Арал теңізінің тарихы

Мазмұны
1 Арал теңізінің тарихы
2 Арал теңізінің экологиялық ахуалы
3. Арал апатына себеп болған факторлар:
4 Арал экологиялық дағдарысы
5 Теңізді құтқарудағы болжамдар
6 Арал теңізін сақтау және қалпына келтіру шаралары
7 Пайдаланылған әдебиеттер

Gazeta kz, Арал теңізінің мәселелері жөніндегі арнайы кеңес,
Jump up ↑ Қазақ энциклопедиясы IV том
Jump up ↑ Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы. – Алматы, Мектеп, 2002

Пән: География
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Арал теңізі — Қазақстан мен Өзбекстан шекарасында орналасқан сутоған.
20-шы ғасырда ауданы жағынан — 68 мың км² — әлемде төртінші орында болған
болатын, бірақ 1960-шы жылдардан бастап теңіздің суы азайып келді.

Арал теңізінің экологиялық ахуалы

Арал теңізі – Қазақстанның інжу-маржаны, шөл белде-міндегі бірден-бір
көгілдір су айдыны еді. Оның апатқа ұшырағанға дейінгі көлемі – 1066 км²,
тереңдігі – 30-60 метр, тұздылығы – 10-12 % болған. Қойнауы кәсіптік бағалы
балықтарға бай, жағасы қоға мен қамысты теңіз еді. Сол кездерде жылына 50-
150 мың балық ауланса, теңіз жағасынан едәуір мөлшерде бұлғын терісі
игерілген. Арал өңірінің тұрғындары 1970 жылдарға дейін әлеуметтік-
экономикалық тұрғыда жақсы қамтамасыз етілген тіршілік кешті. Теңіз
өңіріндегі елді мекендерде 17 балық колхозы, 10 балық өңдейтін зауыт және 2
балық комбинаты тұрақты жұмыс істеген. 1960 жылдардан бастап Арал өңірін
игеру қолға алынды. Осы аймақтағы игерілетін жер көлемі бұрынғыдай
Өзбекстан мен Тәжікстанда 1,5, Түрікменстанда 2,4, Қазақстанда 1,7 есеге
өсті.
Ал Әмудария мен Сырдария бойындағы Халықтың саны 1960-1987 жылдар
аралығында 2,2 есеге артты. Халық санының өсуіне орай суға деген қажеттілік
те артты. Осыған орай, 1970-1980 жылдар аралығында Аралға құйылатын су
мөлшері азайды. Оның негізгі себептері антропогендік факторлар еді. Екі
өзен бойындағы суды мол қажет ететін күріш пен мақта өсіру ісі қарқындап
дамыды (Шардара). Оның үстіне ауыл шаруашылығының басқа да салалары барынша
дамыды. Өзен бойлары игеріліп, суды ысырапсыз пайдалану жүзеге асты.
Мәселен, Арал 1960-1965 жылдар арасында 44 мың м³, ал 1990 жылдары екі
есеге қысқарды. Нәтижесінде, Арал теңізінің деңгейі 23 метрге дейін
төмендеп, оның су айдыны 30-200 км-ге дейін қусырылды.
Судың тұздылығы 40 пайызға дейін артты. Оның үстіне екі өзен бойындағы
шаруашылықтарда тыңайтқыштар мен химиялық препараттарды қолдану 10-15 есеге
өскен. Осындай антропогендік факторлар Арал өңірін экологиялық апатқа
ұшыратты. Құрғап қалған теңіз түбінен жыл сайын айналаға зияндылығы өте
жоғары 2 млн. тұзды шаңдар көтеріліп, желмен тарай бастады. Сонымен, Арал
апатына себеп болған факторларға: - жергілікті жердің тарихи-табиғи
ерекшеліктерін ескермеу; - ауыл шаруашылығын дұрыс жоспарламау, судың қорын
есепке алмау; - суды өте көп қажет ететін күріш, мақта дақылдарын барынша
көбейтіп жіберу; - жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және
сіды үнемді пайдаланбау; - табиғат ресурстарын пайдалануға жіберілген
қателіктер мен оны меңгерудің ғылыми тұрғыдан негізделмеуі болып табылады.
Осы аталған фактілер Арал теңізі экожүйесіндегі тіршілік атаулыны
экологиялық дағдарысқа әкелді. Бұл жағдайлар адам баласының қолдан істелген
қателігі ретінде дүние жүзіне белгілі болды. Арал өңірінде туындап отырған
қазіргі экологиялық апаттар нышаны жыл өткен сайын теңіз суын тарылтуда.
Оның фаунасы мен флорасы жойылып бітуге жақын. Топырақтың тұздануы өте
жылдам жүруде. Арал теңізінде балық өсіру шаруашылығы тоқталып, соңғы 1-2
жылда ғана қайта қолға алынды. Ондағы тұрғындардың әлеуметтік жағдайы
төмендеп кетті. Теңіз түбінен көтерілген улы тұздың мөлшері жылына 13-20
млн. т деп есептеледі. Тіптен, тұзды шаңдар әсері сонау Орта Азия
республикалары аумағына жетіп, ауыл шаруашылығына зардабын тигізуде.
Топырақтың тұздануы Өзбекстанда – 60 %, Қазақстанда – 60-70 %-ға артып
отыр. Мұның өзі жалпы шаруашылықа зиянын тигізуде. Арал өңіріндегі
климаттың өзгеруі шөл белдемінің табиғи ландшафтарын бірте-бірте күрделі
әрі қайтымсыз антропогендік экожүйелерге қарай ығыстыруда. Арал өңіріндегі
антропогендік факторлар ондағы тұрғындардың салт-дәстүріне, экономикалық-
әлеуметтік жағдайына тікелей әсер етуде. Жұмыссыз қалған балықшылар
әлеуметтік жағынан қорғаусыз қалып, басқа аймақтарға еріксіз қоныс
аударуда. Қазіргі арал өңірінде адамдардың денсаулығы күрт төмендеп кетті.
Бұл өңірде соңғы мәліметтер бойынша туберкулез, бүйрекке тас байлану,
сарысу, өкпе-тыныс өңірімен салыстырғанда жоғары көрсеткішті беріп отыр.

Арал теңізінің қазіргі жағдайы

Сондай-ақ бұл өңір тұрғындарында ішек-қарын аурулары мен қан аздығы,
әсересе әйелдер мен балалар арасында балалар өлімі мен туа біткен аурулар
және балалардың жүйке аурулары көбею үстінде. Мысалы, облыста 2001-2003
жылдар аралығында 1408 бала алғаш тер мүгедектігіне куәландырылды. Өткен
жылы куәландырылған 355 баланың 104-і (29,9) ал қайта куәландырылған 1186
баланың 364 (30,6%) осындай науқасқа шалдыққан.2002 жылы бұл көрсеткіш 458
баланың 108-і (23,5%), қайта куәландырылған 1293 баланың 433-ін (33,4%)
құраған-ды. Сондай-ақ өткен жылы алғаш рет 84 бала ақыл-есі кем балалар
санатына жатқызылса, қайта куәландырылғандардан өткен жылы 250 бала (2002
жылы-317) осы дертке шалдыққан. Ал, былтыр 62 бала (2002 жылы – 98) бала
туа бітті кемтарлыққа ұшыраған. Олблыс бойынша жалпы мүгедек балалардың
2003 жылы 1541 баланың 468-нің (2002 жылы – 1751 баланың 541) жүйке ауруына
шалдыққаны анықталды. Демек осы науқастың түрі балалар арасында жылдан-
жылға етек алып еледі. Жалпы, адам үшін бірінші байлық – денсаулық. Сондай-
ақ, ертеңін ойлаған әрбір ел алдымен халқының саулығын, ұрпағының салауатты
өмр сүруін қадағалайтынын әркез естен шығармағанда абзал. Сонымен бірге
өңірде іш сүзегімен ауыратындар саны 7 есеге өскен.
Қоршаған ортаның лакстануынан аймақта жүрек-тамыр және онкологиялық
(обыр) аурулары әлдеқайда жиі кездеседі. Демек, бұларды ғаламшар
тұрғындарын өлім-жітімге душар ететін, осы заманғы бірінші орындағы аурулар
десе де болады. Жалпы, планетадағы көлдердің арасында көлемі жағынан
төртінші орынды иеленетін Арал теңізі бұл күндері жер бетінен біржолата
жоғалу үстінде. Өйткені, бұрынғыдан 66 мың шаршы шақырымға жуық қана су
айдыны қалып отырған сияқты. Ғалымдар теңіз 2015 жылдары жер бетіне толық
жойылады деп отыр. Ал, Арал өңіріндегі экологиялық апат адам өміріне жыл
өткен сайын өте қауіп төндіруде. Өйткені, республика территориясында алғаш
теңіз жағалауы 100 шақырымнан артық қашықтап, кіші арал оқшаулана бастаған
шақта, сол құрғаған теңіз ұлтанынан тұзды шаң көлемді аймаққа тарала
бастаған сәтте Ю.У.Новиковтың деректеріне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.