өнімдеріне конъюктура өзгерістерінің әсерін төмендету мақсатында аса
ірі мұнай экспорттаушы елдер соңғы 10 жылдықта мұнай экспорттаудан алынатын
табысты қайта бөлу есебінен экономиканың өндірістік құрылымын жетілдіру
жөніндегі шараларды іске асыруда. Осымен бір мезгілде дамыған елдер
экономикасынан кіріс алу мақсатында басқа елдерге капитал экспорттау жұмыс
жүргізілуде. Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсібіне жылдан жылға көбейіп келе
жатқан инвестициялар көлемі экономика құрылымын әртараптандыруға қолайлы
орта болып табылады.
Жоғарыда тоқталғанымыздай, Қазақстанның мұнай-газ секторындағы ұйымдық
өзгерістер осы салаға инвестицияның мол құйылуына жол ашқан еді. Алдағы 15
жылда Қазақстан мұнайын өндіруді дамытуға инвесторлар 80 миллиард АҚШ
долларынан астам қаржы салуға ниет білдіруде. Бұл қаражат іске қосылатын
кәсіпорындардың жұмысын қамтамасыз ететін өндірістік, инфрақұрылымдық және
әлеуметтік нысандар салуға жұмсалатын болады.Сол себепті де, ғылыми
еңбегіміздің бір тармағына мұнай-газ саласына инвестиция тарту мәселесін
арқау еттік.
Қазақстанның ғана емес, шетелдік инвесторлардың да еліміздің мұнай-газ
саласын өркендетуге қаржы құюына байланысты басқару құрылымдарында бірқатар
өзгерістер болды. Бұл да өнім өндіру көлемін арттыруға, экономикалық өсуге
жол ашқаны анық. Инвесторлардың келуі арқасында экономикамыздың мұнай
секторында Тенгизшевройл (Атырау облысы), Арман, Теңге (Маңғыстау
облысы), Степной леопард (Батыс Қазақстан және Атырау облыстары) секілді
бірлескен кәсіпорындар пайда болды. Керек десеңіз, бұл да басқарудың жаңа
құрылымы.
Мысалы, отандық экономиканың даму көрсеткіштерінің, оның құрамындағы
мұнайгаз кешенінің даму қарқының жоғары екендігін мына төмендегі кестенің
мәліметтерінен көруге болады. Талдап отырған кезеңдегі ЖІӨ индексі 9,3
есеге, өнеркәсіптік өнімдер – 12,6 есеге, мұнайгаз кешенінің өнімдері – 44
есеге өскенін көре аламыз (кесте 4).
Кесте 4
Қазақстан Республикасы дамуының экономикалық көрсеткіштері (2000-2010 жж.)
КөрсеткіштерӨлшем 2008 2009 2010 2011 2012 Өзгеруі
бірлік 2008 2012
Жалпы ішкі млрд.тг.5870,17590,6 10213,7 12849,8 16052,99,3 есе
өнім
Өнеркәсіптікмлрд.тг.3867,95253, 0 6509,9 7815,9 10196,212,6 есе
өнімдер
МГК өнімдерімлрд. 1878,62885,1 3487,0 4077,2 5715,5 44,0 есе
(шикі мұнай тг.
мен табиғи
газ
өнімдері) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz