Әлеуметтану тарихының негізгі бағыттары.

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Жоспары:

1. Әлеументтанудың қалыптасуындағы негізгі кезеңдер. Әлемдік әлеуметтанудың . О. Конт - әлеуметтанудың негізін салушы.

2. ХІХ-ХХ ғғ. қазақ ойшылдарының адам мен қоғам дамуына деген әлеуметтанулық көзқарастары: Ш. Уалиханов, А. Құнанбаев, А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханотың Қазақстандағы әлеуметтанулық ойдың институционализациясы

Әлеуметтану тарихының негізгі бағыттары.

Әлеуметтанудың ғылым ретінде қалыптасуын француз философы Огюст Конттың (1798-1857) есімімен байланыстырады, ол ғылыми айналысқа алғаш рет «әлеуметтану» деген терминді енгізді. Конт нақты ғылым мен білімді үгіттеуші болды және әлеуметтанушыларды қоғамды қатаң ғылыми негізінде зерттеуге шақырады. Алайда, бәрі бірдей оған бір ауыздан үн қата алмады. Сондықтан да кейінірек қоғамтануда екі бәсекелестік бағыт қалыптасты, ол: позитивизм және антипозитивизм.

«Конттың 1830 жылдары «Позитивті философияның негізгі курстары» атты еңбегі жарық көрді. Міне, осы еңбегінде негізгі ойлары айтылады. Конт негізін қалаған позитивзмнің (Латын тілінде positivus-жағымды) негізгі мәні мынада, әлеуметтану субъективті пікір мен абстрактілі дәлелсіз философиялыққа салынбауы керек. Ол қоғамды зерттейді, қоғам тірі табиғат сияқты «организм». Табиғат заңдары сияқты, оның дамуын объективті заңдар басқарады. Сондықтан да ол әлеуметтану, биология, анатомия және т. б. жаратылыстану ғылымдары үлгісіндегі нақты ғылымдар жүйесіне кіреді, ол нәтижесін тексеріп білуге болатын дәлелді ғылым. Мұндай «түсіндіруші әлеуметтану», олардың ойынша, қандай да болсын идеология мен жеке адамдардың пікіріне тәуелді болмауы керек.

Антипозитивизм мен «ұғындырушы әлеуметтану» қоғам туралы ғылымда басқаша көзқарас қалыптастырады. Бұл бағыттың негізгі өкілі әлеуметтанушы, философ, және тарихшы М. Вебер (1864-1920) болды. Ол және оның ізбасарлары әлеуметтік өмірді зерттеудің негізі ретінде оны ұғынуды алды және оған субъективті баға берудің мүмкіндігін айтты.

Мысалы, суретшінің салған кенептігі суретінің бояуын табиғи-ғылыми тәсіл арқылы, оған физикалық-химиялық талдау жасауға болады. Алайда, бұл тәсіл суретшінің бейнелеген суретінің мәдени мәні мен идеясы туралы ештеңе айта алмайды. Тағы бір мысал, жолаушы және бомбалаушы ұшақ ғылыми көзқарас тұрғысынан құрылымы бірдей, алайда әлеуметтік қызметі әр түрлі. Мұны тек «ұғынушы әлеуметтану» ғана анықтайды.

Конт пен Веберден басқа әлеуметтанудың ғылым ретінде қалыптасып дамуына неміс ойшылы К. Маркс (1818-1883), ағылшын философы әрі әлеуметтанушысы Г. Спенсер (1820-1903) және француз әлеуметтанушысы Э. Дюргейм (1859-1917) үлкен үлес қосты. Бұл ойшылдар қоғамтанулық мәселелерге жауап іздеді, ол: қоғам дамуының жолдары қандай; ондағы қатынастарды қалай реттеу керек, адамның әлеуметтік мінез - құлқын не анықтайды және т. б. Олардың әрқайсысының зерттеу тәсілі мен теориялық тұжырымы болды.

Ш. Ш. Уалихановтың әлеуметтану жөніндегі тұжырымдамалары

Ш. Уалихановтың (1835-1865) ғылыми еңбектерінің бәрінде, атап айтқанда, «Қазақтардың өрісі мен қонысы туралы», «Сот реформасы жайлы жазбалар», «Баянауыл округы туралы», «Өлкенің үкімет басқару жүйесі мен саяси жағдайы», «Сахарадағы мұсылмандық туралы» және т. б. шығармаларында қазақ қоғамындағы көкейтесті әлеуметтік мәселелер зерттеледі.

Қазақтардың өмір сүрген патриярхалды-феодалдық қоғамы барлық халықтардың басынан өткізген эволюциялық даму жолы екенін атап көрсетеді. Қазақ қоғамының эволюциялық дамуы өзге елдердегі сияқты елді өркендеудің биік сатысына көтереді деп түсіндірді. Оның әлеуметтік-экономикалық негіздері бар екенін дәлелдеді. Ол Ресей державасының «құрамына еніп отырған барлық бұратана тайпалардың ішінде халқының санының көптігінен, байлығы жөнінен біз бірінші орын аламыз. Меніңше, алдағы өркендеу де біздің-қазақтардың үлесіне тиеді», -деген қортындыға келеді.

Егерде қоғам мұқтаждығы мен құралдары белгілі болса, қоғамның әл-ауқатын жақсарту мақсатын көздеген кез-келген реформа алға қойған мақсатына сол уақытта ғана жетеді.

Басқаша сөзбен айтқанда, реформаны жемісті жүргізу үшін өзгерістердің ішкі қайнар көздерін көре білу қажет болды. Сонымен қатар Шоқан қоғамындағы өзгерістерді жасау қажеттілігі қоғамның даму деңгейінен және бұқара халықтың өмір салтына туындауы тиіс деп түйді. Ал бұның өзі дифференциялау принципі тұрғысынан қаралу керек. Қазақ қоғамында жүргізілетін реформалардың ішінде адамның тұрмысын жақсартуға ықпал ететін реформа ғана пайдалы, ал бұл мақсатқа жетуге кедергі келтіретін реформа “зиянды”. Сондықтан ол бұл мақсатқа жете алмайтын кез-келген реформатролықты жоққа шығарды. Қазақ еліне қоғамдық өмірдің “экономикалық және әлеуметтік” жақтарын қамтитын реформа қажет деп санады. Ш. Уалихановтың тұжырымдауынша, қоғамда жасалатын бетбұрыстардың халыққа ұнамдысы, пайдалысы экономикалық және әлеуметтік реформа, олар “халықтың маңызды мұқтаждарына тікелей қатысы бар реформа деп саналады, ал саяси реформалар қажетті экономикалық реформаларды іске асырудың құралы ретінде қолданылуы тиіс, өйткені жеке алынған әрбір адам және барлық адамзат ұжымдаса отырып өзінің дамуына бір ғана түпкі мақсатқа - өзінің материалдық әл-ауқатын оңалтуға ұмтылады және осының өзі прогресс болып саналады”.

Шоқан ұлтаралық қатынастар мәселесінің өршуін қазақтардың өз жерінен ығыстырылып, материалдық жағдайының күрт құлдырауынан, керісінше, орыс казактарының қазақтардан тартып алынған құнарлы жерлерге орналасуын, олардың тұрмыстық жағдайларының тез көтерілуінен деп есептейді. “Қазақтардың өрісі мен қонысы туралы” деген мақаласында Шоқан: “Қазақтар ұлан-байтақ жер кеңістігін иеленгенімен, қазіргі уақытта тек оның шамалы ғана бөлігін пайдаланып отырса да жерге әрдайым зәру”, - деп құнарлы жерлерден айырыла бастағанын жазады. Жерді ұлтаралық қарым-қатынастағы негізгі мәселе етіп қояды.

Шоқанның әлеуметтанулық көзқарастары О. Конт, Г. Спенсер, т. б. Батыс әлеуметтанушыларының ой-пікірлерімен ұқсас. Шоқан олардың тұжырымдамаларының төңірегінде қалып қоймады. Қоғамның кейбір әлеуметтік мәселелері жөнінде олардан ілгері кетті. Сондықтан да Шоқанның әлеуметтану саласындағы пайымдаулары қоғамдық ғылымдарға қосылған зор үлес.

Шоқан сияқты қазақ қоғамына назар аударып, оны тұңғыш зерттегендердің бірі Ы. Алтынсарин болды.

Ы. Алтынсариннің әлеуметтік көзқарастары.

Әлеуметтік тұжырымдаманы дамытуда зор үлесі бар ірі тұлғалардың бірі Ыбырай (Ибраһим) Алтынсарин (1841-1889) болды.

Тарихи даму деңгейі феодалдық-рулық сатыны сақтаған қазақ қоғамын мейлінше жетік білетін ол: «Осы дарынды, ақыл иесі мол халыққа қазір, кешікпей тұрып рухани және қоғамдық даму жолына түсетін дұрыс бағыт беру, қалай дегенмен, аса қажет болып отыр»-деп қазақтардың неге мұқтаж болып отырғанын дәл тауып жазды. Ыбырай Алтынсарин осы міндеттерді дұрыс шешу арқылы ғана қазақ қоғамының өркениетті елдер қатарына қосылатынына кәміл сенді. Осымен байланысты қазақтарға білім беруді қолға алатын маңызды шаралардың біріне, дамудың негізгі құралына балады. Білімсіздіктің етек алуынан қазақ қоғамын надандық жайлап отырғанын айта келіп, жұртты білім алуға шақырды. Сондықтан да ол өзінің жиырма бес жылдық өмірін жеткіншектерге білім беруге арнады.

Ы. Алтынсарин жергілікті жерлерден мектеп ашу ісімен айналысады, қазақ балаларына арнап оқулықтар, оқу құралдарын және әдістемелік кітаптар жазды. Ол қазақ қыздары үшін мектеп-интернат, ауылшаруашылық және қолөнер училищелерін аштырды. Өйткені Ы. Алтынсарин қазақ халқының жарқын болашағын тек оқу-ағарту ісімен, білім-ғылыммен байланыстырған. Сондықтан да ол: “Мектеп - қазақтарға білім берудің басты құралы. Біздің барлық үмітіміз - қазақ халқының келешегі осында, тек осы мектептерде ғана” деп жазған болатын.

Ы. Алтынсарин қазақ балаларына арнап мектеп ашумен бірге, онда қызмет істейтін, балаларды оқытып, тәрбиелейтін кадрларға, атап айтқанда, мұғалімдерге аса зор мән берген. Ол мектептегі ең басты тұлға - мұғалім деп есептеген. Мектептің материалдық техникалық базасы мықты болғанымен, бұлардың жақсы мұғалімсіз берері шамалы, деп есептеген. Сол үшін де ол: “халық мектептері үшін ең керектісі - оқытушы. Тамаша педагогика құралдары да, ең жақсы үкімет бұйрықтары да, әбден мұқият жүргізілген инспектор бақылауы да жақсы оқытушыға тең келе алмайды. Сондықтан да жақсы оқытушыны дүниедегі заттардың бәрінен жақсы көремін”, деген болатын. Ол мектепке қажетті мұғалімдер даярлау мәселесін, олардың кәсіби білім деңгейінің заман талабына сай болуын, тұрмыстық жағдайларының жақсы болуын көкейкесті проблемалар қатарына жатқызып, бұларды оңды шешілуін талап етті, олардан оқытушының беделін, қоғамдағы рөлі мен статусын жоғары көтеретін факторларды көрді. Мектепте оқушының бойында қоғамда керекті тұлғалық сапаларды негізінен қалыптастыратын, тиянақты білім беретін тек жақсы оқытушы ғана қызмет істеу керек деген қорытынды жасайды. Ы. Алтынсарин осы идеяларын жүзеге асыру үшін тынбай еңбек етті. Оның ұсынысы бойынша Ор қаласында мұғалімдер даярлайтын тұңғыш мектеп ашылды. Ұлы ағартушы қазақ жастарына кәсіптік білім беретін, қолөнер, ауылшаруашылығы училищелерін ашуды қолға алып, оны бітірген мамандар қазақ халқының экономикалық өркендеуіне зор үлес қосады деген сенімде болды. Соның негізінде Торғайда қолөнер училищесін іске қосты.

Ы. Алтынсарин әлеуметтану тұрғысынан қарастырған мәселелері, оның нәтижелері әлемдік әлеуметтану үшін аса маңызды. Ыбырайдың замандасы ұлы ойшыл Абайдың қазақ қоғамы туралы пайымдауларының да маңызы зор болды.

Абайдың әлеуметтанулық ой-пікірлері.

Абайдың әлеуметтанулық көзқарастарының қалыптасуына революцияшыл-демократтары мен Батыс Еуропа әлеуметтанушыларының еңбектері ықпал етті. Абай Г. Спенсердің орыс тіліне аударылған әлеуметтанулық туындыларымен танысып, оның эвалюциялық теориясын қабылдайды. Бүкіл тіршілік атаулының өзгермелігі туралы ой Абайдың өлеңдері мен қара сөздерінде жиі ұшырасады. “Жиырмасыншы қара сөзінде”: “Дүние бірқалыпты тұрмайды” десе, өлеңінде: “Адамзат күнде өзгерер” дей келіп, патриархалды-феодалдық құрылысты басынан өткізіп жатқан қазақтардың жаңа қоғамға өтеріне зор сеніммен қарайды.

Ресей бодандығынан босау қазақ халқының ғасырлар бойғы арманы екенін білетін Абай бұғаудағы қазақтардың жағдайын “Осы мен өзім-қазақпын” деп баталатын “Тоғызыншы қара сөзінде” баяндайды: “Мен өзім тірі болсам да, анық тірі емеспін . . . Сыртым сау болса да, ішім өліп қалыпты. Ашулансам - ызалана алмаймын. Күлсем - қуана алмаймын. Сөйлегенім өз сөзім емес, күлгенім өз күлкім емес, бәрі де әлдекімдікі. Сол себептен бір жүрген қуыс кеудемін . . . ” Ол патриархалдық-рулық құрылыстың сақталуына қынжылды. Өйткені патша үкіметі ру басыларын бір-біріне айдап салып, өзінің отарлау саясатын тоқтаусыз жүргізіп жатқан еді. Бодандықтан құтылудың жолын надандықты жоюдан көрді. Ол үшін халқын оқу, білім, ғылымды меңгеруге шақырды. Ғылымды үйренгенде қазақтарды бақастыққа жол беруден сақтандырады. Оның пікірінше, бақастық адамды түземейтін, керісінше, оны бұзатын нәрсе, әсіресе ол адамгершілікті азайтатын құбылыс екенін ескертеді. Қазақ қоғамының әлеуметтік таптық құрылымын қарастырып, оның байлар мен кедейлерге бөлінгенін, бұл бөлінудің теңсіздіктен туындағанын, мүліктік теңсіздік бай мен кедей арасындағы алшақтығын қалыптастырып, әлеуметтік қарама-қайшылыққа соқтыратынын былайша түсіндіреді:

Қар жауса да тоңбайды бай баласы,

Үй жылы, киіз тұтқан айналасы.

Бай ұлына жалшы ұлы жалынышты.

Ағып жүріп ойнатар көздің жасы . . .

Жалшы үйіне жаны ашып, ас бермес бай,

Артық қайыр артықша қызметке орай.

Байда мейір, жалшы да беиіл де жоқ

Аңдыстырған екеуін құдайым-ай!

Қазақ қоғамы тек байлар мен кедейлерден ғана тұрмады. Ел билеу жүйесінде жаңа әлеуметтік топтар пайда болып, халыққа әкімшілік жасау болыстардың, т. б. билігіне өтті. Атқамінерлер көбейді. Патша өкіметі осы топ арқылы еңбекші халықты қанап, тонап отырды, олар қоғамның әлеуметтік дамуына тұсау болды.

Қоғамдағы келеңсіз құбылыстармен, әлеуметтік әділетсіздікпен күрескен Абайға:

Өмірді өлтірме, қор қылма, сыйла;
Ұрлама, тонама, еңбегіңнің пайдасын әркімге тигіз;
Армандықтан сақтан, әйелден аулақ бол;
Өтірік айтпа, шындықты айтуға қорықпа, бірақ ақиқатпен айт;
Жаныңнан өсек шығарма, біреудің айтқанын біреуге айтпа;
Ант ішпе;
Бос сөзге уақыт бөлме, орынды сөйле, әйтпесе үндеме;
Мақтан қума, күндеме, жақыныңның жақсылығына қуан;
Жүрегіңді ашудан тазарт, дұшпаныңды жек көрме;
Сенімсіздіктен құтыл, хақиқатты ұғуға тырыс - деген будда нормалары өз дүниетанымындай болды. Бұл парыздар ойшылдың шығармашылығынан айқын аңғарылады.

Абай жеке адам мен қоғам арасындағы өзара байланыс пен қарым-қатынастың мазмұнына үңіліп, оған әлеуметтік прогресс ізпетті қарады.

Данышпан Абайдың шығармаларын жарыққа шығаруда А. Байтұрсынов пен Ә. Бөкейханов елеулі еңбек сіңірді.

А. Байтұрсынов пен Ә. Бөкейхановтың әлеуметтану жөніндегі көз қарастары

Ғасырлар тоғысында және ΧΧ ғасырдың бірінші жартысында ұлттық -демократиялық бағыт ұстанған қазақ зиялылары шықты. М. Дулатов, М. Шоқаев, М. Тынышбаев, Ж. Ақбаев, Ә. Ермеков, Х. Досмұхамедов, Ж. Досмұхамедов, Х. Ғаппасов, т. б. қоғамдық ғылымда бірегей туындыларымен өшпес із қалдырды.

Олардың әлеуметтік-саяси көзқарастары Алаш қозғалысының көшбасшылары А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейхановтың тұжырымдамаларына ұқсас, сабақтас болғандықтан жоғарыда аталған зиялылардың еңбектеріне сараптама жасамай-ақ, А. Байтұрсынов пен Ә. Бөкейхановтың әлеуметтанулық көзқарастарына тоқталуды жөн көрдік.

Ахмет Байтұрсынов (1873-1937) - Қазақстандағы қоғамдық ой-пікірдің даму тарихында өзіндік орны бар біртума алып тұлға.

Қазақ халқының, әсіресе «оқыған азаматтардың тұңғыш . . . көсемі» болған А. Байтұрсыновтың саяси іске арласуы Ресей ішіндегі саяси-әлеуметтік құбылыстармен тікелей байланысты болды: түрлі саяси партиялар мен қозғалыстардың құрылып, олардың қызметтерінің жанданған кезеңіне, бірінші орыс ревалюциясының өршіген тұсына сәйкес келді. Бұл кезеңде ол Қарқаралы қаласында қызмет істейтін еді. Өз халқының мүдесін, болашағын ойлаған А. Байтұрсынов осы кезеңде саясатқа белсене арласты. Осы мәселені М. Әуезов «Қарқаралыда тұрғандағы соңғы төрт жыл Ақаңның саясат ісіне белсене кірісіп, жазумен де, ісімен де бой көрсеткен кезі, сол мезгілде 1905 жылдың өзгерісі болған. Қазақтың Мәскеуден келген бірен-саран студенттері, басқа қалаларда оқып жүрген жастары һәм ескіліктен келе жатқан пікірі түзу үлкендердің арасында өзгеріс рухы жайылып, қазақтың елдігін сөйлей бастаған кездері болатын» деп атап көрсетті.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.