Заттық құқық жәнеменшік құқығы туралы жалпы ережелер
Жоспар
КІРІСПЕ
ЗАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ
1. Заттық құқықтың ұғымы және белгілері
1.2 Меншік иесі болып табылмайтын тұлғалардың заттық құқықтары
МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
2.1 Меншік құқығының анықтамасы мен мазмұны
2.2 Меншік құқығына ие болу негіздері және тоқтатылуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
ЗАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ
1. Заттық құқықтың ұғымы және белгілері
1.2 Меншік иесі болып табылмайтын тұлғалардың заттық құқықтары
МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
2.1 Меншік құқығының анықтамасы мен мазмұны
2.2 Меншік құқығына ие болу негіздері және тоқтатылуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар негізінен мүліктік қатынастар болып табылады. Материалдық игіліктермен (мүлікпен, жұмыспен, қызмет көрсетумен, ақшамен, құнды қағаздар және басқа да мүліктермен) байланысы бар қоғамдық қатынастар мүліктік қатынастар деп аталады. Мұндай қатынастар иемдену немесе мүліктің тиістілігіне қарай (заттық қатынас), мүліктің бір адамнан екіншісіне ауысуы, өтуі (Міндеттемелік қатынас), меншік иесінің кайтыс болуына байланысты заттың тағдырын шешу (мұрагерлік қатынас) тәрізді қатынастар тұрғысынан көрінсе, онда олар азаматтық заңмен реттеледі. Бір сөзбен айтқанда, (мүліктік қатынас дегеніміз мүліктерді сатып алу, иемдену, басқа адамдарға беру мен пайдалану жөніндегі қатынас болып табылады.
Мүліктік құндылық қатынастарға ең алдымен қатысушылардың құн заңына сүйенетін мүліктік қатынастарының теңдігіне негізделген тауар-ақша қатынастары және өзге де қатынастар жатады десек, нарықтық экономика жағдайында тауар-ақша қатынасы азаматтық құқықты реттеудің негізгі өзегіне айналады.
Мүліктік қатынас адамдар арасындағы қатынас болғандықтан ол мүліктік емес қатынастармен біте қайнасып, ұштасып жатады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық заңдары мүліктік емес қатынастардың екі түрін, атап айтқанда, мүліктік қатынасқа байланысты мүліктік емес жеке қатынастар мен мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастарды реттейді. Мүліктік емес жеке қатынастың бірінші тобына мүліктік қатынаспен байланысы бар мүліктік емес жеке қатынастар жатады. Бұл жердегі "байланыстылық" деген сөз жеке қатынастардың мүлікке бағыныштылығын көрсетпейді, қайта қоғамдық қатынастардың біртұтас бірлікте болуын айқындайды (мәселен, авторлық, өнертабыс және т.б. қатынастар). Мысалы, бір ұйым басқа бір Заңды тұлғаның тауарлық белгісін заңсыз қолданса, онда ол әлгі тұлғаға зиянын тигізеді. Мүліктік емес қатынастан келіп, мәселен, шығарманың авторы үшін мүліктік қатынастың мүмкінділігі пайда болады. Сондықтан мүліктік қатынасқа байланысты мүліктік емес жеке қатынастар Азаматтық құқық нормаларымен тәртіптеледі.
Мүлік қатынасына байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастардың екінші түрі мүліктік қатынасқа қарағанда өзге фактілерге орай және басқа субъектілер арасында да туындайды. Ол жеке адамдар мен ұйымдарға ғана тән әрі олардан ажырамайтын игілік болып табылады, сондай-ақ онда мүлік мазмұны болмайды, ақшамен де бағалауға келмейді.
Мүліктік емес жеке қатынас Қазақстан Республикасы Конституциясымен реттеледі. Конституцияның II тарауы адам мен азаматтың ажырамайтын құқықтарына арналған. Сонымен Азаматтық құқыққа мүліктік қатынастарға
Мүліктік құндылық қатынастарға ең алдымен қатысушылардың құн заңына сүйенетін мүліктік қатынастарының теңдігіне негізделген тауар-ақша қатынастары және өзге де қатынастар жатады десек, нарықтық экономика жағдайында тауар-ақша қатынасы азаматтық құқықты реттеудің негізгі өзегіне айналады.
Мүліктік қатынас адамдар арасындағы қатынас болғандықтан ол мүліктік емес қатынастармен біте қайнасып, ұштасып жатады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық заңдары мүліктік емес қатынастардың екі түрін, атап айтқанда, мүліктік қатынасқа байланысты мүліктік емес жеке қатынастар мен мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастарды реттейді. Мүліктік емес жеке қатынастың бірінші тобына мүліктік қатынаспен байланысы бар мүліктік емес жеке қатынастар жатады. Бұл жердегі "байланыстылық" деген сөз жеке қатынастардың мүлікке бағыныштылығын көрсетпейді, қайта қоғамдық қатынастардың біртұтас бірлікте болуын айқындайды (мәселен, авторлық, өнертабыс және т.б. қатынастар). Мысалы, бір ұйым басқа бір Заңды тұлғаның тауарлық белгісін заңсыз қолданса, онда ол әлгі тұлғаға зиянын тигізеді. Мүліктік емес қатынастан келіп, мәселен, шығарманың авторы үшін мүліктік қатынастың мүмкінділігі пайда болады. Сондықтан мүліктік қатынасқа байланысты мүліктік емес жеке қатынастар Азаматтық құқық нормаларымен тәртіптеледі.
Мүлік қатынасына байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастардың екінші түрі мүліктік қатынасқа қарағанда өзге фактілерге орай және басқа субъектілер арасында да туындайды. Ол жеке адамдар мен ұйымдарға ғана тән әрі олардан ажырамайтын игілік болып табылады, сондай-ақ онда мүлік мазмұны болмайды, ақшамен де бағалауға келмейді.
Мүліктік емес жеке қатынас Қазақстан Республикасы Конституциясымен реттеледі. Конституцияның II тарауы адам мен азаматтың ажырамайтын құқықтарына арналған. Сонымен Азаматтық құқыққа мүліктік қатынастарға
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБМЕТТЕР
1.Төлеуғалиев Ғ. «Азаматтық құқық». (Жалпы бөлім). – Алматы. 2001 ж. 470-бет.
2.ҚазақстанРеспубликасының «Бағалықағаздарнарығытуралы» Заңы. - Алматы. 1997 ж. 283-бет.
3.Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. (Жалпы Бөлім). -Алматы. 2001 ж.312-бет.
4.Ынтымақов С.Қ. «Азаматтық құқық». (Жалпы бөлім). - Алматы. 2006 ж. 220-бет.
5.Жайлин Ғ.А. «ҚР Азаматтық құқығы». (Ерекше бөлім). –Алматы. 2006 ж. 378-бет.
6.«ҚазақстанРеспубликасының Азаматтық кодексі» (Жалпы бөлім).-Алматы.2011ж. 304-бет.
1.Төлеуғалиев Ғ. «Азаматтық құқық». (Жалпы бөлім). – Алматы. 2001 ж. 470-бет.
2.ҚазақстанРеспубликасының «Бағалықағаздарнарығытуралы» Заңы. - Алматы. 1997 ж. 283-бет.
3.Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. (Жалпы Бөлім). -Алматы. 2001 ж.312-бет.
4.Ынтымақов С.Қ. «Азаматтық құқық». (Жалпы бөлім). - Алматы. 2006 ж. 220-бет.
5.Жайлин Ғ.А. «ҚР Азаматтық құқығы». (Ерекше бөлім). –Алматы. 2006 ж. 378-бет.
6.«ҚазақстанРеспубликасының Азаматтық кодексі» (Жалпы бөлім).-Алматы.2011ж. 304-бет.
Жоспар
КІРІСПЕ
ЗАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ
1. Заттық құқықтың ұғымы және белгілері
1.2 Меншік иесі болып табылмайтын тұлғалардың заттық құқықтары
МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
2.1 Меншік құқығының анықтамасы мен мазмұны
2.2 Меншік құқығына ие болу негіздері және тоқтатылуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар негізінен мүліктік қатынастар болып табылады. Материалдық игіліктермен (мүлікпен, жұмыспен, қызмет көрсетумен, ақшамен, құнды қағаздар және басқа да мүліктермен) байланысы бар қоғамдық қатынастар мүліктік қатынастар деп аталады. Мұндай қатынастар иемдену немесе мүліктің тиістілігіне қарай (заттық қатынас), мүліктің бір адамнан екіншісіне ауысуы, өтуі (Міндеттемелік қатынас), меншік иесінің кайтыс болуына байланысты заттың тағдырын шешу (мұрагерлік қатынас) тәрізді қатынастар тұрғысынан көрінсе, онда олар азаматтық заңмен реттеледі. Бір сөзбен айтқанда, (мүліктік қатынас дегеніміз мүліктерді сатып алу, иемдену, басқа адамдарға беру мен пайдалану жөніндегі қатынас болып табылады.
Мүліктік құндылық қатынастарға ең алдымен қатысушылардың құн заңына сүйенетін мүліктік қатынастарының теңдігіне негізделген тауар-ақша қатынастары және өзге де қатынастар жатады десек, нарықтық экономика жағдайында тауар-ақша қатынасы азаматтық құқықты реттеудің негізгі өзегіне айналады.
Мүліктік қатынас адамдар арасындағы қатынас болғандықтан ол мүліктік емес қатынастармен біте қайнасып, ұштасып жатады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық заңдары мүліктік емес қатынастардың екі түрін, атап айтқанда, мүліктік қатынасқа байланысты мүліктік емес жеке қатынастар мен мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастарды реттейді. Мүліктік емес жеке қатынастың бірінші тобына мүліктік қатынаспен байланысы бар мүліктік емес жеке қатынастар жатады. Бұл жердегі "байланыстылық" деген сөз жеке қатынастардың мүлікке бағыныштылығын көрсетпейді, қайта қоғамдық қатынастардың біртұтас бірлікте болуын айқындайды (мәселен, авторлық, өнертабыс және т.б. қатынастар). Мысалы, бір ұйым басқа бір Заңды тұлғаның тауарлық белгісін заңсыз қолданса, онда ол әлгі тұлғаға зиянын тигізеді. Мүліктік емес қатынастан келіп, мәселен, шығарманың авторы үшін мүліктік қатынастың мүмкінділігі пайда болады. Сондықтан мүліктік қатынасқа байланысты мүліктік емес жеке қатынастар Азаматтық құқық нормаларымен тәртіптеледі.
Мүлік қатынасына байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастардың екінші түрі мүліктік қатынасқа қарағанда өзге фактілерге орай және басқа субъектілер арасында да туындайды. Ол жеке адамдар мен ұйымдарға ғана тән әрі олардан ажырамайтын игілік болып табылады, сондай-ақ онда мүлік мазмұны болмайды, ақшамен де бағалауға келмейді.
Мүліктік емес жеке қатынас Қазақстан Республикасы Конституциясымен реттеледі. Конституцияның II тарауы адам мен азаматтың ажырамайтын құқықтарына арналған. Сонымен Азаматтық құқыққа мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастардын мейлінше кең ауқымы енеді. Қорыта айтқанда, азаматтық құқық, міне осындай. Енді Азаматтық құқық обьектілеріжөніндегі мәселеге кеңінен тоқталайық.[1,11-бет]
Мен бұл жұмысымды ҚР Азаматтық кодексін және Ғ. Төлеуғалиев, С.Қ. Ынтымақов, Ғ. Жайлин сынды тұлғалардың еңбектерін және де т,б материялдарды пайдалана отырып жаздым.
ЗАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ
1. Заттық құқықтың ұғымы және белгілері
1. Заттық құқық деп белгілі бір тұлғаның өз қарамағындағы жеке заттарға үстемдік (қожалық) етуін айтады. Әдетте адамның затқа қатынасы әртүрлі болады, біріншіден, ол сол заттың меншік иесі, екіншіден, оны иеленуші, үшіншіден, өзгенің затын меншіктену құқығын еншілей алады.
Олардың ара жігі заңда өзіне тән ерекшеліктерімен айқындалады.
Азаматтық кодекс жүйесінде құқықтың өзі меншік құқығы және басқалай заттық құқық болып бөлінеді. Оның соңғысына жерді пайдалану құқығы, шаруашылық жүргізу құқығы, оралымды басқару құқығы және басқа да заттық құқықтар (мысалы, сервитуттар) жатады.
1963 жылы қабылданған Азаматтық кодексте заттық құқық деген түсінік болған жоқ. Әрине, оның мәнісін де түсіну қиын емес, өйткені, кеңестік Азаматтық кодекс тұлға мен затты, меншік иесі мен меншік объектісін байланыстыратын құқықты елемеді.
Азаматтық кодексте меншік құқығы заттық құқықтың жалпы жүйесіндегі негізгі құқық институты бола тұрса да, түптеп келгенде ол заттық құқықтың бірі болып саналады. Заң шығарушы затқа ауыртпалық түсірумен қатар оған өкілеттілікті жүктейді. Мысалы, өзге заттық құқықтың субъектілері сол заттың меншіктен туатын ауыртпалығын көтереді немесе белгілі бір адамға меншік иесінің құқығын жүзеге асыру өкілеттігі беріледі. Барлық заттық құқықтарға меншік құқығына, сондай-ақ басқа да заттық құқықтардың табиғатына тән нәрсе, олардың шексіз (абсолютті) құқықтар қатарына жататындығы дей аламыз. Ал қоғам мүшелерінің бәрі бірдей шексіз (абсолютті) құқықпен қорғалады. Мысалы, азаматтың меншігіндегі машинаға ешкімнің тиісуге құқығы жоқ.
Цивилистика ғылымында зат адам еңбегімен жасалған, сондай-ақ табиғи күйінде кездесетін физикалық дене және адамның пайдалануына болатын сыртқы материалдық дүниенің нәрсесі деп түсіндіріледі.
Сонымен, заттық құқық дегеніміз -- өкілетті жақтың немесе өзге жақтардың заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын белгілі бір жаққа (жақтардың жиынтығына) тиесілі әртүрлі заттарға өз қалауы бойынша тікелей үстемдік (қожалық) ету құқығы болып табылады.
2. Кеңес заңдарыңда заттық құқық ережелері әрқилы болды. РСФСР-дің 1922 жылы қабылданып, Қазақстан Республикасы аумағында 1964 жылға дейін қолданылып келген Азаматтық кодексіңде заттық құқықтың -бөлімдері болған еді. Ол меншік құқығы, құрылыс салу құқығы және кепіл құқығы деп бөлінді. Мұндай бөлудің өзі иелену құқығының, меншік құқығы мен басқа біреудің заттарын иелену құқығының классикалық түрінен біршама ерекшеленді. Алайда, бұдан былай заңдық құқықты дамыту шектеліп қалды. Оған РСФСР-дің 1922 жылы қабылданған Азаматтық кодексінен затты нақтылы иеленуді алып тастауы (меншік құқығымен әркез сәйкес келмеуіне байланысты) оның дамуына кері әсерін тигізді. Екіншіден, бірқатар объектілердің айрықша мемлекет меншігіне айналуы да (жер және басқа табиғи ресурстар) оған себепкер болды. Заң заттарды қозғалатын және қозғалмайтын деп бөлуді қабылдамай тастады. Демек, заттар өндіріс құрал-жабдығы және тұтыну заттары деп бөлінетін жағдайға жетті де, ал жердің тек мемлекет меншігіне ауысуымен түсіндірілді. Міне, сондықтан да 1964 жылғы Азаматтық кодексте заттық құқық арнайы бекітілмей қалды, оған тек "Меншік құқығы" деген -бөлім енгізілді, бұл, сайып келгенде, социалистік меншікке қолайлы жағдай туғызу үшін жасалған болатын.
Жаңа Азаматтық кодексте заттық құқық меншік құқығы нормалары ретіңце көрініс тапты. Мұның өзі оның бұл құқықтармен заңдық табиғаты жағынан біртұтас екендігін дәлелдейді. Әрі бұл нормаларға тек аталған құқық еніп қана қоймай, сондай-ақ өзге де меншік түрлері, мысалы, меншік иесі болып табылмайтын адамдардың заттық құқықтары бекітілді (АК-тің 194 және 195-баптары).
Азаматтық кодекстің "Иелену мерзімі" деп аталатын 240-бабы негізінде иелену мен пайдаланудың жаңа заттық құқығы пайда болды. Біздің ойымызша, еңді иелену құқығының екі түрін бөліп қарауымыз керек: а) АК-тің 188 және 194-баптарына сәйкес меншік иесінің өзіне берілетін мүлікті иелену құқығы және меншік иесі болып табылмайтын адамдардың заттық құқықтары (АК-тің 195-бабы); ә) мерзімдік иелену құқығы, яғни мүліктің меншік иесі болып табылмайтын, бірақ мүлікті өзінің жеке қозғалмайтын мүлкіндей 15 жыл бойы, не өзге мүлікті кем дегенде 5 жыл адал және үдайы иеленген азамат немесе Заңды тұлға. АК-тің 240-бабының шарттары сақталса, мүлікке меншік құқығын (иелену мерзімін) алады.
3. Заттық құқықтар жөніндегі тиісті нормаларды екшей отырып, оның бірқатар белгілерін атап өтелік: заңда бекітілген заттық кұқықтың шектелген шеңбері; заттық құқықтардың шексіздігі (абсолюттік құқық); затқа тікелей үстемдік ету; затпен үздіксіз байланыс жасау; осыдан келіп "құқықтылықтың жалғасуы" өкілеттігі шығады; затты алудың заңды тәсілдерінің нақтылығы және нысанының ерекшелігі.
Заттық құқықтың тізбе шеңбері заңның өзімен айқындалған (АК-тің 188, 194, 195-баптары), яғни тұлғалардың өз беттерімен заттық құқықтың жаңа түрлерін жасауға хақысы жоқ. Айта кететін жайт, заттық құқықтың аясы тек Азаматтық кодекспен шектеліп қалмай, бұл кодекске енгізілмеген кейбір заттық құқықтар басқа заңдарда көрініс табуы мүмкін.
Заттық құқық шексіз (абсолюттік) құқық түрінде сипатталады. Демек, бұл барлық басқа субъектілердің аталған құқық өкілеттілігін жүзеге асыруына бөгет жасамау міндетін алға тартады. Шексіз (абсолюттік) құқыққа мазмұны жағынан қарама-қарсы түртан міндеттемелік құқық. Бұл құқық бойынша міндетті болатын бір ғана жақ немесе бірнеше жақтар. Бұл құқықтың сол міндетті болған субъектіге не міндетті субъектілерге ғана күші бар, сондықтан міндеттемелік құқықты бұзатын тек солар ғана болады. Мысалы, мәмілеге негізделген құқықтардың бәрі де міндеттемелік құқық болып табылады. Бұл құқықтарды орыңдауды мәміле бойынша сол міндеттерді мойнына алушылардан ғана талап етуге болады. Мысалы, затты беру, белгілі бір жұмысты орындау, т.т. міндеттер. Заттық құқық басқа құқықтардан өзінің объектісімен ерекшеленеді. Заттық құқықтың объектісіне жеке дара -- белгілі бір мүліктер жатады. Бір-біріне тектес заттар, сондай-ақ материалдық емес өзіндік игіліктер заттық құқықтың объектісі бола апмайды. Өйткені, заттық құқықтың өзіне тән қасиеті басқа біреудің иелігінен затты қайтару болып табылады әрі бұл затты сыйға беруге болмайды, заттай жүзеге асады.
Екінші жағынан алғанда, заттық құқықтың шексіз (абсолютті) сипаты басқа адамдармен қатынасқа түскеңде айқын көрінеді. Мәселен, олар меншік иесінің құқығына қол сұқпауға міндетті. Демек, заң меншік құқығын қорғай отырып, азаматтарға өз құқығын жүзеге асыруға бөгет жасамауына жағдай жасайды. Мысалы, меншік иесінің затты иелену немесе пайдалану құқығына заңсыз түрде бөгет жасау әрекеттерінің бәрі де жоғарыда айтылған міндетті бұзушылық болып табылады.
Заттық құқықтың маңызды белгісі оның затқа тікелей үстемдік етуі болып табылады. Мұның өзі құқық объектісі араға үтттінттті бір адамды салып үстемдік етпейді дегеңді білдіреді. Бұл арада затқа үстемдік толық күйінде болуы мүмкін, ал кейде заттық құқықтың шектелуіне орай шектелген түрінде де кездеседі.
Заттық құқықтың тағы бір ерекшелігі заттың иесі мүлкін басқа біреуге берген кезде өзінің құқығы иеленуші ретінде сақталын қалатындығы деуге болады. Азаматтық кодекстің 188-бабына сәйкес меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез келген әрекеттер жасауына, соның ішінде мүлын басқа адамдардың меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, бірақ өзі меншік иесі болып қала беруіне құқылы. Басқаша айтқанда, мүлікке меншік құқығы сақталады. Егер зат заңсыз иеленген болса, онда ол синдикацияланады, яғни меншік иесі өзінің заңсыз иеленген өз мүлкін талап етуге құқылы. Мысалы, кепілге салынған мүлікке құқық басқа тұлғаға құқықты мирасқорлық тәртібімен көшірілгенде кепіл сақталады (АК-тің 323-бабы). Заттық құқық мекемеш меншіктену құқығы басқа адамға ауысқан кезде бұл мекеме өзіне тиесілі мүлікке оралымды билік жүргізу құқығының сақталып қалуына байланысты заттық құқық та сақталады (АК-тің 208-бабы).
Заңда заттық құқықтың затты алудың заңды тәсілдерінің нақтылығы (АК-тің 7-бабының 4-тармақшасы, 198-203-баптары) мен қорғау нысанының ерекшелігі (АК-тің 260-261-баптары) көрсетілген.
4. Заттық құқықтың түрлері. Заттық құқық екі үлкен топқа бөлінеді: меншік құқығы және меншік иесі болып табынмайтын тұлғаның заттық құқығы. Азаматтық кодекстің 195-бабында заттық құқықтың үлгі тізімі келтірілген, бірақ онда бәрі бірдей қамтылмаған. Заттық құқыққа меншік құқығымен қоса жерді пайдалану құқығы, шаруашылық жүргізу құқығы, оралымды басқару құқығы, басқа да заттык, құқықтар жатады. Өзге заттық (құқыққа мекеме және қазыналық кәсіпорынның мүлікке билік етуде қатысты болуы мүмкін (АК-тің 206-бабы). Сондай-ақ отбасы мүшелерінің тұрғын үйді пайдалану құқығы ("Тұңғъш үй қатынастары туралы". ҚР Заңының 22-бабы) және жер қойнауын пайдалану құқығы ("Жер туралы" Қазақстан Республикасының Заңы, 2-бөлім), тағы басқалар заттық құқыққа қатысты бола алады.
Олардың субъектілеріне тән нәрсе, оны иеленіп, пайдаланып, билік еткенімен, мүліктің меншік иесі бола алмайды. Шаруашылық жүргізуге құқығы бар мемлекеттік кәсіпорындар, егер заң актілеріңде өзгеше көрсетілмеген болса, кәсіпорынның меншік иесінің немесе ол уәкілдік берген мемлекеттік органның келісімінсіз кәсіпкерлік қызметтің мына түрлерін жасатса: 1) өзіне тиесілі үйлерді, құрылыстарды, жабдықты және кәсіпорынның басқа да негізгі қорларын өзге адамдарға сатуға және беруге, айырбастауға, ұзақ мерзімді (үш жылдан астам) жалға беруге, уақытша тегін пайдалануға беруге; 2) филиалдар және енпгілес кәсіпорыңдар құруға, жеке кәсіпкермен бірге кәсіпорындар мен бірлескен өндірістер құруға, оларға өндірістік және ақша капиталын салуға; 3) жеке кәсіпкерлерге қарыз беріп, олар бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі белгілеген қайта қаржыландырудың ресми ставкасынан төмен сыйақымен (мүлдемен) төлетіп алуға; 4) үшінші тұлғалардың міндеттемелері бойынша кепілдеме немесе кепілдік беруге құқығы жоқ. (АК-тің 200-бабының 1-тармағы).
Рим құқығында бұл құқық "Басқа біреудің затына құқық" деп аталады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіңде заңдық құқықтың жіктелуі (классификациясы) толық түрде берілмеген. Әдебиетте заттық құқықтарды дәрежелеуге ұмтылыс бар. Айталық, Ю.К.Толстой құқықты мынадай түрге бөледі: белгілі бір мүлікке қатысты құқық (мысалы, жер учаскесіне); белгілі бір адамға қатысты құқық (мысалы, бөтен адамның үйінде өмір бойы тұру құқығы); жария мүлдеге байланысты бекітілген құқық (мысалы, жария сервитуттар); жеке мүлдені қорғау ушін бекітілген құқық (мысалы, жер учаскесін өмір бойы мұрагерлікпен иелену); белгілі шекгелген қатынаста бөтеннің затын пайдалануға берілген құқық (мысалы, сервитуттар); бөтеннің затына билік жасауға берілген құқық (мысалы, ипотека).
Л. В. Шенникова заттық құқықты өзінше жіктеп, оны мынадай топтарға бөледі: 1) меншік иесінің мүлкіне шаруашылық жүргізуге Заңды тұлғалардың заттық құқығы; 2) азаматтардың мүлкін белгілі бір шектеу шегінде пайдаланатын сервитуттық түрдегі құқық; 3) ұйымдар мен азаматтардың жер учаскесін паидаланудағы заттық құқықтары; 4) мүліктің кепілі туралы шарттағы кепіл ұстаушының өкілдігі. Заттық құқықтардың бұдан басқа да түрлері әр жағдайда кездесуі мүмкін (сот шешімімен, шарт бойынша және т.б.).
1.2 Меншік иесі болып табылмайтын тұлғалардың заттық құқықтары
1. Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан -- 2030" деп аталатын халыққа Жолдауында жеке меншік институттары жерге меншік арқылы беки түсетіндігі, сондай-ақ меншік құқығын қорғайтын заңдық жүйелердің құрылатындығы айтылған.
Заттық құқықты жіктеу әр заманда әрқалай жүзеге асты. Мысалы, орыс құқығында ол меншік, басқа біреудің затына құқық, кепіл, иелену деп бөлінді. Рим құқығында меншік, еркіндік (өз денесіне меншік құқығы), мұрагерлік, кепіл және басқа біреудің затына құқық оның соңғысына сервитуттар (жер және жеке), эмфитевзис (бөтен адамның ауыл шаруашылық жерін өндеу үшін пайдалану), суперфиций (бөтен қала учаскесінде құрылыс салу құқығы және сол құрылысты пайдалану) тәрізді заттық құқықтар болды..
Меншік құқығының заңдық жүйесін құру меншік иесі болып табылмайтын адамдардың құқылық тәртібін бекітіп, тағайындамайынша мүмкін болмайды.
Бұл орайда әңгімемізді жерді пайдалану мен сервитутқа қатысты заттық құқықтан бастамақшымыз. Шаруашылық жүргізу құқығы мен оралымды басқару құқығы "Мемлекеттік меншік құқығы" тарауында қаралады.
Жерді пайдалану құқығы -- заттық құқық бұрынғы Кеңес Азаматтық Заңдарыңда жерді пайдалану құқығыы заттық құқық болып есептелмеді. Қазақстан Республикасының "Жер туралы" Заңы мен жер пайдалану құқығына заттық құқық берілді. (Заңның 20-бабы). Бұл орайда меншік құқығынан басқа жер учаскесін және меншіктегі уақытша пайдалану құқығы, сервитуттар және басқа да заттық құқықтар пайда болды. "Жер туралы" Заңның 5-бабының 4-тармағына сәйкес жерді пайдалануға байла - нысты меншік құқықтар азаматтық заңдардың нормаларымен реттеледі, әрине, ол "Жер туралы" заңға қайшы келмеуі тиіс. Заң сондай-ақ "Жерге меншік құқығы, жер пайдалану құқығы және өзге де заттық құқықтар" деп аталатын арнайы бөлімді енгізген (Заңның ІІ-бөлімі).
Жерді пайдалану құқығы дегеніміз -- тұлғаның мемлекеттік меншігіндегі жер учаскесін өтеулі және (немесе) өтеусіз негізде мерзімсіз (жерді тұрақты пайдалану) немесе белгілі мерзім ішінде (жерді уақытша пайдалану) иелену және пайдалану құқығы.
Бұл анықтамада айтылғандай, жерді пайдалану құқығынан жеке меншік құқығы негізгі ерекшелікке ие. Өйткені, жеке меншік иесі жер учаскесін иеленеді, пайдаланады және оған билік етеді, ал жерді пайдаланушы болса берілген учаскеге ғана иелік жасап, пайдаланады. Ал жерге билік ету меншік иесі ретінде мемлекет құзырыңда болады. Оның үстіне заң жер пайдаланушыға жерді белгілі бір шекте пайдалану құқығын береді.
Жер пайдалану субъектілері "Жер туралы" Заңның 22-бабына сәйкес:
1)мемлекеттік және мемлекеттік емес;
2) ұлттық, шетелдік;
3) жеке және заңды тұлғалар;
4) тұрақты және уақытша;
5) бастапқы және кейінгі болып бөлінеді.
Мерзімі бойынша жер пайдалану түрақты (мерзімсіз) және уақытша болады.
Жерді тұрақты пайдалану құқығындағы жер учаскелері төмеңдегідей Мемлекеттік жер пайдаланушыларға: 1) кондоминиум объектілеріндегі үйлерді (құрылыстарды, ғимараттарды) үй-жайларды шаруашылық жүргізу құқығымен немесе оралымды басқару құқығымен иеленетін заңды тұлғаларға; 2) ауыл шаруашылық және орман шаруашылығы өндірісін жүзеге асыратын заңды тұлғаларға; 3) ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерінде жер пайдалануды жүзеге асыратын заңды тұлғаларға; 4) заң актілері көзделген өзге жағдайларда беріледі. Түрақты жер пайдалану құқығы шетелдік жер пайдаланушыларға тиесілі бола алмайды ("Жер туралы" Заңның 27-бабы). Жерді уақытша пайда - лану құқығы қысқа мерзімді (5 жылға дейін және ұзақ мерзімді 5 жылдан 49 жылға дейін) болуы мүмкін. Бастапқы ұзақ мерзімді ақылы жер пайдалану құқығы бар мемлекеттік емес жер пайдалануіыылар, егер заңда өзгеше белгіленбесе, өздеріне тиесілі жер учаскелерін (немесе олардың бір бөлігін) жалға (кіші жалға) немесе өтеусіз уақытша жер пайдалануға беруге, сондай-ақ өздеріне тиесілі уақытша жер пайдалану құқығын иелігінен шығаруға құқығы. Жер пайдалану құқығы былайша: 1) жер пайда - лану құқығын беру; 2) жер пайдалану құқығын тапсыру; 3) жер пайдалану құқығының әмбебап құқықтық мирасқорлық тәртібімен (мұраға қалдыру, Заңды тұлғаны қайта ұйымдастыру) ауысуы арқылы пайда болады. Жер пайдалану құқығын беру, басқа біреуге тапсыру және оның ауысуы жер учаскесінің нысаналы мақсатын ескере отырып жүзеге асырылуы тиіс.
Жер пайдалану құқығы: 1) мемлекеттік органдар актілері негізінде; 2) Азаматтық-құқықтық мәмілелердің негізінде; 3) заңдарда көзделген өзге де негіздерде пайда болады. Жер учаскесінің құқық объектісі ретінде белгілі бір аумағы, нақты мекені және сыртқы шекарасы болады.
Жер учаскелері өзінің құқықтық тәртібі бойынша жер пайда - лану объектісі ретінде шаруашылық бағыты, нысаналы мақсатты пайдаланылуы, жер пайдалану субъектісі, жерді пайдалану құқығының түрлеріне орай (тұрақты немесе уақытша, иеліктен шығарылатын немесе шығарылмайтын, өтеулі немесе өтеусіз алынатындығына байланысты) бір-бірінен ерекшеленеді. Жер пайдаланудың өзіне тән объектісі жалпы жер пайдаланудағы жер үлесі болып табылады. Жер үлесі дегеніміз -- жер учаскесіне құқықтар мен міндеттерге басқа тұлғалармен бірге қатысудың "Жер туралы" заңда және өзге де заң актілерінде белгіленген жағдайлар мен шарттарда бөлінуі, мүмкін сан жағынан анықталған үлесі болып табылады.
Жер пайдаланудың маңызы Азаматтық кодекстің 195-бабының 2-тармақшасында айқындалған. Жер пайдалану құқығына байланысты болатын ерекшеліктер жер пайдалану құқығының кімде болуына қатысты келеді. Мемлекеттік жер пайдаланушылар шаруашылық жүргізуге жерді алғаннан соң жер учаскесін иеленіп, пайдалануға құқық алады, оның өзі мақсатты пайдалану ціеңберінде жүзеге асады әрі ол жер бөлу акгісінде көрсетіледі. дл негізгі билік мемлекеттің қолыңца қала береді. Жерді алып, оралымды басқаруға құқығы бар жер пайдаланушылар, сондай-ақ жер учаскесін иеленеді және оны пайдаланады, бірақ билік тізгіні мемлекетте де, сонымен бірге меншік иесі болып табылатын мемлекеттік емес Заңды тұлғаларда да болады. Сонымен, мемлекепік жер пайдаланушының өзіне тиесілі жер пайдалану құқығын окшаулауға, сондай-ақ кепілдікке беруге хакысы жоқ, бұған жер учаскесіңде орналасқан жылжымайтын мүлікті белгіленген тәртіппен оқшаулауға не оның кепілдікке берілуіне байланысты жағдайлар қосылмайды. Мемлекеттік жер пайдаланушы өзінің қарауындағы жер учаскесін ұзақ мерзімді жалға беруіне болады, бірақ бұл орайда алдымен өкілетті орган ретінде мемлекеттен келісім алуы тиіс, ал өзіне тирсілі жер учаскесін біреуге тегін пайдалануға беруіне мүлдем рұқсат етілмейді, бұл тек қызмет -бабына орай жер учаскесін бөлгенде ғана мүмкін болады.
Жер учаскесін пайдалану заттық құқықтар осы учаске шекарасындағы, яғни аумағындағы топырақтың үстінгі қабат^тарына, түиық су тоғандарына, орман ағаштарына қолданылады.
Егер "Жер туралы" Заң мен өзге заң актІлеріңде өзгеше белгіленбесе, жер пайдаланушылардың: 1) жер учаскесін оның мақсатынан туъшдайтын мақсаткд пайдалана отырып, жерде дербес шаруашылық жүргізуге; 2) ауылшаруашылық және өзге де дақылдар егістеріне және отырғызылған көшеттерге, өндірілген ауылшаруашылық өнімі мен жер учаскесін пайдалану нәтижесінде алынған өзге де өнімді және оны өткізуден түскен табысқа меншік, шаруашылық жүргізу, оралымды басқару; 3) өз шаруашылығының қажеттері үшін жер учаскесінде бар қүмды, сазды, қиыріпық тасты және басқа да жалпы таралған пайдалы қазбаларды, шымтезекгі, екпелерді, жерүсті және жерасты суларын кейіннен мәмілелер жасасу ниетін көздемей, бегіленген тәртігшен пайдалану, сондай-ақ жердің өзге де пайдалы қасиеттерін пайдалану; 4) жер учаскесін мемлекеттік қажеттер үшін альт қойылған (сатып алынған) жағдайда келтірілген залалды толык көлемінде өтетіп алу; 5) меншік, шаруашылык жүргізу, оралымды басқару құқығымен жер учаскесінің нысаналы мақсатына кайшы келмейтін түрғын үйлер, өндірістік тұрмыстық және өзге де үйлер (құрылыстар, ғимараттар) салу;
белгіленген құрылыс, экологиялық, санитарлықгигиеналық өзге де меморациялық жұмыстар жүргізу, тоғандар мен өзге де суаттар жасау қүқысы бар ("Жер туралы" Заңның 47-бабының 1-тармағы).
"Жер туралы" Заңда жер пайдаланушылардың міндеттері тәртіптелген және жер учаскесіне пайдаланушыларға берілмейтін мәселелер де қаралған.
2. Жер пайдалану құқығын тоқтату негіздері. Жер пайдалану құқығын тоқтату заңда немесе шартта қаралған негізде жүзеге асады. "Жер туралы" Заңның 63-бабындағы тұжырымды келтіре кетелік: "Жер учаскесіне жер пайдалану құқығын: 1) жер учаскесін пайдалану құқығыш жер пайдаланушы басқа тұлғаларға иеліктен шығарып бергенде; 2) жер пайдаланушы жер пайдалану құқығынан бас тартқанда; 3) жер пайдалану құқығынан заң актілерінде көзделген өзге реттерде айрылғанда токтатылады".
Жер пайдалану құқығынан бас тартуға байланысты заң белгілі бір тәртіп қарастырған. Пайдаланушы алдымен өзі хабарлауы керек немесе өздеріне тиесілі жер учаскесіне құқықтарды сактауға ниет білдірмей, ол құқықтардан шеттетілгенін айқын дәлелдейтіндей басқа ісәрекеттер жасауы мүмкін жер пайдаланушы құқықтарынан бас тартқандығын айқын ісәрекет жағдайда (басқа жақка кету, учаскені ұзақ уақыт бойы пайдаланбау және т.б.) бұл учаскені жер кадастрын жүргізетін органдар иесіз мүлік ретінде есепке алын, жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын органға хабарлайды. Есепке алынғаннан кейін иесіз мүлж ретінде бір жыл өткен соң мұндай жер учаскесі жергілікгі атқару органдарының талабы бойынша сот шешімімен мемлекет меншігіне қайтарынады.
Жер пайдалану кұқыгынан бас тарту осы жерді пайдалану құқығын басқа адам сатып алғанға дейін, жер пайдаланушының жер учаскесіне қатысты құқықтары мен міндеттерін тоқтатуға әкеліп сокпайды.
Жалпы ереже бойынша, жер пайдаланушыдан жер учаскесін алуға (сатып алуға) жол берілмейді. Дейтұрғанмен, Заңда белгілі бір жағдайда оған рұқсат етіледі: 1) жер пайдаланушының міндеттемелері бойынша жер учаскесінің күнын өндіріп алу. Айта кетелік, бұл орайда жер пайдалану құқығы заңдарда көзделген тәртіппен ауысатын адамда алынған жер учаскесіне пайдалану құқығы пайда болған сәттен бастап тоқтатылады; 2) мемлекеттік қажеттілік үшін жерді пайдалануиіьщан алу (сатып алу); 3) мақсатты пайдаланбаған немесе Заңды бүзып пайдаланған жер учаскелерін жер пайдаланупшдан алу; 4) тәркілеу. Жасалған қылмысы үшін санкция түрінде жер пайдаланушыдан жер учаскесін Заңдарда көзделгендегідей сот арқылы тегін алу жағдайы да болады. Бұған коса жер пайдаланушының құқыған тоқтатуда мынадай негіздер болуы мүмкін: 1) жер учаскесі берілген мерзімнің аяқталуы; 2) жер учаскесі кепілде түрган жағдайларды коспағанда жер учаскесін жалға беру шартының немесе өтеусіз уақытша жер пайдалану шартының мерзімінен бұрын тоқтатылуы; 3) соларға баиланысты жер пайдаланушыға қызметтік жер үлесін беруге негіз болған еңбек қатынастарының токтатылуы.
3. Сервитуттар. Азаматтық кодекстегі сервитутты1 (латынның servituts деген сөзінен шықкан, "заттың қызмет етуі", дегенді білдіреді) бөтен меншікке болатын заттык құқықты (затты) немесе бөтеннің затын пайдалануды шектеу деп түсіну керек.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде сервитутка анықтама берілмеген, оны саралайтын арнайы тарау жок. Оған қарал, Азаматтық кодекс сервитутты мүлдем реттемейді екен деген ұғым тумауға тиіс. Азаматтық кодекстің 188-бабының 6-тармағында "Заң құжаттарында көзделген реттерде, жағдайлар мен шектерде меншік иесі өз мүлкін басқа адамдардың шекгеулі түрде пайдалануына жол беруге міндетті" деп апанық жазылған. Сонымен, қазіргі азаматтық заң сервитуттарға накты аныктама мен оның тізімін бермегенімен, бұл институпъщ өмірдің әркилы жағдайларына кеңінен қолдануға жалпы ережені бекіткенін айтсак та жеткілікті.
Қазақстан Республикасының казіргі заңдарыңда жер сервитуты деген түсінік кенінен мәлім, айталық, ол "Жер туралы" Заңда "Сервитугтар" деп аталатын дербес тарау бар.
Сервитуттың елеулі белгілерінің қатарына мыналар жатады: 1) өзге біреудің (бөтеннің) затына құқық, бұл жағдайда меншік құқығы бұзылмайды, меншік құқығышан ешқандай жеке өкілдік туындамайды, тек сервитутты жүзеге асыру мөлшеріңце ғана қажетті денгейде оған жол беріледі, тек шьщамдылық керек немесе ештеңе істемесе болғаны; 2) сервитуттың мақсаты -- белгілі бір тұлғаға оның алар пайдасы мен мүлдесі үшін жер учаскесін беру болып табылады (мысалы, бөтен біреудің үйіңде өмір бойы тұру құқығы); 3) сервитутқа билік ету құқығы менпгік иесінде калатындықтан, билік етуге жол берілмейді. "Жер туралы" Заңның 53-бабының 2-тармағына сәйкес сервитут мәміленің, оның ішінде сатып алусатудың және кепілге мәні салудың дербес нысанасы бола алмайды; 4) сервитугқа "жалғасу құқығы" төн. Мысалы, "Жер туралы" Заңда "Сервитут басқа тұлғаларға қамтамасыз етілуі үшін сервитут белгіленген құқықпен бірге ғана ауыса алады" деп ашық айтқан.
Сервитуттың субъектілері азамат, Заңды тұлға және мемлекет болып табылады. Сервитуттар заттық (жер) және жеке болып бөлінеді. Заттық (жер) сервитуттар белгілі бір тұлғаның пайдасына емес, белгілі бір жер учаскесінің пайдасына тағайындалады. Жеке тұлғаның қоршалмаған, жабық емес жер учаскелеріңце әркімнің қаңдай да бір рұқсатсыз еркін жүріптұруға хақысы бар. Мемлекет және мүлікті пайдалануда нормативтік шектеу кряды, айталық, көріігі құқығы тәрізді, онда ол жеке сервитут болып табылады. Мәселен, элекгр желісін көрші учаскесі арқылы тарту мұның айқын мысалы болып есептеледі.
Сервитуттар икемді және икемсіз болып жіктеледі. Икемді сервитуттарға меншік иесінің келісімімен оның иелігіне басқа тұлғаның кіруі жатады. Айталық, мал айдау, жер учаскесін зерттеу жұмыстарына пайдалану және т.б. Икемсіз сервитуттар дегеніміз меншік иесінің оған іргелес учаскені пайдалануда өзімен санасуын талап ету құқығы болып саналады. Оған, әсіресе, әуежайлар құқығы жатады, өйткені әуежай аумағына іргелес жерде көп қабатты үйлер мен құрылыстарды салғызбауды олар талап ете алады.
Сервитуттар заң күшінде немесе шартпен тағайындалады. Олар біржақты келісім болмаса, оны жүзеге асырудың көнелігімен көріне алады. "Жер туралы" Заңның 50-бабының 2-тармағына сәйкес бөтен жер учаскесін шектеулі нысаналы мақсатта пайдалану құқығы (сервитут) мынадай жағдайларда: 1) тікелей нормативтікқұқықтық актіден; 2) мүлделі тұлғаның жеке меншік иесімен немесе жер пайдаланушымен жасаған шартының негізінде; 3) жергілікгі атқарушы ррганның актісі негізінде; 4) сот шепгімі негізінде; 5) заң актілерінде көзделген өзге де жағдайларда пайда болуы мүмкін. Мысалы, уақытша (маусымды) пайдаланынатын мал айдау жолдары жеке меншік иелерінен немесе жер пайдаланушылардан жерді қайтарып алмай, өздерінің жерлерінен мал өтетін жеке мештк иелерімен немесе жер пайдаланушылармен келісе отырып, аудандық (аудан аумағыңда) немесе облыстық (екі немесе одан көп аудаңдардың аумағында) атқарушы орган -- акт мүлделі тұлғаның жеке меншік иесімен немесе жер пайдаланушымен шарт негізінде сервитут тағайындауын қарастыратын болса, ал сонғысы мұңцай шарт жасаудан бас тарта қалса, онда оны мүлделі жақ сотқа береді. Мұндай құжаттарды жергілікті атқару органдары да бекітілген тәртіппен қарай алады.
Сервитуттың объектісі қозғалмайтын мүлік болып табылады. Егер сервитут тікелей нормативтікқұқықтық актіден туындамайтын болса, оның пайда болуы, өзгертілуі және тоқтатылуы жылжымайтын мүлікке не онымен мәміле жасау құқықтарын тіркеу үшін белгіленген тәртіппен мемлекеттік тіркеуге жатады (АК-тің 118-бабының 2-тармағы).
С^рвитуттың мазмұнын заттық құқық ретінде оның Заңдық күші анықтайды. Өюлдігінің *нақты аумағы сервитут тағайындауды талап етуші тұлға мен менигік иесі немесе жер пайдалануіпы арасында жер учаскесіне байланысты жасалатын шартқа тағайыңцалады. "Жер туралы" Заңның 52-бабына сәйкес жеке меншік иесі немесе жер пайдаланушы көрші жер учаскесіне жеке менпгік немесе жер пайдалану қүқьиъшьщ объектісінен, ал қажет болған жағдайда, өзге учаскеге де жеке меншік немесе жер пайдалану құқығының субъектісінен осы учаскені шектеулі пайдалану құқығын беруді талап етуге құқылы.
Көрші немесе өзге жер учаскесін шектеулі пайдалану қүқьны мына мәселелерді қамтамасыз ете алады: 1) егер жеке менпгік иесінің немесе жер пайдаланушының өз учаскесіне басқа жолмен өтуге мүмкін болмаса, аса қиын болса немесе үлкен шығыңцарды талап етсе, көрші немесе өзге жер учаскесі арқылы жаяу немесе көлікпен жүріп өтуді; 2) қажетті электр қуаты, байланыс желілерін тарту және пайдалану, сумей, суғарумен, жылумен жабдықтауды, мелиорацияны және жеке меншік иесінің немесе жер пайдалануіпының көрші немесе өзге учаскеге сервитут белгіленбейінше қамтамасыз етуге болмайтын басқа мүктаждарын қамтамасыз ету үигін белгіленуі мүмкін.
Затқа меншік иесімен, яғни сервитут тағайындалған адам мен сервитутқа қүкъгқ алған тұлға арасындағы шарттық қатынастан мына мәселелер туындайды: 1) жер учаскесін шектеулі пайдалану құқығының субъектісі және меншік иесіне немесе жер пайдаланушыға сервитутқа байланысты барлық шығыңдарды өтеп тұруға тиісті ("Жер туралы" Заңның 52-бабының 4-тармағы); 2) сервитут үшін жасалған шартқа ақы белгіленуі мүмкін ("Жер туралы" Заңның 52-бабының 5-тармағы); 3) ауыртпалық түскен учаскенің міндеті өз учаскесіне белгілі бір бөтен әрекеттердің орын алуына рұқсат етуі болып табылады не ондай әрекеттерден бас тартуы керек. Мысалы, жер учаскесін іздестіру жұмыстары үшін пайдаланғанда ондай жұмыстарды жүргізу мерзімдері, орны, жерді пайдаланғаны үшін төлемдердің мөлшері шығынды өтеу және жерлерді нысаналы мақсатына сай пайдалануға жарамды күйге келтіру жөніндегі, сондай-ақ басқа да шаргтар іздестірушінің жеке меншік иесімен немесе жер пайдаланушымен жасаған шартында анықталады.
Сервитут та басқа да заттық құқықтар тәрізді заң бойынша тоқтатылады. Заң жер сервитуттарына қатысты оның тоқтатылуының екі жағдайын қарастырады: біріншіден, сервитут белгіленген себептердің жойылуына байланысты ол жеке ментттік иесінің немесе жер пайдаланушының талабы бойынша тоқтатылуы мүмкін; екіншіден, сервитуттың ауыртпалығы түскен жер учаскесі мұндай ауыртпалықтың салдарынан өзінің қолданылуы мақсатында пайдаланылмайтын реттерде жеке меншік иесі немесе жер пайдаланушы сервитугтың токтатылуын сот тәртібімен талап етуге құқылы ("Жер туралы" Заңның 57-бабы);
МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
2.1 Меншік құқығының анықтамасы мен мазмұны
Меншік қай қоғамның да сан қырлы өзекті мәселесі болып келді. Сондықтан да меншік құқығын құқық институты ретінде қараған кезде оны меншіктен шығатын экономикалық категория деп түсіну керек.
Меншік дегеніміздің өзі материалдық игіліктерді -- табиғаттың өнімдері мен еңбекті -- меншіктену әрі иеленуді білдіреді. Ол тарихи қоғамның ішкі айқындауы арқылы пайда болады.
Сонымен, меншік затты иелену, меншіктену екен, оның өзі заттың пайдалы қасиеттеріне орай жүзеге асады, демек, оны меншіктенген соң өндіріс барысында пайдаланып, оған билік етеді. Меншіктің экономикалық қатынасы құқық нормаларымен реттеліп, меншік құқығына айналады.
Әлемдік құқықтану доктринасы мен отандық заң ғылымы меншік құқығын объективті жағдайдағы меншік құқығы және субъективті жағдайдағы меншік құқығы деп бөледі.
Материалдық игіліктерді иелену, пайдалану және билік етуге байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтін азаматтық құқық нормалары жөнінде (кодекс, заңдар мен басқа да заңдық, нормативтік құжаттар) әңгіме болғанда шын мәнінде объективтік мағынадағы меншік құқығы, яғни меншіктің құқық институтын құрайтын нормалардың жиынтығы екенін көреміз (мысалы, АК-тің 188-276 баптары). Меншік құқығының объективті нормалары негізінде нақтылы меншік иесі өз қалауы бойынша өзіне тиесілі мүлікті пайдалануына және оған билік етуге құқылы екендігін, яғни сату-сатып алу, жалға беру және тағы басқа белгілі заңдық фактілерді жүзеге асыра алатындығын әңгіме еткенімізде меншік құқығының субъективті жағына тап боламыз (АК-тің 188-бабы).
Азаматтық кодекстің 188-бабында меншік құқығына мынадай анықтама берілген: "Меншік құқығы дегеніміз -- субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы". Бұл анықтама мейлінше дәл әрі ғылыми жағынан толық берілген. Өйткені, субъектіге "тиесілі" деген сөзбен шектеліп қалмай, мүліктеріне өз қалауынша иелену, пайдалану және билік ету құқығын береді. Меншік құқығына анықтаманы субъектінің мүлікке заңға сәйкес билік етуі, оны өзінің қалауынша пайдалануы деп түсіну керек. Яғни субъектінің затқа меншік кұқығы заттардың жиынтығын сипаттайды, айналадағылар бір заттың белгілі бір тұлғаның меншігі екендігін сол арқылы біледі. құқық институт жүйесінде ол қозғалмайтын мүлікке қатысты, сондықтан ол: сөзсіз және шектеусіз меншікке құқық -- делінеді. Жалпы құқық қозғалмайтын мүліктердің заттық-құқықтық титулдар (estates) жүйесін құруда үстемдік етуі заңдастырылған және оған толық құқылы. Осындай үстемдікке қол жеткізу арқылы меншік иесі заттың табиғат берген қасиеттерінің бәрін пайдаланып, оны өзгертуге, өндеуге, билік етуге, тіпті бөтен біреуге беруге, жойып жіберуіне толық құқы бар. Затқа заң арқылы үстемдікті тану заң құжаттарында көрсетілген шекте жүзеге асады, өйткені, затқа үстемдікті шектеу меншік иесінің еркіндігіне белгілі бір дәрежеде ықпалын тигізеді, демек, затқа меншік иесінің билігі шексіз болуы мүмкін емес. Сондықтан да Азаматтық кодекстің 188-бабындағы меншік құқығын шектеу мұндай құқықтың шексіз еместігін көрсетеді, сол себепті де тұлғаның өз иелігіндегі затты иелену, пайдалану және билік ету құқығы заң арқылы айқындалады. Меншік иесінің еркіндігін шектеу меншік иесінің өз өкілеттігін жүзеге асыруы басқа тұлғалар мен мемлекеттің құқықтарын және заңмен қорғалатын мүлделерін бұзбауға тиіс міндеттен туындайды. Мұндай құқықты немесе заңды мүддені бұзу басқа түрлерде де кездесуі мүмкін, айталық, меншік иесі өзінің монополиялық немесе басым жағдайларын пайдаланып, нарықта көрер көзге қиянатқа жол беруі мүмкін (АК-тің 11-бабының 3-тармағы). Міне, осындай теріс пиғылды әрекеттерге жол бермеу үшін де осындай талап заңға енгізілді. Меншік иесі өз құқықтарын жүзеге асырған кезде азаматтардың денсаулығы мен айналадағы ортаға келтірілу мүмкін зардаптарға жол бермеу шараларын қолдануға міндетті (АК-тің 188-бабының 4-тармағы).
Азаматтық кодекстің 188-бабында қаралған меншік құқығының иелену, пайдалану және билік ету тәрізді құрамдас бөліктерінен басқа оны заңмен қорғау да ескерілген. Мұндай құқық өзгенің құқығына тәуелді емес, меншік иесі өзінің мүлкін сақтауға, қорғауға, өзге адамдардың сырттан әрекет етпеуіне тыйым салуына хақысы бар. Егер осындай құқықтары бұзылып жатса, онда ол затты қайтарып алуға, қалпына келтіруге, келген залалдың орнын толтыруға құқылы.
Азаматтық кодекстің 188-бабының 5-тармағына сәйкес меншік құқығының мерзімі шексіз болады. Мүлікке меншік құқығы Азаматтық кодексте көзделген негіздер бойынша ғана ықтиярсыз тоқтатылуы мүмкін.
Меншік құқығының мазмұнын меншік иесіне тиесілі иелену, пайдалану және билік ету тәрізді өкілеттіктер құрайды. Бұл өкілеттіктердің әрқайсысы меншік құқығының қажетті элементтері болып табылады. Меншік иесі аталғандардың қай-қайсысын да үшінші бір тұлғаға бере алады, тіпті үш өкілеттіктің бәрін де беріп жіберіп, өзі меншік иесі болып қала алады. Мысалы, ол заттарын теміржол, әуежай және қонақ үйдің зат сақтайтын жеріне тапсырып, өз қарауындағы затты күзетшінің игілігіне береді.
Кейде заң талаптарына сәйкес меншік иесінен несие берушінің талабын "қанағаттандыру үшін мүлкі ықтиярсыз алынуы мүмкін, онда меншік иесі әлгі үш өкілеттіктен де айрылады. Бірақ ол мұндай жағдайда меншік иесі болып қала береді. Қарызын өтегеннен кейін мүлкін сатқаннан қалған қаржыны алуға құқылы, сөйтіп, заттарын кері қайтарғаннан соң оның пайдалану және билік ету өкілеттігін қалпына келтіреді.
Иелену қүқығы мүлікті нақты иелену мүмкіндігін заң жағынан толықтай қамтамасыз етуді жүзеге асырады. Ол меншік иесіне затқа іс жүзінде үстемдік етуге мүмкіндік беріп, затты пайдалану үшін маңызды алғышарт жасайды.
Заң иеленуді заңды, заңсыз, адал ниетті және арам ниетті деп бөледі. Егер мүлікті иелену заңды негізде жасаса, онда ол заңды иелену болып табылады. Яғни құқық негізінде меншік құқығы жүзеге асырылуы тиіс. Затты (мүлікті) заңсыз иелену, егер оны зорлықпен немесе заңнан жасырын жасаса, немесе заңсыз иеленуші затты кездейсоқ иеленіп, оны қайтару жөніндегі та - ланты кұлағына ілмесе, бұл да құқық бұзу деп есептеледі.
Германия Азаматтық заңының 903-параграфында "меншік иесі ... өзінің затына өз қалауы бойынша билік етеді" делінген. Швейцарияның Азаматтық кодексінде "заттың меншік иесі болып табылатын тұлға ... затқа өз қалауы бойынша билік ете алады" деп көрсетілген.
Триада (jus utendi, jus fniendi jus abutendi), меншік иесінің өкілеттіктерінің сипаттамасы болып табылады, рим құқығының ортағасырлық заңгерлері еңбектерінде оны кездестіре аласыз, ал шын мәнінде римдік жеке құқық меншік иесі өкілеттіктерінің тұтастай тізімін бере алған жоқ. Қазіргі ағылшын-саксон құқығы меншік иесінің 11 өкілеттігін қарастырады: 1) иелену құқығы, яғни игілікке нақты физикалық бақылау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
ЗАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ
1. Заттық құқықтың ұғымы және белгілері
1.2 Меншік иесі болып табылмайтын тұлғалардың заттық құқықтары
МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
2.1 Меншік құқығының анықтамасы мен мазмұны
2.2 Меншік құқығына ие болу негіздері және тоқтатылуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар негізінен мүліктік қатынастар болып табылады. Материалдық игіліктермен (мүлікпен, жұмыспен, қызмет көрсетумен, ақшамен, құнды қағаздар және басқа да мүліктермен) байланысы бар қоғамдық қатынастар мүліктік қатынастар деп аталады. Мұндай қатынастар иемдену немесе мүліктің тиістілігіне қарай (заттық қатынас), мүліктің бір адамнан екіншісіне ауысуы, өтуі (Міндеттемелік қатынас), меншік иесінің кайтыс болуына байланысты заттың тағдырын шешу (мұрагерлік қатынас) тәрізді қатынастар тұрғысынан көрінсе, онда олар азаматтық заңмен реттеледі. Бір сөзбен айтқанда, (мүліктік қатынас дегеніміз мүліктерді сатып алу, иемдену, басқа адамдарға беру мен пайдалану жөніндегі қатынас болып табылады.
Мүліктік құндылық қатынастарға ең алдымен қатысушылардың құн заңына сүйенетін мүліктік қатынастарының теңдігіне негізделген тауар-ақша қатынастары және өзге де қатынастар жатады десек, нарықтық экономика жағдайында тауар-ақша қатынасы азаматтық құқықты реттеудің негізгі өзегіне айналады.
Мүліктік қатынас адамдар арасындағы қатынас болғандықтан ол мүліктік емес қатынастармен біте қайнасып, ұштасып жатады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық заңдары мүліктік емес қатынастардың екі түрін, атап айтқанда, мүліктік қатынасқа байланысты мүліктік емес жеке қатынастар мен мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастарды реттейді. Мүліктік емес жеке қатынастың бірінші тобына мүліктік қатынаспен байланысы бар мүліктік емес жеке қатынастар жатады. Бұл жердегі "байланыстылық" деген сөз жеке қатынастардың мүлікке бағыныштылығын көрсетпейді, қайта қоғамдық қатынастардың біртұтас бірлікте болуын айқындайды (мәселен, авторлық, өнертабыс және т.б. қатынастар). Мысалы, бір ұйым басқа бір Заңды тұлғаның тауарлық белгісін заңсыз қолданса, онда ол әлгі тұлғаға зиянын тигізеді. Мүліктік емес қатынастан келіп, мәселен, шығарманың авторы үшін мүліктік қатынастың мүмкінділігі пайда болады. Сондықтан мүліктік қатынасқа байланысты мүліктік емес жеке қатынастар Азаматтық құқық нормаларымен тәртіптеледі.
Мүлік қатынасына байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастардың екінші түрі мүліктік қатынасқа қарағанда өзге фактілерге орай және басқа субъектілер арасында да туындайды. Ол жеке адамдар мен ұйымдарға ғана тән әрі олардан ажырамайтын игілік болып табылады, сондай-ақ онда мүлік мазмұны болмайды, ақшамен де бағалауға келмейді.
Мүліктік емес жеке қатынас Қазақстан Республикасы Конституциясымен реттеледі. Конституцияның II тарауы адам мен азаматтың ажырамайтын құқықтарына арналған. Сонымен Азаматтық құқыққа мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастардын мейлінше кең ауқымы енеді. Қорыта айтқанда, азаматтық құқық, міне осындай. Енді Азаматтық құқық обьектілеріжөніндегі мәселеге кеңінен тоқталайық.[1,11-бет]
Мен бұл жұмысымды ҚР Азаматтық кодексін және Ғ. Төлеуғалиев, С.Қ. Ынтымақов, Ғ. Жайлин сынды тұлғалардың еңбектерін және де т,б материялдарды пайдалана отырып жаздым.
ЗАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ
1. Заттық құқықтың ұғымы және белгілері
1. Заттық құқық деп белгілі бір тұлғаның өз қарамағындағы жеке заттарға үстемдік (қожалық) етуін айтады. Әдетте адамның затқа қатынасы әртүрлі болады, біріншіден, ол сол заттың меншік иесі, екіншіден, оны иеленуші, үшіншіден, өзгенің затын меншіктену құқығын еншілей алады.
Олардың ара жігі заңда өзіне тән ерекшеліктерімен айқындалады.
Азаматтық кодекс жүйесінде құқықтың өзі меншік құқығы және басқалай заттық құқық болып бөлінеді. Оның соңғысына жерді пайдалану құқығы, шаруашылық жүргізу құқығы, оралымды басқару құқығы және басқа да заттық құқықтар (мысалы, сервитуттар) жатады.
1963 жылы қабылданған Азаматтық кодексте заттық құқық деген түсінік болған жоқ. Әрине, оның мәнісін де түсіну қиын емес, өйткені, кеңестік Азаматтық кодекс тұлға мен затты, меншік иесі мен меншік объектісін байланыстыратын құқықты елемеді.
Азаматтық кодексте меншік құқығы заттық құқықтың жалпы жүйесіндегі негізгі құқық институты бола тұрса да, түптеп келгенде ол заттық құқықтың бірі болып саналады. Заң шығарушы затқа ауыртпалық түсірумен қатар оған өкілеттілікті жүктейді. Мысалы, өзге заттық құқықтың субъектілері сол заттың меншіктен туатын ауыртпалығын көтереді немесе белгілі бір адамға меншік иесінің құқығын жүзеге асыру өкілеттігі беріледі. Барлық заттық құқықтарға меншік құқығына, сондай-ақ басқа да заттық құқықтардың табиғатына тән нәрсе, олардың шексіз (абсолютті) құқықтар қатарына жататындығы дей аламыз. Ал қоғам мүшелерінің бәрі бірдей шексіз (абсолютті) құқықпен қорғалады. Мысалы, азаматтың меншігіндегі машинаға ешкімнің тиісуге құқығы жоқ.
Цивилистика ғылымында зат адам еңбегімен жасалған, сондай-ақ табиғи күйінде кездесетін физикалық дене және адамның пайдалануына болатын сыртқы материалдық дүниенің нәрсесі деп түсіндіріледі.
Сонымен, заттық құқық дегеніміз -- өкілетті жақтың немесе өзге жақтардың заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын белгілі бір жаққа (жақтардың жиынтығына) тиесілі әртүрлі заттарға өз қалауы бойынша тікелей үстемдік (қожалық) ету құқығы болып табылады.
2. Кеңес заңдарыңда заттық құқық ережелері әрқилы болды. РСФСР-дің 1922 жылы қабылданып, Қазақстан Республикасы аумағында 1964 жылға дейін қолданылып келген Азаматтық кодексіңде заттық құқықтың -бөлімдері болған еді. Ол меншік құқығы, құрылыс салу құқығы және кепіл құқығы деп бөлінді. Мұндай бөлудің өзі иелену құқығының, меншік құқығы мен басқа біреудің заттарын иелену құқығының классикалық түрінен біршама ерекшеленді. Алайда, бұдан былай заңдық құқықты дамыту шектеліп қалды. Оған РСФСР-дің 1922 жылы қабылданған Азаматтық кодексінен затты нақтылы иеленуді алып тастауы (меншік құқығымен әркез сәйкес келмеуіне байланысты) оның дамуына кері әсерін тигізді. Екіншіден, бірқатар объектілердің айрықша мемлекет меншігіне айналуы да (жер және басқа табиғи ресурстар) оған себепкер болды. Заң заттарды қозғалатын және қозғалмайтын деп бөлуді қабылдамай тастады. Демек, заттар өндіріс құрал-жабдығы және тұтыну заттары деп бөлінетін жағдайға жетті де, ал жердің тек мемлекет меншігіне ауысуымен түсіндірілді. Міне, сондықтан да 1964 жылғы Азаматтық кодексте заттық құқық арнайы бекітілмей қалды, оған тек "Меншік құқығы" деген -бөлім енгізілді, бұл, сайып келгенде, социалистік меншікке қолайлы жағдай туғызу үшін жасалған болатын.
Жаңа Азаматтық кодексте заттық құқық меншік құқығы нормалары ретіңце көрініс тапты. Мұның өзі оның бұл құқықтармен заңдық табиғаты жағынан біртұтас екендігін дәлелдейді. Әрі бұл нормаларға тек аталған құқық еніп қана қоймай, сондай-ақ өзге де меншік түрлері, мысалы, меншік иесі болып табылмайтын адамдардың заттық құқықтары бекітілді (АК-тің 194 және 195-баптары).
Азаматтық кодекстің "Иелену мерзімі" деп аталатын 240-бабы негізінде иелену мен пайдаланудың жаңа заттық құқығы пайда болды. Біздің ойымызша, еңді иелену құқығының екі түрін бөліп қарауымыз керек: а) АК-тің 188 және 194-баптарына сәйкес меншік иесінің өзіне берілетін мүлікті иелену құқығы және меншік иесі болып табылмайтын адамдардың заттық құқықтары (АК-тің 195-бабы); ә) мерзімдік иелену құқығы, яғни мүліктің меншік иесі болып табылмайтын, бірақ мүлікті өзінің жеке қозғалмайтын мүлкіндей 15 жыл бойы, не өзге мүлікті кем дегенде 5 жыл адал және үдайы иеленген азамат немесе Заңды тұлға. АК-тің 240-бабының шарттары сақталса, мүлікке меншік құқығын (иелену мерзімін) алады.
3. Заттық құқықтар жөніндегі тиісті нормаларды екшей отырып, оның бірқатар белгілерін атап өтелік: заңда бекітілген заттық кұқықтың шектелген шеңбері; заттық құқықтардың шексіздігі (абсолюттік құқық); затқа тікелей үстемдік ету; затпен үздіксіз байланыс жасау; осыдан келіп "құқықтылықтың жалғасуы" өкілеттігі шығады; затты алудың заңды тәсілдерінің нақтылығы және нысанының ерекшелігі.
Заттық құқықтың тізбе шеңбері заңның өзімен айқындалған (АК-тің 188, 194, 195-баптары), яғни тұлғалардың өз беттерімен заттық құқықтың жаңа түрлерін жасауға хақысы жоқ. Айта кететін жайт, заттық құқықтың аясы тек Азаматтық кодекспен шектеліп қалмай, бұл кодекске енгізілмеген кейбір заттық құқықтар басқа заңдарда көрініс табуы мүмкін.
Заттық құқық шексіз (абсолюттік) құқық түрінде сипатталады. Демек, бұл барлық басқа субъектілердің аталған құқық өкілеттілігін жүзеге асыруына бөгет жасамау міндетін алға тартады. Шексіз (абсолюттік) құқыққа мазмұны жағынан қарама-қарсы түртан міндеттемелік құқық. Бұл құқық бойынша міндетті болатын бір ғана жақ немесе бірнеше жақтар. Бұл құқықтың сол міндетті болған субъектіге не міндетті субъектілерге ғана күші бар, сондықтан міндеттемелік құқықты бұзатын тек солар ғана болады. Мысалы, мәмілеге негізделген құқықтардың бәрі де міндеттемелік құқық болып табылады. Бұл құқықтарды орыңдауды мәміле бойынша сол міндеттерді мойнына алушылардан ғана талап етуге болады. Мысалы, затты беру, белгілі бір жұмысты орындау, т.т. міндеттер. Заттық құқық басқа құқықтардан өзінің объектісімен ерекшеленеді. Заттық құқықтың объектісіне жеке дара -- белгілі бір мүліктер жатады. Бір-біріне тектес заттар, сондай-ақ материалдық емес өзіндік игіліктер заттық құқықтың объектісі бола апмайды. Өйткені, заттық құқықтың өзіне тән қасиеті басқа біреудің иелігінен затты қайтару болып табылады әрі бұл затты сыйға беруге болмайды, заттай жүзеге асады.
Екінші жағынан алғанда, заттық құқықтың шексіз (абсолютті) сипаты басқа адамдармен қатынасқа түскеңде айқын көрінеді. Мәселен, олар меншік иесінің құқығына қол сұқпауға міндетті. Демек, заң меншік құқығын қорғай отырып, азаматтарға өз құқығын жүзеге асыруға бөгет жасамауына жағдай жасайды. Мысалы, меншік иесінің затты иелену немесе пайдалану құқығына заңсыз түрде бөгет жасау әрекеттерінің бәрі де жоғарыда айтылған міндетті бұзушылық болып табылады.
Заттық құқықтың маңызды белгісі оның затқа тікелей үстемдік етуі болып табылады. Мұның өзі құқық объектісі араға үтттінттті бір адамды салып үстемдік етпейді дегеңді білдіреді. Бұл арада затқа үстемдік толық күйінде болуы мүмкін, ал кейде заттық құқықтың шектелуіне орай шектелген түрінде де кездеседі.
Заттық құқықтың тағы бір ерекшелігі заттың иесі мүлкін басқа біреуге берген кезде өзінің құқығы иеленуші ретінде сақталын қалатындығы деуге болады. Азаматтық кодекстің 188-бабына сәйкес меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез келген әрекеттер жасауына, соның ішінде мүлын басқа адамдардың меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, бірақ өзі меншік иесі болып қала беруіне құқылы. Басқаша айтқанда, мүлікке меншік құқығы сақталады. Егер зат заңсыз иеленген болса, онда ол синдикацияланады, яғни меншік иесі өзінің заңсыз иеленген өз мүлкін талап етуге құқылы. Мысалы, кепілге салынған мүлікке құқық басқа тұлғаға құқықты мирасқорлық тәртібімен көшірілгенде кепіл сақталады (АК-тің 323-бабы). Заттық құқық мекемеш меншіктену құқығы басқа адамға ауысқан кезде бұл мекеме өзіне тиесілі мүлікке оралымды билік жүргізу құқығының сақталып қалуына байланысты заттық құқық та сақталады (АК-тің 208-бабы).
Заңда заттық құқықтың затты алудың заңды тәсілдерінің нақтылығы (АК-тің 7-бабының 4-тармақшасы, 198-203-баптары) мен қорғау нысанының ерекшелігі (АК-тің 260-261-баптары) көрсетілген.
4. Заттық құқықтың түрлері. Заттық құқық екі үлкен топқа бөлінеді: меншік құқығы және меншік иесі болып табынмайтын тұлғаның заттық құқығы. Азаматтық кодекстің 195-бабында заттық құқықтың үлгі тізімі келтірілген, бірақ онда бәрі бірдей қамтылмаған. Заттық құқыққа меншік құқығымен қоса жерді пайдалану құқығы, шаруашылық жүргізу құқығы, оралымды басқару құқығы, басқа да заттык, құқықтар жатады. Өзге заттық (құқыққа мекеме және қазыналық кәсіпорынның мүлікке билік етуде қатысты болуы мүмкін (АК-тің 206-бабы). Сондай-ақ отбасы мүшелерінің тұрғын үйді пайдалану құқығы ("Тұңғъш үй қатынастары туралы". ҚР Заңының 22-бабы) және жер қойнауын пайдалану құқығы ("Жер туралы" Қазақстан Республикасының Заңы, 2-бөлім), тағы басқалар заттық құқыққа қатысты бола алады.
Олардың субъектілеріне тән нәрсе, оны иеленіп, пайдаланып, билік еткенімен, мүліктің меншік иесі бола алмайды. Шаруашылық жүргізуге құқығы бар мемлекеттік кәсіпорындар, егер заң актілеріңде өзгеше көрсетілмеген болса, кәсіпорынның меншік иесінің немесе ол уәкілдік берген мемлекеттік органның келісімінсіз кәсіпкерлік қызметтің мына түрлерін жасатса: 1) өзіне тиесілі үйлерді, құрылыстарды, жабдықты және кәсіпорынның басқа да негізгі қорларын өзге адамдарға сатуға және беруге, айырбастауға, ұзақ мерзімді (үш жылдан астам) жалға беруге, уақытша тегін пайдалануға беруге; 2) филиалдар және енпгілес кәсіпорыңдар құруға, жеке кәсіпкермен бірге кәсіпорындар мен бірлескен өндірістер құруға, оларға өндірістік және ақша капиталын салуға; 3) жеке кәсіпкерлерге қарыз беріп, олар бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі белгілеген қайта қаржыландырудың ресми ставкасынан төмен сыйақымен (мүлдемен) төлетіп алуға; 4) үшінші тұлғалардың міндеттемелері бойынша кепілдеме немесе кепілдік беруге құқығы жоқ. (АК-тің 200-бабының 1-тармағы).
Рим құқығында бұл құқық "Басқа біреудің затына құқық" деп аталады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіңде заңдық құқықтың жіктелуі (классификациясы) толық түрде берілмеген. Әдебиетте заттық құқықтарды дәрежелеуге ұмтылыс бар. Айталық, Ю.К.Толстой құқықты мынадай түрге бөледі: белгілі бір мүлікке қатысты құқық (мысалы, жер учаскесіне); белгілі бір адамға қатысты құқық (мысалы, бөтен адамның үйінде өмір бойы тұру құқығы); жария мүлдеге байланысты бекітілген құқық (мысалы, жария сервитуттар); жеке мүлдені қорғау ушін бекітілген құқық (мысалы, жер учаскесін өмір бойы мұрагерлікпен иелену); белгілі шекгелген қатынаста бөтеннің затын пайдалануға берілген құқық (мысалы, сервитуттар); бөтеннің затына билік жасауға берілген құқық (мысалы, ипотека).
Л. В. Шенникова заттық құқықты өзінше жіктеп, оны мынадай топтарға бөледі: 1) меншік иесінің мүлкіне шаруашылық жүргізуге Заңды тұлғалардың заттық құқығы; 2) азаматтардың мүлкін белгілі бір шектеу шегінде пайдаланатын сервитуттық түрдегі құқық; 3) ұйымдар мен азаматтардың жер учаскесін паидаланудағы заттық құқықтары; 4) мүліктің кепілі туралы шарттағы кепіл ұстаушының өкілдігі. Заттық құқықтардың бұдан басқа да түрлері әр жағдайда кездесуі мүмкін (сот шешімімен, шарт бойынша және т.б.).
1.2 Меншік иесі болып табылмайтын тұлғалардың заттық құқықтары
1. Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан -- 2030" деп аталатын халыққа Жолдауында жеке меншік институттары жерге меншік арқылы беки түсетіндігі, сондай-ақ меншік құқығын қорғайтын заңдық жүйелердің құрылатындығы айтылған.
Заттық құқықты жіктеу әр заманда әрқалай жүзеге асты. Мысалы, орыс құқығында ол меншік, басқа біреудің затына құқық, кепіл, иелену деп бөлінді. Рим құқығында меншік, еркіндік (өз денесіне меншік құқығы), мұрагерлік, кепіл және басқа біреудің затына құқық оның соңғысына сервитуттар (жер және жеке), эмфитевзис (бөтен адамның ауыл шаруашылық жерін өндеу үшін пайдалану), суперфиций (бөтен қала учаскесінде құрылыс салу құқығы және сол құрылысты пайдалану) тәрізді заттық құқықтар болды..
Меншік құқығының заңдық жүйесін құру меншік иесі болып табылмайтын адамдардың құқылық тәртібін бекітіп, тағайындамайынша мүмкін болмайды.
Бұл орайда әңгімемізді жерді пайдалану мен сервитутқа қатысты заттық құқықтан бастамақшымыз. Шаруашылық жүргізу құқығы мен оралымды басқару құқығы "Мемлекеттік меншік құқығы" тарауында қаралады.
Жерді пайдалану құқығы -- заттық құқық бұрынғы Кеңес Азаматтық Заңдарыңда жерді пайдалану құқығыы заттық құқық болып есептелмеді. Қазақстан Республикасының "Жер туралы" Заңы мен жер пайдалану құқығына заттық құқық берілді. (Заңның 20-бабы). Бұл орайда меншік құқығынан басқа жер учаскесін және меншіктегі уақытша пайдалану құқығы, сервитуттар және басқа да заттық құқықтар пайда болды. "Жер туралы" Заңның 5-бабының 4-тармағына сәйкес жерді пайдалануға байла - нысты меншік құқықтар азаматтық заңдардың нормаларымен реттеледі, әрине, ол "Жер туралы" заңға қайшы келмеуі тиіс. Заң сондай-ақ "Жерге меншік құқығы, жер пайдалану құқығы және өзге де заттық құқықтар" деп аталатын арнайы бөлімді енгізген (Заңның ІІ-бөлімі).
Жерді пайдалану құқығы дегеніміз -- тұлғаның мемлекеттік меншігіндегі жер учаскесін өтеулі және (немесе) өтеусіз негізде мерзімсіз (жерді тұрақты пайдалану) немесе белгілі мерзім ішінде (жерді уақытша пайдалану) иелену және пайдалану құқығы.
Бұл анықтамада айтылғандай, жерді пайдалану құқығынан жеке меншік құқығы негізгі ерекшелікке ие. Өйткені, жеке меншік иесі жер учаскесін иеленеді, пайдаланады және оған билік етеді, ал жерді пайдаланушы болса берілген учаскеге ғана иелік жасап, пайдаланады. Ал жерге билік ету меншік иесі ретінде мемлекет құзырыңда болады. Оның үстіне заң жер пайдаланушыға жерді белгілі бір шекте пайдалану құқығын береді.
Жер пайдалану субъектілері "Жер туралы" Заңның 22-бабына сәйкес:
1)мемлекеттік және мемлекеттік емес;
2) ұлттық, шетелдік;
3) жеке және заңды тұлғалар;
4) тұрақты және уақытша;
5) бастапқы және кейінгі болып бөлінеді.
Мерзімі бойынша жер пайдалану түрақты (мерзімсіз) және уақытша болады.
Жерді тұрақты пайдалану құқығындағы жер учаскелері төмеңдегідей Мемлекеттік жер пайдаланушыларға: 1) кондоминиум объектілеріндегі үйлерді (құрылыстарды, ғимараттарды) үй-жайларды шаруашылық жүргізу құқығымен немесе оралымды басқару құқығымен иеленетін заңды тұлғаларға; 2) ауыл шаруашылық және орман шаруашылығы өндірісін жүзеге асыратын заңды тұлғаларға; 3) ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерінде жер пайдалануды жүзеге асыратын заңды тұлғаларға; 4) заң актілері көзделген өзге жағдайларда беріледі. Түрақты жер пайдалану құқығы шетелдік жер пайдаланушыларға тиесілі бола алмайды ("Жер туралы" Заңның 27-бабы). Жерді уақытша пайда - лану құқығы қысқа мерзімді (5 жылға дейін және ұзақ мерзімді 5 жылдан 49 жылға дейін) болуы мүмкін. Бастапқы ұзақ мерзімді ақылы жер пайдалану құқығы бар мемлекеттік емес жер пайдалануіыылар, егер заңда өзгеше белгіленбесе, өздеріне тиесілі жер учаскелерін (немесе олардың бір бөлігін) жалға (кіші жалға) немесе өтеусіз уақытша жер пайдалануға беруге, сондай-ақ өздеріне тиесілі уақытша жер пайдалану құқығын иелігінен шығаруға құқығы. Жер пайдалану құқығы былайша: 1) жер пайда - лану құқығын беру; 2) жер пайдалану құқығын тапсыру; 3) жер пайдалану құқығының әмбебап құқықтық мирасқорлық тәртібімен (мұраға қалдыру, Заңды тұлғаны қайта ұйымдастыру) ауысуы арқылы пайда болады. Жер пайдалану құқығын беру, басқа біреуге тапсыру және оның ауысуы жер учаскесінің нысаналы мақсатын ескере отырып жүзеге асырылуы тиіс.
Жер пайдалану құқығы: 1) мемлекеттік органдар актілері негізінде; 2) Азаматтық-құқықтық мәмілелердің негізінде; 3) заңдарда көзделген өзге де негіздерде пайда болады. Жер учаскесінің құқық объектісі ретінде белгілі бір аумағы, нақты мекені және сыртқы шекарасы болады.
Жер учаскелері өзінің құқықтық тәртібі бойынша жер пайда - лану объектісі ретінде шаруашылық бағыты, нысаналы мақсатты пайдаланылуы, жер пайдалану субъектісі, жерді пайдалану құқығының түрлеріне орай (тұрақты немесе уақытша, иеліктен шығарылатын немесе шығарылмайтын, өтеулі немесе өтеусіз алынатындығына байланысты) бір-бірінен ерекшеленеді. Жер пайдаланудың өзіне тән объектісі жалпы жер пайдаланудағы жер үлесі болып табылады. Жер үлесі дегеніміз -- жер учаскесіне құқықтар мен міндеттерге басқа тұлғалармен бірге қатысудың "Жер туралы" заңда және өзге де заң актілерінде белгіленген жағдайлар мен шарттарда бөлінуі, мүмкін сан жағынан анықталған үлесі болып табылады.
Жер пайдаланудың маңызы Азаматтық кодекстің 195-бабының 2-тармақшасында айқындалған. Жер пайдалану құқығына байланысты болатын ерекшеліктер жер пайдалану құқығының кімде болуына қатысты келеді. Мемлекеттік жер пайдаланушылар шаруашылық жүргізуге жерді алғаннан соң жер учаскесін иеленіп, пайдалануға құқық алады, оның өзі мақсатты пайдалану ціеңберінде жүзеге асады әрі ол жер бөлу акгісінде көрсетіледі. дл негізгі билік мемлекеттің қолыңца қала береді. Жерді алып, оралымды басқаруға құқығы бар жер пайдаланушылар, сондай-ақ жер учаскесін иеленеді және оны пайдаланады, бірақ билік тізгіні мемлекетте де, сонымен бірге меншік иесі болып табылатын мемлекеттік емес Заңды тұлғаларда да болады. Сонымен, мемлекепік жер пайдаланушының өзіне тиесілі жер пайдалану құқығын окшаулауға, сондай-ақ кепілдікке беруге хакысы жоқ, бұған жер учаскесіңде орналасқан жылжымайтын мүлікті белгіленген тәртіппен оқшаулауға не оның кепілдікке берілуіне байланысты жағдайлар қосылмайды. Мемлекеттік жер пайдаланушы өзінің қарауындағы жер учаскесін ұзақ мерзімді жалға беруіне болады, бірақ бұл орайда алдымен өкілетті орган ретінде мемлекеттен келісім алуы тиіс, ал өзіне тирсілі жер учаскесін біреуге тегін пайдалануға беруіне мүлдем рұқсат етілмейді, бұл тек қызмет -бабына орай жер учаскесін бөлгенде ғана мүмкін болады.
Жер учаскесін пайдалану заттық құқықтар осы учаске шекарасындағы, яғни аумағындағы топырақтың үстінгі қабат^тарына, түиық су тоғандарына, орман ағаштарына қолданылады.
Егер "Жер туралы" Заң мен өзге заң актІлеріңде өзгеше белгіленбесе, жер пайдаланушылардың: 1) жер учаскесін оның мақсатынан туъшдайтын мақсаткд пайдалана отырып, жерде дербес шаруашылық жүргізуге; 2) ауылшаруашылық және өзге де дақылдар егістеріне және отырғызылған көшеттерге, өндірілген ауылшаруашылық өнімі мен жер учаскесін пайдалану нәтижесінде алынған өзге де өнімді және оны өткізуден түскен табысқа меншік, шаруашылық жүргізу, оралымды басқару; 3) өз шаруашылығының қажеттері үшін жер учаскесінде бар қүмды, сазды, қиыріпық тасты және басқа да жалпы таралған пайдалы қазбаларды, шымтезекгі, екпелерді, жерүсті және жерасты суларын кейіннен мәмілелер жасасу ниетін көздемей, бегіленген тәртігшен пайдалану, сондай-ақ жердің өзге де пайдалы қасиеттерін пайдалану; 4) жер учаскесін мемлекеттік қажеттер үшін альт қойылған (сатып алынған) жағдайда келтірілген залалды толык көлемінде өтетіп алу; 5) меншік, шаруашылык жүргізу, оралымды басқару құқығымен жер учаскесінің нысаналы мақсатына кайшы келмейтін түрғын үйлер, өндірістік тұрмыстық және өзге де үйлер (құрылыстар, ғимараттар) салу;
белгіленген құрылыс, экологиялық, санитарлықгигиеналық өзге де меморациялық жұмыстар жүргізу, тоғандар мен өзге де суаттар жасау қүқысы бар ("Жер туралы" Заңның 47-бабының 1-тармағы).
"Жер туралы" Заңда жер пайдаланушылардың міндеттері тәртіптелген және жер учаскесіне пайдаланушыларға берілмейтін мәселелер де қаралған.
2. Жер пайдалану құқығын тоқтату негіздері. Жер пайдалану құқығын тоқтату заңда немесе шартта қаралған негізде жүзеге асады. "Жер туралы" Заңның 63-бабындағы тұжырымды келтіре кетелік: "Жер учаскесіне жер пайдалану құқығын: 1) жер учаскесін пайдалану құқығыш жер пайдаланушы басқа тұлғаларға иеліктен шығарып бергенде; 2) жер пайдаланушы жер пайдалану құқығынан бас тартқанда; 3) жер пайдалану құқығынан заң актілерінде көзделген өзге реттерде айрылғанда токтатылады".
Жер пайдалану құқығынан бас тартуға байланысты заң белгілі бір тәртіп қарастырған. Пайдаланушы алдымен өзі хабарлауы керек немесе өздеріне тиесілі жер учаскесіне құқықтарды сактауға ниет білдірмей, ол құқықтардан шеттетілгенін айқын дәлелдейтіндей басқа ісәрекеттер жасауы мүмкін жер пайдаланушы құқықтарынан бас тартқандығын айқын ісәрекет жағдайда (басқа жақка кету, учаскені ұзақ уақыт бойы пайдаланбау және т.б.) бұл учаскені жер кадастрын жүргізетін органдар иесіз мүлік ретінде есепке алын, жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын органға хабарлайды. Есепке алынғаннан кейін иесіз мүлж ретінде бір жыл өткен соң мұндай жер учаскесі жергілікгі атқару органдарының талабы бойынша сот шешімімен мемлекет меншігіне қайтарынады.
Жер пайдалану кұқыгынан бас тарту осы жерді пайдалану құқығын басқа адам сатып алғанға дейін, жер пайдаланушының жер учаскесіне қатысты құқықтары мен міндеттерін тоқтатуға әкеліп сокпайды.
Жалпы ереже бойынша, жер пайдаланушыдан жер учаскесін алуға (сатып алуға) жол берілмейді. Дейтұрғанмен, Заңда белгілі бір жағдайда оған рұқсат етіледі: 1) жер пайдаланушының міндеттемелері бойынша жер учаскесінің күнын өндіріп алу. Айта кетелік, бұл орайда жер пайдалану құқығы заңдарда көзделген тәртіппен ауысатын адамда алынған жер учаскесіне пайдалану құқығы пайда болған сәттен бастап тоқтатылады; 2) мемлекеттік қажеттілік үшін жерді пайдалануиіьщан алу (сатып алу); 3) мақсатты пайдаланбаған немесе Заңды бүзып пайдаланған жер учаскелерін жер пайдаланупшдан алу; 4) тәркілеу. Жасалған қылмысы үшін санкция түрінде жер пайдаланушыдан жер учаскесін Заңдарда көзделгендегідей сот арқылы тегін алу жағдайы да болады. Бұған коса жер пайдаланушының құқыған тоқтатуда мынадай негіздер болуы мүмкін: 1) жер учаскесі берілген мерзімнің аяқталуы; 2) жер учаскесі кепілде түрган жағдайларды коспағанда жер учаскесін жалға беру шартының немесе өтеусіз уақытша жер пайдалану шартының мерзімінен бұрын тоқтатылуы; 3) соларға баиланысты жер пайдаланушыға қызметтік жер үлесін беруге негіз болған еңбек қатынастарының токтатылуы.
3. Сервитуттар. Азаматтық кодекстегі сервитутты1 (латынның servituts деген сөзінен шықкан, "заттың қызмет етуі", дегенді білдіреді) бөтен меншікке болатын заттык құқықты (затты) немесе бөтеннің затын пайдалануды шектеу деп түсіну керек.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде сервитутка анықтама берілмеген, оны саралайтын арнайы тарау жок. Оған қарал, Азаматтық кодекс сервитутты мүлдем реттемейді екен деген ұғым тумауға тиіс. Азаматтық кодекстің 188-бабының 6-тармағында "Заң құжаттарында көзделген реттерде, жағдайлар мен шектерде меншік иесі өз мүлкін басқа адамдардың шекгеулі түрде пайдалануына жол беруге міндетті" деп апанық жазылған. Сонымен, қазіргі азаматтық заң сервитуттарға накты аныктама мен оның тізімін бермегенімен, бұл институпъщ өмірдің әркилы жағдайларына кеңінен қолдануға жалпы ережені бекіткенін айтсак та жеткілікті.
Қазақстан Республикасының казіргі заңдарыңда жер сервитуты деген түсінік кенінен мәлім, айталық, ол "Жер туралы" Заңда "Сервитугтар" деп аталатын дербес тарау бар.
Сервитуттың елеулі белгілерінің қатарына мыналар жатады: 1) өзге біреудің (бөтеннің) затына құқық, бұл жағдайда меншік құқығы бұзылмайды, меншік құқығышан ешқандай жеке өкілдік туындамайды, тек сервитутты жүзеге асыру мөлшеріңце ғана қажетті денгейде оған жол беріледі, тек шьщамдылық керек немесе ештеңе істемесе болғаны; 2) сервитуттың мақсаты -- белгілі бір тұлғаға оның алар пайдасы мен мүлдесі үшін жер учаскесін беру болып табылады (мысалы, бөтен біреудің үйіңде өмір бойы тұру құқығы); 3) сервитутқа билік ету құқығы менпгік иесінде калатындықтан, билік етуге жол берілмейді. "Жер туралы" Заңның 53-бабының 2-тармағына сәйкес сервитут мәміленің, оның ішінде сатып алусатудың және кепілге мәні салудың дербес нысанасы бола алмайды; 4) сервитугқа "жалғасу құқығы" төн. Мысалы, "Жер туралы" Заңда "Сервитут басқа тұлғаларға қамтамасыз етілуі үшін сервитут белгіленген құқықпен бірге ғана ауыса алады" деп ашық айтқан.
Сервитуттың субъектілері азамат, Заңды тұлға және мемлекет болып табылады. Сервитуттар заттық (жер) және жеке болып бөлінеді. Заттық (жер) сервитуттар белгілі бір тұлғаның пайдасына емес, белгілі бір жер учаскесінің пайдасына тағайындалады. Жеке тұлғаның қоршалмаған, жабық емес жер учаскелеріңце әркімнің қаңдай да бір рұқсатсыз еркін жүріптұруға хақысы бар. Мемлекет және мүлікті пайдалануда нормативтік шектеу кряды, айталық, көріігі құқығы тәрізді, онда ол жеке сервитут болып табылады. Мәселен, элекгр желісін көрші учаскесі арқылы тарту мұның айқын мысалы болып есептеледі.
Сервитуттар икемді және икемсіз болып жіктеледі. Икемді сервитуттарға меншік иесінің келісімімен оның иелігіне басқа тұлғаның кіруі жатады. Айталық, мал айдау, жер учаскесін зерттеу жұмыстарына пайдалану және т.б. Икемсіз сервитуттар дегеніміз меншік иесінің оған іргелес учаскені пайдалануда өзімен санасуын талап ету құқығы болып саналады. Оған, әсіресе, әуежайлар құқығы жатады, өйткені әуежай аумағына іргелес жерде көп қабатты үйлер мен құрылыстарды салғызбауды олар талап ете алады.
Сервитуттар заң күшінде немесе шартпен тағайындалады. Олар біржақты келісім болмаса, оны жүзеге асырудың көнелігімен көріне алады. "Жер туралы" Заңның 50-бабының 2-тармағына сәйкес бөтен жер учаскесін шектеулі нысаналы мақсатта пайдалану құқығы (сервитут) мынадай жағдайларда: 1) тікелей нормативтікқұқықтық актіден; 2) мүлделі тұлғаның жеке меншік иесімен немесе жер пайдаланушымен жасаған шартының негізінде; 3) жергілікгі атқарушы ррганның актісі негізінде; 4) сот шепгімі негізінде; 5) заң актілерінде көзделген өзге де жағдайларда пайда болуы мүмкін. Мысалы, уақытша (маусымды) пайдаланынатын мал айдау жолдары жеке меншік иелерінен немесе жер пайдаланушылардан жерді қайтарып алмай, өздерінің жерлерінен мал өтетін жеке мештк иелерімен немесе жер пайдаланушылармен келісе отырып, аудандық (аудан аумағыңда) немесе облыстық (екі немесе одан көп аудаңдардың аумағында) атқарушы орган -- акт мүлделі тұлғаның жеке меншік иесімен немесе жер пайдаланушымен шарт негізінде сервитут тағайындауын қарастыратын болса, ал сонғысы мұңцай шарт жасаудан бас тарта қалса, онда оны мүлделі жақ сотқа береді. Мұндай құжаттарды жергілікті атқару органдары да бекітілген тәртіппен қарай алады.
Сервитуттың объектісі қозғалмайтын мүлік болып табылады. Егер сервитут тікелей нормативтікқұқықтық актіден туындамайтын болса, оның пайда болуы, өзгертілуі және тоқтатылуы жылжымайтын мүлікке не онымен мәміле жасау құқықтарын тіркеу үшін белгіленген тәртіппен мемлекеттік тіркеуге жатады (АК-тің 118-бабының 2-тармағы).
С^рвитуттың мазмұнын заттық құқық ретінде оның Заңдық күші анықтайды. Өюлдігінің *нақты аумағы сервитут тағайындауды талап етуші тұлға мен менигік иесі немесе жер пайдалануіпы арасында жер учаскесіне байланысты жасалатын шартқа тағайыңцалады. "Жер туралы" Заңның 52-бабына сәйкес жеке меншік иесі немесе жер пайдаланушы көрші жер учаскесіне жеке менпгік немесе жер пайдалану қүқьиъшьщ объектісінен, ал қажет болған жағдайда, өзге учаскеге де жеке меншік немесе жер пайдалану құқығының субъектісінен осы учаскені шектеулі пайдалану құқығын беруді талап етуге құқылы.
Көрші немесе өзге жер учаскесін шектеулі пайдалану қүқьны мына мәселелерді қамтамасыз ете алады: 1) егер жеке менпгік иесінің немесе жер пайдаланушының өз учаскесіне басқа жолмен өтуге мүмкін болмаса, аса қиын болса немесе үлкен шығыңцарды талап етсе, көрші немесе өзге жер учаскесі арқылы жаяу немесе көлікпен жүріп өтуді; 2) қажетті электр қуаты, байланыс желілерін тарту және пайдалану, сумей, суғарумен, жылумен жабдықтауды, мелиорацияны және жеке меншік иесінің немесе жер пайдалануіпының көрші немесе өзге учаскеге сервитут белгіленбейінше қамтамасыз етуге болмайтын басқа мүктаждарын қамтамасыз ету үигін белгіленуі мүмкін.
Затқа меншік иесімен, яғни сервитут тағайындалған адам мен сервитутқа қүкъгқ алған тұлға арасындағы шарттық қатынастан мына мәселелер туындайды: 1) жер учаскесін шектеулі пайдалану құқығының субъектісі және меншік иесіне немесе жер пайдаланушыға сервитутқа байланысты барлық шығыңдарды өтеп тұруға тиісті ("Жер туралы" Заңның 52-бабының 4-тармағы); 2) сервитут үшін жасалған шартқа ақы белгіленуі мүмкін ("Жер туралы" Заңның 52-бабының 5-тармағы); 3) ауыртпалық түскен учаскенің міндеті өз учаскесіне белгілі бір бөтен әрекеттердің орын алуына рұқсат етуі болып табылады не ондай әрекеттерден бас тартуы керек. Мысалы, жер учаскесін іздестіру жұмыстары үшін пайдаланғанда ондай жұмыстарды жүргізу мерзімдері, орны, жерді пайдаланғаны үшін төлемдердің мөлшері шығынды өтеу және жерлерді нысаналы мақсатына сай пайдалануға жарамды күйге келтіру жөніндегі, сондай-ақ басқа да шаргтар іздестірушінің жеке меншік иесімен немесе жер пайдаланушымен жасаған шартында анықталады.
Сервитут та басқа да заттық құқықтар тәрізді заң бойынша тоқтатылады. Заң жер сервитуттарына қатысты оның тоқтатылуының екі жағдайын қарастырады: біріншіден, сервитут белгіленген себептердің жойылуына байланысты ол жеке ментттік иесінің немесе жер пайдаланушының талабы бойынша тоқтатылуы мүмкін; екіншіден, сервитуттың ауыртпалығы түскен жер учаскесі мұндай ауыртпалықтың салдарынан өзінің қолданылуы мақсатында пайдаланылмайтын реттерде жеке меншік иесі немесе жер пайдаланушы сервитугтың токтатылуын сот тәртібімен талап етуге құқылы ("Жер туралы" Заңның 57-бабы);
МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
2.1 Меншік құқығының анықтамасы мен мазмұны
Меншік қай қоғамның да сан қырлы өзекті мәселесі болып келді. Сондықтан да меншік құқығын құқық институты ретінде қараған кезде оны меншіктен шығатын экономикалық категория деп түсіну керек.
Меншік дегеніміздің өзі материалдық игіліктерді -- табиғаттың өнімдері мен еңбекті -- меншіктену әрі иеленуді білдіреді. Ол тарихи қоғамның ішкі айқындауы арқылы пайда болады.
Сонымен, меншік затты иелену, меншіктену екен, оның өзі заттың пайдалы қасиеттеріне орай жүзеге асады, демек, оны меншіктенген соң өндіріс барысында пайдаланып, оған билік етеді. Меншіктің экономикалық қатынасы құқық нормаларымен реттеліп, меншік құқығына айналады.
Әлемдік құқықтану доктринасы мен отандық заң ғылымы меншік құқығын объективті жағдайдағы меншік құқығы және субъективті жағдайдағы меншік құқығы деп бөледі.
Материалдық игіліктерді иелену, пайдалану және билік етуге байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтін азаматтық құқық нормалары жөнінде (кодекс, заңдар мен басқа да заңдық, нормативтік құжаттар) әңгіме болғанда шын мәнінде объективтік мағынадағы меншік құқығы, яғни меншіктің құқық институтын құрайтын нормалардың жиынтығы екенін көреміз (мысалы, АК-тің 188-276 баптары). Меншік құқығының объективті нормалары негізінде нақтылы меншік иесі өз қалауы бойынша өзіне тиесілі мүлікті пайдалануына және оған билік етуге құқылы екендігін, яғни сату-сатып алу, жалға беру және тағы басқа белгілі заңдық фактілерді жүзеге асыра алатындығын әңгіме еткенімізде меншік құқығының субъективті жағына тап боламыз (АК-тің 188-бабы).
Азаматтық кодекстің 188-бабында меншік құқығына мынадай анықтама берілген: "Меншік құқығы дегеніміз -- субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы". Бұл анықтама мейлінше дәл әрі ғылыми жағынан толық берілген. Өйткені, субъектіге "тиесілі" деген сөзбен шектеліп қалмай, мүліктеріне өз қалауынша иелену, пайдалану және билік ету құқығын береді. Меншік құқығына анықтаманы субъектінің мүлікке заңға сәйкес билік етуі, оны өзінің қалауынша пайдалануы деп түсіну керек. Яғни субъектінің затқа меншік кұқығы заттардың жиынтығын сипаттайды, айналадағылар бір заттың белгілі бір тұлғаның меншігі екендігін сол арқылы біледі. құқық институт жүйесінде ол қозғалмайтын мүлікке қатысты, сондықтан ол: сөзсіз және шектеусіз меншікке құқық -- делінеді. Жалпы құқық қозғалмайтын мүліктердің заттық-құқықтық титулдар (estates) жүйесін құруда үстемдік етуі заңдастырылған және оған толық құқылы. Осындай үстемдікке қол жеткізу арқылы меншік иесі заттың табиғат берген қасиеттерінің бәрін пайдаланып, оны өзгертуге, өндеуге, билік етуге, тіпті бөтен біреуге беруге, жойып жіберуіне толық құқы бар. Затқа заң арқылы үстемдікті тану заң құжаттарында көрсетілген шекте жүзеге асады, өйткені, затқа үстемдікті шектеу меншік иесінің еркіндігіне белгілі бір дәрежеде ықпалын тигізеді, демек, затқа меншік иесінің билігі шексіз болуы мүмкін емес. Сондықтан да Азаматтық кодекстің 188-бабындағы меншік құқығын шектеу мұндай құқықтың шексіз еместігін көрсетеді, сол себепті де тұлғаның өз иелігіндегі затты иелену, пайдалану және билік ету құқығы заң арқылы айқындалады. Меншік иесінің еркіндігін шектеу меншік иесінің өз өкілеттігін жүзеге асыруы басқа тұлғалар мен мемлекеттің құқықтарын және заңмен қорғалатын мүлделерін бұзбауға тиіс міндеттен туындайды. Мұндай құқықты немесе заңды мүддені бұзу басқа түрлерде де кездесуі мүмкін, айталық, меншік иесі өзінің монополиялық немесе басым жағдайларын пайдаланып, нарықта көрер көзге қиянатқа жол беруі мүмкін (АК-тің 11-бабының 3-тармағы). Міне, осындай теріс пиғылды әрекеттерге жол бермеу үшін де осындай талап заңға енгізілді. Меншік иесі өз құқықтарын жүзеге асырған кезде азаматтардың денсаулығы мен айналадағы ортаға келтірілу мүмкін зардаптарға жол бермеу шараларын қолдануға міндетті (АК-тің 188-бабының 4-тармағы).
Азаматтық кодекстің 188-бабында қаралған меншік құқығының иелену, пайдалану және билік ету тәрізді құрамдас бөліктерінен басқа оны заңмен қорғау да ескерілген. Мұндай құқық өзгенің құқығына тәуелді емес, меншік иесі өзінің мүлкін сақтауға, қорғауға, өзге адамдардың сырттан әрекет етпеуіне тыйым салуына хақысы бар. Егер осындай құқықтары бұзылып жатса, онда ол затты қайтарып алуға, қалпына келтіруге, келген залалдың орнын толтыруға құқылы.
Азаматтық кодекстің 188-бабының 5-тармағына сәйкес меншік құқығының мерзімі шексіз болады. Мүлікке меншік құқығы Азаматтық кодексте көзделген негіздер бойынша ғана ықтиярсыз тоқтатылуы мүмкін.
Меншік құқығының мазмұнын меншік иесіне тиесілі иелену, пайдалану және билік ету тәрізді өкілеттіктер құрайды. Бұл өкілеттіктердің әрқайсысы меншік құқығының қажетті элементтері болып табылады. Меншік иесі аталғандардың қай-қайсысын да үшінші бір тұлғаға бере алады, тіпті үш өкілеттіктің бәрін де беріп жіберіп, өзі меншік иесі болып қала алады. Мысалы, ол заттарын теміржол, әуежай және қонақ үйдің зат сақтайтын жеріне тапсырып, өз қарауындағы затты күзетшінің игілігіне береді.
Кейде заң талаптарына сәйкес меншік иесінен несие берушінің талабын "қанағаттандыру үшін мүлкі ықтиярсыз алынуы мүмкін, онда меншік иесі әлгі үш өкілеттіктен де айрылады. Бірақ ол мұндай жағдайда меншік иесі болып қала береді. Қарызын өтегеннен кейін мүлкін сатқаннан қалған қаржыны алуға құқылы, сөйтіп, заттарын кері қайтарғаннан соң оның пайдалану және билік ету өкілеттігін қалпына келтіреді.
Иелену қүқығы мүлікті нақты иелену мүмкіндігін заң жағынан толықтай қамтамасыз етуді жүзеге асырады. Ол меншік иесіне затқа іс жүзінде үстемдік етуге мүмкіндік беріп, затты пайдалану үшін маңызды алғышарт жасайды.
Заң иеленуді заңды, заңсыз, адал ниетті және арам ниетті деп бөледі. Егер мүлікті иелену заңды негізде жасаса, онда ол заңды иелену болып табылады. Яғни құқық негізінде меншік құқығы жүзеге асырылуы тиіс. Затты (мүлікті) заңсыз иелену, егер оны зорлықпен немесе заңнан жасырын жасаса, немесе заңсыз иеленуші затты кездейсоқ иеленіп, оны қайтару жөніндегі та - ланты кұлағына ілмесе, бұл да құқық бұзу деп есептеледі.
Германия Азаматтық заңының 903-параграфында "меншік иесі ... өзінің затына өз қалауы бойынша билік етеді" делінген. Швейцарияның Азаматтық кодексінде "заттың меншік иесі болып табылатын тұлға ... затқа өз қалауы бойынша билік ете алады" деп көрсетілген.
Триада (jus utendi, jus fniendi jus abutendi), меншік иесінің өкілеттіктерінің сипаттамасы болып табылады, рим құқығының ортағасырлық заңгерлері еңбектерінде оны кездестіре аласыз, ал шын мәнінде римдік жеке құқық меншік иесі өкілеттіктерінің тұтастай тізімін бере алған жоқ. Қазіргі ағылшын-саксон құқығы меншік иесінің 11 өкілеттігін қарастырады: 1) иелену құқығы, яғни игілікке нақты физикалық бақылау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz