Баланың құқықтарын қоргау
Мазмұны
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.11
1. Құқық .жалпыға бірдей міндетті мінез.құлық ережелері
1.1.Құқық ұғымы, құқықтың пайда болуы, дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12.19
1.2. Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары халықаралық құқық қорғау стандарттарының аясында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20. 35
2 Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы
Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 8 тамыздағы N 345.ІІ Заңы
(2007.27.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
2.1. Балалар мүддесін көздейтін мемлекеттік саясат ... ... ... ... ... ... ... ..36.42
2.2. Баланың негізгі құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43.58
2.5. Бала құқықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау ... ... 59.66
3. Оқу.тәрбие үрдісінде бала құқығын қорғау
3.1.Құқықтық тәрбиенің мақсат, міндеттері, мектептегі мазмұны ... ... . 67.74
3.2. Отбасында бала құқығын қорғау және күш көрсетпей тәрбиелеу ... ...75.78
ІІІ. Іс.тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79.84
ІҮ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .85 .87
Ү. Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .88.91
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.11
1. Құқық .жалпыға бірдей міндетті мінез.құлық ережелері
1.1.Құқық ұғымы, құқықтың пайда болуы, дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12.19
1.2. Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары халықаралық құқық қорғау стандарттарының аясында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20. 35
2 Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы
Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 8 тамыздағы N 345.ІІ Заңы
(2007.27.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
2.1. Балалар мүддесін көздейтін мемлекеттік саясат ... ... ... ... ... ... ... ..36.42
2.2. Баланың негізгі құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43.58
2.5. Бала құқықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау ... ... 59.66
3. Оқу.тәрбие үрдісінде бала құқығын қорғау
3.1.Құқықтық тәрбиенің мақсат, міндеттері, мектептегі мазмұны ... ... . 67.74
3.2. Отбасында бала құқығын қорғау және күш көрсетпей тәрбиелеу ... ...75.78
ІІІ. Іс.тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79.84
ІҮ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .85 .87
Ү. Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .88.91
Кіріспе
Қазіргі қоғам – білім беруді қайта құру, оқушы тұлғасын, оның өмірін қалыптастыру, жаңа педагогикалық идеяларды енгізу, мен жаңаша ойлау типін қалыптастыруды талап ететін қоғам. Қазіргі қоғамдағы басты құндылық – адам, адамның құқығы. Адам қалған құндылықты жасаушы, құрушы, жүргізуші. Қоғамдағы барлық институттар адамға, адамның игілігі үшін қызмет етуі керек.Осы тұрғыдан алғанда оқушыға құқық тәрбиесін беру, құқық нормаларын меңгерте отырып, өз құқықтарын білуге және оны қорғай білуге үйрету мәселесі өзекті болып саналады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: «Білім беру жүйесінің міндеттері: Азаматтық пен патриотизмге, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға қайшы және қоғамға жат кез келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу, және белсенді азаматтық ұстанымы бар жеке адамды тәрбиелеу, республиканың қоғамдық - саяси, әкономикалық және мәдени өміріне қатысу қажеттігін, жеке адамның өз құқықтары мен міндеттеріне саналы көзқарасын қалыптастыру» деп көрсетілген. Осы ретте білім беру мекемелері жања білім сапасына сай мемлекеттік сұраныс пен тапсырысты орындауы талапқа сай жүргізуі тиіс. Тәрбие мен білім беруді ізгілендіру жеке тұлғаның дамуына мүмкіндіктер туғызуға бағытталған. Бұл ұстаным тәрбие мен білім берудің мәдениет қалыптастырушы қызметінің жандануына мүмкіндік береді. Осындай түрлендіру тұрғысынан алғанда қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді ескере келе, оқушыларды жеке тұлға ретінде дамыту, тәрбиелеу бағытын анықтау – мұғалімнен үлкен жүректілікті, біліктілік пен шығармашылыќ белсенділікті талап етеді. [ 36, 2 б.]
Тұлғаның жан-жақты дамуына ықпал ететін тәрбие бағытының бірі – құқықтық тәрбие. Ол кез келген адамның әсіресе, жас ұрпақтың құқықтық санасын, құқықтық мәдениетін және мінез-құлқын қалыптастырудың қайнар
Қазіргі қоғам – білім беруді қайта құру, оқушы тұлғасын, оның өмірін қалыптастыру, жаңа педагогикалық идеяларды енгізу, мен жаңаша ойлау типін қалыптастыруды талап ететін қоғам. Қазіргі қоғамдағы басты құндылық – адам, адамның құқығы. Адам қалған құндылықты жасаушы, құрушы, жүргізуші. Қоғамдағы барлық институттар адамға, адамның игілігі үшін қызмет етуі керек.Осы тұрғыдан алғанда оқушыға құқық тәрбиесін беру, құқық нормаларын меңгерте отырып, өз құқықтарын білуге және оны қорғай білуге үйрету мәселесі өзекті болып саналады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: «Білім беру жүйесінің міндеттері: Азаматтық пен патриотизмге, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға қайшы және қоғамға жат кез келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу, және белсенді азаматтық ұстанымы бар жеке адамды тәрбиелеу, республиканың қоғамдық - саяси, әкономикалық және мәдени өміріне қатысу қажеттігін, жеке адамның өз құқықтары мен міндеттеріне саналы көзқарасын қалыптастыру» деп көрсетілген. Осы ретте білім беру мекемелері жања білім сапасына сай мемлекеттік сұраныс пен тапсырысты орындауы талапқа сай жүргізуі тиіс. Тәрбие мен білім беруді ізгілендіру жеке тұлғаның дамуына мүмкіндіктер туғызуға бағытталған. Бұл ұстаным тәрбие мен білім берудің мәдениет қалыптастырушы қызметінің жандануына мүмкіндік береді. Осындай түрлендіру тұрғысынан алғанда қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді ескере келе, оқушыларды жеке тұлға ретінде дамыту, тәрбиелеу бағытын анықтау – мұғалімнен үлкен жүректілікті, біліктілік пен шығармашылыќ белсенділікті талап етеді. [ 36, 2 б.]
Тұлғаның жан-жақты дамуына ықпал ететін тәрбие бағытының бірі – құқықтық тәрбие. Ол кез келген адамның әсіресе, жас ұрпақтың құқықтық санасын, құқықтық мәдениетін және мінез-құлқын қалыптастырудың қайнар
Қолданылған әдебиеттер тізімі :
1. Алексеев С.С. Государство и право. Начальный курс, М.-1996г.
2. Әленұлы Ш. Халықтық тәрбиенің тағылымдары. Алматы, РБК, 1998
3. Әбенбаев С.Ш. Сынып жетекшісі. А.:Дарын, 2003.
4. Байсеркеев А. Педагогические основы нравственно-правового воспитания учащихся в общеобразовательной школе. Тараз,1998.
5. Байярд р.Т., Байярд Д. Ваш беспокойный подросток. –М.:1991.
6. Баишев Ж. Конституционное право Республики Казахстан. А,2000г.
7. Булгакова Д.А. Теория государства и права. Учебное пособие,- А., 2002г
8. Буева Л.П. Человек:деятельность и общение. М.: 1981.
9. Бевзова Л.В. Соииально-психологические трудности педагогического общения в системе "учитель-ученик"./в сб. Психологические трудности общения: диагностика и коррекция./ Ростов- на- Дону. :1990.
10. Воронов В.В. Технология воспитания .М.: «Школьная пресса», 2000.
11. Волович А. Игра-путешествие «Права детей» //Воспитание школьников.- 2004, №4.
12. Всеобщая декларация прав человека. Организация Объединенных наций. Департамент общественной информации. М. 1995.
13. Гумманистические воспитательные системы вчера и сегодня. /Под общей ред. Доктора пед. наук. Н.Л. Селивановой.- М.: Пед. общество России, 1998. 331 с.
14. Григорьева. Т.Г., Линская Л.В., Усольцева Т.П. Основы конструктивного общения.Н. НГУ.: 1999.
15. Гражданский Кодекс Республики Казахстан. Общая(1994г.) и особенная (1999г.) части. Алматы, Юрист. 2002г.
16. Гражданское право Республики Казахстан. Учебник под ред Сулейменова М.К., Басина Ю.Г. А., 2000г.
17. Ғазизова Н. Құқық дегеніміз не? // Қазақстан мектебі. №4, 2004. 61-62 б.
18. Ғазизова Н. Құқық негіздері қалай оқытылуда? // Қазақ тарихы №3, 2002, 69-71 беттер.
19. Добрович А.Б. Воспитателю о психологии и психогигиене общения. М.: 1987.
20. Дулатбеков Н.О., Амандыкова С.К., Турлаев А.В. Основы государства и права современного Казахстана. Учебное пособие. Учебное пособие. Астана, 2000г.
21. Дүниежүзілік Балалар құқығын қорғау Конвенциясы,.А. 2000
22. Дүйсембекова Ш.Д. Педагогика. Семей, 2004,
23. Жамбылов Д. Саясаттану негіздері.А. Жеті Жарғы., 2000.
24. ЖанЖак Руссо.Қоғамдық келісім-шарт немесе саяси құқық принциптері. - Алматы: Үш Қиян, 2004.- 79 б.
25. Жубакова С. С. Воспитание политической-правовой культуры старшеклассников в современных условиях. А. 2002.
26. Закон РК « О браке и семье» от 1998 г.
27. Комплексная программа воспитания в организациях образования Республики Казахстан. 2002. 09. 25. №695. Астана, 2002.- 35 стр.
28. Концепция воспитания детей дошкольного и школьного возрастов. А: РИК, 1995.29с
29. Концепция правового обучения учащейся молодежи в РК. Постановление президента РК от 21.06.1995. №2347.
30. Концепция правовой политики. Указ Президента РК. От 20. 09. 2002. №949.
31. Комментарии к Конституции Республики Казахстан .- Алматы: Жети Жаргы. 1998г.
32. Комаров С. А. Общая теория государства и права. Учебник. М, 1998г.
33. Кривцова С.В., Мухаматулина Е.А. Тренинг: навыки конструктивного взаймодействия с подростками. – М.: 1997.
34. Қазақстан Республикасының Конституциясы. А. 1995.
35. Қазақстанның 2030 ж. дейінгі даму стратегиясы. А:; «Қазақстан», 1998.
36. Қазақстан Республикасының «Білім туралы Заңы» А.2007
37. Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы
Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 8 тамыздағы N 345 Заңы..
Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Жаршысы, 2002 ж., N 17, 154-құжат
38. Құрманалина Ш..Педагогика.А.,2007.
39. Қоянбаев Ж.Б. Қоянбаев Р.М: Педагогика . А.:Атам±ра, 2002 г.
40. Қоянбаев Ж. Отбасы және балалар мен жеткіншектерді тәрбиелеу. 1990
41. . Лихачев Б.Т. Экология личности.// Педагогика №2, 1993.стр.19.
42. Лизинский В. М. Практическое воспитание в школе. №2 ч., 2002. 231 с.
43. Методика воспитательной работы./ под редакцией В.А.Сластенина/ М.: Академия, 2004
44. Мнацакаян Л.И. Личность и оценочное способности старшеклассников. М.: Просвещение, 1991.
45. Майғаранова Ш. Жетілген тұлғаның сипаты. //Бастауыш мектеп. №1, 2001,19 бет.
46. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы.- Алматы: Дәуір, 1992.- 56 б.
47. Нравственно-правовое воспитание в дошкольном учреждений. Методические рекомендаций. А, 1997, Республиканский изд. кабинет.
48. Основы государства и права. (Под ред. Сапаргалиева Г.) А., 1998г.
49. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері./ С.Қалиев, Ш.Майғаранова – А.: Білім, 2001г.
50. Оразбекова К. Жеке тұлға ұлттық тәрбиесінің ғылыми педагогикалық негіздері. Алматы, «Комплекс», 2000
51. Общая теория государства и права (Под ред. В.В,Лазарева) М., 1996г.
52. Пинт А. О. «Ата – аналар сіздер үшін» Алматы, 1982.
53. Прихожан А., Толстых Н. Что характерно для современного подростка.// Воспитания школьников. 1991. №5-6.
54. Поляков С. Д. О новом воспитании.- М., 1990. 143 с.
55. Сапаргалиев Г.С. Конституционное право Республики Казахстан. А..1998
56. Сухомлинский В. А. Балаға жүрек жылуы. Алматы. 1976
57. Сухомлинский В. А. «Ата – ана педагогикасы» Алматы, 1983
58. Тәрбие хрестоматиясы/ С.Қалиев, Б.Иманбекова, Ж.Жұмабаева.– А.: «Алматы кітап», 2004.
59. Харчев А.Г. Социология воспитания: О некоторых актуальных социальных проблемах воспитания личности. М. :1990.
60. Хропанюк В.Н. Теория государства и права. М, 1996г.
61. Шабажанова С.Қ. Ұлт өнегесі-ұрпақ тәрбиесі. С. «Тенгри»., 2007.
62. Шелихова Н.И. Техника педагогического общения.- М.: -Воронеж. 1998.
63. Шевченко Л.Л. Мир детства: педагогика взаймодействия.-М.: 1998.
64. Шилова М.И. Учителю о воспитанности школьников. М.: Педагогика, 1990.
65. Шуркова Н.Е. Воспитание : новый взгляд с позиции культуры. М.: 1998.
1. Алексеев С.С. Государство и право. Начальный курс, М.-1996г.
2. Әленұлы Ш. Халықтық тәрбиенің тағылымдары. Алматы, РБК, 1998
3. Әбенбаев С.Ш. Сынып жетекшісі. А.:Дарын, 2003.
4. Байсеркеев А. Педагогические основы нравственно-правового воспитания учащихся в общеобразовательной школе. Тараз,1998.
5. Байярд р.Т., Байярд Д. Ваш беспокойный подросток. –М.:1991.
6. Баишев Ж. Конституционное право Республики Казахстан. А,2000г.
7. Булгакова Д.А. Теория государства и права. Учебное пособие,- А., 2002г
8. Буева Л.П. Человек:деятельность и общение. М.: 1981.
9. Бевзова Л.В. Соииально-психологические трудности педагогического общения в системе "учитель-ученик"./в сб. Психологические трудности общения: диагностика и коррекция./ Ростов- на- Дону. :1990.
10. Воронов В.В. Технология воспитания .М.: «Школьная пресса», 2000.
11. Волович А. Игра-путешествие «Права детей» //Воспитание школьников.- 2004, №4.
12. Всеобщая декларация прав человека. Организация Объединенных наций. Департамент общественной информации. М. 1995.
13. Гумманистические воспитательные системы вчера и сегодня. /Под общей ред. Доктора пед. наук. Н.Л. Селивановой.- М.: Пед. общество России, 1998. 331 с.
14. Григорьева. Т.Г., Линская Л.В., Усольцева Т.П. Основы конструктивного общения.Н. НГУ.: 1999.
15. Гражданский Кодекс Республики Казахстан. Общая(1994г.) и особенная (1999г.) части. Алматы, Юрист. 2002г.
16. Гражданское право Республики Казахстан. Учебник под ред Сулейменова М.К., Басина Ю.Г. А., 2000г.
17. Ғазизова Н. Құқық дегеніміз не? // Қазақстан мектебі. №4, 2004. 61-62 б.
18. Ғазизова Н. Құқық негіздері қалай оқытылуда? // Қазақ тарихы №3, 2002, 69-71 беттер.
19. Добрович А.Б. Воспитателю о психологии и психогигиене общения. М.: 1987.
20. Дулатбеков Н.О., Амандыкова С.К., Турлаев А.В. Основы государства и права современного Казахстана. Учебное пособие. Учебное пособие. Астана, 2000г.
21. Дүниежүзілік Балалар құқығын қорғау Конвенциясы,.А. 2000
22. Дүйсембекова Ш.Д. Педагогика. Семей, 2004,
23. Жамбылов Д. Саясаттану негіздері.А. Жеті Жарғы., 2000.
24. ЖанЖак Руссо.Қоғамдық келісім-шарт немесе саяси құқық принциптері. - Алматы: Үш Қиян, 2004.- 79 б.
25. Жубакова С. С. Воспитание политической-правовой культуры старшеклассников в современных условиях. А. 2002.
26. Закон РК « О браке и семье» от 1998 г.
27. Комплексная программа воспитания в организациях образования Республики Казахстан. 2002. 09. 25. №695. Астана, 2002.- 35 стр.
28. Концепция воспитания детей дошкольного и школьного возрастов. А: РИК, 1995.29с
29. Концепция правового обучения учащейся молодежи в РК. Постановление президента РК от 21.06.1995. №2347.
30. Концепция правовой политики. Указ Президента РК. От 20. 09. 2002. №949.
31. Комментарии к Конституции Республики Казахстан .- Алматы: Жети Жаргы. 1998г.
32. Комаров С. А. Общая теория государства и права. Учебник. М, 1998г.
33. Кривцова С.В., Мухаматулина Е.А. Тренинг: навыки конструктивного взаймодействия с подростками. – М.: 1997.
34. Қазақстан Республикасының Конституциясы. А. 1995.
35. Қазақстанның 2030 ж. дейінгі даму стратегиясы. А:; «Қазақстан», 1998.
36. Қазақстан Республикасының «Білім туралы Заңы» А.2007
37. Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы
Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 8 тамыздағы N 345 Заңы..
Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Жаршысы, 2002 ж., N 17, 154-құжат
38. Құрманалина Ш..Педагогика.А.,2007.
39. Қоянбаев Ж.Б. Қоянбаев Р.М: Педагогика . А.:Атам±ра, 2002 г.
40. Қоянбаев Ж. Отбасы және балалар мен жеткіншектерді тәрбиелеу. 1990
41. . Лихачев Б.Т. Экология личности.// Педагогика №2, 1993.стр.19.
42. Лизинский В. М. Практическое воспитание в школе. №2 ч., 2002. 231 с.
43. Методика воспитательной работы./ под редакцией В.А.Сластенина/ М.: Академия, 2004
44. Мнацакаян Л.И. Личность и оценочное способности старшеклассников. М.: Просвещение, 1991.
45. Майғаранова Ш. Жетілген тұлғаның сипаты. //Бастауыш мектеп. №1, 2001,19 бет.
46. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы.- Алматы: Дәуір, 1992.- 56 б.
47. Нравственно-правовое воспитание в дошкольном учреждений. Методические рекомендаций. А, 1997, Республиканский изд. кабинет.
48. Основы государства и права. (Под ред. Сапаргалиева Г.) А., 1998г.
49. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері./ С.Қалиев, Ш.Майғаранова – А.: Білім, 2001г.
50. Оразбекова К. Жеке тұлға ұлттық тәрбиесінің ғылыми педагогикалық негіздері. Алматы, «Комплекс», 2000
51. Общая теория государства и права (Под ред. В.В,Лазарева) М., 1996г.
52. Пинт А. О. «Ата – аналар сіздер үшін» Алматы, 1982.
53. Прихожан А., Толстых Н. Что характерно для современного подростка.// Воспитания школьников. 1991. №5-6.
54. Поляков С. Д. О новом воспитании.- М., 1990. 143 с.
55. Сапаргалиев Г.С. Конституционное право Республики Казахстан. А..1998
56. Сухомлинский В. А. Балаға жүрек жылуы. Алматы. 1976
57. Сухомлинский В. А. «Ата – ана педагогикасы» Алматы, 1983
58. Тәрбие хрестоматиясы/ С.Қалиев, Б.Иманбекова, Ж.Жұмабаева.– А.: «Алматы кітап», 2004.
59. Харчев А.Г. Социология воспитания: О некоторых актуальных социальных проблемах воспитания личности. М. :1990.
60. Хропанюк В.Н. Теория государства и права. М, 1996г.
61. Шабажанова С.Қ. Ұлт өнегесі-ұрпақ тәрбиесі. С. «Тенгри»., 2007.
62. Шелихова Н.И. Техника педагогического общения.- М.: -Воронеж. 1998.
63. Шевченко Л.Л. Мир детства: педагогика взаймодействия.-М.: 1998.
64. Шилова М.И. Учителю о воспитанности школьников. М.: Педагогика, 1990.
65. Шуркова Н.Е. Воспитание : новый взгляд с позиции культуры. М.: 1998.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 85 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 85 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-11
1. Баланың құқықтарын қоргау: тарихи және теориялық аспектілері
1.1. Балалар мүддесін көздейтін мемлекеттік
саясат ... ... ... ... ... ... ... . .36-42
1.2. Баланың негізгі құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 43-58
2. Қазақстан Республикасында балалардың құқықтары қорғалуы
2.1. Бала құқықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау
2.2. Қазақстанда бала құқығын бақылау практикасы
3. Қазақстан Республикасында балалардың құқығын қорғау проблемаларын жалпы
орта білім бері мектепте оқыту
3.1. Жалпы білім беру мектептін құқықтану пәнінің бағдарламасы мен
оқулықтарында балалар құқығын қорғау проблемасының қарастырылу денгейі.
3.2.Жас өспірімдердін балалар құқықтыры туралы білімдерін қалыптастыру әдіс-
тәсілдері
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..85 -87
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 88- 91
Мазмұны
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-11
1. Құқық -жалпыға бірдей міндетті мінез-құлық ережелері
1.1.Құқық ұғымы, құқықтың пайда болуы,
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .12-19
1.2. Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары халықаралық құқық қорғау
стандарттарының
аясында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20-
35
2 Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы
Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 8 тамыздағы N 345-ІІ Заңы
(2007.27.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
2.1. Балалар мүддесін көздейтін мемлекеттік
саясат ... ... ... ... ... ... ... . .36-42
2.2. Баланың негізгі құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 43-58
2.5. Бала құқықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау ... ... 59-66
3. Оқу-тәрбие үрдісінде бала құқығын қорғау
3.1.Құқықтық тәрбиенің мақсат, міндеттері, мектептегі мазмұны ... ... . 67-
74
3.2. Отбасында бала құқығын қорғау және күш көрсетпей тәрбиелеу ... ...75-78
ІІІ. Іс-тәжірибелік
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..79-84
ІҮ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..85 -87
Ү. Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 88- 91
Кіріспе
Қазіргі қоғам – білім беруді қайта құру, оқушы тұлғасын, оның өмірін
қалыптастыру, жаңа педагогикалық идеяларды енгізу, мен жаңаша ойлау типін
қалыптастыруды талап ететін қоғам. Қазіргі қоғамдағы басты құндылық – адам,
адамның құқығы. Адам қалған құндылықты жасаушы, құрушы, жүргізуші.
Қоғамдағы барлық институттар адамға, адамның игілігі үшін қызмет етуі
керек.Осы тұрғыдан алғанда оқушыға құқық тәрбиесін беру, құқық нормаларын
меңгерте отырып, өз құқықтарын білуге және оны қорғай білуге үйрету
мәселесі өзекті болып саналады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: Білім беру жүйесінің
міндеттері: Азаматтық пен патриотизмге, өз Отаны – Қазақстан Республикасына
сүйіспеншілікке, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға қайшы және
қоғамға жат кез келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу, және белсенді
азаматтық ұстанымы бар жеке адамды тәрбиелеу, республиканың қоғамдық -
саяси, әкономикалық және мәдени өміріне қатысу қажеттігін, жеке адамның өз
құқықтары мен міндеттеріне саналы көзқарасын қалыптастыру деп көрсетілген.
Осы ретте білім беру мекемелері жања білім сапасына сай мемлекеттік сұраныс
пен тапсырысты орындауы талапқа сай жүргізуі тиіс. Тәрбие мен білім беруді
ізгілендіру жеке тұлғаның дамуына мүмкіндіктер туғызуға бағытталған. Бұл
ұстаным тәрбие мен білім берудің мәдениет қалыптастырушы қызметінің
жандануына мүмкіндік береді. Осындай түрлендіру тұрғысынан алғанда қоғамда
болып жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді ескере келе, оқушыларды
жеке тұлға ретінде дамыту, тәрбиелеу бағытын анықтау – мұғалімнен үлкен
жүректілікті, біліктілік пен шығармашылыќ белсенділікті талап етеді. [ 36,
2 б.]
Тұлғаның жан-жақты дамуына ықпал ететін тәрбие бағытының бірі –
құқықтық тәрбие. Ол кез келген адамның әсіресе, жас ұрпақтың құқықтық
санасын, құқықтық мәдениетін және мінез-құлқын қалыптастырудың қайнар көзі
болумен бірге саяси тәрбиемен тығыз байланыста қызмет етеді. Бұл міндетті
шешуде педагогтардың баста назары оқушылардың құқықты сақтауына және оны
бұзушылық проблемасының туу себептерін күнделікті өмірден, қоғамдық қарым-
қатынастан қарастырып, оқушылардың назарын заңға бағынушылық пен құқық
қорғаушылық мәселелеріне баса аудару көзделеді. Осы уақытқа дейін алдымен
оқушылардың бойында өздерінің қылықтарына жауаптылықты қалыптастырумен
байланыстырылатын құқықты қорғау мәселесі өткір проблема ретінде қойылып
келеді. Қазіргі қатаң нарықтық экономика жағдайында адамгершілік
нышандардың тапшы болуы оқушылардың бойында жеке жауаптылықты тәрбиелеуді
қоғамдық-әлеуметтік істермен байланыстыра қарастыруды керек етіп отыр. Олай
болатын себебі, адамгершілікті категория ретінде қарастырып талдау,
әлеуметтік теңсіздікті құқық қорғау ісімен байланыстыра қарастыруға үйрету,
сөйтіп, келешек қоғам мүшесінің өз құқығын өзі қорғауға дайын болуын
қаматамасыз ету көзделеді. Бұл жеке тұлғаның ішкі психологиялық жолының
өмірлік мәнін құрайды. Жеке тұлғаның қоғамдағы өмір сүру құқығын қорғай
алатын көптеген жағдайда тұлға сөнеді, құндылық бағдардан айрылады, олай
болса көркем-эстетикалық, экологиялық, экономикалық, еңбек, азаматтық, сол
секілді рухани-адамгершілік қарым-қатынастарда тұрақсыздық пайда болады.
[33,.51 б. ]
Қазіргі Білім туралы заңның талаптарының бірі – құқықтық сауатты
азаматтарды дайындап шығару.Құқықтық сауатты адамдар қылмысқа ұрынбауға
әрекет жасайды.Өмір сүрудің тиімді жолдарын өз бетімен шешуге үйренеді.
Құқықтық тәрбие беру баланың жеке тұлғасын қалыптастырып, олардың бойына
жоғары идеялық пен қоғамдың меншікке қатынасты көзқарасты дарытудың асыл
міндеттерін атқарады. Мемлекетіміз жастарға құқықтың тәрбие беру ісіне
үнемі маңыз беріп келеді. Қазақстан заңдарына терең құрмет сезімін
қалыптастыру, оларды сөзсіз сақтау және орындау ұзақ уақыт тәрбие жұмысын
жүргізудің жемісі. Көбіне құқықтық сананың төмендегі, материалдық және
рухани игіліктердің не екенін жөнді түсінбеушілік қоғамға жат қылықтарды
туғызады.
- Әр оқушының санасына құқықтық нормаларды жеткізу, жеткізіп қана қоймай
оның күнделікті мінез-құлық нормасына айналдыру үшін күресу
- дүниеге этикалық жауапкершілікпен қарайтын, шығармашылық ойлауға
дағдыланған, дүниетанымдық мәдениеті жетілген, адамгершілігі мол адам
дайындау ісі құқықтық тәрбиенің негізгі міндеттері болып саналады.
Өркениетті қоғамда құқық нормалары сақталуы қажет. Адамдар белгілі бір
әрекет барымында басқа тұлғалармен анықталған қатынастарға түседі. Осы
қатынастардың көбі құқықпен реттеледі.
Құқықтық тәрбие тура жолмен жүруге үйрететін әділеттілік әдістеріне
сүйенеді. Адам мұндай жағдайда өзінің ар-ұятына жүгінеді.Оқушы өзінің
айналасындағы адамдарды, әлеуметтік игіліктерді қате бағалауы мүмкін. Мұның
өзі оның көбіне көп құқықтық тәрбиені бұзуына әкеліп соқтырады.
Н. Назарбаев "Қазақстан - 2030" стратегиялық бағдарламасында Отан
қорғау мен оның қауіпсіздігіне ерекше мән берген. [ 35, 4 б.]
Жеке адамның мектептегі өмірі тұлғаның азаматтық қалыптасуының шешуші
кезеңі болып табылады. Осы жылдары адамгершілігі, дүниетанымы, сенімдері,
ұжымшылдығы, тәртіптілігі, өзіне және басқаға талап қоюы, адалдығы мен
шыншылдығы, қайырымдылығы мен ұстамдылығы, жігерлілігі мен батылдығы
қалыптасады.
Бұлардың мазмұнына мемлекет заңдары және қоғамда өмір сүру
ерекшеліктерін құрметтеу, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік, қоғамдың
тәртіпті сақтау да енеді.
Жеке адамның жалпы мәдениеті мен оның құқықтық мәдениетінің арасында
тығыз байланыс бар. Заңды білмеу - құқықтық мәдениеттің елеулі кемшілігі.
Заңды білмеу, оны бұзу жауапкершіліктен құтқармайды. Бұл жерде оқушы заң
және құқықтық мәдениет ұғымын шатастырмау керек. Құқықтық мәдениет оқушыдан
жан-жақты құқықтық білімдерді талап етеді. Жеке адамның құқықтық мәдениеті
дегеніміз - орынды тәртіп пен мінез-құлық, жан-жақты құқыңтық білімдерімен
заңды құрметтеу, құқықты қорғау іс-әрекетінің терең бірлігі.
Қазіргі кезеңде қоғамның бірте-бірте демократиялық дамуы білім беретін оқу
орны басшыларынан, мұғалімдерден құқықтық тәрбиені зор шеберлікпен,
шығармашылықпен іске асыруды талап етеді.
Құқықтық тәрбиені заман талаптарына сай жүргізу үшін ең алдымен сынып
жетекшілерінің және мектептердің озат тәжірибесін терең зерттеп, нәтижесін
оқу және тәрбие жұмыстарында ұтымды, жинақты етіп пайдаланып, оңтайлы
формалар, әдістер мен тәсілдерді іздестіру қажет.
Қоғамының өзі талап етіп отырғандай дұрыс ұстанымы бар, адамдармен дұрыс
қарым-қатынасқа түсе алатын, өмірлік бағыты бар ұрпақ тәрбиелеу – білім
беру жүйесінің негізгі мақсаты.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бала құқығын зерттеу қоғамда маңызды
орын алады. Балалар құқығын қорғау мәселесін шетелдік, отандық ғалымдардың
зерттеулеріне, тәжірибелерге сүйене отырып, теориялық, практикалық тұрғыда
сипаттау қазіргі педагогика іліміндегі мұндай өзекті мәселені шешуге себеп
болады.
Құқық ұғымы, құқықтың пайда болуы, дамуы мен мәнін Алексеев С.С.
Государство и право. Начальный курс, Баишев Ж. Конституционное право
Республики Казахстан, Булгакова Д.А. Теория государства и права., ЖанЖак
Руссо.Қоғамдық келісім-шарт немесе саяси құқық принциптері., Основы
государства и права. (Под ред. Сапаргалиева Г.), Хропанюк В.Н. Теория
государства и права. М, 1996г. 6.Общая теория государства и права (Под ред.
В.В,Лазарева) еңбектері арқылы танып, құқықтың -жалпыға бірдей міндетті
мінез-құлық ережелері екендігі ашылып, талданды.
Балалар мүддесін көздейтін мемлекеттік саясат, баланың негізгі
құқықтары мен міндеттері, бала құқықтарының негізгі бағыттары мен салалары,
баланың қоғаммен қарым-қатынасына байланысты құқықтары, бала құқықтары және
заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау жайлы Қазақстан Республикасындағы
баланың құқықтары туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 8 тамыздағы N
345-ІІ Заңы және Дүниежүзілік Балалар құқығын қорғау Конвенциясы
қарастырады.
Оқу-тәрбие үрдісінде бала құқығын қорғау: құқықтық тәрбиенің мақсат,
міндеттері, мектептегі мазмұны жайлы Байсеркеев А. Педагогические основы
нравственно-правового воспитания учащихся в общеобразовательной школе.
,Әбенбаев С.Ш. Сынып жетекшісі., Воронов В.В. Технология воспитания .,
Гумманистические воспитательные системы вчера и сегодня. Под общей ред.
Доктора пед. наук. Н.Л. Селивановой., Григорьева. Т.Г., Линская Л.В.,
Усольцева Т.П. Основы конструктивного общения., Жубакова С. С. Воспитание
политической-правовой культуры старшеклассников в современных условиях.,
Нравственно-правовое воспитание в дошкольном учреждений. Методические
рекомендаций., Шелихова Н.И. Техника педагогического общения., Шилова М.И.
Учителю о воспитанности школьников., Шуркова Н.Е. Воспитание : новый взгляд
с позиции культуры еңбектерінен алынып, талдау жасалды. Отбасында бала
құқығын қорғау және күш көрсетпей тәрбиелеу мәселелері жайлы Әленұлы Ш.
Халықтық тәрбиенің тағылымдары.,Байярд р.Т., Байярд Д. Ваш беспокойный
подросток, Қоянбаев Ж. Отбасы және балалар мен жеткіншектерді тәрбиелеу.,
Оразбекова К. Жеке тұлға ұлттық тәрбиесінің ғылыми педагогикалық негіздері.
,Пинт А. О. Ата – аналар сіздер үшін, Сухомлинский В. А. Балаға жүрек
жылуы., Шабажанова С.Қ. Ұлт өнегесі-ұрпақ тәрбиесі еңбектерінде бала
құқығын сақтау, қорғау- ата-аналардың басты міндеттерінің бірі екендігі
және солай ете отырып, өз құқығын қорғай алатын, белсенді өмірлік ұстанымы
бар азаматтарды тәрбиелейтіндігі жайлы ортақ ой айқындалып, жүйелі
талданып, ұсынылды. Мектепте бала құқығын қорғау шараларын ұйымдастыру
жайлы Волович А. Игра-путешествие Права детей, Харчев А.Г. Социология
воспитания: О некоторых актуальных социальных проблемах воспитания
личности., Шевченко Л.Л. Мир детства: педагогика взаймодействия
еңбектерінен алынды.
Қазақстан Республикасындағы құқық мәселелеріне қатысты заңдар мен
заңдық актілер талданып, соның ішінде бала құқығына қатысты заңнамалар
алынып, зерттелді: Қазақстан Республикасының Конституциясы. А. 1995.,
Гражданский Кодекс Республики Казахстан. Общая(1994г.) и особенная (1999г.)
части. ,Гражданское право Республики Казахстан. Учебник под ред Сулейменова
М.К., Басина Ю.Г., Дулатбеков Н.О., Амандыкова С.К., Турлаев А.В. Основы
государства и права современного Казахстана., Концепция правовой политики.
Указ Президента РК. От 20. 09. 2002. №949. және қоғамдағы адам құқығы оны
қорғау мәселесіне қатысты арнайы құжаттар: Всеобщая декларация прав
человека. Организация Объединенных наций. Департамент общественной
информации, алҚазақстан Республикасы білім беру жүйесіндегі бала тәрбиесін
қатысты нормативті құжаттар пайдаланылды: Комплексная программа воспитания
в организациях образования Республики Казахстан. 2002.,Концепция воспитания
детей дошкольного и школьного возрастов., Қазақстан Республикасының Білім
туралы Заңы мен Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінде жалпы құқықтық
тәрбие беру және баланың өз құқығын білуге, қорғауға қатысты мәліметтерді
нормативті құжаттардан алынды: Концепция правового обучения учащейся
молодежи в РК. Постановление президента РК от 21.06.1995. №2347.
Жоғарыдағы ғылыми әдебиеттерді талдай келе, біз бала құқығын
қорғау жалпы қоғамдық құндылық екендігіне және оған бүкіл қоғамдық бірлесе
іске асырғанда ғана тең құқықты қол жеткізуге болатындығына және ол
адамдардың қоғамдағы әдебі, нормаларымен байланыстылығына көз жеткіздік.
Балалардың құқығын қорғау манызды болғандақтан, көптеген әдебиетте
жан-жақты зерттелсе де, Қазақстанда балалар құқығын бақылау әрі толық
қарастырылмаған, сондықтан тақырыптың өзектілігі туындайды
Диплом жұмысының мақсаты:
Бала құқығын білу, оны сақтау жолдарының теориялық негізделуі және
тәжірибеде жүзеге асыру.
Зерттеудің міндеттері:
– мәселе боынша психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді қарастыру
– құқық ұғымы, құқықтың пайда болуы, дамуын қарастыру
– Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары халықаралық құқық
қорғау стандарттарының аясындағы қызметін анықтау, талдау
– ювеналдық мәдениет: кәмелетке толмағандар құқықтарын қорғауды
анықтау
– Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы Заңмен
танысу, талдау, сараптау
– балалар мүддесін көздейтін мемлекеттік саясаттың басымдықтарын
анықтау
– баланың негізгі құқықтары мен міндеттерін сараптау
– баланың қоғаммен қарым-қатынасына байланысты құқықтарын талдау
– бала құқықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғаудың
ықпалдық мәнін ашу.
– оқу-тәрбие үрдісінде бала құқығын қорғау жолдарын қарастыру
– құқықтық тәрбиенің мақсат, міндеттері, мектептегі мазмұнын
анықтау, ықпалдық мәнін ашу
– отбасында бала құқығын қорғау және күш көрсетпей тәрбиелеу
жолдарын анықтау, талдау, ұсыну
– бала құқығын туралы ғылыми-әдістемелік жүйені даярлау және
эксперимент жүзінде тексеруден өткізу.
Зерттеудің нысаны: Бала құқығы
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер:
- Бала құқығы, баланың өз құқығын білуі теориялық тұрғыдан
негіздеселсе;
- Бала құқығы отбасы жағдайында қорғалып, сақталынса,
- бала құқығын қорғаудың педагогикалық шарттары анықталса;
–тәжірибелік-эксперимент өткізіліп, бала құқығын қорғау жүйелі түрде оқыту,
тәрбиелеу үдерісіне ендірілсе, онда бала құқығын қорғау, қоғамда сақтау ісі
оқушы мен мұғалім арасындағы ынтымақтастық қарым-қатынасты туғызады және
баланың өз құқығын білуі жеке тұлғалық қасиеттерінің, азаматтық
позициясының және оқушылардың құқықтық мәдениетінің қалыптасуына ықпал
етеді.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы,
Біріккен Ұлттар Ұйымы Балалар құқығы туралы конвенциясы, Қазақстан
Республикасының Бала құқығы туралы Заңы, Үкіметтің білім беру саласына
арналған қаулы қарарлары мен бағдарламалары, конституциясы, және басқа
құжаттар мен ресми материалдар, оқу әдістемелік құралдар, педагог,
мәдениеттану, құқықтанушылардың, әлеуметтанушылардың дүниетанымы, білім,
даму негіздері туралы ғылыми еңбектері.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
тақырыпшалардан , қорытындыдан, іс-тәжірибелік бөлімнен және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
ІІ.1 Құқық -жалпыға бірдей міндетті мінез-құлық ережелері.
1.1.Құқық ұғымы, құқықтың пайда болуы, дамуы.
Құқық — бұл мемлекет бекіткен және рұқсат еткен жалпыға бірдей міндетті
мінез-құлық ережелерінің жиынтығы, құқық адамдардың адамдардың арасындағы
маңызды қатынастарды реттейтін, оның орындалуын мемлекет қадағалап отыратын
жалпы білімдік нормалар жүйесі. Құқықтың мазмұны оның негізгі
бастамаларында, яғни негізгі ұстанымдарында көрініс табады. Олар мыналар:
саяси биліктің халық еркіне бағынуы; меншік түрлерінің теңдігі және
адамгершілік ұстанымдарына сүйену. [7,61 б.]
Құқық дегеніміз:
– Ең алдымен құқық бұл біздің қалауымыз, Бірақ біздің қалауымыздың ақылға
сыйымды негізгі болуы тиіс.
– Бұл біздің күнделікті іс әрекетіміз бен мінез-құлқымыз. Біздің
әрқайсысымыз барлық заңдарды дерлік, түгел есімізге сақтай алмаймыз.
Бірақ соған қарамастан, біз күнделікті өмірімізде бұлардың бірде-біреуін
бұбаймыз. Себебі заңның өзі біздің күнделікті әрекетімізден алынады.
– Құқық — бұл адамдардың ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибелік іс-
әрекеттерінің көрінісі де болып табылады.
– Құқық - қоғам мүддесі мен еркін де білдіреді. Біз оны әдетте міндеттер
деп атаймыз.
Құқықтың қағидалары:
1. Әлеуметтік бостандық – құқық шекарасымен белгіленген бостандық
мүмкіндігін алу.
2. Адамгершілік - адам, оның құқығы, бостандығы ең жоғарғы құндылық,
құқық адамдардың өмірін, қоғам өмірін жақсарту үшін пайда болған.
3. Демократизм – демократия құқық пен бостандықты қорғаудағы заңдық
кепілдік болуы қажет.
4. Теңдік – қоғам әртүрлі топтарға бөлінсе де, құқыққа қатысты ешкімнің
де артықшылығы болмауы тиіс. [ 1, 6 б.]
Жеке адамның құқығы деп – кісіге белгілі игілік алуды қамтамасыз ететін
адамдар мен мемлекет арасындағы ережелердің өзара қатынастарын айтады.
Құқықтың пайда болуының экономикалық алғышарты – жеке меншіктің қалыптасуы.
Құқық тарихи дәуірдің дамуымен жетіледі. Ең алғашқы заңдар, б.д.д. III мың
жылдықта ерте Мысыр елінде пайда болды. Ерте әлемнің құқықтық тарихы
негізгі екі мемлекеттік- құқықтыққа бөлінген: ерте Шығыс және антикалық.
Бірінші топты Мысыр, Вавилон, Үнді және Қытай елдері құраса, екінші топқа
Грек елі мен Рим державасын жатқызамыз. Алғашқы зандарда қазіргі мүлдем
кездеспейтін нақты жағдайды суреттеу де басым болды, мысалы, "егер адам
өгізді, қойды, есекті ұрлап алса..." (Хаммурапи заңы), ал қазіргі заңда
адамның ұрлағанын бұлайша санап жатпайды.
Ерте дүние заңдары нақты құқық салаларына да бөлінген жоқ. Бір ғана заңның
ішінде отбасылық та, қылмыстық та, мемлекеттік мәселелер реттеле берді.
Олардың кейбіреулері тіпті бапқа да енбеген. Ерте дүние заңдары өте
қаталдығымен ерекшеленеді. Мысалы, Халық бес, он отбасымен бірігіп
орнықсын, оған көнгісі келмегендер шауып өлтірілсін..." (б.д.д. 350 жылғы
Цинь жарлығы). Ерте Грек, әсіресе Рим құқығы классикалық болып есептеледі.
Олрда негізгі айырмашылық — еркін адамдар мен құлдар арасында ғана қалды,
ал еркін азаматтардың құқықтық жағдайлары бірте-бірте теңелді. Жеке адамның
бостандығына кісіге өз білгенінше істеуге мүмкіндік беретін, мемлекет пен
адамдардың арақатынасының ұстанымдары жатады. Бұл мәселеге адамдар ертеден
назар аударған. Ежелгі грек философшылары барлық адам дүниеге келгенде тең
болып туады, сондықтан олардың барлығының да тең табиғи құқығы бар етіп
екіге бөлді. Ол табиғи құқықты мемлекет орнатқан құқықтан жоғары қойды.
Табиғи құқық шартты құқыққа үлгі болуға тиісті деп санады. Себебі, шартты
құқық жиірек өзгеріп отырады және олар өкімет жұмысы мен адамдар арасындағы
келісімнің нәтижесінде пайда болады.
Атақты шешен Марк Тулий Цицероннан "құқық көзі не?" деп сұрағанда, ол
"құқық көзі — халық" деп жауап қайтарды. Цицеронның пікірінше, адамдарға
табиғат ақыл, құқық және әділеттілік сыйлаған. Сондықтан құқыкты адамға
ешкім сыйлаған жоқ, ол оған қаратылысынан тиесілі. Бұдан шығатын қорытынды:
мемлекет халықтың еркін білдіретін құқыққа бағынуы тиіс. "Мемлекет — бұл
жиынтығы, сондықтан заңға мемлекетің өзімен қоса барлығы мойынұсынуы тиіс",-
деген ұстаным Цицеронға тиесілі. [ 51, 72-б.]
Бірақ феодализм дәуірінде адам құқығы жөнінде мүлдем басқаша ұғым
пайда болады. Адам туғанынан тең деп үйрететін табиғи құқық жоққа
шығарылды. Ал құқықтың өзін хан, патшалардың қол астындағы адамдарға жасап
отырған рақымы деп түсіндірілді. Әр сословиенің өзіне тән құқығы болды.
Біздің қазіргі ұғымымыздағыдай адам құқығы либерализммен тығыз
байланысты. Либералдар монархияның билігін парламент арқылы шектеп, сайлау
құқығын кеңейтуді және саяси бостандықты өрістетуді талап еткен болатын.
Жеке адам құкығы мәселесіне аса зор үлес қосып, тарихта өшпес аттарын
қалдырған ойшылдарға Т. Гоббс, Дж. Локк, Ш. Монтескье, Ж. Ж. Руссо, И.
Кант, Т.Джефферсон, Т.Пейн және т. б. жатады. Олар адам құқығының негізгі
қағидаларын ең алғаш анықтап, белгілеп берді. Олардын ішіндегі ең құндылары
Америка Құрама Штаттарының Тәуелсіздік Декларациясына енді (ол 1776 жылдың
4 шілдесінде бекітілді). АҚШ-тың Тәуелсіздік Декларациясында
көрсетілгендей, негізгі баптар конституциялық түрде 1789 жылы Франциянын
адам және азаматтар құқығының Декларациясында да бекітілді. Олармен
салыстырғанда қазіргі кездегі жеке адамның құқығы туралы ұғым анағұрлым
ауқымды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс, одан кейін екінші дүниежүзілік соғыстың
басталуы Еуропадағы демократияның әлсіздігін байқатты. Сондықтан алдыңғы
қатарлы күштер адам құқықтарын әлемдік деңгейде қорғау үшін өзара келісіп,
ынтымақтасып іс-қимыл жасау керектігін түсінеді. 1942 жылы 1 каңтарда
гитлершілдікке қарсы коалицияға кірген 26 мемлекет нацизмге қарсы адам
өмірі, бостандығы, тәуелсіздігі, оның құқықтары мен әділеттілік үшін
күресуге Декларация қабылдады. Екінші дүниежүзілік соғыс біткеннен кейін
бұл мәселеге ерекше зор мән берілді. Оған себеп болғандар:
1) соғыс кезінде гитлерлік Германия мен Еуропаның басқа елдерінде адам
құқықтарының сақталмауы ондаған миллион әртүрлі халықтардың өкілдерінің
өмірлерін алып кетті;
2) Батыс Еуропаның бірқатар елдерінде демократиялық және жұмысшы
қозғалыстарының өріс алып, қысым көрсетуі және соның нәтижесінде
қабылданған демократиялық реформалар;
3) бұрынғы отар елдерде ұлт-азаттық көтерілістің күшеюі және олардын
біразының тәуелсіздік алуы. [60., 114-б.]
1948 жылы 10 желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясы Адам құқықтарының
халықаралық Декларациясын қабылдады. Онда адам құқықтары аталып қана қойған
жоқ, оларды қорғау шаралары да қарастырылған. Бұл Декларация және басқа
адам құқықтары жәніндегі келісімдер міндетті түрдегі заңдық құжаттарға
жатпайды. Дегенмен, оларды мойындап, қол қойған елдер онда көрсетілген
тәртіптерді сақтаулары тиіс.
Халықаралық ұйымдар одан кейін де бірқатар маңызды құжаттар қабылдады.
Мысалы, оларға 1948 жылы геноцидтің алдын алу және ол үшін жаза қолдану
туралы Конвенция, 1965 жылы нәсілдік алалаушылықтың барлық түрін болдырмау
туралы Конвенция, Бала құқықтары туралы Конвенция, Әйелдер жағдайы туралы
Конвенция және т. б. жатады. Бұл құқықтарды сақтамаған мемлекеттерге ықпал
жасау шаралары да қарастырылған. БҰҰ шешімі бойынша 10 желтоқсан жыл сайын
дүние жүзінде адам құқығының күні ретінде атап өтіледі
Азаматтардың құқықтарының өзі мемлекеттің мақсат-мүддесіне және
мүмкіншілігіне сәйкес өзгеріп отырады. Қазіргі кезде әлемдік саяси ғылымда
адам құқығына табиғи-тарихи тұрғыдан қарап, соған орай түсіну басым. Жалпы
алғанда адам құқығы деген ұғымның өзі кең және тар мағынада колданылады.
Оның кең мағынасына жеке адамның құқығы мен бостандықтарының өте бай барлық
түрдегі жиынтығы кіреді. Тар мағынасында мемлекет тарапынан берілмеген, ол
тек конституциялық-құқықтық түрде жеке мемлекеттік шеңберде бекітілген
құқықты білдіреді. Оған ең алдымен өмірге келген қандай адам болмасын өмір
сүруге құқығы барлығы жатады. Одан басқа адам құқығына кіретін жайлар
мыналар: барлық адамдардын заң алдындағы теңдігі; тәннің дербес құқығы
(тәнге зәбір келтіруге болмайды); адамзаттық ар-намысты сыйлау, оны
қорламау; Негізсіз, заңсыз тұтқындамау немесе ұстамау; дінге сену және
ұждан бостандығы; ата-аналардың балаларын тәрбиелеуі; қанаушыларға қарсылық
көрсету құқығы және т. с. с.
Қазіргі саяси ғылымдарда жеке адамның құқықтарын жіктеудің бірнеше
түрлері бар. Солардың ішінде кең тарағаны — барлық құқықтарды негативтік
және позитивтік (қолданушы) етіп бөлу. [51, 117-б.]
Негативтік мағынада бостандық мемлекет тарапынан жеке адамға зорлықтың,
шектеудің жоктығын білдіреді. Бұл еркіндік үкімет жағынан адамды қажетсіз
әрекеттерден, бостандықты бұзып, бұрмалайтын жағдайлардан сақтайды. Оларды
жүзеге асыру мемлекеттің қаржы-қаражатына, елдің әлеуметтік-экономикалық
дәрежесіне, жағдайына байланысты емес. Бұлар, негізінен абсолюттік,
позитивтік құқықтарды басшылыққа алатын құқықтар болып есептеледі.
Позитивтік мағынада құқықтар тандау, талғау еркіндігіі ең бастысы
адамның өз мақсатына жете алушылықты, жеке дамуға кабілеттілігін көрсете
білуді білдіреді. Негативтік құқықтармен салыстырғанда мұнда мемлекеттің,
ұйымдардың, адамдардып азаматтарды қайсыбір игіліктермен қамтамасыз ету,
белгілі әрекеттерді іске асыруға мүмкіндік жасауды көрсетеді. Мысалы, бұған
әлеуметтік көмек көрсетуге, білімге, денсаулықты қорғауға, лайықты тіршілік
дәрежесінде өмір сүруге құқықтылық және т. т. жатады. Негативтік құқықпен
салыстырғанда позитивтік құкықты қамтамасыз етіп, іске асыру қиын. Себебі,
біріншісінде мемлекет тарапынан ешқандай іс-әрекеттің керегі жоқ. Тек қана
ол табиғи кұқыққа араласып, бөгет жасамаса болғаны. Ал позитивтік құқықта,
керісінше, мемлекет жоғарыди көрсетілген және т. б. құқықтарды іске асыру
үшін қыруар жұмыс атқаруына тура келеді. Ондай мемлекетте жеткілікті
жағдай, қаражаты, мүмкіншіліктері болуы керек.
Адамдардың құқықтары мен бостандықтары әр түрлі болады. Орындалу, іске
асырылу ортасына қарай олар азаматтық (жеке, дербес), саяси, экономикалық,
әлеуметтік және мәдени кұқықтар мен бостандықтар болып бөлінеді.
Азаматтық құқық азаматтардың құқығы емес. Азаматтардың құқығына
мемлекеттің қол астындағы азаматтардың барлық құқықтарының жиынтығы жатады.
Азаматтық құқыққа табиғи, адамнан ажыратылмайтын, негізінен, негативтік
құқыққа жататын адамдардың құқықтары кіреді. Оған өмір сүруге, еркіндікке,
жеке адамның дербес құқылығы, ар-намысты және ізгілікті аты мен атағын,
қадір қасиетін сақтауға, айыпталушыны қорғауға бағытталған әділ, тәуелсіз
және ашық сотқа жазылған хат және телефон арқылы сөйлескен сөздің
кұпиялылығына, бір жерден екінші жерге еркін барып келуіне, тұрақты қоныс
тандауына, оның ішінде қандай мемлекеттен болмасын біржолата кетуіне немесе
келгің келгенде қайтып оралу бостандығы және т. б. құқықтар жатады.
Саяси құқықтар азаматтардың мемлекетті басқаруға және қоғам өміріне
белсенді қатысуын белгілейді. Оған сайлауға және сайлануға құқыктық;
одақтар мен ассоциацияларға, демонстрациялар мен шерулерге, жиналыстар мен
жиындарға, митингілер мен пикеттерге еркіндік; ақпарат хабарлар құқы, сөз,
пікір, оның ішінде баспасөз, радио, теледидар арқылы айтылатын сөз, дінге
сену бостандығы және т. б. жатады. Ең алдымен, конституциялық заңдылықты,
қоғамдық тәртіпті сақтау керек. Елдің прогресті дамуы, жалпыхалықтық
гуманистік тұрғыдан әрекет жасау керек. [48, 36-б.]
Экономикалық құқыққа жеке адамның тұтыну заттарын, жеке меншігін, жұмыс
күшін, іскерлігін, еркін пайдалана алуы жатады. Жеке тұтыну, жеке
меншіктің болмауы адамдардың жұмыска деген ынтасын, ықыласын түсірді,
жауапсыздықты туғызды, материалдық байлық жетіспеді, акыры, елді аздырып-
тоздыруға әкелуі мүмкін. Әрине, жеке меншікті қалай болса солай дамытып қоя
беруге және болмайды. Демократиялық жолмен дамып келе жатқан елдерде жеке
меншік мемлекеттің бақылауына алынады. Мысалы Германия, Франция, Италия,
Швеция және т. б. елдерде жеке меншік жалпы қоғамның, халықтың мүддесіне
сәйкес пайдалануы керектігі көрсетіле келіп, оны қаншалықты дамытуға
болатындығы, яғни шегі белгіленеді.
Әлеуметтік құқық әрбір адамға лайықты өмір деңгейін және әлеуметтік
қорғануды қамтамасыз етуді білдіреді. Мұнда пәтер-үйге, дем алуға,
денсаулықты қорғауға, қоршаған ортаның, жайлы болуына, азаматтарды
қартайғанда, сондай-ақ ауырып-сырқағанда және еңбек ету қабілетінен
айрылған жағдайда материалдық жағынан қамтамасыз етілу құқықтары жатады. Ол
мемлекеттің әрбір мұқтаж адамды күнелтуге керек қаржымен, адамшылық
абыройын қорғауға тиіс, қарапайым қажеттілігін қанағаттандыратын әлеуметтік
қамсыздандыру құқын анықтайды. Мәдени құқық адамның рухани дамуын өрбітіп,
өрістетуге бағытталады. Оған білім алуға, мәдени қазыналарды көруге рұқсат,
өнер мен техникалық жасампаздыққа, қоғамнын мәдени өміріне еркін араласуға
құқығы және т. б. жатады.
" Адам құқығынын жалпыға бірдей Декларациясымен" салыстырғанда жеке адамның
көпшілік мақұлдаған міндеттері жоқ. [12, 11-б.] Дегенмен, қазіргі
демократиялық мемлекеттердің конституцияларында, әдетте, мынадай міндеттер
аталады:
– заңды бұзбау,
– басқа адамдардың құқықтары мен бостандығын, ар-намысы мен
қадір-қасиетін құрметтеу;
– полициялық ұйғарым, бұйрықтарға бағыну және орындау;
– әскерлік борышты өтеу;
– заң жүзінде белгіленген салықтар мен алымдарды төлеу;
– қоршаған ортаны, табиғатты, мәдени ескерткіштерді қорғау т.
б.
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша әркімнің өмір
сүруге, өзінің жеке басының бостандығына, ар-ождан бостандығына құқығы бар.
Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең. Адамның қадір-қасиетіне қол
сұғылмайды. Әркімнің жеке өміріне, өзінің жеке отбасының құпиясына қол
сұғылмауына, абыройы мен ар-намысынын қорғалуына құқығы бар. Сөз бен
шығармашылық еркіндігіне кепілді беріледі. Цензураға тыйым салынады.
Қазақстан Республикасы азаматтарының бірлесу бостандығына құқығы бар.
Қоғамдық бірлестіктердің қызметі заңмен реттеледі. Қазақстан мемлекетінде
адам құқығы мен бостандығын оның қай елдің азаматы екендігіне қарамастан
мойындайды, кепілдік береді әрі қорғайды. [30,5 б.]
Қазақстан Республикасы Конституциясы қоғам мен мемлекет өмірінде біздің
әркайсымыздың құқығымыз бен бостандығымызды қорғау үшін, лайықты өмір сүру
жолында елімізде жүргізіліп жатқан түбегейлі реформалардың табысты болуы
үшін қажетті тәртіп орнатуға мүмкіндік береді деп сенеміз. Ол — біздің
республикамызда әр адам құрметке бөленеді деп болашаққа зор үмітпен
қарауымыздын кепілі.
1.2. Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары халықаралық құқық қорғау
стандарттарының аясында.
Халықаралық балалардың құқықтарын қорғау – тарихи тұрғыдан алғанда,
салыстырмалы түрде жас құбылыс. Бала құқықтарының конституциясы деп
аталатын Бала құқықтары туралы конвенция
1989 жылы қабылданған. Сонымен бірге заң әдебиетінде жиі еске алынатын,
бала құқықтарын қорғау жөніндегі қозғалыстың басталуы туралы классикалық
мысал – шешесі жиі ұрып-соққан және Жануарларға қатігездікпен қарауға қарсы
күрес жөніндегі қоғамның жергілікті бөлімшесінің мүшелері қорғауға келген
Балтимордағы сегіз жасар Мари Элен Уильсонның жағдайы жануарларды қорғау
жөніндегі қоғамдық бірлестіктердің балаларды қорғау жөніндегі үкіметтік
емес ұйымдардан бұрын пайда болғанын айғақтайды. [30, 16-б.]
Әлемдегі бірінші Балалар құқықтарын қорғау ұйымы 1919 жылы пайда болды,
1924 жылы Ұлттар Лигасының бала құқықтары жөніндегі Женева декларациясы,
1959 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясының бала құқықтары декларациясы қабылданып,
1979 жыл халықаралық балалар жылы болып жарияланды, осыдан 10 жыл өткен соң
Бала құқықтары туралы Конвенция қабылданды.
Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанына 17 жыл толып
отыр, қалыптасқан нарықтық экономика қоғам мен мемлекетіміздің алған
бағыттарына көтермелеуші ықпал жасауға, адамдардың өмір сүрудегі іс-
әрекеттерінің барлық саласына қатысты жауапкершілікті қалыптастыруға
қабілетті екендігін көрсетті. Экономика еркіндігі тұлғааралық қатынастардың
да өз деңгейінде жауапты және еркін дамуына ықпал ететіні сөзсіз. Жеке
адамдардың құқығы мен еркіндігі қажеттілікке айналды. Өзіне жауапкершілік
жүктеген мемлекетіміз де, адамдар да қазіргі кезде ең алдымен әлеуметтік
қауқарсыз адамдардың, әсіресе балалардың қадір-қасиетіне қамқорлық жасауға,
олардың құқықтарын жүйелі және тиімді түрде қорғауға дайын.
Балалардың ең басты мүдделерін қамтамасыз етуде Қазақстан Республикасы
мақсаты бала құқықтарын қорғау болып табылатын маңызды конвенцияларға
қосылды: Бала құқықтары туралы Конвенция 1994 жылы, Шет елден алимент
өндіріп алу туралы Конвенция 1999 жылы, Жұмысқа қабылдау үшін ең төменгі
жас туралы Конвенция 2000 жылы, Балаларды саудалауға, балалар зинақорлығына
және балалар порнографиясына қатысты баланың құқықтары туралы конвенцияның
факультативтік хаттамасы және Балалардың қарулы қақтығыстарға қатысуына
байланысты баланың құқықтары туралы конвенцияның факультативтік хаттамасы
2001 жылы, ХЕҰ-ның балалар еңбегінің ең нашар түрлеріне тыйым салу және жою
жөніндегі шұғыл шаралар туралы № 182 Конвенциясы 2002 жылы бекітілді, ал
2004 жылдың қараша айында Қазақстан БҰҰ-ның адамдарды саудалауға және
жезөкшелікті үшінші адамның пайдалануына қарсы күрес туралы конвенциясы мен
оның қорытынды хаттамасына қол қойды. [30, 36-б.]
Нормалары Қазақстан аумағында қолдануға келетін Балалар құқықтарын қорғау
саласындағы халықаралық құжаттардың ішіндегі едәуір маңыздысы Бала
құқықтары туралы Конвенция болып табылады. Оның бекітілуі мемлекеттің бала
құқықтарын қорғауды қамтамасыз етуге қоғам алдында кепілді екендігін
білдіреді. Қазақстан тарапынан аталған Конвенцияның орындалуы жөніндегі
алғашқы баяндама 2003 жылғы маусымда Женева қаласында өткен БҰҰ Бала
құқықтары жөніндегі Комитетінің 33 сессиясында тыңдалды, оның нәтижесі
бойынша Комитет баяндамаға қатысты біраз ескертулер мен ұсыныстар пакетін
дайындады. Сессия кезінде БҰҰ бала құқықтарын қорғау жөніндегі Комитетінің
сарапшылары бала құқықтарын қорғау саласындағы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қолға алған шараларына оң баға берді. Осындай оңды
жетістіктердің бірі ретінде жаңа заңнамалық базаның жетілуі мен дамуы,
сондай-ақ мемлекеттік органдардың халықаралық ұйымдар және БҰҰ-ның түрлі
ұйымдарымен балалық шақ мәселелері бойынша әріптестігі аталды.
Қазақстанға берілген ұсыныстардың ішінен негізгі деп айтуға тұратын
мәселелердің бірі ретінде елдегі балалар жағдайын жақсартуға арналған іс-
қимылдардың Ұлттық жоспарын әзірлеу және балалардың құқықтарын қорғау
мәселелерін шешуде ведомствоаралық үйлестіруді қамтамасыз ететін уәкілетті
арнайы орган құру қажет екендігін айтуға болады. БҰҰ бала құқықтарын қорғау
жөніндегі Комитетінің ұсыныстарын ескере отырып, Қазақстан Республикасы
Үкіметі 2006 жылы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Балалардың құқықтарын қорғау Комитетін құрды. Еліміздің бірінші Ханымы
С.Назарбаеваның бастамасы және қолдауымен 1998 жылдан бері Республиканың
барлық өңірлерінде осы кезеңге дейін әлеуметтік мекемелерден және тұрмысы
төмен отбасыларынан шыққан дарынды балаларға қолдау көрсетумен айналысқан
Қоғамдық балалар қорлары өз жұмысын жүргізіп келді. [ 46, 9-б.]
Бірақ, уақыт ағымы өзгерістерді талап етеді. С.Назарбаеваның ұсыныс
енгізуімен өңірлердегі балалар қорларын жауып, оның қызметін кең көлемде
жүзеге асыру үшін мемлекеттік органдар қамқорлығына беру ұйғарылды.
Сонымен, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 ж. 28 тамыздағы №744
Қаулысымен барлық облыстарда және Астана мен Алматы қалаларында Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігі Балалардың құқықтарын қорғау
Комитетінің аймақтық бөлімшелері – Балалардың құқықтарын қорғау
департаменттері құрылды.
Алайда, Қазақстан бекітпеген, бала құқықтарын қорғауды қамтамасыз етуге
жәрдемдесетін қағидаларды қамтыған бірқатар маңызды Конвенциялар бар.
Осындай халықаралық құқықтық құжаттардың ішінде – Барлық көшіп-қонушы
еңбекшілердің және олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы
конвенция (1990 жылғы 18 желтоқсан) және Балаларды қорғау және
мемлекетаралық бала асырап алу саласындағы ынтымақтастық туралы конвенция
(Гаага, 1993 жылғы 29 мамыр).
Барлық көшіп-қонушы еңбекшілердің және олардың отбасы мүшелерінің
құқықтарын қорғау туралы конвенция негізгі құқық қорғау шарттарының
санатына жатады, олар бойынша конвенциялық бақылау органдары құрылған.
Конвенция көшіп-қонушы еңбекшілер балаларының мүдделерін қамтамасыз етуге
қатысты нормаларды қамтыған, атап айтқанда көшіп-қонушы еңбекшілер отбасын
қауыштыру, көшіп-қонушы еңбекшілердің балаларын жергілікті білім беру
жүйесіне, әсіресе оларға жергілікті тілді үйрету тұрғысында тарту, көшіп-
қонушы еңбекшілердің балаларына олардың ана тілін үйрету мәселелерін
реттейді, сондай-ақ көшіп-қонушы еңбекші бас бостандығынан айрылған
жағдайда, балаларының құқықтарын қорғау тетіктерін көздейді.
Балаларды қорғау мемлекетаралық бала асырап алу саласындағы ынтымақтастық
туралы Гаага Конвенциясы шетелдіктердің баланың абзал мүдделеріне орай оның
құқықтарын сақтай отырып, бала асырап алуды жүзеге асыруына кепілдіктерді
көздейді, сондай-ақ мемлекеттердің уәкілетті ұйымдарының арасындағы
ынтымақтастық тетігін көздейді. 2004 жылғы
2 желтоқсанда өткен, Халықаралық гуманитарлық құқық және адам құқықтары
жөніндегі халықаралық шарттар жөніндегі ведомствоаралық комиссияның
отырысында Қазақстан Республикасының Гаага конвенциясына қосылуының
орындылығы және осы Конвенцияға қосылу жөніндегі жұмысты бастау қажеттігі
туралы шешім қабылданды.
Нормалары Қазақстан аумағында қолданылатын, балалар құқықтарын қорғау
саласындағы неғұрлым маңызды халықаралық құжат Бала құқықтары туралы
конвенция болып табылады. Бала құқықтары туралы конвенцияны Қазақстан
Республикасының қандай да бір ескертулерсіз бекітуі шеңберінде мемлекеттің
балалардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету кепілдіктерін қоғамға беруге
тиіс шекараларын белгіледі.
Конвенция нормалары баяндаманы шартқа қосылғаннан кейінгі екі жылдан
соң ұсынуды көздейтін уақытта, Қазақстан РеспубликасыКонвенцияның орындалуы
туралы бастапқы баяндаманы 2001 жылғы наурызда дайындады. Баяндама екі
бөлімнен тұрды, Қазақстан Республикасының 1994 және 2000 жыл аралығындағы
кезеңде Конвенцияны жүзеге асыру жөнінде қабылдаған шаралары туралы
ақпаратты қамтыды. Баяндамамен танысқаннан кейін Қазақстан Республикасының
үкіметтік емес ұйымдары дереу шара қабылдады, олар 2002 жылы Қазақстанның
Конвенцияны орындауы туралы, үкіметтік баяндамаға түсініктемені қамтыған
балама баяндама дайындады.
Бірінші үкіметтік есеп 2003 жылғы маусымда Женева қаласында
БҰҰ Балалар құқықтары жөніндегі комитетінің 33-сессиясында тыңдалды, оның
нәтижелері бойынша Комитет баяндамаға ескертулер мен ұсынымдардың
топтамасын дайындады. Осы сессияда БҰҰ Бала құқықтары жөніндегі комитетінің
сарапшылары Қазақстан Республикасы Үкіметінің балалар құқықтарын қорғау
саласында қабылдаған шараларына оң баға берген. Оң жетістіктердің бірі
ретінде жаңа заңнама базасының дамуы мен жетілдірілуін, сондай-ақ
мемлекеттік органдардың балалық мәселелері жөніндегі халықаралық ұйымдармен
және БҰҰ-ның әр түрлі органдарымен ынтымақтастығын мойындады. [11, 21-б.]
Қазақстанға бірқатар ұсынымдар берілді, олардың ішінде негізгілері ретінде
еліміздегі балалардың жай-күйін жақсарту жөніндегі іс-қимылдардың ұлттық
жоспарын әзірлеу қажеттігін және балалықты қорғау мәселелерін шешуде
ведомствоаралық үйлестіруді қамтамасыз ету үшін арнайы уәкілетті орган құру
қажеттігін атауға болады.
Балалардың жағдайын жақсарту жөніндегі іс-қимылдардың ұлттық жоспары, Бала
құқықтары туралы конвенцияны іске асыру жөніндегі іс-қимылдардың ұлттық
жоспары сияқты Қазақстан Республикасында әлі әзірленген жоқ. Баланың
құқықтары туралы Заңда балалардың мүдделеріне орай мемлекеттік саясат
мақсаттары айқындалған, бірақ оны іске асыру тетіктері жоқ. Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігі Қазақстан– балалықты қорғау
тұрғысында атты 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарлама жобасын
әзірледі, алайда қазіргі сәтте бағдарлама бекітілмеген. Осы бағдарлама
балаларды қорғау және олардың құқықтарын сақтау саласындағы мемлекеттік
саясаттың негізгі стратегиялық бағыттарын және бала жасындағы халықтың
барлық санаттарының әлеуметтік және құқықтық кепілдіктерін қамтамасыз
етудің жүйелі жүйесін жасауды көздейді.
Кәмелетке толмаған балалардың құқыққа қарсы қызметін ескерту мақсатында
Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен
балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы Заң
кәмелетке толмаған балалар арасындағы құқық бұзушылықтардың,
қадағалаусыздықтың және панасыздықтың алдын алу саласындағы мемлекеттік
саясатты іске асыруды жорамалдайды, бұл балалардың заңды құқықтары мен
мүдделерін сақтауға қатысты мемлекеттік саясат элементі болып табылады және
кәмелетке толмаған балалар үшін құқықтық және әлеуметтік кепілдіктерді
жасауды, кәмелетке толмаған балалар арасындағы құқық бұзушылықтардың,
қадағалаусыздықтың және панасыздықтың алдын алу жүйесін құрайтын органдар
мен мекемелерді материалдық-техникалық, қаржылық, ғылыми-әдістемелік және
кадрлық қамтамасыз етуді қамтиды. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2003 жылғы ақпандағы қаулысымен 2003-2004 жылдарға арналған
Жастар саясаты бағдарламасы бекітілді. Алайда жекелеген проблемаларды
шешуге бағытталған, мұндай салалық бағдарламалар Балалардың жағдайын
жақсарту жөніндегі іс-қимылдардың ұлттық жоспарының орнын алмастыра алмайды
және балалардың құқықтарын қамтамасыз етудің белгілі бір қырларымен
айналысатын мемлекеттік органдардың жұмысындағы келісушіліктің жоқтығын
ашық көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасында осы уақытқа дейін бала құқықтарының
сақталуын бақылау жөніндегі мемлекеттік орган құрылған жоқ. Осындай органды
құруға 2004 жылғы наурызда талпыныс жасалған болатын: Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2004 жылы 11 наурыздағы қаулысымен Балалардың
құқықтары мен мүдделерін сақтау жөніндегі ведомствоаралық комиссия құрылған
болатын. Комиссия балаларды және олардың құқықтарын қорғау саласындағы
мемлекеттік саясатты іске асыруды қамтамасыз ету жөніндегі ұсыныстарды
әзірлеу мақсатында құрылған болатын және Қазақстан Республикасының Үкіметі
жанындағы консультативтік-кеңесші орган болып табылатын. Комиссияның
жұмысшы органының функциялары Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігіне жүктелді. Комиссия құрамына білім және ғылым, әділет, еңбек
және халықты әлеуметтік қорғау, денсаулық сақтау, ішкі істер министрлері
мен вице-министрлері, Адам құқықтары жөніндегі уәкіл, Отбасы және әйелдер
істері жөніндегі комиссия өкілі, саяси және қоғам қайраткерлері кірді. 2005
жылғы наурызда Комиссия таратылды.
Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы Заңда бала
құқықтарының сақталуын бақылау жөніндегі мемлекеттік органды құру қажеттігі
туралы сұраққа біржақты жауап бермей отыр. Заңның Мемлекеттік органдар
және бала құқықтарын қорғау деген 44-бабы уәкілетті мемлекеттік органға
сілтеме жасамағанымен, 46-бап балалардың құқықтарын қорғау саласындағы
уәкілетті органның балалардың жағдайы туралы жыл сайынғы мемлекеттік
баяндаманы дайындап, ұсынуын көздейді.
БҰҰ-ның Бала құқықтары жөніндегі комитеті Ұсынымдарының бірі Конвенция
нормаларын іске асыруға бөлінетін қаражатты ұлғайту ұсынымы болып табылады.
Балалардың абзал мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында мемлекет балалардың
құқықтарына қатысты жекелеген бағдарламаларды іске асыруға жеткілікті ақша
қаражатын бөліп отыр. Алайда, тұтастай алғанда, Бала құқықтары туралы
конвенцияны іске асыруға қаражат бөлуді көздейтін жекелеген бап
республикалық бюджетте көзделмеген.
Жұртшылық пен балалар арасындағы Конвенция туралы хабардарлық деңгейі
бұрынғысынша төмен күйінде қалып отыр. Білім беру саласында балаларды
олардың құқықтарымен таныстыру факультатив сабақтар деңгейінде жүргізіледі,
алайда мұндай сабақтарды міндетті түрде оқу бағдарламаларында нормативтік
деңгейде бекіту тиімді болар еді.
Сонымен бірге Бала құқықтары туралы конвенцияда көзделген міндеттемелердің
орындалуы туралы елдік есептерді дайындау және мақұлдау рәсімінің жоқтығы
проблема болып отыр, атап айтқанда мәліметтерді жинау және Конвенция
нормаларының орындалуын мониторингілеу тетігі әзірленбеген. Алайда, мұндай
жағдай есептілік жүйесін көздейтін барлық құқық қорғау шарттарына қатысты
қалыптасып отыр. Қазақстандағы елдік есептерді дайындау практикасында осы
күнге дейін жүйелілік жоқ: есептердің бір бөлігін алқа органдары мақұлдап,
қалған бөлігі Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен мақұлданады,
мәтінін ұлттық заң базасынан табу тіпті мүмкін емес есептер де кездеседі.
Тұтастай алғанда, баланың оның көзқарасын құрметтеуге, туылғанын тіркеуге,
тиісті ақпаратқа қол жеткізуге, отбасының болуына, денсаулығы мен
медициналық қызмет көрсетуге, білім алуға, бос уақыты мен мәдени қызметіне,
кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігінің іске асырылуына, азаптаудан
және қатігездікпен қараудан қорғалуға, сондай-ақ панасыз балалар мен
мүгедек балалардың ерекше қорғалуына құқықтарымен байланысты қалған
мәселелер бойынша Қазақстан Комитеттің Ұсынымдарын орындау үшін ауқымды
шараларды қабылдады.
Қазақстанның Бала құқықтары туралы конвенцияны орындауы туралы келесі
есебін Комитет 2006 жылғы 10 қыркүйекке, яғни 3-ші кезеңді баяндаманы ұсыну
мерзіміне тапсыруды сұрады.
Бала құқықтары мен мүдделерін қорғау саласындағы халықаралық
нормаларды енгізу процесі Қазақстан Республикасының ұлттық заңнамасын
дамытуда және жетілдіруде өз көрінісін тапты. [ 37, 2-б.] Бала құқықтары
туралы конвенцияның жалпы принциптері мен нормалары (2, 3, 6 және 12-
баптары) Қазақстан Республикасының Коснтитуциясына, Қылмыстық, Қылмыстық іс
жүргізу және Қылмыстық-атқару кодекстеріне енгізілді. Негізгі қолданылу
аясы балалардың құқықтары мен мүдделері болған заңдардың толық кешені
қабылданды (Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы, Неке және
отбасы туралы, Отбасы үлгісіндегі балалар ауылы және жасөспірімдер үйлері
туралы, Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу
арқылы қолдау туралы, Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық
бұзушылықтардың профилактикасы мен балалар қадағалаусыз және панасыз
қалуының алдын алу туралы және басқа да Заңдар). Ұлттық және халықаралық
нормалардың неғұрлым егжей-тегжейлі және толық сәйкестендіру мақсатында
қолданыстағы заңнама актілеріне түзетулер, толықтырулар мен өзгерістер
енгізілді.
Алайда, Конвенцияның ұлттық заңнамаға енгізілмеген бірқатар
нормалары бар. Атап айтқанда, босқын балаларға ерекше қорғау жасау мәселесі
шешілген жоқ. 1954 жылғы Азаматтығы жоқ адамдардың мәртебесі туралы
Конвенцияға және 1961 жылғы Азаматтығы жоқ адамдарды азайту жөніндегі
Конвенцияға Қазақстан қазіргі сәтте қосылмаған. Қазақстан
Республикасындағы бала құқықтары туралы Заңның 47-бабы босқын балалар мен
мәжбүр қоныс аударушылардың өз мүдделерін қорғауға құқығы бар екенін
көздейді. Бала орналасқан жердегі Қорғаншылық және қамқоршылық органдары,
аумақтық көші-қон қызметтері ата-аналарының не өзге де заңды өкілдердің бар
екені және тұратын жері туралы мәліметтерді алуына жәрдемдеседі, қажет
болған кезде баланы емдеу-алдын алу немесе бала құқықтарын қорғау жөніндегі
функцияларды жүзеге асыратын өзге ұйымдарға орналастырады. Қазақстан
Республикасының аумағында тұрақты тұратын немесе уақытша келген
шетелдіктерге, азаматтығы жоқ адамдарға, босқындарға медициналық-санитарлық
көмек көрсету ережесіне сай босқындардың тегін медициналық көмектің кепілді
көлеміне құқығы бар. Дегенмен, босқын балаларға мемлекеттік көмек беру және
оларды әлеуметтік қорғау жүйеленбеген.
Өкінішке орай, білім беру саласын реттейтін кейбір нормативтік
құқықтық актілерде Конвенцияның нормаларын бұзатын бірқатар нормалар орын
алған. Мұқтаж азаматтарға олардың білім алу кезеңінде берілетін әлеуметтік
көмектің мөлшерлері мен көздері туралы Үкімет қаулысымен мынадай тәртіп
айқындалған, оған сәйкес мемлекет білім алу кезеңінде азаматтардың мынадай
санаттарын: жетім-балаларды және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
балаларды; кемтар балаларды, мүгедек және туғанынан мүгедек балаларды
интернаттық ұйымдарда тұратын мүгедек балаларды қамтуға арналған шығыстарды
көтереді. Осы қаулымен Білім туралы Заңның көп балалы отбасыларындағы
балалармен қоса, барлық мүгедек балаларға әлеуметтік көмек көрсетуді
көздейтін нормасының аясы тарылған, бұл олардың білім алу кезіндегі
мемлекет көмегіне құқығын бұзып отыр.
Дегенмен, халықаралық стандарттармен кепілдік берілген, мемлекет
тарапынан неғұрлым ауқымды көмекті және қолдауды қамтамасыз ететін бірқатар
ұлттық заңнама нормалары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-11
1. Баланың құқықтарын қоргау: тарихи және теориялық аспектілері
1.1. Балалар мүддесін көздейтін мемлекеттік
саясат ... ... ... ... ... ... ... . .36-42
1.2. Баланың негізгі құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 43-58
2. Қазақстан Республикасында балалардың құқықтары қорғалуы
2.1. Бала құқықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау
2.2. Қазақстанда бала құқығын бақылау практикасы
3. Қазақстан Республикасында балалардың құқығын қорғау проблемаларын жалпы
орта білім бері мектепте оқыту
3.1. Жалпы білім беру мектептін құқықтану пәнінің бағдарламасы мен
оқулықтарында балалар құқығын қорғау проблемасының қарастырылу денгейі.
3.2.Жас өспірімдердін балалар құқықтыры туралы білімдерін қалыптастыру әдіс-
тәсілдері
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..85 -87
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 88- 91
Мазмұны
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-11
1. Құқық -жалпыға бірдей міндетті мінез-құлық ережелері
1.1.Құқық ұғымы, құқықтың пайда болуы,
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .12-19
1.2. Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары халықаралық құқық қорғау
стандарттарының
аясында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20-
35
2 Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы
Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 8 тамыздағы N 345-ІІ Заңы
(2007.27.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
2.1. Балалар мүддесін көздейтін мемлекеттік
саясат ... ... ... ... ... ... ... . .36-42
2.2. Баланың негізгі құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 43-58
2.5. Бала құқықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау ... ... 59-66
3. Оқу-тәрбие үрдісінде бала құқығын қорғау
3.1.Құқықтық тәрбиенің мақсат, міндеттері, мектептегі мазмұны ... ... . 67-
74
3.2. Отбасында бала құқығын қорғау және күш көрсетпей тәрбиелеу ... ...75-78
ІІІ. Іс-тәжірибелік
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..79-84
ІҮ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..85 -87
Ү. Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 88- 91
Кіріспе
Қазіргі қоғам – білім беруді қайта құру, оқушы тұлғасын, оның өмірін
қалыптастыру, жаңа педагогикалық идеяларды енгізу, мен жаңаша ойлау типін
қалыптастыруды талап ететін қоғам. Қазіргі қоғамдағы басты құндылық – адам,
адамның құқығы. Адам қалған құндылықты жасаушы, құрушы, жүргізуші.
Қоғамдағы барлық институттар адамға, адамның игілігі үшін қызмет етуі
керек.Осы тұрғыдан алғанда оқушыға құқық тәрбиесін беру, құқық нормаларын
меңгерте отырып, өз құқықтарын білуге және оны қорғай білуге үйрету
мәселесі өзекті болып саналады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: Білім беру жүйесінің
міндеттері: Азаматтық пен патриотизмге, өз Отаны – Қазақстан Республикасына
сүйіспеншілікке, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға қайшы және
қоғамға жат кез келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу, және белсенді
азаматтық ұстанымы бар жеке адамды тәрбиелеу, республиканың қоғамдық -
саяси, әкономикалық және мәдени өміріне қатысу қажеттігін, жеке адамның өз
құқықтары мен міндеттеріне саналы көзқарасын қалыптастыру деп көрсетілген.
Осы ретте білім беру мекемелері жања білім сапасына сай мемлекеттік сұраныс
пен тапсырысты орындауы талапқа сай жүргізуі тиіс. Тәрбие мен білім беруді
ізгілендіру жеке тұлғаның дамуына мүмкіндіктер туғызуға бағытталған. Бұл
ұстаным тәрбие мен білім берудің мәдениет қалыптастырушы қызметінің
жандануына мүмкіндік береді. Осындай түрлендіру тұрғысынан алғанда қоғамда
болып жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді ескере келе, оқушыларды
жеке тұлға ретінде дамыту, тәрбиелеу бағытын анықтау – мұғалімнен үлкен
жүректілікті, біліктілік пен шығармашылыќ белсенділікті талап етеді. [ 36,
2 б.]
Тұлғаның жан-жақты дамуына ықпал ететін тәрбие бағытының бірі –
құқықтық тәрбие. Ол кез келген адамның әсіресе, жас ұрпақтың құқықтық
санасын, құқықтық мәдениетін және мінез-құлқын қалыптастырудың қайнар көзі
болумен бірге саяси тәрбиемен тығыз байланыста қызмет етеді. Бұл міндетті
шешуде педагогтардың баста назары оқушылардың құқықты сақтауына және оны
бұзушылық проблемасының туу себептерін күнделікті өмірден, қоғамдық қарым-
қатынастан қарастырып, оқушылардың назарын заңға бағынушылық пен құқық
қорғаушылық мәселелеріне баса аудару көзделеді. Осы уақытқа дейін алдымен
оқушылардың бойында өздерінің қылықтарына жауаптылықты қалыптастырумен
байланыстырылатын құқықты қорғау мәселесі өткір проблема ретінде қойылып
келеді. Қазіргі қатаң нарықтық экономика жағдайында адамгершілік
нышандардың тапшы болуы оқушылардың бойында жеке жауаптылықты тәрбиелеуді
қоғамдық-әлеуметтік істермен байланыстыра қарастыруды керек етіп отыр. Олай
болатын себебі, адамгершілікті категория ретінде қарастырып талдау,
әлеуметтік теңсіздікті құқық қорғау ісімен байланыстыра қарастыруға үйрету,
сөйтіп, келешек қоғам мүшесінің өз құқығын өзі қорғауға дайын болуын
қаматамасыз ету көзделеді. Бұл жеке тұлғаның ішкі психологиялық жолының
өмірлік мәнін құрайды. Жеке тұлғаның қоғамдағы өмір сүру құқығын қорғай
алатын көптеген жағдайда тұлға сөнеді, құндылық бағдардан айрылады, олай
болса көркем-эстетикалық, экологиялық, экономикалық, еңбек, азаматтық, сол
секілді рухани-адамгершілік қарым-қатынастарда тұрақсыздық пайда болады.
[33,.51 б. ]
Қазіргі Білім туралы заңның талаптарының бірі – құқықтық сауатты
азаматтарды дайындап шығару.Құқықтық сауатты адамдар қылмысқа ұрынбауға
әрекет жасайды.Өмір сүрудің тиімді жолдарын өз бетімен шешуге үйренеді.
Құқықтық тәрбие беру баланың жеке тұлғасын қалыптастырып, олардың бойына
жоғары идеялық пен қоғамдың меншікке қатынасты көзқарасты дарытудың асыл
міндеттерін атқарады. Мемлекетіміз жастарға құқықтың тәрбие беру ісіне
үнемі маңыз беріп келеді. Қазақстан заңдарына терең құрмет сезімін
қалыптастыру, оларды сөзсіз сақтау және орындау ұзақ уақыт тәрбие жұмысын
жүргізудің жемісі. Көбіне құқықтық сананың төмендегі, материалдық және
рухани игіліктердің не екенін жөнді түсінбеушілік қоғамға жат қылықтарды
туғызады.
- Әр оқушының санасына құқықтық нормаларды жеткізу, жеткізіп қана қоймай
оның күнделікті мінез-құлық нормасына айналдыру үшін күресу
- дүниеге этикалық жауапкершілікпен қарайтын, шығармашылық ойлауға
дағдыланған, дүниетанымдық мәдениеті жетілген, адамгершілігі мол адам
дайындау ісі құқықтық тәрбиенің негізгі міндеттері болып саналады.
Өркениетті қоғамда құқық нормалары сақталуы қажет. Адамдар белгілі бір
әрекет барымында басқа тұлғалармен анықталған қатынастарға түседі. Осы
қатынастардың көбі құқықпен реттеледі.
Құқықтық тәрбие тура жолмен жүруге үйрететін әділеттілік әдістеріне
сүйенеді. Адам мұндай жағдайда өзінің ар-ұятына жүгінеді.Оқушы өзінің
айналасындағы адамдарды, әлеуметтік игіліктерді қате бағалауы мүмкін. Мұның
өзі оның көбіне көп құқықтық тәрбиені бұзуына әкеліп соқтырады.
Н. Назарбаев "Қазақстан - 2030" стратегиялық бағдарламасында Отан
қорғау мен оның қауіпсіздігіне ерекше мән берген. [ 35, 4 б.]
Жеке адамның мектептегі өмірі тұлғаның азаматтық қалыптасуының шешуші
кезеңі болып табылады. Осы жылдары адамгершілігі, дүниетанымы, сенімдері,
ұжымшылдығы, тәртіптілігі, өзіне және басқаға талап қоюы, адалдығы мен
шыншылдығы, қайырымдылығы мен ұстамдылығы, жігерлілігі мен батылдығы
қалыптасады.
Бұлардың мазмұнына мемлекет заңдары және қоғамда өмір сүру
ерекшеліктерін құрметтеу, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік, қоғамдың
тәртіпті сақтау да енеді.
Жеке адамның жалпы мәдениеті мен оның құқықтық мәдениетінің арасында
тығыз байланыс бар. Заңды білмеу - құқықтық мәдениеттің елеулі кемшілігі.
Заңды білмеу, оны бұзу жауапкершіліктен құтқармайды. Бұл жерде оқушы заң
және құқықтық мәдениет ұғымын шатастырмау керек. Құқықтық мәдениет оқушыдан
жан-жақты құқықтық білімдерді талап етеді. Жеке адамның құқықтық мәдениеті
дегеніміз - орынды тәртіп пен мінез-құлық, жан-жақты құқыңтық білімдерімен
заңды құрметтеу, құқықты қорғау іс-әрекетінің терең бірлігі.
Қазіргі кезеңде қоғамның бірте-бірте демократиялық дамуы білім беретін оқу
орны басшыларынан, мұғалімдерден құқықтық тәрбиені зор шеберлікпен,
шығармашылықпен іске асыруды талап етеді.
Құқықтық тәрбиені заман талаптарына сай жүргізу үшін ең алдымен сынып
жетекшілерінің және мектептердің озат тәжірибесін терең зерттеп, нәтижесін
оқу және тәрбие жұмыстарында ұтымды, жинақты етіп пайдаланып, оңтайлы
формалар, әдістер мен тәсілдерді іздестіру қажет.
Қоғамының өзі талап етіп отырғандай дұрыс ұстанымы бар, адамдармен дұрыс
қарым-қатынасқа түсе алатын, өмірлік бағыты бар ұрпақ тәрбиелеу – білім
беру жүйесінің негізгі мақсаты.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бала құқығын зерттеу қоғамда маңызды
орын алады. Балалар құқығын қорғау мәселесін шетелдік, отандық ғалымдардың
зерттеулеріне, тәжірибелерге сүйене отырып, теориялық, практикалық тұрғыда
сипаттау қазіргі педагогика іліміндегі мұндай өзекті мәселені шешуге себеп
болады.
Құқық ұғымы, құқықтың пайда болуы, дамуы мен мәнін Алексеев С.С.
Государство и право. Начальный курс, Баишев Ж. Конституционное право
Республики Казахстан, Булгакова Д.А. Теория государства и права., ЖанЖак
Руссо.Қоғамдық келісім-шарт немесе саяси құқық принциптері., Основы
государства и права. (Под ред. Сапаргалиева Г.), Хропанюк В.Н. Теория
государства и права. М, 1996г. 6.Общая теория государства и права (Под ред.
В.В,Лазарева) еңбектері арқылы танып, құқықтың -жалпыға бірдей міндетті
мінез-құлық ережелері екендігі ашылып, талданды.
Балалар мүддесін көздейтін мемлекеттік саясат, баланың негізгі
құқықтары мен міндеттері, бала құқықтарының негізгі бағыттары мен салалары,
баланың қоғаммен қарым-қатынасына байланысты құқықтары, бала құқықтары және
заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау жайлы Қазақстан Республикасындағы
баланың құқықтары туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 8 тамыздағы N
345-ІІ Заңы және Дүниежүзілік Балалар құқығын қорғау Конвенциясы
қарастырады.
Оқу-тәрбие үрдісінде бала құқығын қорғау: құқықтық тәрбиенің мақсат,
міндеттері, мектептегі мазмұны жайлы Байсеркеев А. Педагогические основы
нравственно-правового воспитания учащихся в общеобразовательной школе.
,Әбенбаев С.Ш. Сынып жетекшісі., Воронов В.В. Технология воспитания .,
Гумманистические воспитательные системы вчера и сегодня. Под общей ред.
Доктора пед. наук. Н.Л. Селивановой., Григорьева. Т.Г., Линская Л.В.,
Усольцева Т.П. Основы конструктивного общения., Жубакова С. С. Воспитание
политической-правовой культуры старшеклассников в современных условиях.,
Нравственно-правовое воспитание в дошкольном учреждений. Методические
рекомендаций., Шелихова Н.И. Техника педагогического общения., Шилова М.И.
Учителю о воспитанности школьников., Шуркова Н.Е. Воспитание : новый взгляд
с позиции культуры еңбектерінен алынып, талдау жасалды. Отбасында бала
құқығын қорғау және күш көрсетпей тәрбиелеу мәселелері жайлы Әленұлы Ш.
Халықтық тәрбиенің тағылымдары.,Байярд р.Т., Байярд Д. Ваш беспокойный
подросток, Қоянбаев Ж. Отбасы және балалар мен жеткіншектерді тәрбиелеу.,
Оразбекова К. Жеке тұлға ұлттық тәрбиесінің ғылыми педагогикалық негіздері.
,Пинт А. О. Ата – аналар сіздер үшін, Сухомлинский В. А. Балаға жүрек
жылуы., Шабажанова С.Қ. Ұлт өнегесі-ұрпақ тәрбиесі еңбектерінде бала
құқығын сақтау, қорғау- ата-аналардың басты міндеттерінің бірі екендігі
және солай ете отырып, өз құқығын қорғай алатын, белсенді өмірлік ұстанымы
бар азаматтарды тәрбиелейтіндігі жайлы ортақ ой айқындалып, жүйелі
талданып, ұсынылды. Мектепте бала құқығын қорғау шараларын ұйымдастыру
жайлы Волович А. Игра-путешествие Права детей, Харчев А.Г. Социология
воспитания: О некоторых актуальных социальных проблемах воспитания
личности., Шевченко Л.Л. Мир детства: педагогика взаймодействия
еңбектерінен алынды.
Қазақстан Республикасындағы құқық мәселелеріне қатысты заңдар мен
заңдық актілер талданып, соның ішінде бала құқығына қатысты заңнамалар
алынып, зерттелді: Қазақстан Республикасының Конституциясы. А. 1995.,
Гражданский Кодекс Республики Казахстан. Общая(1994г.) и особенная (1999г.)
части. ,Гражданское право Республики Казахстан. Учебник под ред Сулейменова
М.К., Басина Ю.Г., Дулатбеков Н.О., Амандыкова С.К., Турлаев А.В. Основы
государства и права современного Казахстана., Концепция правовой политики.
Указ Президента РК. От 20. 09. 2002. №949. және қоғамдағы адам құқығы оны
қорғау мәселесіне қатысты арнайы құжаттар: Всеобщая декларация прав
человека. Организация Объединенных наций. Департамент общественной
информации, алҚазақстан Республикасы білім беру жүйесіндегі бала тәрбиесін
қатысты нормативті құжаттар пайдаланылды: Комплексная программа воспитания
в организациях образования Республики Казахстан. 2002.,Концепция воспитания
детей дошкольного и школьного возрастов., Қазақстан Республикасының Білім
туралы Заңы мен Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінде жалпы құқықтық
тәрбие беру және баланың өз құқығын білуге, қорғауға қатысты мәліметтерді
нормативті құжаттардан алынды: Концепция правового обучения учащейся
молодежи в РК. Постановление президента РК от 21.06.1995. №2347.
Жоғарыдағы ғылыми әдебиеттерді талдай келе, біз бала құқығын
қорғау жалпы қоғамдық құндылық екендігіне және оған бүкіл қоғамдық бірлесе
іске асырғанда ғана тең құқықты қол жеткізуге болатындығына және ол
адамдардың қоғамдағы әдебі, нормаларымен байланыстылығына көз жеткіздік.
Балалардың құқығын қорғау манызды болғандақтан, көптеген әдебиетте
жан-жақты зерттелсе де, Қазақстанда балалар құқығын бақылау әрі толық
қарастырылмаған, сондықтан тақырыптың өзектілігі туындайды
Диплом жұмысының мақсаты:
Бала құқығын білу, оны сақтау жолдарының теориялық негізделуі және
тәжірибеде жүзеге асыру.
Зерттеудің міндеттері:
– мәселе боынша психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді қарастыру
– құқық ұғымы, құқықтың пайда болуы, дамуын қарастыру
– Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары халықаралық құқық
қорғау стандарттарының аясындағы қызметін анықтау, талдау
– ювеналдық мәдениет: кәмелетке толмағандар құқықтарын қорғауды
анықтау
– Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы Заңмен
танысу, талдау, сараптау
– балалар мүддесін көздейтін мемлекеттік саясаттың басымдықтарын
анықтау
– баланың негізгі құқықтары мен міндеттерін сараптау
– баланың қоғаммен қарым-қатынасына байланысты құқықтарын талдау
– бала құқықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғаудың
ықпалдық мәнін ашу.
– оқу-тәрбие үрдісінде бала құқығын қорғау жолдарын қарастыру
– құқықтық тәрбиенің мақсат, міндеттері, мектептегі мазмұнын
анықтау, ықпалдық мәнін ашу
– отбасында бала құқығын қорғау және күш көрсетпей тәрбиелеу
жолдарын анықтау, талдау, ұсыну
– бала құқығын туралы ғылыми-әдістемелік жүйені даярлау және
эксперимент жүзінде тексеруден өткізу.
Зерттеудің нысаны: Бала құқығы
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер:
- Бала құқығы, баланың өз құқығын білуі теориялық тұрғыдан
негіздеселсе;
- Бала құқығы отбасы жағдайында қорғалып, сақталынса,
- бала құқығын қорғаудың педагогикалық шарттары анықталса;
–тәжірибелік-эксперимент өткізіліп, бала құқығын қорғау жүйелі түрде оқыту,
тәрбиелеу үдерісіне ендірілсе, онда бала құқығын қорғау, қоғамда сақтау ісі
оқушы мен мұғалім арасындағы ынтымақтастық қарым-қатынасты туғызады және
баланың өз құқығын білуі жеке тұлғалық қасиеттерінің, азаматтық
позициясының және оқушылардың құқықтық мәдениетінің қалыптасуына ықпал
етеді.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы,
Біріккен Ұлттар Ұйымы Балалар құқығы туралы конвенциясы, Қазақстан
Республикасының Бала құқығы туралы Заңы, Үкіметтің білім беру саласына
арналған қаулы қарарлары мен бағдарламалары, конституциясы, және басқа
құжаттар мен ресми материалдар, оқу әдістемелік құралдар, педагог,
мәдениеттану, құқықтанушылардың, әлеуметтанушылардың дүниетанымы, білім,
даму негіздері туралы ғылыми еңбектері.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
тақырыпшалардан , қорытындыдан, іс-тәжірибелік бөлімнен және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
ІІ.1 Құқық -жалпыға бірдей міндетті мінез-құлық ережелері.
1.1.Құқық ұғымы, құқықтың пайда болуы, дамуы.
Құқық — бұл мемлекет бекіткен және рұқсат еткен жалпыға бірдей міндетті
мінез-құлық ережелерінің жиынтығы, құқық адамдардың адамдардың арасындағы
маңызды қатынастарды реттейтін, оның орындалуын мемлекет қадағалап отыратын
жалпы білімдік нормалар жүйесі. Құқықтың мазмұны оның негізгі
бастамаларында, яғни негізгі ұстанымдарында көрініс табады. Олар мыналар:
саяси биліктің халық еркіне бағынуы; меншік түрлерінің теңдігі және
адамгершілік ұстанымдарына сүйену. [7,61 б.]
Құқық дегеніміз:
– Ең алдымен құқық бұл біздің қалауымыз, Бірақ біздің қалауымыздың ақылға
сыйымды негізгі болуы тиіс.
– Бұл біздің күнделікті іс әрекетіміз бен мінез-құлқымыз. Біздің
әрқайсысымыз барлық заңдарды дерлік, түгел есімізге сақтай алмаймыз.
Бірақ соған қарамастан, біз күнделікті өмірімізде бұлардың бірде-біреуін
бұбаймыз. Себебі заңның өзі біздің күнделікті әрекетімізден алынады.
– Құқық — бұл адамдардың ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибелік іс-
әрекеттерінің көрінісі де болып табылады.
– Құқық - қоғам мүддесі мен еркін де білдіреді. Біз оны әдетте міндеттер
деп атаймыз.
Құқықтың қағидалары:
1. Әлеуметтік бостандық – құқық шекарасымен белгіленген бостандық
мүмкіндігін алу.
2. Адамгершілік - адам, оның құқығы, бостандығы ең жоғарғы құндылық,
құқық адамдардың өмірін, қоғам өмірін жақсарту үшін пайда болған.
3. Демократизм – демократия құқық пен бостандықты қорғаудағы заңдық
кепілдік болуы қажет.
4. Теңдік – қоғам әртүрлі топтарға бөлінсе де, құқыққа қатысты ешкімнің
де артықшылығы болмауы тиіс. [ 1, 6 б.]
Жеке адамның құқығы деп – кісіге белгілі игілік алуды қамтамасыз ететін
адамдар мен мемлекет арасындағы ережелердің өзара қатынастарын айтады.
Құқықтың пайда болуының экономикалық алғышарты – жеке меншіктің қалыптасуы.
Құқық тарихи дәуірдің дамуымен жетіледі. Ең алғашқы заңдар, б.д.д. III мың
жылдықта ерте Мысыр елінде пайда болды. Ерте әлемнің құқықтық тарихы
негізгі екі мемлекеттік- құқықтыққа бөлінген: ерте Шығыс және антикалық.
Бірінші топты Мысыр, Вавилон, Үнді және Қытай елдері құраса, екінші топқа
Грек елі мен Рим державасын жатқызамыз. Алғашқы зандарда қазіргі мүлдем
кездеспейтін нақты жағдайды суреттеу де басым болды, мысалы, "егер адам
өгізді, қойды, есекті ұрлап алса..." (Хаммурапи заңы), ал қазіргі заңда
адамның ұрлағанын бұлайша санап жатпайды.
Ерте дүние заңдары нақты құқық салаларына да бөлінген жоқ. Бір ғана заңның
ішінде отбасылық та, қылмыстық та, мемлекеттік мәселелер реттеле берді.
Олардың кейбіреулері тіпті бапқа да енбеген. Ерте дүние заңдары өте
қаталдығымен ерекшеленеді. Мысалы, Халық бес, он отбасымен бірігіп
орнықсын, оған көнгісі келмегендер шауып өлтірілсін..." (б.д.д. 350 жылғы
Цинь жарлығы). Ерте Грек, әсіресе Рим құқығы классикалық болып есептеледі.
Олрда негізгі айырмашылық — еркін адамдар мен құлдар арасында ғана қалды,
ал еркін азаматтардың құқықтық жағдайлары бірте-бірте теңелді. Жеке адамның
бостандығына кісіге өз білгенінше істеуге мүмкіндік беретін, мемлекет пен
адамдардың арақатынасының ұстанымдары жатады. Бұл мәселеге адамдар ертеден
назар аударған. Ежелгі грек философшылары барлық адам дүниеге келгенде тең
болып туады, сондықтан олардың барлығының да тең табиғи құқығы бар етіп
екіге бөлді. Ол табиғи құқықты мемлекет орнатқан құқықтан жоғары қойды.
Табиғи құқық шартты құқыққа үлгі болуға тиісті деп санады. Себебі, шартты
құқық жиірек өзгеріп отырады және олар өкімет жұмысы мен адамдар арасындағы
келісімнің нәтижесінде пайда болады.
Атақты шешен Марк Тулий Цицероннан "құқық көзі не?" деп сұрағанда, ол
"құқық көзі — халық" деп жауап қайтарды. Цицеронның пікірінше, адамдарға
табиғат ақыл, құқық және әділеттілік сыйлаған. Сондықтан құқыкты адамға
ешкім сыйлаған жоқ, ол оған қаратылысынан тиесілі. Бұдан шығатын қорытынды:
мемлекет халықтың еркін білдіретін құқыққа бағынуы тиіс. "Мемлекет — бұл
жиынтығы, сондықтан заңға мемлекетің өзімен қоса барлығы мойынұсынуы тиіс",-
деген ұстаным Цицеронға тиесілі. [ 51, 72-б.]
Бірақ феодализм дәуірінде адам құқығы жөнінде мүлдем басқаша ұғым
пайда болады. Адам туғанынан тең деп үйрететін табиғи құқық жоққа
шығарылды. Ал құқықтың өзін хан, патшалардың қол астындағы адамдарға жасап
отырған рақымы деп түсіндірілді. Әр сословиенің өзіне тән құқығы болды.
Біздің қазіргі ұғымымыздағыдай адам құқығы либерализммен тығыз
байланысты. Либералдар монархияның билігін парламент арқылы шектеп, сайлау
құқығын кеңейтуді және саяси бостандықты өрістетуді талап еткен болатын.
Жеке адам құкығы мәселесіне аса зор үлес қосып, тарихта өшпес аттарын
қалдырған ойшылдарға Т. Гоббс, Дж. Локк, Ш. Монтескье, Ж. Ж. Руссо, И.
Кант, Т.Джефферсон, Т.Пейн және т. б. жатады. Олар адам құқығының негізгі
қағидаларын ең алғаш анықтап, белгілеп берді. Олардын ішіндегі ең құндылары
Америка Құрама Штаттарының Тәуелсіздік Декларациясына енді (ол 1776 жылдың
4 шілдесінде бекітілді). АҚШ-тың Тәуелсіздік Декларациясында
көрсетілгендей, негізгі баптар конституциялық түрде 1789 жылы Франциянын
адам және азаматтар құқығының Декларациясында да бекітілді. Олармен
салыстырғанда қазіргі кездегі жеке адамның құқығы туралы ұғым анағұрлым
ауқымды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс, одан кейін екінші дүниежүзілік соғыстың
басталуы Еуропадағы демократияның әлсіздігін байқатты. Сондықтан алдыңғы
қатарлы күштер адам құқықтарын әлемдік деңгейде қорғау үшін өзара келісіп,
ынтымақтасып іс-қимыл жасау керектігін түсінеді. 1942 жылы 1 каңтарда
гитлершілдікке қарсы коалицияға кірген 26 мемлекет нацизмге қарсы адам
өмірі, бостандығы, тәуелсіздігі, оның құқықтары мен әділеттілік үшін
күресуге Декларация қабылдады. Екінші дүниежүзілік соғыс біткеннен кейін
бұл мәселеге ерекше зор мән берілді. Оған себеп болғандар:
1) соғыс кезінде гитлерлік Германия мен Еуропаның басқа елдерінде адам
құқықтарының сақталмауы ондаған миллион әртүрлі халықтардың өкілдерінің
өмірлерін алып кетті;
2) Батыс Еуропаның бірқатар елдерінде демократиялық және жұмысшы
қозғалыстарының өріс алып, қысым көрсетуі және соның нәтижесінде
қабылданған демократиялық реформалар;
3) бұрынғы отар елдерде ұлт-азаттық көтерілістің күшеюі және олардын
біразының тәуелсіздік алуы. [60., 114-б.]
1948 жылы 10 желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясы Адам құқықтарының
халықаралық Декларациясын қабылдады. Онда адам құқықтары аталып қана қойған
жоқ, оларды қорғау шаралары да қарастырылған. Бұл Декларация және басқа
адам құқықтары жәніндегі келісімдер міндетті түрдегі заңдық құжаттарға
жатпайды. Дегенмен, оларды мойындап, қол қойған елдер онда көрсетілген
тәртіптерді сақтаулары тиіс.
Халықаралық ұйымдар одан кейін де бірқатар маңызды құжаттар қабылдады.
Мысалы, оларға 1948 жылы геноцидтің алдын алу және ол үшін жаза қолдану
туралы Конвенция, 1965 жылы нәсілдік алалаушылықтың барлық түрін болдырмау
туралы Конвенция, Бала құқықтары туралы Конвенция, Әйелдер жағдайы туралы
Конвенция және т. б. жатады. Бұл құқықтарды сақтамаған мемлекеттерге ықпал
жасау шаралары да қарастырылған. БҰҰ шешімі бойынша 10 желтоқсан жыл сайын
дүние жүзінде адам құқығының күні ретінде атап өтіледі
Азаматтардың құқықтарының өзі мемлекеттің мақсат-мүддесіне және
мүмкіншілігіне сәйкес өзгеріп отырады. Қазіргі кезде әлемдік саяси ғылымда
адам құқығына табиғи-тарихи тұрғыдан қарап, соған орай түсіну басым. Жалпы
алғанда адам құқығы деген ұғымның өзі кең және тар мағынада колданылады.
Оның кең мағынасына жеке адамның құқығы мен бостандықтарының өте бай барлық
түрдегі жиынтығы кіреді. Тар мағынасында мемлекет тарапынан берілмеген, ол
тек конституциялық-құқықтық түрде жеке мемлекеттік шеңберде бекітілген
құқықты білдіреді. Оған ең алдымен өмірге келген қандай адам болмасын өмір
сүруге құқығы барлығы жатады. Одан басқа адам құқығына кіретін жайлар
мыналар: барлық адамдардын заң алдындағы теңдігі; тәннің дербес құқығы
(тәнге зәбір келтіруге болмайды); адамзаттық ар-намысты сыйлау, оны
қорламау; Негізсіз, заңсыз тұтқындамау немесе ұстамау; дінге сену және
ұждан бостандығы; ата-аналардың балаларын тәрбиелеуі; қанаушыларға қарсылық
көрсету құқығы және т. с. с.
Қазіргі саяси ғылымдарда жеке адамның құқықтарын жіктеудің бірнеше
түрлері бар. Солардың ішінде кең тарағаны — барлық құқықтарды негативтік
және позитивтік (қолданушы) етіп бөлу. [51, 117-б.]
Негативтік мағынада бостандық мемлекет тарапынан жеке адамға зорлықтың,
шектеудің жоктығын білдіреді. Бұл еркіндік үкімет жағынан адамды қажетсіз
әрекеттерден, бостандықты бұзып, бұрмалайтын жағдайлардан сақтайды. Оларды
жүзеге асыру мемлекеттің қаржы-қаражатына, елдің әлеуметтік-экономикалық
дәрежесіне, жағдайына байланысты емес. Бұлар, негізінен абсолюттік,
позитивтік құқықтарды басшылыққа алатын құқықтар болып есептеледі.
Позитивтік мағынада құқықтар тандау, талғау еркіндігіі ең бастысы
адамның өз мақсатына жете алушылықты, жеке дамуға кабілеттілігін көрсете
білуді білдіреді. Негативтік құқықтармен салыстырғанда мұнда мемлекеттің,
ұйымдардың, адамдардып азаматтарды қайсыбір игіліктермен қамтамасыз ету,
белгілі әрекеттерді іске асыруға мүмкіндік жасауды көрсетеді. Мысалы, бұған
әлеуметтік көмек көрсетуге, білімге, денсаулықты қорғауға, лайықты тіршілік
дәрежесінде өмір сүруге құқықтылық және т. т. жатады. Негативтік құқықпен
салыстырғанда позитивтік құкықты қамтамасыз етіп, іске асыру қиын. Себебі,
біріншісінде мемлекет тарапынан ешқандай іс-әрекеттің керегі жоқ. Тек қана
ол табиғи кұқыққа араласып, бөгет жасамаса болғаны. Ал позитивтік құқықта,
керісінше, мемлекет жоғарыди көрсетілген және т. б. құқықтарды іске асыру
үшін қыруар жұмыс атқаруына тура келеді. Ондай мемлекетте жеткілікті
жағдай, қаражаты, мүмкіншіліктері болуы керек.
Адамдардың құқықтары мен бостандықтары әр түрлі болады. Орындалу, іске
асырылу ортасына қарай олар азаматтық (жеке, дербес), саяси, экономикалық,
әлеуметтік және мәдени кұқықтар мен бостандықтар болып бөлінеді.
Азаматтық құқық азаматтардың құқығы емес. Азаматтардың құқығына
мемлекеттің қол астындағы азаматтардың барлық құқықтарының жиынтығы жатады.
Азаматтық құқыққа табиғи, адамнан ажыратылмайтын, негізінен, негативтік
құқыққа жататын адамдардың құқықтары кіреді. Оған өмір сүруге, еркіндікке,
жеке адамның дербес құқылығы, ар-намысты және ізгілікті аты мен атағын,
қадір қасиетін сақтауға, айыпталушыны қорғауға бағытталған әділ, тәуелсіз
және ашық сотқа жазылған хат және телефон арқылы сөйлескен сөздің
кұпиялылығына, бір жерден екінші жерге еркін барып келуіне, тұрақты қоныс
тандауына, оның ішінде қандай мемлекеттен болмасын біржолата кетуіне немесе
келгің келгенде қайтып оралу бостандығы және т. б. құқықтар жатады.
Саяси құқықтар азаматтардың мемлекетті басқаруға және қоғам өміріне
белсенді қатысуын белгілейді. Оған сайлауға және сайлануға құқыктық;
одақтар мен ассоциацияларға, демонстрациялар мен шерулерге, жиналыстар мен
жиындарға, митингілер мен пикеттерге еркіндік; ақпарат хабарлар құқы, сөз,
пікір, оның ішінде баспасөз, радио, теледидар арқылы айтылатын сөз, дінге
сену бостандығы және т. б. жатады. Ең алдымен, конституциялық заңдылықты,
қоғамдық тәртіпті сақтау керек. Елдің прогресті дамуы, жалпыхалықтық
гуманистік тұрғыдан әрекет жасау керек. [48, 36-б.]
Экономикалық құқыққа жеке адамның тұтыну заттарын, жеке меншігін, жұмыс
күшін, іскерлігін, еркін пайдалана алуы жатады. Жеке тұтыну, жеке
меншіктің болмауы адамдардың жұмыска деген ынтасын, ықыласын түсірді,
жауапсыздықты туғызды, материалдық байлық жетіспеді, акыры, елді аздырып-
тоздыруға әкелуі мүмкін. Әрине, жеке меншікті қалай болса солай дамытып қоя
беруге және болмайды. Демократиялық жолмен дамып келе жатқан елдерде жеке
меншік мемлекеттің бақылауына алынады. Мысалы Германия, Франция, Италия,
Швеция және т. б. елдерде жеке меншік жалпы қоғамның, халықтың мүддесіне
сәйкес пайдалануы керектігі көрсетіле келіп, оны қаншалықты дамытуға
болатындығы, яғни шегі белгіленеді.
Әлеуметтік құқық әрбір адамға лайықты өмір деңгейін және әлеуметтік
қорғануды қамтамасыз етуді білдіреді. Мұнда пәтер-үйге, дем алуға,
денсаулықты қорғауға, қоршаған ортаның, жайлы болуына, азаматтарды
қартайғанда, сондай-ақ ауырып-сырқағанда және еңбек ету қабілетінен
айрылған жағдайда материалдық жағынан қамтамасыз етілу құқықтары жатады. Ол
мемлекеттің әрбір мұқтаж адамды күнелтуге керек қаржымен, адамшылық
абыройын қорғауға тиіс, қарапайым қажеттілігін қанағаттандыратын әлеуметтік
қамсыздандыру құқын анықтайды. Мәдени құқық адамның рухани дамуын өрбітіп,
өрістетуге бағытталады. Оған білім алуға, мәдени қазыналарды көруге рұқсат,
өнер мен техникалық жасампаздыққа, қоғамнын мәдени өміріне еркін араласуға
құқығы және т. б. жатады.
" Адам құқығынын жалпыға бірдей Декларациясымен" салыстырғанда жеке адамның
көпшілік мақұлдаған міндеттері жоқ. [12, 11-б.] Дегенмен, қазіргі
демократиялық мемлекеттердің конституцияларында, әдетте, мынадай міндеттер
аталады:
– заңды бұзбау,
– басқа адамдардың құқықтары мен бостандығын, ар-намысы мен
қадір-қасиетін құрметтеу;
– полициялық ұйғарым, бұйрықтарға бағыну және орындау;
– әскерлік борышты өтеу;
– заң жүзінде белгіленген салықтар мен алымдарды төлеу;
– қоршаған ортаны, табиғатты, мәдени ескерткіштерді қорғау т.
б.
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша әркімнің өмір
сүруге, өзінің жеке басының бостандығына, ар-ождан бостандығына құқығы бар.
Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең. Адамның қадір-қасиетіне қол
сұғылмайды. Әркімнің жеке өміріне, өзінің жеке отбасының құпиясына қол
сұғылмауына, абыройы мен ар-намысынын қорғалуына құқығы бар. Сөз бен
шығармашылық еркіндігіне кепілді беріледі. Цензураға тыйым салынады.
Қазақстан Республикасы азаматтарының бірлесу бостандығына құқығы бар.
Қоғамдық бірлестіктердің қызметі заңмен реттеледі. Қазақстан мемлекетінде
адам құқығы мен бостандығын оның қай елдің азаматы екендігіне қарамастан
мойындайды, кепілдік береді әрі қорғайды. [30,5 б.]
Қазақстан Республикасы Конституциясы қоғам мен мемлекет өмірінде біздің
әркайсымыздың құқығымыз бен бостандығымызды қорғау үшін, лайықты өмір сүру
жолында елімізде жүргізіліп жатқан түбегейлі реформалардың табысты болуы
үшін қажетті тәртіп орнатуға мүмкіндік береді деп сенеміз. Ол — біздің
республикамызда әр адам құрметке бөленеді деп болашаққа зор үмітпен
қарауымыздын кепілі.
1.2. Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары халықаралық құқық қорғау
стандарттарының аясында.
Халықаралық балалардың құқықтарын қорғау – тарихи тұрғыдан алғанда,
салыстырмалы түрде жас құбылыс. Бала құқықтарының конституциясы деп
аталатын Бала құқықтары туралы конвенция
1989 жылы қабылданған. Сонымен бірге заң әдебиетінде жиі еске алынатын,
бала құқықтарын қорғау жөніндегі қозғалыстың басталуы туралы классикалық
мысал – шешесі жиі ұрып-соққан және Жануарларға қатігездікпен қарауға қарсы
күрес жөніндегі қоғамның жергілікті бөлімшесінің мүшелері қорғауға келген
Балтимордағы сегіз жасар Мари Элен Уильсонның жағдайы жануарларды қорғау
жөніндегі қоғамдық бірлестіктердің балаларды қорғау жөніндегі үкіметтік
емес ұйымдардан бұрын пайда болғанын айғақтайды. [30, 16-б.]
Әлемдегі бірінші Балалар құқықтарын қорғау ұйымы 1919 жылы пайда болды,
1924 жылы Ұлттар Лигасының бала құқықтары жөніндегі Женева декларациясы,
1959 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясының бала құқықтары декларациясы қабылданып,
1979 жыл халықаралық балалар жылы болып жарияланды, осыдан 10 жыл өткен соң
Бала құқықтары туралы Конвенция қабылданды.
Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанына 17 жыл толып
отыр, қалыптасқан нарықтық экономика қоғам мен мемлекетіміздің алған
бағыттарына көтермелеуші ықпал жасауға, адамдардың өмір сүрудегі іс-
әрекеттерінің барлық саласына қатысты жауапкершілікті қалыптастыруға
қабілетті екендігін көрсетті. Экономика еркіндігі тұлғааралық қатынастардың
да өз деңгейінде жауапты және еркін дамуына ықпал ететіні сөзсіз. Жеке
адамдардың құқығы мен еркіндігі қажеттілікке айналды. Өзіне жауапкершілік
жүктеген мемлекетіміз де, адамдар да қазіргі кезде ең алдымен әлеуметтік
қауқарсыз адамдардың, әсіресе балалардың қадір-қасиетіне қамқорлық жасауға,
олардың құқықтарын жүйелі және тиімді түрде қорғауға дайын.
Балалардың ең басты мүдделерін қамтамасыз етуде Қазақстан Республикасы
мақсаты бала құқықтарын қорғау болып табылатын маңызды конвенцияларға
қосылды: Бала құқықтары туралы Конвенция 1994 жылы, Шет елден алимент
өндіріп алу туралы Конвенция 1999 жылы, Жұмысқа қабылдау үшін ең төменгі
жас туралы Конвенция 2000 жылы, Балаларды саудалауға, балалар зинақорлығына
және балалар порнографиясына қатысты баланың құқықтары туралы конвенцияның
факультативтік хаттамасы және Балалардың қарулы қақтығыстарға қатысуына
байланысты баланың құқықтары туралы конвенцияның факультативтік хаттамасы
2001 жылы, ХЕҰ-ның балалар еңбегінің ең нашар түрлеріне тыйым салу және жою
жөніндегі шұғыл шаралар туралы № 182 Конвенциясы 2002 жылы бекітілді, ал
2004 жылдың қараша айында Қазақстан БҰҰ-ның адамдарды саудалауға және
жезөкшелікті үшінші адамның пайдалануына қарсы күрес туралы конвенциясы мен
оның қорытынды хаттамасына қол қойды. [30, 36-б.]
Нормалары Қазақстан аумағында қолдануға келетін Балалар құқықтарын қорғау
саласындағы халықаралық құжаттардың ішіндегі едәуір маңыздысы Бала
құқықтары туралы Конвенция болып табылады. Оның бекітілуі мемлекеттің бала
құқықтарын қорғауды қамтамасыз етуге қоғам алдында кепілді екендігін
білдіреді. Қазақстан тарапынан аталған Конвенцияның орындалуы жөніндегі
алғашқы баяндама 2003 жылғы маусымда Женева қаласында өткен БҰҰ Бала
құқықтары жөніндегі Комитетінің 33 сессиясында тыңдалды, оның нәтижесі
бойынша Комитет баяндамаға қатысты біраз ескертулер мен ұсыныстар пакетін
дайындады. Сессия кезінде БҰҰ бала құқықтарын қорғау жөніндегі Комитетінің
сарапшылары бала құқықтарын қорғау саласындағы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қолға алған шараларына оң баға берді. Осындай оңды
жетістіктердің бірі ретінде жаңа заңнамалық базаның жетілуі мен дамуы,
сондай-ақ мемлекеттік органдардың халықаралық ұйымдар және БҰҰ-ның түрлі
ұйымдарымен балалық шақ мәселелері бойынша әріптестігі аталды.
Қазақстанға берілген ұсыныстардың ішінен негізгі деп айтуға тұратын
мәселелердің бірі ретінде елдегі балалар жағдайын жақсартуға арналған іс-
қимылдардың Ұлттық жоспарын әзірлеу және балалардың құқықтарын қорғау
мәселелерін шешуде ведомствоаралық үйлестіруді қамтамасыз ететін уәкілетті
арнайы орган құру қажет екендігін айтуға болады. БҰҰ бала құқықтарын қорғау
жөніндегі Комитетінің ұсыныстарын ескере отырып, Қазақстан Республикасы
Үкіметі 2006 жылы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Балалардың құқықтарын қорғау Комитетін құрды. Еліміздің бірінші Ханымы
С.Назарбаеваның бастамасы және қолдауымен 1998 жылдан бері Республиканың
барлық өңірлерінде осы кезеңге дейін әлеуметтік мекемелерден және тұрмысы
төмен отбасыларынан шыққан дарынды балаларға қолдау көрсетумен айналысқан
Қоғамдық балалар қорлары өз жұмысын жүргізіп келді. [ 46, 9-б.]
Бірақ, уақыт ағымы өзгерістерді талап етеді. С.Назарбаеваның ұсыныс
енгізуімен өңірлердегі балалар қорларын жауып, оның қызметін кең көлемде
жүзеге асыру үшін мемлекеттік органдар қамқорлығына беру ұйғарылды.
Сонымен, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 ж. 28 тамыздағы №744
Қаулысымен барлық облыстарда және Астана мен Алматы қалаларында Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігі Балалардың құқықтарын қорғау
Комитетінің аймақтық бөлімшелері – Балалардың құқықтарын қорғау
департаменттері құрылды.
Алайда, Қазақстан бекітпеген, бала құқықтарын қорғауды қамтамасыз етуге
жәрдемдесетін қағидаларды қамтыған бірқатар маңызды Конвенциялар бар.
Осындай халықаралық құқықтық құжаттардың ішінде – Барлық көшіп-қонушы
еңбекшілердің және олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы
конвенция (1990 жылғы 18 желтоқсан) және Балаларды қорғау және
мемлекетаралық бала асырап алу саласындағы ынтымақтастық туралы конвенция
(Гаага, 1993 жылғы 29 мамыр).
Барлық көшіп-қонушы еңбекшілердің және олардың отбасы мүшелерінің
құқықтарын қорғау туралы конвенция негізгі құқық қорғау шарттарының
санатына жатады, олар бойынша конвенциялық бақылау органдары құрылған.
Конвенция көшіп-қонушы еңбекшілер балаларының мүдделерін қамтамасыз етуге
қатысты нормаларды қамтыған, атап айтқанда көшіп-қонушы еңбекшілер отбасын
қауыштыру, көшіп-қонушы еңбекшілердің балаларын жергілікті білім беру
жүйесіне, әсіресе оларға жергілікті тілді үйрету тұрғысында тарту, көшіп-
қонушы еңбекшілердің балаларына олардың ана тілін үйрету мәселелерін
реттейді, сондай-ақ көшіп-қонушы еңбекші бас бостандығынан айрылған
жағдайда, балаларының құқықтарын қорғау тетіктерін көздейді.
Балаларды қорғау мемлекетаралық бала асырап алу саласындағы ынтымақтастық
туралы Гаага Конвенциясы шетелдіктердің баланың абзал мүдделеріне орай оның
құқықтарын сақтай отырып, бала асырап алуды жүзеге асыруына кепілдіктерді
көздейді, сондай-ақ мемлекеттердің уәкілетті ұйымдарының арасындағы
ынтымақтастық тетігін көздейді. 2004 жылғы
2 желтоқсанда өткен, Халықаралық гуманитарлық құқық және адам құқықтары
жөніндегі халықаралық шарттар жөніндегі ведомствоаралық комиссияның
отырысында Қазақстан Республикасының Гаага конвенциясына қосылуының
орындылығы және осы Конвенцияға қосылу жөніндегі жұмысты бастау қажеттігі
туралы шешім қабылданды.
Нормалары Қазақстан аумағында қолданылатын, балалар құқықтарын қорғау
саласындағы неғұрлым маңызды халықаралық құжат Бала құқықтары туралы
конвенция болып табылады. Бала құқықтары туралы конвенцияны Қазақстан
Республикасының қандай да бір ескертулерсіз бекітуі шеңберінде мемлекеттің
балалардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету кепілдіктерін қоғамға беруге
тиіс шекараларын белгіледі.
Конвенция нормалары баяндаманы шартқа қосылғаннан кейінгі екі жылдан
соң ұсынуды көздейтін уақытта, Қазақстан РеспубликасыКонвенцияның орындалуы
туралы бастапқы баяндаманы 2001 жылғы наурызда дайындады. Баяндама екі
бөлімнен тұрды, Қазақстан Республикасының 1994 және 2000 жыл аралығындағы
кезеңде Конвенцияны жүзеге асыру жөнінде қабылдаған шаралары туралы
ақпаратты қамтыды. Баяндамамен танысқаннан кейін Қазақстан Республикасының
үкіметтік емес ұйымдары дереу шара қабылдады, олар 2002 жылы Қазақстанның
Конвенцияны орындауы туралы, үкіметтік баяндамаға түсініктемені қамтыған
балама баяндама дайындады.
Бірінші үкіметтік есеп 2003 жылғы маусымда Женева қаласында
БҰҰ Балалар құқықтары жөніндегі комитетінің 33-сессиясында тыңдалды, оның
нәтижелері бойынша Комитет баяндамаға ескертулер мен ұсынымдардың
топтамасын дайындады. Осы сессияда БҰҰ Бала құқықтары жөніндегі комитетінің
сарапшылары Қазақстан Республикасы Үкіметінің балалар құқықтарын қорғау
саласында қабылдаған шараларына оң баға берген. Оң жетістіктердің бірі
ретінде жаңа заңнама базасының дамуы мен жетілдірілуін, сондай-ақ
мемлекеттік органдардың балалық мәселелері жөніндегі халықаралық ұйымдармен
және БҰҰ-ның әр түрлі органдарымен ынтымақтастығын мойындады. [11, 21-б.]
Қазақстанға бірқатар ұсынымдар берілді, олардың ішінде негізгілері ретінде
еліміздегі балалардың жай-күйін жақсарту жөніндегі іс-қимылдардың ұлттық
жоспарын әзірлеу қажеттігін және балалықты қорғау мәселелерін шешуде
ведомствоаралық үйлестіруді қамтамасыз ету үшін арнайы уәкілетті орган құру
қажеттігін атауға болады.
Балалардың жағдайын жақсарту жөніндегі іс-қимылдардың ұлттық жоспары, Бала
құқықтары туралы конвенцияны іске асыру жөніндегі іс-қимылдардың ұлттық
жоспары сияқты Қазақстан Республикасында әлі әзірленген жоқ. Баланың
құқықтары туралы Заңда балалардың мүдделеріне орай мемлекеттік саясат
мақсаттары айқындалған, бірақ оны іске асыру тетіктері жоқ. Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігі Қазақстан– балалықты қорғау
тұрғысында атты 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарлама жобасын
әзірледі, алайда қазіргі сәтте бағдарлама бекітілмеген. Осы бағдарлама
балаларды қорғау және олардың құқықтарын сақтау саласындағы мемлекеттік
саясаттың негізгі стратегиялық бағыттарын және бала жасындағы халықтың
барлық санаттарының әлеуметтік және құқықтық кепілдіктерін қамтамасыз
етудің жүйелі жүйесін жасауды көздейді.
Кәмелетке толмаған балалардың құқыққа қарсы қызметін ескерту мақсатында
Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен
балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы Заң
кәмелетке толмаған балалар арасындағы құқық бұзушылықтардың,
қадағалаусыздықтың және панасыздықтың алдын алу саласындағы мемлекеттік
саясатты іске асыруды жорамалдайды, бұл балалардың заңды құқықтары мен
мүдделерін сақтауға қатысты мемлекеттік саясат элементі болып табылады және
кәмелетке толмаған балалар үшін құқықтық және әлеуметтік кепілдіктерді
жасауды, кәмелетке толмаған балалар арасындағы құқық бұзушылықтардың,
қадағалаусыздықтың және панасыздықтың алдын алу жүйесін құрайтын органдар
мен мекемелерді материалдық-техникалық, қаржылық, ғылыми-әдістемелік және
кадрлық қамтамасыз етуді қамтиды. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2003 жылғы ақпандағы қаулысымен 2003-2004 жылдарға арналған
Жастар саясаты бағдарламасы бекітілді. Алайда жекелеген проблемаларды
шешуге бағытталған, мұндай салалық бағдарламалар Балалардың жағдайын
жақсарту жөніндегі іс-қимылдардың ұлттық жоспарының орнын алмастыра алмайды
және балалардың құқықтарын қамтамасыз етудің белгілі бір қырларымен
айналысатын мемлекеттік органдардың жұмысындағы келісушіліктің жоқтығын
ашық көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасында осы уақытқа дейін бала құқықтарының
сақталуын бақылау жөніндегі мемлекеттік орган құрылған жоқ. Осындай органды
құруға 2004 жылғы наурызда талпыныс жасалған болатын: Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2004 жылы 11 наурыздағы қаулысымен Балалардың
құқықтары мен мүдделерін сақтау жөніндегі ведомствоаралық комиссия құрылған
болатын. Комиссия балаларды және олардың құқықтарын қорғау саласындағы
мемлекеттік саясатты іске асыруды қамтамасыз ету жөніндегі ұсыныстарды
әзірлеу мақсатында құрылған болатын және Қазақстан Республикасының Үкіметі
жанындағы консультативтік-кеңесші орган болып табылатын. Комиссияның
жұмысшы органының функциялары Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігіне жүктелді. Комиссия құрамына білім және ғылым, әділет, еңбек
және халықты әлеуметтік қорғау, денсаулық сақтау, ішкі істер министрлері
мен вице-министрлері, Адам құқықтары жөніндегі уәкіл, Отбасы және әйелдер
істері жөніндегі комиссия өкілі, саяси және қоғам қайраткерлері кірді. 2005
жылғы наурызда Комиссия таратылды.
Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы Заңда бала
құқықтарының сақталуын бақылау жөніндегі мемлекеттік органды құру қажеттігі
туралы сұраққа біржақты жауап бермей отыр. Заңның Мемлекеттік органдар
және бала құқықтарын қорғау деген 44-бабы уәкілетті мемлекеттік органға
сілтеме жасамағанымен, 46-бап балалардың құқықтарын қорғау саласындағы
уәкілетті органның балалардың жағдайы туралы жыл сайынғы мемлекеттік
баяндаманы дайындап, ұсынуын көздейді.
БҰҰ-ның Бала құқықтары жөніндегі комитеті Ұсынымдарының бірі Конвенция
нормаларын іске асыруға бөлінетін қаражатты ұлғайту ұсынымы болып табылады.
Балалардың абзал мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында мемлекет балалардың
құқықтарына қатысты жекелеген бағдарламаларды іске асыруға жеткілікті ақша
қаражатын бөліп отыр. Алайда, тұтастай алғанда, Бала құқықтары туралы
конвенцияны іске асыруға қаражат бөлуді көздейтін жекелеген бап
республикалық бюджетте көзделмеген.
Жұртшылық пен балалар арасындағы Конвенция туралы хабардарлық деңгейі
бұрынғысынша төмен күйінде қалып отыр. Білім беру саласында балаларды
олардың құқықтарымен таныстыру факультатив сабақтар деңгейінде жүргізіледі,
алайда мұндай сабақтарды міндетті түрде оқу бағдарламаларында нормативтік
деңгейде бекіту тиімді болар еді.
Сонымен бірге Бала құқықтары туралы конвенцияда көзделген міндеттемелердің
орындалуы туралы елдік есептерді дайындау және мақұлдау рәсімінің жоқтығы
проблема болып отыр, атап айтқанда мәліметтерді жинау және Конвенция
нормаларының орындалуын мониторингілеу тетігі әзірленбеген. Алайда, мұндай
жағдай есептілік жүйесін көздейтін барлық құқық қорғау шарттарына қатысты
қалыптасып отыр. Қазақстандағы елдік есептерді дайындау практикасында осы
күнге дейін жүйелілік жоқ: есептердің бір бөлігін алқа органдары мақұлдап,
қалған бөлігі Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен мақұлданады,
мәтінін ұлттық заң базасынан табу тіпті мүмкін емес есептер де кездеседі.
Тұтастай алғанда, баланың оның көзқарасын құрметтеуге, туылғанын тіркеуге,
тиісті ақпаратқа қол жеткізуге, отбасының болуына, денсаулығы мен
медициналық қызмет көрсетуге, білім алуға, бос уақыты мен мәдени қызметіне,
кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігінің іске асырылуына, азаптаудан
және қатігездікпен қараудан қорғалуға, сондай-ақ панасыз балалар мен
мүгедек балалардың ерекше қорғалуына құқықтарымен байланысты қалған
мәселелер бойынша Қазақстан Комитеттің Ұсынымдарын орындау үшін ауқымды
шараларды қабылдады.
Қазақстанның Бала құқықтары туралы конвенцияны орындауы туралы келесі
есебін Комитет 2006 жылғы 10 қыркүйекке, яғни 3-ші кезеңді баяндаманы ұсыну
мерзіміне тапсыруды сұрады.
Бала құқықтары мен мүдделерін қорғау саласындағы халықаралық
нормаларды енгізу процесі Қазақстан Республикасының ұлттық заңнамасын
дамытуда және жетілдіруде өз көрінісін тапты. [ 37, 2-б.] Бала құқықтары
туралы конвенцияның жалпы принциптері мен нормалары (2, 3, 6 және 12-
баптары) Қазақстан Республикасының Коснтитуциясына, Қылмыстық, Қылмыстық іс
жүргізу және Қылмыстық-атқару кодекстеріне енгізілді. Негізгі қолданылу
аясы балалардың құқықтары мен мүдделері болған заңдардың толық кешені
қабылданды (Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы, Неке және
отбасы туралы, Отбасы үлгісіндегі балалар ауылы және жасөспірімдер үйлері
туралы, Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу
арқылы қолдау туралы, Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық
бұзушылықтардың профилактикасы мен балалар қадағалаусыз және панасыз
қалуының алдын алу туралы және басқа да Заңдар). Ұлттық және халықаралық
нормалардың неғұрлым егжей-тегжейлі және толық сәйкестендіру мақсатында
қолданыстағы заңнама актілеріне түзетулер, толықтырулар мен өзгерістер
енгізілді.
Алайда, Конвенцияның ұлттық заңнамаға енгізілмеген бірқатар
нормалары бар. Атап айтқанда, босқын балаларға ерекше қорғау жасау мәселесі
шешілген жоқ. 1954 жылғы Азаматтығы жоқ адамдардың мәртебесі туралы
Конвенцияға және 1961 жылғы Азаматтығы жоқ адамдарды азайту жөніндегі
Конвенцияға Қазақстан қазіргі сәтте қосылмаған. Қазақстан
Республикасындағы бала құқықтары туралы Заңның 47-бабы босқын балалар мен
мәжбүр қоныс аударушылардың өз мүдделерін қорғауға құқығы бар екенін
көздейді. Бала орналасқан жердегі Қорғаншылық және қамқоршылық органдары,
аумақтық көші-қон қызметтері ата-аналарының не өзге де заңды өкілдердің бар
екені және тұратын жері туралы мәліметтерді алуына жәрдемдеседі, қажет
болған кезде баланы емдеу-алдын алу немесе бала құқықтарын қорғау жөніндегі
функцияларды жүзеге асыратын өзге ұйымдарға орналастырады. Қазақстан
Республикасының аумағында тұрақты тұратын немесе уақытша келген
шетелдіктерге, азаматтығы жоқ адамдарға, босқындарға медициналық-санитарлық
көмек көрсету ережесіне сай босқындардың тегін медициналық көмектің кепілді
көлеміне құқығы бар. Дегенмен, босқын балаларға мемлекеттік көмек беру және
оларды әлеуметтік қорғау жүйеленбеген.
Өкінішке орай, білім беру саласын реттейтін кейбір нормативтік
құқықтық актілерде Конвенцияның нормаларын бұзатын бірқатар нормалар орын
алған. Мұқтаж азаматтарға олардың білім алу кезеңінде берілетін әлеуметтік
көмектің мөлшерлері мен көздері туралы Үкімет қаулысымен мынадай тәртіп
айқындалған, оған сәйкес мемлекет білім алу кезеңінде азаматтардың мынадай
санаттарын: жетім-балаларды және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
балаларды; кемтар балаларды, мүгедек және туғанынан мүгедек балаларды
интернаттық ұйымдарда тұратын мүгедек балаларды қамтуға арналған шығыстарды
көтереді. Осы қаулымен Білім туралы Заңның көп балалы отбасыларындағы
балалармен қоса, барлық мүгедек балаларға әлеуметтік көмек көрсетуді
көздейтін нормасының аясы тарылған, бұл олардың білім алу кезіндегі
мемлекет көмегіне құқығын бұзып отыр.
Дегенмен, халықаралық стандарттармен кепілдік берілген, мемлекет
тарапынан неғұрлым ауқымды көмекті және қолдауды қамтамасыз ететін бірқатар
ұлттық заңнама нормалары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz