ҚР банк қызметін даму ерекшеліктері мен экономикадағы рөлі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1 ҚР БАНК ҚЫЗМЕТІН ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН
ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.1 Банктік жүйенің дамуы және банктердің нарықтық экономикадағы рөлі ... 10
1.2 Банк қызметін ұйымдастыру негіздері: қызметтері мен операциялары ... ... 18
1.3 ҚР банк жүйесіндегі АҚ «ТұранӘлемБанкінің» даму тарихы
және қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2 ҚР БАНК ЖҮЙЕСІНДЕГІ АҚ «ТҰРАНӘЛЕМБАНКІНІҢ»
ҚЫЗМЕТ НӘТИЖЕСІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.1 АҚ «ТұранӘлемБанкінің» қаржылық нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... .39
2.2 АҚ «ТұранӘлемБанкінің» қызметтері мен операцияларының
көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ПРОБЛЕМАЛЫҚ АКТИВТЕРІН
БАСҚАРУ ТӘЖІРИБЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ. ... ... ... ... ... ... ...53
3.1 Проблемалық активтердің басқарудың ұсынылған үлгісінің жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.2 Бизнес.жоспар: «Жеке тұлғаларға ұсыныстар пакетін енгізу» ... ... ... ... ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1 ҚР БАНК ҚЫЗМЕТІН ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН
ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.1 Банктік жүйенің дамуы және банктердің нарықтық экономикадағы рөлі ... 10
1.2 Банк қызметін ұйымдастыру негіздері: қызметтері мен операциялары ... ... 18
1.3 ҚР банк жүйесіндегі АҚ «ТұранӘлемБанкінің» даму тарихы
және қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2 ҚР БАНК ЖҮЙЕСІНДЕГІ АҚ «ТҰРАНӘЛЕМБАНКІНІҢ»
ҚЫЗМЕТ НӘТИЖЕСІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.1 АҚ «ТұранӘлемБанкінің» қаржылық нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... .39
2.2 АҚ «ТұранӘлемБанкінің» қызметтері мен операцияларының
көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ПРОБЛЕМАЛЫҚ АКТИВТЕРІН
БАСҚАРУ ТӘЖІРИБЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ. ... ... ... ... ... ... ...53
3.1 Проблемалық активтердің басқарудың ұсынылған үлгісінің жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.2 Бизнес.жоспар: «Жеке тұлғаларға ұсыныстар пакетін енгізу» ... ... ... ... ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда банктік несиелік қызметтерді дамыту, олардың түрлерінің саны емес, сапа жағынан көтеру сияқты мәселелердің өз шемімін тауып, банктердің қызмет ету жүйесі жоғары қарқында дамып жатқанын айта кеткен жөн.
Соның ішінде “Тұран Әлем Банкі”-нің өз тұрғындарына қызмет көрсетіп келе жатқанына сексен жылдай уақыт болды. Банктің несиелендіру, салымдарды қабылдау және сақтандыру қызметтері мен олардың түрлерін ерекше тоқталып өткен жөн. Несиелендіру қызметі бүгінгі таңда тұрғылықты халықтың іскерлік қызметін жалғастыру немесе жаңадан бастау үшін басты күш, ал банк үшін табыстың негізгі қайнар көзі. Несиелендіру қызметін дамыту барысында жаңа түрлерін ойлап тауып, халыққа ұсыну, олардың жеңілдетілген шарттарын қарастыру, белгілі бір артықшылықтарын бекіту неиеге деген сұраныстың өсуіне алып келетіні сөзсіз.
Салымдарды арттырудың да банк қызметі үшін белгілі бір әсері бар. Бұл банк тарапынан көрсетілетін барлық қызметтер бір-бірімен тығыз қатынаста. Банктің бүгінде бөлімшелерінің саны арта түсуде. Өткен жылдың өзінде ТМД елдері бойынша жаңадан бес еншілес банктер қосылды. “Тұран Әлем Банкі”-нің жеті серіктесі және кең ауқымды банктік жүйесі бар. Банктің несиелік қызмет көрсету ішінде ипотекалық несиелендірудің өзінен нарықта 25, ал Ресей елінде 1 алып жатыр. Ал жалпы ТМД елдерін алатын болсақ банктің ипотекалық несиелендіру қызметінің үлесі 3- ға жетеді екен. Бұл банктің несиелік қызметі үшін үлкен жетістік болып табылады.
Банктердің несиелендіру және депозиттік қызметін, ақша аударымдары мен сейфтік қызметтерін дамыту, жаңадан бағдарламалар енгізу, банктің персоналдық басқару қызметін одан әрі күшейту, болашақта отандық банктердің әлемдік стандарттарға сай қызмет ететініне еш күмән жоқ. Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны - бұл орта және кіші бизнес. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған жағдайлар да бар, өйткені орта және кіші бизнесте ең білікті кадрлар жинақталады. Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғары өнімді техникалар мен технологияларды қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Орта және кіші бизнестің да өндірісті және өнімдерді сатуға кететін шығындарды мейлінше азайтуға қол жетеді. Сол сияқты бизнес – жоспарлар әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару жүйесі – менеджмент іске асырылады.
Тақырыптың тағы бiр өзектілігі, қарастырылып отырған банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi тенденциялрды, оны басқару әдiстерi Қазақстанның банк жүйесiн дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудiң жаңа бағыты болып табылады.
Қазіргі кезде коммерциялың банктердiң iс-әрекетi саласы көбейюде. Бiрақ отандың банктер әлемдiк тәжiрибеде белгiлi барлық қызмет түрлерiн енгiздi деуге болмайды. Бұл проблема Қазақстанның банк жүйсi үшiн жаңа бағыт болып табылады, сондықтан да банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларында қандай да бiр түпкiлiктi зерттеулер жүргiзiлуде. Осы орайда әлемдiк банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi Қазақстан тәжiрибесiнде енгiзу банк жүйесiн реформалаудағы ең өзектi мәселе болып отыр. Барлы аталған себептер осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсатары мен негiзгi мiндеттерiн белгiлеуге өз әсерiн тигiздi.
Жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi: Жұмыстың мақсаты банк жүйесінің дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларды анықтап, әлемдiк банк тәжiрибесiн оқып бiлу және оның жергiлiктi жағдайда бейiмделуi болып табылады.
Қойылған мақсат жұмыстың келесi мiндеттерiн анықтайды:
1. Банк iсiнiң дамуынның қазiргi кездегi теориялық сұрақтарды оқып бiлу, олардың құралын анықтау, маңызын нақтылау және оларға анықтама беру;
2. Банк жүйесінің дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларды анықтау әдiстерiне талдау жүргiзу және әртүрлi қызмет түрлерiнiң тиiмдiлiгiн нақты практикалық мысалдармен дәлелдеу;
3. Талдау нәтижелерi бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандың банк мекемелерiне банк iсiн жетiлдiру үшiн нақты ұсыныстарды өңдеп шығару.
Жұмыстың пәнi мен объектiсi. Жұмыстың пәнi реттiнде банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi анықтаудың құралдарымен және әдiстерiмен байланысты теориялық және практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың объектiсi Қазақстан Республикасының екiншi деңгейлi банктерiнiң қызметi болып табылады.
Диплом жұмысынын әдiстемелiк негiзiн: Қазақстан Республикасының заңдары, ережелерi, шетелдiк және отандық экономистердiң ғылыми еңбектерi, оқулықтар мерзiмдi басылымдардың, статистикалық анықтамалықтардың мәлiметтерi құрайды.
Диплом жұмысынын құрылымы: кiрiспеден, үш бөлiмнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
Бүгінгі таңда банктік несиелік қызметтерді дамыту, олардың түрлерінің саны емес, сапа жағынан көтеру сияқты мәселелердің өз шемімін тауып, банктердің қызмет ету жүйесі жоғары қарқында дамып жатқанын айта кеткен жөн.
Соның ішінде “Тұран Әлем Банкі”-нің өз тұрғындарына қызмет көрсетіп келе жатқанына сексен жылдай уақыт болды. Банктің несиелендіру, салымдарды қабылдау және сақтандыру қызметтері мен олардың түрлерін ерекше тоқталып өткен жөн. Несиелендіру қызметі бүгінгі таңда тұрғылықты халықтың іскерлік қызметін жалғастыру немесе жаңадан бастау үшін басты күш, ал банк үшін табыстың негізгі қайнар көзі. Несиелендіру қызметін дамыту барысында жаңа түрлерін ойлап тауып, халыққа ұсыну, олардың жеңілдетілген шарттарын қарастыру, белгілі бір артықшылықтарын бекіту неиеге деген сұраныстың өсуіне алып келетіні сөзсіз.
Салымдарды арттырудың да банк қызметі үшін белгілі бір әсері бар. Бұл банк тарапынан көрсетілетін барлық қызметтер бір-бірімен тығыз қатынаста. Банктің бүгінде бөлімшелерінің саны арта түсуде. Өткен жылдың өзінде ТМД елдері бойынша жаңадан бес еншілес банктер қосылды. “Тұран Әлем Банкі”-нің жеті серіктесі және кең ауқымды банктік жүйесі бар. Банктің несиелік қызмет көрсету ішінде ипотекалық несиелендірудің өзінен нарықта 25, ал Ресей елінде 1 алып жатыр. Ал жалпы ТМД елдерін алатын болсақ банктің ипотекалық несиелендіру қызметінің үлесі 3- ға жетеді екен. Бұл банктің несиелік қызметі үшін үлкен жетістік болып табылады.
Банктердің несиелендіру және депозиттік қызметін, ақша аударымдары мен сейфтік қызметтерін дамыту, жаңадан бағдарламалар енгізу, банктің персоналдық басқару қызметін одан әрі күшейту, болашақта отандық банктердің әлемдік стандарттарға сай қызмет ететініне еш күмән жоқ. Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны - бұл орта және кіші бизнес. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған жағдайлар да бар, өйткені орта және кіші бизнесте ең білікті кадрлар жинақталады. Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғары өнімді техникалар мен технологияларды қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Орта және кіші бизнестің да өндірісті және өнімдерді сатуға кететін шығындарды мейлінше азайтуға қол жетеді. Сол сияқты бизнес – жоспарлар әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару жүйесі – менеджмент іске асырылады.
Тақырыптың тағы бiр өзектілігі, қарастырылып отырған банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi тенденциялрды, оны басқару әдiстерi Қазақстанның банк жүйесiн дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудiң жаңа бағыты болып табылады.
Қазіргі кезде коммерциялың банктердiң iс-әрекетi саласы көбейюде. Бiрақ отандың банктер әлемдiк тәжiрибеде белгiлi барлық қызмет түрлерiн енгiздi деуге болмайды. Бұл проблема Қазақстанның банк жүйсi үшiн жаңа бағыт болып табылады, сондықтан да банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларында қандай да бiр түпкiлiктi зерттеулер жүргiзiлуде. Осы орайда әлемдiк банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi Қазақстан тәжiрибесiнде енгiзу банк жүйесiн реформалаудағы ең өзектi мәселе болып отыр. Барлы аталған себептер осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсатары мен негiзгi мiндеттерiн белгiлеуге өз әсерiн тигiздi.
Жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi: Жұмыстың мақсаты банк жүйесінің дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларды анықтап, әлемдiк банк тәжiрибесiн оқып бiлу және оның жергiлiктi жағдайда бейiмделуi болып табылады.
Қойылған мақсат жұмыстың келесi мiндеттерiн анықтайды:
1. Банк iсiнiң дамуынның қазiргi кездегi теориялық сұрақтарды оқып бiлу, олардың құралын анықтау, маңызын нақтылау және оларға анықтама беру;
2. Банк жүйесінің дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларды анықтау әдiстерiне талдау жүргiзу және әртүрлi қызмет түрлерiнiң тиiмдiлiгiн нақты практикалық мысалдармен дәлелдеу;
3. Талдау нәтижелерi бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандың банк мекемелерiне банк iсiн жетiлдiру үшiн нақты ұсыныстарды өңдеп шығару.
Жұмыстың пәнi мен объектiсi. Жұмыстың пәнi реттiнде банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi анықтаудың құралдарымен және әдiстерiмен байланысты теориялық және практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың объектiсi Қазақстан Республикасының екiншi деңгейлi банктерiнiң қызметi болып табылады.
Диплом жұмысынын әдiстемелiк негiзiн: Қазақстан Республикасының заңдары, ережелерi, шетелдiк және отандық экономистердiң ғылыми еңбектерi, оқулықтар мерзiмдi басылымдардың, статистикалық анықтамалықтардың мәлiметтерi құрайды.
Диплом жұмысынын құрылымы: кiрiспеден, үш бөлiмнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ҚР ''Банк және банк қызметi туралы'' Заңы.
2. ҚР Ұлттық Банкiнiң заң және нормативтiк актiлерiнiң жинақтары Алматы т.1-т.5.
3. Қазақстанның Ұлттық Банкi 2007 жылғы есебi.
4. 2007 жылдағы Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң жылдық есебi. Алматы 2008 г.
5. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң статистикалық бюллетенi 2007 год А.2008 г.
6. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң Жаршысы 2006 г.
7. «Банковское дело». В.И.Колесникова. Л.П.Кроливецкая М.Финансы и статистика 1996 г.
8. Банковское дело. Справочное пособие лод редакцией Ю.А.Бабичевой М.Экономика 1993 г.
9. Долан Э.Дж.Кемпбелл К.Д.Д. Банковское дело и денежно-кредитная политика М.-Л.1991 г.
10. Егоров А.Е. «Проблемы деятельности коммерческих банков на современном этапе развития экономики //Деньги и кредит //1995 г.6.-с.4.
11. О.И.Лаврушин . «Банковское дело» Москва 2000г.
12. Банки Казахстана 1-12.Алматы 2007г.
13. Новейшие банковские технологии.1-12 .Москва 2000г.
14. Нысанбаев К.Тулембаева Ж. «Банки Казахстана и маркетингң. А.2001г
15. Каржы каражат .9-10.Алматы 2007г.
16. Тимоти У.Кох. «Управлени банком.-Уфа . Спектр.Часть 5.1993.
17. Парамонова Т.В. «Принципы регулирования банковской сферы //Деньги и кредит //б.-с.IО 1995.
18. Усоскин В.М. «Современный коммерческий банк управление и операций М ИПЦ Вазар-ферро 1994г.
19. Банковские технологии 2006г.
20. Банковские технологии 2007г.
21. РЦБК 11.2007г.
22. Марченко Г.А. «Развитие банковского сектора в Казахстанең //Деньги и кредит //2000г.
23. Спицын Банковский маркетинг М.1993г.
24. «Банки и кредитная политика в условиях переходной экономики А.1995г.
25. «Основы банковского менеджмента», под редакцией О.И.Лаврушина М., Инфра М.2002г.
26. Алехин Б.И.Рынок ценных бумаг ''Введение в фондовые операции'' М.Финансы и статистика ,1991г.
27. Миловидов В.Д. Современое банковское дело Опыт США М.Изд.-во МГУ ,1992г.
28. Суханов М.С. О кредитных деривативах. //Деньги и кредит. – 2002. - № 9. – С. 41.
29. Москвин В.А. Кредитование инвестиционных проектов: Рекомендации для предприятий и коммерческих банков./ - М.: Финансы и статистика, 2004. –С.240.
30. Бобаканова Ж.О. Кредитные риски в банковской сфере и критерии рейтинга банков.//Банки Казахстана. – 2007. - № 7. – С. 13-20.
31. Дауранов И. Микро финансирование: зарубежный опыт и ситуация в Казахстане.//Вестник предпринимателя. – 2007. - № 9. –С. 31-36.
32. Жоваников В.Н. Риск-менеджмент в коммерческом банке в условиях переходной экономики.//Деньги и кредит. – 2007 - № 5. – С. 60-65.
33. Калкабаева Г. Новые подходы к определению возможности предоставления банковского кредита.//Каржы-каражат. - № 2. – С. 65-70.
34. Некрасов В.Б. Роль банковского кредитования в обновлении основных фондов промышленности.//Банковские услуги. – 2003. - № 2 – С. 14-18.
35. Нурсеит Н. Расширение банковского кредитования производства.//Аль Пари. – 2004. - № 6. – С.60-71.
36. Нурсеит Н.А. Обеспечение устойчивости и ликвидности банковской системы.//Банки Казахстана. – 2007. - № 7. – С.15-22.
37. Рыкова И.Н. Эффективность кредитной политики региональных банков.//Банковские услуги. –М., 2005. - № 2. – С. 19-24.
38. Сайденов А. Три уровня и три источника кредитование бизнеса.//Казахстанская правда. – Астана, 2005. – 19 декабря. – С.4.
39. Сейтбеков А. Виды и типы кредитов в банковском секторе Казахстана.//Саясат. -.2005. - № 3. – С.50-52.
40. Тихомирова Е.В. Кредитные операции коммерческих банков.//Деньги и кредит. – 2004. - № 9. – С.39-46.
41. Штырова И.А. Управление кредитным риском.//Банковские услуги. – 2004. - № 6-7. – С.42-48.
1. ҚР ''Банк және банк қызметi туралы'' Заңы.
2. ҚР Ұлттық Банкiнiң заң және нормативтiк актiлерiнiң жинақтары Алматы т.1-т.5.
3. Қазақстанның Ұлттық Банкi 2007 жылғы есебi.
4. 2007 жылдағы Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң жылдық есебi. Алматы 2008 г.
5. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң статистикалық бюллетенi 2007 год А.2008 г.
6. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң Жаршысы 2006 г.
7. «Банковское дело». В.И.Колесникова. Л.П.Кроливецкая М.Финансы и статистика 1996 г.
8. Банковское дело. Справочное пособие лод редакцией Ю.А.Бабичевой М.Экономика 1993 г.
9. Долан Э.Дж.Кемпбелл К.Д.Д. Банковское дело и денежно-кредитная политика М.-Л.1991 г.
10. Егоров А.Е. «Проблемы деятельности коммерческих банков на современном этапе развития экономики //Деньги и кредит //1995 г.6.-с.4.
11. О.И.Лаврушин . «Банковское дело» Москва 2000г.
12. Банки Казахстана 1-12.Алматы 2007г.
13. Новейшие банковские технологии.1-12 .Москва 2000г.
14. Нысанбаев К.Тулембаева Ж. «Банки Казахстана и маркетингң. А.2001г
15. Каржы каражат .9-10.Алматы 2007г.
16. Тимоти У.Кох. «Управлени банком.-Уфа . Спектр.Часть 5.1993.
17. Парамонова Т.В. «Принципы регулирования банковской сферы //Деньги и кредит //б.-с.IО 1995.
18. Усоскин В.М. «Современный коммерческий банк управление и операций М ИПЦ Вазар-ферро 1994г.
19. Банковские технологии 2006г.
20. Банковские технологии 2007г.
21. РЦБК 11.2007г.
22. Марченко Г.А. «Развитие банковского сектора в Казахстанең //Деньги и кредит //2000г.
23. Спицын Банковский маркетинг М.1993г.
24. «Банки и кредитная политика в условиях переходной экономики А.1995г.
25. «Основы банковского менеджмента», под редакцией О.И.Лаврушина М., Инфра М.2002г.
26. Алехин Б.И.Рынок ценных бумаг ''Введение в фондовые операции'' М.Финансы и статистика ,1991г.
27. Миловидов В.Д. Современое банковское дело Опыт США М.Изд.-во МГУ ,1992г.
28. Суханов М.С. О кредитных деривативах. //Деньги и кредит. – 2002. - № 9. – С. 41.
29. Москвин В.А. Кредитование инвестиционных проектов: Рекомендации для предприятий и коммерческих банков./ - М.: Финансы и статистика, 2004. –С.240.
30. Бобаканова Ж.О. Кредитные риски в банковской сфере и критерии рейтинга банков.//Банки Казахстана. – 2007. - № 7. – С. 13-20.
31. Дауранов И. Микро финансирование: зарубежный опыт и ситуация в Казахстане.//Вестник предпринимателя. – 2007. - № 9. –С. 31-36.
32. Жоваников В.Н. Риск-менеджмент в коммерческом банке в условиях переходной экономики.//Деньги и кредит. – 2007 - № 5. – С. 60-65.
33. Калкабаева Г. Новые подходы к определению возможности предоставления банковского кредита.//Каржы-каражат. - № 2. – С. 65-70.
34. Некрасов В.Б. Роль банковского кредитования в обновлении основных фондов промышленности.//Банковские услуги. – 2003. - № 2 – С. 14-18.
35. Нурсеит Н. Расширение банковского кредитования производства.//Аль Пари. – 2004. - № 6. – С.60-71.
36. Нурсеит Н.А. Обеспечение устойчивости и ликвидности банковской системы.//Банки Казахстана. – 2007. - № 7. – С.15-22.
37. Рыкова И.Н. Эффективность кредитной политики региональных банков.//Банковские услуги. –М., 2005. - № 2. – С. 19-24.
38. Сайденов А. Три уровня и три источника кредитование бизнеса.//Казахстанская правда. – Астана, 2005. – 19 декабря. – С.4.
39. Сейтбеков А. Виды и типы кредитов в банковском секторе Казахстана.//Саясат. -.2005. - № 3. – С.50-52.
40. Тихомирова Е.В. Кредитные операции коммерческих банков.//Деньги и кредит. – 2004. - № 9. – С.39-46.
41. Штырова И.А. Управление кредитным риском.//Банковские услуги. – 2004. - № 6-7. – С.42-48.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1 ҚР банк ҚЫЗМЕТІН даму ерекшеліктері мен
ЭКОНОМИКАДАҒЫ
РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...10
1. Банктік жүйенің дамуы және банктердің нарықтық экономикадағы рөлі ... 10
2. Банк қызметін ұйымдастыру негіздері: қызметтері мен
операциялары ... ... 18
3. ҚР банк жүйесіндегі АҚ ТұранӘлемБанкінің даму тарихы
және
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 1
1. ҚР банк жүйесіндегі АҚ ТұранӘлемБанкінің
қызмет нӘтижесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
1. АҚ ТұранӘлемБанкінің қаржылық нәтижелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . 39
2. АҚ ТұранӘлемБанкінің қызметтері мен операцияларының
көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...43
2. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ПРОБЛЕМАЛЫҚ АКТИВТЕРІН
БАСҚАРУ ТӘЖІРИБЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ. ... ... ... ... ... ... ...53
1. Проблемалық активтердің басқарудың ұсынылған үлгісінің жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
3.2 Бизнес-жоспар: Жеке тұлғаларға ұсыныстар пакетін
енгізу ... ... ... ... ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда банктік несиелік қызметтерді дамыту, олардың түрлерінің
саны емес, сапа жағынан көтеру сияқты мәселелердің өз шемімін тауып,
банктердің қызмет ету жүйесі жоғары қарқында дамып жатқанын айта кеткен
жөн.
Соның ішінде “Тұран Әлем Банкі”-нің өз тұрғындарына қызмет көрсетіп
келе жатқанына сексен жылдай уақыт болды. Банктің несиелендіру, салымдарды
қабылдау және сақтандыру қызметтері мен олардың түрлерін ерекше тоқталып
өткен жөн. Несиелендіру қызметі бүгінгі таңда тұрғылықты халықтың іскерлік
қызметін жалғастыру немесе жаңадан бастау үшін басты күш, ал банк үшін
табыстың негізгі қайнар көзі. Несиелендіру қызметін дамыту барысында жаңа
түрлерін ойлап тауып, халыққа ұсыну, олардың жеңілдетілген шарттарын
қарастыру, белгілі бір артықшылықтарын бекіту неиеге деген сұраныстың
өсуіне алып келетіні сөзсіз.
Салымдарды арттырудың да банк қызметі үшін белгілі бір әсері бар. Бұл
банк тарапынан көрсетілетін барлық қызметтер бір-бірімен тығыз қатынаста.
Банктің бүгінде бөлімшелерінің саны арта түсуде. Өткен жылдың өзінде ТМД
елдері бойынша жаңадан бес еншілес банктер қосылды. “Тұран Әлем Банкі”-нің
жеті серіктесі және кең ауқымды банктік жүйесі бар. Банктің несиелік қызмет
көрсету ішінде ипотекалық несиелендірудің өзінен нарықта 25(, ал Ресей
елінде 1( алып жатыр. Ал жалпы ТМД елдерін алатын болсақ банктің ипотекалық
несиелендіру қызметінің үлесі 3(- ға жетеді екен. Бұл банктің несиелік
қызметі үшін үлкен жетістік болып табылады.
Банктердің несиелендіру және депозиттік қызметін, ақша аударымдары мен
сейфтік қызметтерін дамыту, жаңадан бағдарламалар енгізу, банктің
персоналдық басқару қызметін одан әрі күшейту, болашақта отандық банктердің
әлемдік стандарттарға сай қызмет ететініне еш күмән жоқ. Нарықтық экономика
жағдайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны - бұл
орта және кіші бизнес. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті
өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған жағдайлар да бар, өйткені
орта және кіші бизнесте ең білікті кадрлар жинақталады. Мұнда ресурстарды
үнемдеп жұмсау, жоғары өнімді техникалар мен технологияларды қолдану
мәселелері кең түрде шешіледі. Орта және кіші бизнестің да өндірісті және
өнімдерді сатуға кететін шығындарды мейлінше азайтуға қол жетеді. Сол
сияқты бизнес – жоспарлар әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару
жүйесі – менеджмент іске асырылады.
Тақырыптың тағы бiр өзектілігі, қарастырылып отырған банк iсiнiң
дамуындағы қазiргi кездегi тенденциялрды, оны басқару әдiстерi Қазақстанның
банк жүйесiн дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудiң
жаңа бағыты болып табылады.
Қазіргі кезде коммерциялың банктердiң iс-әрекетi саласы көбейюде. Бiрақ
отандың банктер әлемдiк тәжiрибеде белгiлi барлық қызмет түрлерiн енгiздi
деуге болмайды. Бұл проблема Қазақстанның банк жүйсi үшiн жаңа бағыт болып
табылады, сондықтан да банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi
тенденцияларында қандай да бiр түпкiлiктi зерттеулер жүргiзiлуде. Осы
орайда әлемдiк банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi Қазақстан
тәжiрибесiнде енгiзу банк жүйесiн реформалаудағы ең өзектi мәселе болып
отыр. Барлы аталған себептер осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның
мақсатары мен негiзгi мiндеттерiн белгiлеуге өз әсерiн тигiздi.
Жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi: Жұмыстың мақсаты банк жүйесінің
дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларды анықтап, әлемдiк банк тәжiрибесiн
оқып бiлу және оның жергiлiктi жағдайда бейiмделуi болып табылады.
Қойылған мақсат жұмыстың келесi мiндеттерiн анықтайды:
1. Банк iсiнiң дамуынның қазiргi кездегi теориялық сұрақтарды оқып бiлу,
олардың құралын анықтау, маңызын нақтылау және оларға анықтама
беру;
2. Банк жүйесінің дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларды анықтау
әдiстерiне талдау жүргiзу және әртүрлi қызмет түрлерiнiң тиiмдiлiгiн
нақты практикалық мысалдармен дәлелдеу;
3. Талдау нәтижелерi бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандың
банк мекемелерiне банк iсiн жетiлдiру үшiн нақты ұсыныстарды
өңдеп шығару.
Жұмыстың пәнi мен объектiсi. Жұмыстың пәнi реттiнде банк iсiнiң
дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi анықтаудың құралдарымен және
әдiстерiмен байланысты теориялық және практикалық сұрақтар саналады.
Жұмыстың объектiсi Қазақстан Республикасының екiншi деңгейлi банктерiнiң
қызметi болып табылады.
Диплом жұмысынын әдiстемелiк негiзiн: Қазақстан Республикасының заңдары,
ережелерi, шетелдiк және отандық экономистердiң ғылыми еңбектерi, оқулықтар
мерзiмдi басылымдардың, статистикалық анықтамалықтардың мәлiметтерi
құрайды.
Диплом жұмысынын құрылымы: кiрiспеден, үш бөлiмнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
1 ҚР банк ҚЫЗМЕТІнің даму ерекшеліктері мен ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ
1. Банктік жүйенің дамуы және банктердің нарықтық экономикадағы рөлі
Қазіргі заманғы коммерциялық банк, әрі қаржы делдалы, әрі
институционалдық инвестор болып саналады - ол - өзінің саясаты мен Ұлттық
банк саясатын қолдайтын меншік иесі.
Банк секторы ақша қаржы саласында жүйе құрайтын міндеттерді орындай
отырып, басты орынды иеленеді. Банкілер, қаржы делдалдары мен бірлескен
инвесторлар ииституттары ретінде қалыптасуға және экономикалық субъектілер
(кәсіпорындар, үй шаруашылықтары, қаржы институттары, мемлекет) арасындағы
қаржы ағынына өздерінің қатысуына тікелей атсалысады. Қысқасы, олар, ішкі
валюталық экономикалық қызметтің барлық түрлерінде өнім банктік қызмет
құрылуы арқылы әсер етеді. Қазіргі банк жүйесі экономикалық қатынастарды
ырықтандыру, кеңестік және коммерциялық банкілерді реформалау нәтижесінде
дамуда. Бұның негізі 1990 ж. қабылданған Қазақ КСР-дағы банкілер және банк
қызметтері туралы заңмен бекітілген.
Қазақстан егемендігін жариялағаннан кейін банк жүйесінің қалыптасуы
басталды және тұрақтылығы төмен бола тұра ондағы мекемелердің саны қарқынды
өсуімен сипатталды. Жаңа банкілер ашылуы мен қабілетсіз немесе нашарларының
жабылуы қосарлана жүрді. Мұндай белсенділіктің экономикалық себептері -
экономикалық нақты сектордың дағдарысының удеуі, инфляцияның өсуі, банк
қызметтерінің басқа түрлерімен салыстырғанда әлеуетті жоғары табыстылығы.
Осы орайда, салықтар коммерциялық банкілер үшін осы уақытқа дейін,
экономиканың басқа салаларына қарағанда, айтарлықтай төмен болғанын атап
өту керек. ҚР Ұлттық банкі мен Қаржы министрлігінің құнды қағаздар
операцияларынан алынған табыс сияқты инвестициялық несие үшін банк сыйақысы
2004 жылғы 1 қаңтарына дейін салықтан босатылған болатын. Ұқсас салық
рұрсаттылығы нәтижесінде ҚР банк жүйесінің басқа қаржы институггарына
қарағанда бәсекелестік артықшы-лығы болды және бола береді. Қор және
сақтандыру нарықтарының жеткілікгі дамымауы жағдайында оның қаржы нарығында
оның орны ерекшелеу болады, сөйтіп банкілерге салық жеңілдіктерінен түсетін
пайдаларына толықтыру ретінде сыйақының жоғары пайыздарын қамтамасыз етеді.
Бастапқыда банк жүйесі, негізінен, бір құрылымды болды. Банкілік
операциялар жүргізе алатын банкілік емес ұйымдар атымен жоқ болды. Дегенмен
кейінгі кездері ондай ұйымдардың есуі байқала бастауда. Ырықтандыру
саясатының арқасында банк жүйесі кеңеюде, оның құрылымы күрделенуде, әр
қилы түрде болуда, әр түрлі, меншіктегі қаржы ұйымдары құрылуда,
отандықтан басқа, шетел институттары да қызмет көрсете бастауда.
1993-1996 жылдардағы қарқынды өсуден кейін, ЕДБ желісінің заңды
тарылуы жүрді. Банк секторының әрі мемлекеттік, әрі аймақтық деңгейде
қысқартылуы басталды. Филиал желісі азайды. Бұған несие нарықтарындағы өсіп
келе жатқан бәсекелестік, банкілердегі капиталдандыру үдерістері, Ұлттық
банкінің, жеке банкілер мен олардың филиалдарын жабу жөніндегі стратегиялық
шешім қабылдауға әсері мүмкіндік туғызды. ЕДБ-лердегі капи-талдандырудың
ауқымы мен қарқынының біркелкі еместігіне жарғылық капитал мен активтердің
айтарлықтай саралануы себепші болды.
Банк жүйесінің озық дамуы түрлі қаржы топтарының қалыптасуы үшін жағдай
жасады. ҚР-сындағы банкілер мен банк қызметі жөніндегі заң банкілердің
үлестес тұлғалар құрылымына қатысуына рұқсат береді. Алайда мұңдай құқықты
тек ірі банкілер гана пайдалана алады, сондықтан жетекші ЕДБ-лер маңында
қаржы топтары құрылды. Мүлік банк секторындағы саны жағынан басым орташа
және шағын банкілер жөнінде айтуға болмайды.
Біздің көзқарасымызша, Казкоммерцбанк және ТұранӘлем банкілердің
қаржы топтары айтарлықтай өкілдікті болып табылады. Мысалы, ТұранӘлем
қаржы қызметтерінің толық шоғырьша ие, бұл лизинг (Огіх лизинг ТӘБ),
зейнетақы қоры (Құрмет Қазақстан ТӘБ ЖЗҚ), сақтандыру қызметтері (СК ТӘБ
Династия СК, КБ8 Гарант), ипотека (БТАИпотека), бағалы қағаздар
нарығы (ТұранӘлемҚаржыВУ), ТМД-дағы ТЭБ желісі (8-стратегиялық серіктестер
банкі және 9-өкілдік).
ТұранӘлем банкін бірлескен, бөлшек сауда, халықаралық банктерінің
үлгісі, сондай-ақ шағын жәие орта бизнестің нысаны ретінде тануға болады.
Оның қаржы құрылымы былай бейнеленеді: активтер - 23%, капитал - 14,5%,
клиенттердің депозиттері - 18,1 %, кредиттер - 27,6%.
БТА тобына енетін БТА Табыс үлестік жариая инвестициялық қоры
әлеуетті инвесторлардың инвестициялық мүмкілдіктерін кеңейтуге,
инвестициялау мерзімділігі байланысынан тыс пайыздық пайда алуға, Алматы
қаласындағы қаржы орталығын халықаралық реттеумен қоса Қазақстанның қор
нарығын дамыту үшін алғышарттар құруды көздеген.
Қазіргі уақытта ҚР банк секторы Еуроодақтың халықаралық стандарттарына
жақындай түсті. Қолда бар деректер бойынша, ол Орталық Азия елдеріндегі
ұқсас жүйелерді басып озуда, ал бірқатар параметрлері бойынша ол ТМД-да ең
дамыған болып есептеледі. Банк саласын нығайту және дамыту үдерісі жалғасын
табуда, әрі ол тұрақты бола түсуде.
Банк саласы басқа экономикалық жүйеден, бірінші кезекте оған
мемлекеттің ерекше коціл болуімен айтарлықтай ерекшеленеді және оның
уәкілетті өкілі ҚР Ұлттық банкі болып есептеледі. ҰБ үлттық валюта
эмиссиясына монополиялық құқығы бар - жалғыз заңды төлем құралының, ақша
мөлшері мен ақша айналымының саннын реттейді, пруденциялық нормативтерді
белгілейді, банк қызметіне лицензиялауды жүргізеді. Банк және салық-бюджет
жүйесі сияқты экономиканың бірде-бір басқа секторы қатаң рет-телмейтініне
көз жеткізуге болады. Мұнда экономикалық еркіндік шектелген, басқарудың ең
жиі тарағаны - бір қалыпсыз тәсіл. Дүиие жүзінде жеке ақша түрлерінің көп
болғанына жауап әрекеті сияқты мемлекеітің банк жүйесіндегі анықталу
жағдайы тарихи түрде қалыптасты. Алайда қазіргі кезде ақшаның бірлескен
нысандарын қолданып, ақпараттық технологияларды пайдалануға байланысты,
оның нысандарының алуан түрлерін шығару әрекеттері алынып тасталмайды.
Қазақстанда банк саласын реформалау басталғаннан бері қос деңгейлі жүйе
қалыптасты, бірінші деңгейі - Ұлттық банк және оның облыстық бөлімшелері,
ал екіншісі коммерциялық банкілер болып табылады.
Мемлекеттік банкілер өз қызметтерін нарық ережелері бойынша жүргізеді,
ЕДБ мен мемлекет арасында өзара міндеттемелер жоқ, ал банкілердің өзара іс-
әрекеттері нарық қатынастары негізінде орындалады.
Алайда, жеке меншік банкілердің басым болуы себебінен банк жүйесі
тұтасынан берік емес, ал иелерінің құрамы бойынша ол клиенттер үшін мүлде
жабық. Жеке банктің меншікті құрылымы өзіндік банк қүпиясын құрайды.
Мұндай жағдайда, банкілердің клиенттері үшін тәуекелдіктер деңгейі сөзсіз
артады, бірақ депозиттер үшін пайыздық мөлшерлемелері бұл тәуекелдікті
ескермейді.
Шамасы, жақын жылдарда, банкілер саны азая түспек. Себептерінің бірі,
ЕДБ-де тәуекелдіктерді басқару жүйесін енгізуге, оның қымбатшылығына
байланысты көпшілігінің күшінің жетпеуімде. Казкоммерцбанк мамандарының
бағалауы бойынша, тек бағдарламалық өнімді әзірлеу оған 2 млн АҚШ
долларыннан кем түспейді. Бұл қосылу және қайта құрылу үдерісін
жылдамдатады. Банк активтерінің шоғырлануы белсенді жүріп жатқанына, ұлттық
банкідің нарық көрсететін қызметтерге молығатындығына, ірі жетекші-банкілер
капиталдарын шетелге жіберетіндігіне, олардың банк бизнесіңде кейбір
сегментгерді босататына назар аударған жөн. Ең ірі үш банктің -
Казкоммерцбанк, ТұранӘлембанк, Халықтық банктің үлестері түседі де,
тиісіншс, қағидалардың үлесі арта бастайды. Нәтижесінде бәселестікке төтеп
бергісі келетін тек ұсақтары емес, сонымен бірге көлемдері орташа және
тіпті ірі банктер де қосылуға мәжбүр бола бастайды.
Банк сандарының азаюы сөзсіз, тек бәсекелестік Ұлттық деңгсйде емес, ең
алдымен халықаралық деңгейімен түсіндірілетін объективті үдеріс. Еліміздің
алда түрған ДСҰ-на кіру жағдайында ірілену және бір-бірімен, немесе шетел
банктерімен қосылу қажеттілігі тұр. Бұл - Алматы қаласында болашақта
халықаралық аймақтық қаржы орталығын қалыптастыруға байланысты ай-қындала
бастаған ақиқат. Ірі топтарға енбейтін еліміздің бірнеше банктерінің
іріленуі, олардың дамуына, елдің банк капиталындағы бөлінбеген үлесінің
өсуінің негізін қалауына және банк өнімдерінің арзандауына, осы заманғы
ақпараттық технологияларды енгізуге, олардың қызметтерін әртараптапдыруға
мүмкіндік туғызады. Мұны сырттан дұрыс реттеген кезде жасанды тежеу емес,
жүйенің өздігінен дамуы тиімді шоғырландыруға әкеледі.
ҚР банк жүйесінің бұдан әрі қарай дамуы қаржылық жаһандану әсерінің
барған сайын көбеюінде болады. Ол мына бағыттарда жүреді:
- Алматы қаласын Орталық Азияның аймақтық қаржы орталығы ретінде
дамыту;
- ТМД елдерінің нарығына экспансия;
- дамыған Батыс елдерінің банк жүйелерімен байланыстарды күшейту,
олармен Ресейді және Орталық Азияны байланыстыратын буын - Қазақстан болуы.
Мемлекеттің банк секторына айтарлықтай қатысуы екі жақты иәтиже
беруде. Бір жағынан, мемлекет өз капиталымен ЕДБ-дің ресурстың базасын және
отанымыздың иивестициялық әлеуетін арттырады. Екінші жағынан - мемлекеттік
кредиттерді пайдалану тиімділігі жеке салымдардыц көрсеткіштерінен кем
болып шығады. Елімізде кредит ресурстарының салыстырмалы түрдегі
артықшылығы жағдайында мемлекеттік банктердің үлес салмагын азайту қажет.
Жуық арада мемлекеттік екінші дәрежедегі банктерді жекешелеидіру
қажеттілігінің тууы ықтимал.
Өзін-өзі ұйымдастыру - банк жүйесінде салыстырмалы ұғым. Оның деңгейі
мен тиімділігі жүйенің тек ішкі факторларына ғана байланысты емес, сонымен
бірге тікелей және әсіресе, жанама әсердің дер кезділігі мен
келісушілігіне, олардыц бірін-бірі толықтырушылығына, банк қызметін
ынталандыруға және оның инвестициялық құрамдас бөлігіне байланысты.
Уәкілетті мемлекеттік құрылымдардыц белсенді араласуы тек дағдарыс
жайдайлары болған немссе болжанғанда болуы мүмкін. Сөйтіп, оңтайлы реттеу
тек банк бизнесіндегі артық шектеулерді жоюда ғана емес, сонымен бірге
реттейтін шараларды белгілі бір тізбектілікпен немесе, керісінше, уақыт
үйлесуінде кешенді, жүйелі жүргізуді тұспалдайды.
Банк жүйесінің жай-күйі көбінесе банктердің меншікті капиталының
көлеміне байланысты. Оған қатысты іс жүзінде әлемнің көпшілік елдерінде
барлық пруденциялық нормативтер есептелінеді.
ҚР коммерциялық банктер меншікті капиталының серпінін талдай отырып,
тұтас алғанда оның өсуі жүріп жатқанын атау керек. Дегенмен өсу қарқыны
жылына ондаған пайыздарға жетсе де, меншікті капитал көлемі активтердің
озық жүрген қалыптасуымен салыстырғанда 0,2%-ға төмендейді. Бұл үрдіс,
біріншіден, экономиканың басқа секторларының банкке деген сенімімен
түсіндіріледі. Бірақ та, екінші жағынан, ЖІӨ-ге қатысты меншікті капиталдың
мөлшері әлі де болса жеткіліксіз.
Тұжырымдағанда: орта және ұзақ мерзімді несиелсрдід үлесі өсуде, яғни
еліміздің халқы тек тұтынушылық мұқтаждыққа ғана емес, сонымен бірге
өндірістік мақсаттарға да пайдалана бастады.
Несие қоржынының ең үлкен үлесі - Халық, Казкоммерц және ТұранӘлем
банктерінде. Несиенің үлесі Халық, Орталық Несие банктерінде үдемелі өсуде.
Бұл көрсеткіштің елеулі төмендеуі Темірбанкте және әсіресе, Қазақстан
Ситибанкінде байқалады.
Пайыздық мөлшерлемелер жоғары деңгейінің іс-тәжірибесі елдегі қаржы-
экономикалық дағдарыс жылдарына барып тіреледі. Сол кезеңде кредиттер 200
және одан да жоғары жылдық пайызбен берілді. Алайда дағдарыс кезеңіндегі
олардың деңгейінің томендеуі инфляцияның төмендеу қарқынынан артта қалды.
Банктерде инфляцияның төмендеуінен кешігу нәтижесі найда болды.
Алайда, қазір кредит нарығында қарыз қаражатын шағын қарыз алушылардың
пайдасына шоғырландыру күшейе түсуде. Дүниежүзілік Банк деректеріне сәйкес,
2001 ж. ЕДБ-дің ірі қарыз алушыларыныц жартысына кредиттің жалпы сомасьшың
85% келді, сол қарыз алушылардыц жартысына, яғни банк жүйесінің жалпы
кредиттеу көлемінің 45%-ы жатады. Теориялық тұрғыдағы мұның тетігі былай
қалыптасады: кәсіпорындарда төменірек пайыздық мөлшерлемелер мен ұзақ
мерзімді несиелер қажет болған кезде, банкілер, негізінен, қысқа мерзімді
кредиттеуге арналған ресурстарды ұсынады. Өндірістің қалыпты қызмет етуі
үшін кәсіпорындар түрлі банктерден кредиттерді тізбек бойынша алуға және
банктерге тізбек бойынша мерзімі болысымен қайтарып есеп айырысуға
мәжбүр. Егер кәсіпорынға мерзімі 1 жылға 4 млн. тенге мөлшерінде кередит
қажет болса, ал банк қарызды нақты 3 айға берсе, онда бірінші банктен 1
млн. тенгені, екіншіден – екі миллион тенге (1 миллион тенгені бірінші
банктің кредиттін қайтару үшін), үшінші тоқсанда үшінші банктен, қарызға
алушы енді үш млн. тенге (екі миллион тенгені банкіге қайтару және 1
миллион тенге (екі миллион теңгені банкіге қайтару жәнс бір миллион теңге
- меншікті жобаны қаржыландыруды ескеріп) алады. IV тоқсанда кредит сомасы
4 млн теңгеден кем болмайды, өйткені үшінші банкіге қайтару 3 миллионға тең
де, бір миллионы – кәсіпорынның өз мұқтажы үшін жұмсалады. Сөйтіп, бір
жағынан, кәсіпорын өзін ырғақты қаржыландырады, екінші жағынан - бір жылда
банк жүйесі бергее кредиттердің көлемі жөніндегі есептемелерде, 10 млн
теңге өтеді: бір миллион теңгені бірінші банк көрсетеді, екіншісі - екі,
үшіншісі -үш және төртінші банк есебінде төрт миллион теңге көрсетіледі.
Яғни, төрт миллион кредит бір жыл мерзімге беріп, банк жүйесі 2,5 есе
көтеріңкі кредит сомасын көрсетеді. Мысал гипотеза емес, ол банктердің
есептемелерінде нақгы кездеседі және кредит сапасын бағалауда, олардың кө-
лемін мерзімдері бойынша бір бөлгішке келтіру мүмкіндігіне уақытша
көзқарастың қажеттілігін растайды. Бір жылга делік, 1 млн теңгеден 3 айға
берілген төрт кредит, бір жылға берілген бір кредитке тең болады. Мәселенің
бұлай қойылуы экономиканың нақты секторындағы кредитте қажеттіліктің қалай
өтелегінін дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.
Бұл проблеманы бақылауды құрылып жатқан кредит бюросы жүргізеді.
Банкі аралық бәсекелестікті ескере отырып, несие бюросы толығымен, немесе
мемлекет тарапынан бастапқы кезеңде әрекет ете алады. Мұндай бюролар, ең
алдымен, ірі банктерге пайдалы. Олар аймақтарда клиенттер жөнінде сенімді
ақпаратқа ие болады және азырақ капиталдандырылған аймақтық банктерді
ығыстырып шығарады.
Нәтижесінде, тәуекелділіктер азаяды, көрсетілетін қызмст сапасы
жақсарады, ең маңыздысы бүкіл банк жүйесі тұрақтылыққа ие болады.
Халық салымдарының құрылымында мерзімді депозиттер үлесі біртіндеп
өсуде. 2006 жылдың соңында бұл корсеткіш 78,93%-ды құрды, ал бір жылдан
кейін - 80,4%-ға тең болды.
Қазақстан Ұлттық банкісінің ақшаны жинақтауға ынталандғру Багдарламасын
жүзеге асыруда жеке тұлғалардың депозиттеріне (салымдарына) кепілдік беру
(сақтандыру) Қорының қызметіне көбірек көңіл бөлінеді.
Коммерциялық банкілердегі азаматтар салымдарын сақгандыру пайдасының
негізгі дәлелдері: салымшылар арасында үрейді болдырмау және ақпарат
алмаған салымшыларды қорғау. Салымшылар банктің банкроттығы бойынша
негізді және негізсіз қауіптенуі, қарыз қаражаттарымен жұмыс істейтін тек
жеке банктің банкроттауына ғана емес, сонымен бірге ол негізінен жиі
болатын домино әсері деп аталатынға да әкелуі мүмкін. Бұл банк жүйесінің
жүйелік дағдарысына әкелуі мүмкін болатын салымшылар өз қаражаттарын
банктерден жаппай алған кезде басталады, сонымен бірге банктерге шабуыл
сенімсіз ақпарат, газеттің жалған хабары себебінен болады. Дағдарыс
жағдайына ұшыраған банк клиентгерінің депозиттерін тым болмаса ішінара өтеу
арқылы банк үрейін болдырмау, шығыстары әдеттегідей, жүйелік дағдарыс
салдарын жою шығындарынан әжептәуір аз болады.
Сондай-ақ ақпарат алмаған салымшыларды қорғау азаматтардың
депозиттерін сақтандыру пайдасымда маңызды дәлел болыптабылады. Әрине,
әдеттегідей, банкінің барлық салымшылары банк жағдайын тұрақты түрде
қадағаламайды және оларды жақсы түсіне бермейді, өйткені халықтың
экономикалық білімі мен машықтары төмен.
Сақтандыру депозиттері жүйесін енгізуге қарсы дәлелдер ерекше
түсіндіруді талап етеді. Депозиттерді мемлекеттік сақтандыру жүйесі,
салымшыларды қорғаудың әлеуметтік-экономикалық тетігі бола тұра, сол кезде
тәуекелдіктерді басқаруға бағытталған банк менеджментінің ынталандыруын
азайтады, банкілердің мүмкін болатын банкроттығына және соңғы нәтижесіне
жағдай жасайды. Банктердің менеджерлері арасында моральдық тәуекелдік
(moral hazard) проблемасының пайда болуы өкіметтің аса қауіпті саясатты
ынталандыру, кейде мүмкін болатын шығындарды мемлекет толтыратына
сенімді, экономикалық субъектілердің жауапкершіліксіз тәртібінен болады.
Банктердің жоғары мөлшерлемелері де салымшылардың ынталандыруын
тудырмайды. Оларды, әдеттегідей, ауыр қаржы жағдайына ұшыраған банктер
ұсынады. Әрине, салымшылар жоғары өтемақыны талап етеді. Депозиттер бойынша
төмен пайыздар пайыздық қырқысты тудыруы мүмкін. Қазір депозиттерді
сақтандырудың (ДСЖ) бірталай алуан түрлі нысандары бар. Олардың жіктеулері
көрсеткендей өзара елеулі түрде ажыратылады. Іріктелім негізінде валюталық
салымдарды сақтандыру есебі ескерілген зерттеулер жатыр.
ҚР Ұлыттық банктің бастамасы бойынша 1999 ж. жеке тұлғалардың
салымдарына кепілдік беру (сақтандыру) қоры (бұдан әрі Қор) құрылды. ДСЖ
қызметіндегі негізгі бағыттардың бірі - халықтың мерзімді депозиттерін
қабылдап алатын барлық банктердің міндетті түрде осы қорға қатысуым ендіру.
Қор құрылғаннан бері жеке тұлғалардың сақтандырылған мерзімді
депозиттерінің деңгейі - 86,1%-ға жетті. Мерзімді депозиттердің серпініне
пайыздық мөлшерлеме деңгейі әсер етеді. Сақтандыру ережелеріне сай, Қор
сыйақы мөлшерлемесінің деңгейіне белгілі бір шектеулер белгіленді,
сондықтан жүйеге енетін банктер мен сақтандырылған жеке тұлға мерзімді
депозиттері жеке тұлғалардың депозиттері нарығындағы орнынан айырыла
бастады. Сөйтіп, 2006 ж. жеке тұлғалардыд талап етілмелі депозиттерінің
жалпы өсуі - 110,4%, ал кепілдік берілген жүйемен (сақтандыру)
қамтылғандары екі есе дерлік кем — 60,7% болды. Тиісінше, сақтандыру
жүйесіне (сол кезең) тартылғаи жеке тұлғалардың мерзімді депозиттері
деңгейі төрттен бір бөлігіне дерлік (24%) күрт төмендеді.
Мардымсыз істер Қордың өз жұмысындағы кемшіліктсрдсн де пайда болды.
Халық арасында кең түсіндіру жұмысын үдемелі жүргізе отырып, банктердің
және қорға мүше банктердің кейбір депозиттерінің сақтандырылмағандарына
назар аудару керек еді. Сонымен, депозиттерге кепілдік беру жүйесіне
енбеген банкілер, осы жағдайды пайдаланып, мерзімді депозиттер бойынша
жоғарырақ мөлшерлемелерді ұсынып, ұтысқа ие болды. Депозиттерге
сақтандыруды қолданған банктер, Қорға депозиттерді аудару жүйесінің
сенімділігін арттыра отырып, зиян шекті. Берілген жүйеге кірмейтін
банктермен салыстырғанда, қатысушы банктер, бәсекеге қабілеттігін азайтып,
нарықтық орнын жоғалтып, Қорда сақтандыруға жатпайтын сыақы
мөлшерлемелерінің баламалы жағдайларымен мерзімді депозиттердің жаңа
түрлерін ұсынуға мәжбүр болды.
Депозиттерге кепілдік беру ережелері жөніндегі халықтың хабардар болуы
өскен кезде, 2006 ж. жағдай біршама түзеле бастады. Кепілдік беру жүйесімен
расталған депозиттердің өсу қарқыны, жеке тұлғалардың мерзімді
депозиттерінің жалпы көлемінің өсуінен артып кетті. Егер жеке тұлғалардың
мерзімді депозиттерінің жалпы өсуі-25,1% болса, онда сақтандыру жүйесі
қамтыған депозиттердікі - 39% болды. Сақтандыру жүйесіне тартылған
депозиттер үлес салмағының өсуі - 5,4%-ды құрады.
Шетел валютасымен депозиттерге кепілдік беру бүгінгі күні маңызды болып
есептелмейді, өйткені экономиканы долларсыздандыру үдерісін тежейді.
Жеке тұлғалар депозиттерінің ірі банктер үшін тартымдылығы төмендеген
жағдайда жеке тұлғалардың депозиттеріне кепілдік беретін жеке меншік қорды
құруы мүмкін.
Сонымен, қазақстандық депозиттер нарығыныц ерекшелігі - еліміздегі үш
ірі банктің шоғырлану деңгейінің өсуі. Ұлттық банкінің деректеріне сәйкес,
2003 жылдың қорытындысы бойынша, олардың үлес салмағы 4,5%-дан аса өсті, ал
2004 жылдың бірінші тоқсанының нәтижелері бойынша тағы да 0,4%-ға өсіп,
сөйтіп, 65,1%-ға жетті.
Мұнда екі түрлі бағыттағы үдерісті бөліп айтуға болады. Бір жағынан,
берілген кезең үшін жеке тұлғалардың депозиттерінің үлес салмағы - 4,4%-дан
- 66,6%-ға дейін төмендеді, екінші жағынан - заңды тұлғалардың
депозиттерінің көлемі, керісінше, 11%-дан немесе 64,3%-ға дейін өсті .
Алайда бұл банктердегі депозиттердің жалпы көлемі төмендемей, жай
қарқында өсті, бірақ орта және шағын банктерге қарағанда, баяулау өсті.
Заңды тұлғалардың депозиттері - бұл негізінен есеп айырысу шоттарындағы
қаражат қалдықтары екенін ескере отырып, қорытқанда: ірі банктер үшін
депозиттер ресурстар көзі ретінде, оларды құрған кезеңдегідей соншама
тартымды емес. Мәселен, ірі қазақстандық банктер халықаралық нарықтағы
капитал ресурстарын, нақты теріс пайыздық мөлшерлемелермен, тарту
мүмкіндігімен минус 5% тәртібімен, сол кезде жеке тұлғалардың депозиттері
3% мөлшерлеменің тәртібі бойынша нақты (9,5% - 6,8% [жылдық инфляция] =
2,7%) түседі. Жеке тұлғалардың депозиттері, сөйтіп, нақты ресурстарды
тарту мөлшерлемесін арттырып көп шығыстарды талап етеді. Бизнес
тиімділігі көзқарасынан мұндай тактика, ірі банктер үшін айтарлықтай
тиімді, сонымен бірге ол орташа және ұсақтарына да дамудың жаңа
мүмкіндіктерін ашады.
Ірі банктер клиенттерге пайыздық мөлшерлемесінің шамасымен емес, оларға
банкілер сенімділігімен маңызды, ең пайдалы, қомақтыларын таңдап алып,
мамандана бастауы сөзсіз. Шынын-да, депозитте 20 000 АҚШ доллары, немесе
одан да көп болған кезде бұл фактордың айтарлықтай маңызы бар.
Ақшасы аз жинақталған клиенттер, яғни көпшілігі, басты назарды
депозиттер бойынша пайыздардың шамасына және жинақталған ақшаны басқа
банкке аудару мүмкіндігін қарап шығуға аударады.
Сыртқы нарықтардың ресурстарын тарту үшін шектеулі мүмкіндіктері бар
орташа банкілер тобы, бірлесіп жеке тұлғалардың депозиттеріне кепілдік
беретін жеке меншік қор құруы мүмкін деп шамалауға болады. Өйткені кепілдік
берудің мемлекеттік қоры депозиттердің сапасын қорғауға емес,
салымшылардың кең тобына бағытталған. Яғни ол, болжанбаған банкроттықа
(қарызды етей алмау халіне) ұшыраған жағдайда, 400 мың теңгге (шамамен
3000 АҚШ доллары) дейінгі мөлшерде кепілдік береді. Жеке меншік қор
депозиттердің мақсатты түрлері (мерзімділері, мерзімі бір жылдан
асатындары) бойынша 5-7 мың долларға дейін кепілдік беру деңгейін
кеңейтеді. Мұндай қорларға депозит көлемі 3000 АҚПІ долларынан жоғары
салымшылар назары өседі. Салымшылардың осы тобымен жұмысты жандандыру
Қазақстанда салымдары көп емес орташа банктердің қаражатын инвестициялау
мүмкіндігінің жоқтығын көрсетеді. Доллар бағамының құлдырауы, еуроның
тұраксыздығын, муниципалдық тұрғын үйдің мемлекеттік бағдарламасын жүзеге
асыруды және де жылжымайтын мүлікке салым салуды ескере отырып, әзірге банк
депозиттері пайда алудың сенімді мүмкіндігі ғана емес, әрі жылжымайтын
мүлікке салым салу болып есептеледі. Алайда жеке тұлғалардың депозиттерін
тартатын банкілер, сыйақы бойынша пайыздық мөлшерлемелерінің шамасы
бойынша, заңға сәйкес шектелген. Сондықтан олар салымды тарту үшін үлкен
жарнамалық бюджет жұмсауға мәжбүр. Сонымен, жылдық қаржы есетітемесі
бойынша 2003 ж. жарнама мен маркетинг бойынша тек бес орташа банктікі 1-
1,2 млрд теңгені немесе 8 млн асатын АҚШ долларын құрайды. Әрине, банктің
жарнамалық бюджетінің бір бөлігі активтік операциялардың жарнамасыма, атап
айтқанда - кредиттеуге, ал оның екінші бөлігі дспозиттерді жарнамалау мен
банк абыройын арттыруға жұмсалады. Бірнеше банктің қор құруы әрқашанда
сәтті шыға бермейтін, яғни өзін-өзі ақтамайтын жарнама комианияларына
қарағанда арзан түсуі мүмкін. Сонымен бірге, әдеттегідей, белгілі бір кіріс
әкелетін бағалы қағаздарға инвестицияландырылған кепілдік беру
сомасының пайыздары қорда сақталады. Жеке меншіктегі қор банкке немесе
банктер тобына бәсекелестікке айтарлықтай артықшылығын тудырады. Мысалы,
қазақстандық жеке тұлгалардың салымдарына (депозиттеріне) кепілдік беру
(сақтандыру) қорының (ҚЖТСКБҚ) салымдар бойынша орнын толтыру үшін резерв
көлемі 2004 жылғы 1 қаңтарда 5,1 млрд теңге, немесе сақтандырылған соманың
2%-ын құрды. Осы күнге үш ірі банктегі жеке тұлғалардың үлес салмағы -
68%, яғни бұл теориялық тұрғыдан ҚЖТСКБҚ резервтерінің 3,4 млрд
теңгесі, ал қалган ҚЖТСКБҚ қатысушы 28 банкке - 1,7 млрд теңгеден келеді.
Сондықтан, біздің банкирлерге депозитттердің мұндай сақтандырылуы туралы
ойлануға тура келеді.
Жеке меншік қорды құру қандай да болмасын банк тобына жеке тұлғалардың
депозиттер нарығындағы тек өз орындарын күшейтіп қана қоймайды, сонымен
бірге Ұлттық банк жүйесінің тұрақтылығына оң әсер етеді. Және де оның
жұмылдыру әсерін күшейтеді, яғни әрі салыстырмалы түрде отандық ірі
салымшьшар мен инвесторлар үшін, сондай-ақ жақын және алыс шетелдегі
капитал иелері үшін тартымдылықты арттыра түседі.
Қолданыстағы зандар бойынша депозиттерге кепілдік беруге жеке меншік
қорларына тыйым салынбаған. Бірақ, алайда олардың құрылуы мен қызмет етуі
заңдарда жазылмаған. Атап айтқанда, 1995 жылғы 31 тамыздағы Қазақстан
Республикасындағы банкілср мен банк қызметі туралы №2444 Қазақстан
Республикасы Заңының (бұдан әрі - Заң) 52-бабына сәйкес депозиттерге
міндетті түрде ұжымдық кепілдік беру (сақтандыру) бойынша құқықтық
мәртебесін, ұйымның қызметін құру, реттеу және тоқтату тәртібін қаржы
нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі уәкілетті орган
(бұдан әрі - уәкілетті орган) белгілейді. Проблема шешуді талап етеді,
өйткені жуық арада депозиттерге кепілдік берудің жеке меншік қорын құру
жөнінде сөз болуы мүмкін.
1.2 Коммерциялық банктер - банк жүйесі мен олардың қызметінің негізгі
буыны
Коммерциялық банктер мәртебесі, мақсаты және бағыттары бойынша теңдей
емес, дегенмен барлық банктердің балансының және оның құрылымының болуы;
негізгі қызметтер мен операциялардың сипаты, өзінің қызметінен кірістер алу
сияқты орталық негіздері бар.
Коммерциялық банктер сондай-ақ несие беру жүйесінің негізгі буыны
ретінде сипатталады. Бұл банктердің негізгі несие орталығы ретінде несие
берудің мол мүмкіндіктерін ашатындығын білдіреді. Банк жүйесінде несиені
орталық банк, екінші деңгейдегі банктер, арнаулы несие институттары береді.
Нарықтық экономика жағдайындағы коммерциялық банктер - бұл активті іскерлік
банктер болып саналады және олар барлық елдердің банк жүйесінде айрықша
орын алады. Бұл банктер бүкіл экономикаға қызмет көрсете отырып,
шаруашылықтарға, кәсіпкерлерге, жекелеген тұлғаларға несиелер береді,
тұтьшушыларға неғүрлым жақындай отырып, өндіріс саласы мен айналым дамуына
көмегін тигізеді.
Нарық бәсекесі жағдайында әрбір банк өзінің басымдықтарын айқындайды,
өзіне несие жүйесінің негізгі буыны ретінде бекітеді.
Елдің банк жүйесіндегі несие беру қызметін мынадай
банктер орындайды:
- Ұлттық банк - екінші деңгейдегі банктерге мемлекетке несие
беруі кезінде;
- Коммерциялық банктер - меншікті коммерциялық мүдделердің дамуымен
қаржы алушылардың қажеттіліктерінің барлық түрлеріне экономика салаларына
несиелер беру кезінде.
Коммерциялық банктер клиенттер үшін бүкіл операциялық қызметтерді
орындайтын ақша нарығының жұмыс жасаушы әмбебап буыны ретінде қатысады.
Коммерциялық банк түсінігін кең түрде түсіндіре отырып, оларды мынадай
белгілері бойьшша жіктеуге болады (1 кесте).
Жалпыға белгілідей, коммерциялық банктер өздерінің дәстүрлі базалық
қызметтері негізінде жұртшылық арқылы қабылданады, олар клиенттерге сан
алуан қаржылық қызметтер көрсетеді, трасталық операциялар жасайды,
клиенттер үшін бағалы қағаздар сатып алады, қозғалмайтын мүлік пен кепілдік
міндеттемелерді басқарады.
Коммерциялык банктердің кызметтерін дәстүрлі және дәстүрлі емеске,
базалык (қатардағы) және жаңа (нарыкгық) қызметтерге бөлуге болады.
Коммерциялық банктердің қызметін жалпылай топтастырғанда былай болып
шығады:
- бос ақша капиталдарын жұмылдыру мен шоғырландыру, қор жинау мен
сақтықтар (салымдық және депозиттік операциялар);
- экономикаға және тұрғын халыққа (активті операциялар) несиелер беру;
- төлемдер жасау мен ақша аударымдарын (делдалдық операциялар)
ұйымдастыру;
- инвестициялық қызмет (бағалы қағаздар салымы және жобалар);
- сыртқы сауданы қаржыландыру;
- сейфтерде қүндылықтарды сақтау;
- клиенттерге өзге қаржылық қызметтер көрсету.
Жинақтарды жұмылдыру мен шоғырландыру қызметі жеке адамдардың ұсақ
шашыранды ақша қаражаттарын жинақтай отырып, ақша ресурстарының ортақ қорын
құру арқылы оларды экономиканың неғүрлым тиімді салаларына бағыттауға
болатындығын растайды. Өз ақшаларының жоғары өтімді (ликвидті) формада
сақталуына және пайыздық үлес алуға деген салымшылардың қызығушылығы
банктер арқылы қамтамасыз етілуі тиіс және ол үшін соңғы жауапкершілікті
өзіне алады.
Банктің осы қызметі несие категориясын көрсетуге үлкен әсерін
тигізеді. Мұндай кезде несие қаржыны тиімді пайдалануға несие беруші мен
қарыз алушы бірдей мүдделілік танытады. Коммерциялық банк үшін несие
төлеуге қабілетті қарыз алушыларға ссудалар беру көп кіріс
келтіретін операциялар болып саналады.
Есеп-шоттардан төлемдер жасау мен есеп айырысулар кезіндегі делдалдық
қызмет клиенттердің тапсырмасы бойынша банктің ақша аударымдарын жасауы
кезінде, елде шаруашылық операцияларын жүзеге асыруы жағдай-ында есеп-
шоттар арқылы төлемдер жасаған кездерінде көрінеді. Коммерциялық банктер
төлем тетіктерін қамтамасыз ете отырып, есеп айырысу қағидаларын көздейді,
есеп айырысу - төлем операцияларын жүргізу кезінде нарықтық қызметтерді
дамыту, ақша айналымы саласындағы тәуекелдерді азайтуға мүдделілік
танытады.
Халықаралық экономикалық қатынастарды, халықаралық тауарлар нарығын
дамыту жағдайында сыртқы сауданы қаржыландыру коммерциялық банктердің
қызметі ретінде бөліп көрсетіледі. Экспорттаушылармен есеп айырысу үшін
қажетті валюталардың еркін айналушылығы, импорттаушылардың сыртқы сауда
операциялары бойынша аккредитив қоюы, есеп айырысуларды қамтамасыз ету,
импорттаушыларға сақтандыру қызметтерін керсетуші банктердің өзіне
міндетгемелер қабылдауын талап етеді.
Коммерциялық банктің сипаттамасы
Сурет
Сурет 1
Банктердің бағалы қағаздармен операциялар жасау кезіндегі делдалдық
қызметі қосымша кірістер алу, өзінің өтімдігін (ликвидтілігін) ұстап тұру
мақсатындағы бағалы қағаздарды сатьш алу кезіндегі операцияларды
жүзеге асыру жағдайында көрінеді. Банк бағалы қагаздарды сатьш ала
отырып, оларды мемлекеттік билік органдары алдындағы салымдар
бойынша міндеттемелерді қамтамасыз ету түрінде пайдаланады. Банктердің
сатып алатын бағалы қағаздарының мынадай түрлері болады:
- мемлекетгік бағалы қағаздар (қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді);
- корпорациялардың облигациялары;
- әртүрлі компаниялардың акциялары;
- банктік акцептер;
- нарықта айналым жасап жүрген коммерциялық векселдер;
- тауар-несие корпорацияларының сертификаттары.
Құндылықтарды сейфтерде сақтау коммерциялық банктердің тарихи маңызды
қызметі болып саналады. Құндылықтардың сенімді сақтаушысы ретіндегі банктің
жоғары беделі ақшалар мен өзге де кұндылықтар үшін оның кассалық
операцияларының, қорларының, сақтайтын органдарының, кассалық сейфтердің
болуымен нығайтыла түседі. Құндылықтарды сақтауды банк екі формада (үлгіде)
жүзеге асыра алады:
- банк шартқа сәйкес көрсеткен қызметіне қарай ақы алатын және өз
негізінде клиентке кепілдікті қамтамасыз ететін кұндылықтарды сақтау үшін
сейфтер береді;
- банк құндылықтарынды өз жауапкершшігіне алып, агент рөлінде
қатыскан кезде клиенттің өтініші бойынша жүргізген кезде болат
камерада сақтайды.
Нарықтық экономикалы елдердің бүкіліне тән болып саналатын коммерциялық
банктердің дәстүрлі, сол сияқты дәстүрлі емес бүкіл қызметін мынадай
негізгі үлгіде Ғ(формада) топтастыруға болады. (1 кесте):
Кесте-1
Коммерциялық банктің негізгі қызметтерін топтастыру
Дәстүрлі Дәстүрлі емес
1. Депозиттік-ссудалық 1. Есеп айырысулар және несие
қарыздарын өтеу кезінде үшінші жақ
үшін міндеттемелер мен кепілдіктер
беру.
2. Клиенттерге кассалық қызмет 2. Шетел валюталарын, қымбат металдар
көрсету. мен тастарды сатып алу және сату.
3. Клиенттердің есеп-шоттарын, 3. Сенім білдіру негізінде
тапсырма бойынша есеп айырысула-рын қар-жыларды тарту мен орналастыру
жүргізу. және клиенттердің тапсырмасы бойынша
олардың қаржылары мен бағалы
қағаздарын басқару.
4. Төлем құжаттарын шығару (чектер, 4.Банк қызметімен байланысты
векселдер, аккредитивтер). мәселелер бойынша клиенттерге
кеңестер беру.
5. Мемлекеттік және өзге де бағалы
қағаздарды сатып алу, сату және
сақтау.
6. Қызметтер көрсету (лизингтік,
факторингтік, инжинирингтік).
Коммерциялық банктер операцияларының мазмұнын олардың балансы бойынша
ашып көрсететін болсақ, банк технологиясы толық түсінікті бола түседі. Бұл
жерде пассивтік операцияларға бірінші кезекті мән беріледі. Бұл
операциялардың маңыздылығы, олардың банк қызметі үшін түпкі көздер
жасайтындығынан, сондай-ақ міңдеттемелер бойынша банктердің жауапкершілігін
арттыратындығынан көрінеді.
Банк ресурстарын құру үшін банк қаржылары қарастырылатын, содан кейін
актив бойынша пайдаланылатын коммерциялық банктің операциялары пассивтік
операциялар ретінде түсіндіріледі. Ал банк активтерінің көлемі мен құрылымы
олардың құрылған көздері есебінен, яғни банк пассивтерімен анықталады.
Банк пассивтерін құру процесі, олардың құрылымдарын оңтайландыру, соған
орай ақша қаражаттарының бүкіл көздерін басқару сапасының ресурстық
мүмкіндіктерді құруы банк қызметінің негізгі кезеңдерінің бірі болып сана-
лады. Тұрақты ресурстық базасының болуы банктің активтік операцияларды
табысты жүргізуіне мүмкіндік береді.
Банктің пассивтік операцияларды жүргізуі нәтижесінде банк капиталы
мен қатыстырылған қаржылардан тұратын банк ресурсы пайда болады.
Меншікті капитал - бұл кез келген шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржылық ресурстарының маңызды бөлігі. Ол Жарғылық, Резервтік қорлардан,
резервтерден және пайдалардан тұрады. Коммерциялық банктердің меншікті
капиталының рөлі мен мөлшерінің басқа қызмет түрлерімен айналысатын өзге
шаруашылық жүргізуші субъектілерден ерекшеленетін өзгешелікті сипаты
бар. Оның өзгешелігі мынада: банктер меншікті капитал есебінен қаржыларға
деген жалпы қажеттіліктің 10 пайызын, ал қалған субъектілер қаржылардың 40-
55 пайызын жабады. Меншікті капитал банк қызметінің шекарасын айқындай-ды,
сонымен қатар оның қаржылық тұрақтылық дәрежесін де көрсетеді. Банкті
құрудың бастапкы кезеңінде, меншікті қаржылар, онсыз банк қызметін бастай
алмайтын бірінші кезекте жұмсалатын шығындарды жабады. Қатыстырылған
қаржылар ресурстарының құрылымында айрықша орынға ие болады. Өйткені,
активті операцияларды жүзеге асыру үшін ақша ресурстарына деген
кажеттіліктің 90 пайыздан астамы осы ресурстар есебінен жабылады. Банк
тәжірибесінде барлық қатыстырылған қаржылар оларды шоғырландыру тәсілі
бойынша депозиттерге және өзге қатыстырылған қаржыларға бөлінеді - бұл
банктер басқа банктерден займдар түрінде немесе ақша нарығында өзінің
борыштық міндеттемелерін сату жолымен алынатын ресурстар.
Қатыстырылған ресурстардың негізгі үлесін депозиттер құрайды.
Депозиттік операциялар - бұл қайтымдылық және сыйақы төлеу жағдайында заңды
және жеке тұлғалардан ақша қаражаттарын тарту бойынша жүзеге асыра-тын
банктердің операциялары.
Экономикалық мазмұны бойынша депозиттерді мынадай 4 топқа топтастыруға
болады:
- талап еткенге дейінгі депозиттер - бұл қайтарылатын мерзімі
көрсетілмеген депозиттер, яғни мерзімі шектелмеген, депозитордың бірінші
талап етуі бойынша толық немесе жартылай қайтарылады;
- шұғыл депозиттер - бұл қайтаратын белгілі мерзімі көрсетілген
депозиттер.
Сақтық кассалары - бұл салымшыға сақтық (жинақ) кітапшаларын жазып беру
арқылы жүзеге асырылатын, жеке тұлғалардың салымдары. Сақтық салымдарының
мынадай түрлері бар: бағалы қағаздар салымдары (депозиттік сертификаттар,
банктік векселдер, валюталық векселдер).
Коммерциялық банктер тәжірибесінде пассивті операцияларға айқындаушы
операциялар жатқызылады, өйткені, ресурстардың жеткіліктілігі активті
операциялар жасауға мүмкіндік береді. Коммерциялық банк балансының пассиві
бойынша ресурстарды құрудың төмендегідей көздерін көрсетуге болады:
- салымдар (депозиттер) қабылдау;
- клиенттердің есеп шоттарын, оның ішінде банк-корреспонденттерді ашу
және жүргізу;
- меншікті бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар), қаржы
құралдарын (векселдер, депозиттік және сақтық сертификаттары) шығару;
- банкаралық несие ресурстарын алу.
Пассивтің көрсетілген баптарын (статьяларын) қысқаша сипаттау бойынша -
қол ақша (аударымдар түрінде), ұлттық (шетел) валюта түріндегі салымдар
(депозиттер) белгілері бойьшша:
- жеке және заңды тұлғалардың;
- талап еткенге дейінгі немесе шарт бойынша көрсетілген мерзімдегі;
- банк үшін тұрақты немесе тұрақсыз салымдар болып ажыратылады.
Клиенттер (заңцы тұлға) банкте өз есеп шотын ашады, онда активті
операциялар үшін пайдаланылатын, әрқашанда орташа қалдық (кредиттік қалдық)
қалып отырады. Банктің депозиттік сақтық сертификаттары, векселдер,
акциялар мен облигациялар дамыған, ірі (корпоративтік) банктердің
пассивінде айтарлықтай орын алады және барлық елдерде банктер осы түпкі
көздерді дамытуға назар аударады.
Коммерциялық банктер ресурстарды жедел қатыстыру үшін, ақшалай қаржылар
сатылатын ресурстардың банк аралық нарығының мүмкіндіктерін пайдаланады.
Қарыз алу көздері баланстың төлем қабілеттілігін ұстап тұру мен
міндеттемелердің үзбеліксіз орындалуын қамтамасыз етеді. Банктер бір-біріне
корреспонденттік есеп-шоттар ашады және банк жүйесінін тұтастай
тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін шарттық негіздерде ақшалар сатады. Егер
коммерциялық банктерге орталықтандырылған несиелер берілетін болса, Орталық
Банк (Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі) кредитор (сатушы) болып
қатысады, ондай жағдайда макроэкономикалық тұрақтылыққа қатысты ауытқып
отыратын қайта қаржыландыру ставкасы қолданылады. Коммерциялық банктер
банкаралық несие беру кезінде қайта қаржыландыру ставкасына қарағанда
неғұрлым жоғары ставкалар белгілейді.
Жеке тұлғалар депозиттерінің жіктеуі
Сурет 2
Корпорациялардың, фирмалардың, және өзге коммерциялық ұйымдар
депозиттерінің жіктеуі
Сурет 3
Пассив бойынша түпкі деректер құрылымын жинақтау кезінде банктердің
мынадай ресурстарын бөліп көрсетуге болады:
- меншікті капитал (банк қоры);
- қатыстырылған ресурстар (салымдар, депозиттер);
- қарыз алу көздері (банкаралық ссудалар). Жалпы ақпарат алу
мақсатйінда, банктердің тәжірибесінде айрықша рөл атқаратын жеке тұлғалар
депозиттерінің жіктеуі ұсынылады (2 сурет).
Заңды тұлғалар депозиттерінің жіктеуін оқып-үйрену үшін соған үқсас
жіктеу де қоса беріліп отыр (3 сурет).
Кіріс алу және өтімділікті қамтамасыз ету мақсатымен банктің
шоғырландырылған ресурстарын орналастыру оның активті операцияларының
мазмұнын анықтайды.
Банктердің активтерін басқару меншікті және қатыстырылған қаржыларды
жоғары табыс пен тәуекелдің төмен болуына ұмтылу арасында объективті
қажетті тепе-теңдіктің тұрақты түрде қамтамасыз етілуін ұстап тұратындай
тәртіпте орналастыруын білдіреді.
Коммерциялық банктің активті операциялары активтердің құрылымына,
тәуекел активтердің көлеміне, активті операциялар мен өтімділіктің
(ликвидтіліктің) әртүрлілігіне қатысты, оның операцияларының негізгі және
айқындаушы бөлігін құрайды. Банктің активтерін мынадай 4 категорияға
(санатқа) бөлуте болады:
- кассада қол ақшаның болуы;
- бағалы қағаздар инвестициялары;
- ссудалар;
- ғимараттар мен құрылыстар.
Коммерциялық банк активтерінің бірінші категориясы (санаты) - кассада
қол ақшаның болуы, өтімділік дәрежесі жоғары, сонымен бір мезгілде табыс
әкелмейтін топ болып саналады. Активтердің екінші және үшінші катего-
риялары (санаттары) мол кірісті, бірақ тәуекелділігі жоғары болып саналады.
Төртінші категория (санат) - ғимараттар мен құрал-жабдықтар өтімді емес,
сол сияқты мол кіріс келтірмейтін активтер түрінде қатысады.
Банктердің активтерін құрамы мен кұрылымы тұрғысынан зерделейді.
Активтердің тиімді құрылымын белгілеу мен оны сақтау кезінде әрбір
банк бойынша проблемалар туындай. Банктер активтердің тиімді құрылымын
белгілей отырып, өтімділік талаптарын, яғни олардың мерзімдері, сомалары
мен үлгілерін ескеру арқылы міндеттемелерге қатынасы бойынша жоғары өтімді
және өтімділігі аз қаржылардың жеткілікті көлеміне ие болу талаптарын
орындауға тиісті болады.
Активтердің сапасы олардың өтімділігімен, тәуекел активтерінің
көлемімен, сыни және толыққанды емес активтердің үлес салмағымен, табыс
әкелетін активтер көлемімен анықталады.
Банктің өтімділігі мен пайдалылығы арасындағы оңтайлы арақатынасты
ұстап тұру міндеті банкті басқарудағы негізгі проблема болып саналады.
Мәселен, өтімді активтердің тез арада ақшаға айналуындағы, бірінші талап
бойынша активтерді пайдалану есебінен уақытылы және толық қол ақша түрінде
төлеудегі банктің қабілеттілігін білдіреді.
Банкте сақталатын активтердін, өтімділігі жоғары болса, онымен
байланысты тәуекел де аз болады, сонымен бірге осы активтерден алынатын
кірістер де соған сәйкес азаяды. Банкті басқару өнері өтімділікті
төмендетпестен, және талап етілген деңгейде төлем қабілеттілікті ұстап тұру
арқылы активке салынған капиталдан алынатын пайданьщ ең жоғары нормасын
қамтамасыз етуден тұрады.
Активтерді басқару кезінде мынадай маңызды қағидаларды сақтай білу
көзделеді:
- активті операцияларды жасау кезінде үнемділікке қол жеткізу;
- тәуекел қалыптары шегіндегі операциялар;
- активтік және пассивтік каржылардың тепе теңдігі;
- кіріс келтірушілікті қамтамасыз ету.
Сыныптық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1 ҚР банк ҚЫЗМЕТІН даму ерекшеліктері мен
ЭКОНОМИКАДАҒЫ
РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...10
1. Банктік жүйенің дамуы және банктердің нарықтық экономикадағы рөлі ... 10
2. Банк қызметін ұйымдастыру негіздері: қызметтері мен
операциялары ... ... 18
3. ҚР банк жүйесіндегі АҚ ТұранӘлемБанкінің даму тарихы
және
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 1
1. ҚР банк жүйесіндегі АҚ ТұранӘлемБанкінің
қызмет нӘтижесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
1. АҚ ТұранӘлемБанкінің қаржылық нәтижелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . 39
2. АҚ ТұранӘлемБанкінің қызметтері мен операцияларының
көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...43
2. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ПРОБЛЕМАЛЫҚ АКТИВТЕРІН
БАСҚАРУ ТӘЖІРИБЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ. ... ... ... ... ... ... ...53
1. Проблемалық активтердің басқарудың ұсынылған үлгісінің жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
3.2 Бизнес-жоспар: Жеке тұлғаларға ұсыныстар пакетін
енгізу ... ... ... ... ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда банктік несиелік қызметтерді дамыту, олардың түрлерінің
саны емес, сапа жағынан көтеру сияқты мәселелердің өз шемімін тауып,
банктердің қызмет ету жүйесі жоғары қарқында дамып жатқанын айта кеткен
жөн.
Соның ішінде “Тұран Әлем Банкі”-нің өз тұрғындарына қызмет көрсетіп
келе жатқанына сексен жылдай уақыт болды. Банктің несиелендіру, салымдарды
қабылдау және сақтандыру қызметтері мен олардың түрлерін ерекше тоқталып
өткен жөн. Несиелендіру қызметі бүгінгі таңда тұрғылықты халықтың іскерлік
қызметін жалғастыру немесе жаңадан бастау үшін басты күш, ал банк үшін
табыстың негізгі қайнар көзі. Несиелендіру қызметін дамыту барысында жаңа
түрлерін ойлап тауып, халыққа ұсыну, олардың жеңілдетілген шарттарын
қарастыру, белгілі бір артықшылықтарын бекіту неиеге деген сұраныстың
өсуіне алып келетіні сөзсіз.
Салымдарды арттырудың да банк қызметі үшін белгілі бір әсері бар. Бұл
банк тарапынан көрсетілетін барлық қызметтер бір-бірімен тығыз қатынаста.
Банктің бүгінде бөлімшелерінің саны арта түсуде. Өткен жылдың өзінде ТМД
елдері бойынша жаңадан бес еншілес банктер қосылды. “Тұран Әлем Банкі”-нің
жеті серіктесі және кең ауқымды банктік жүйесі бар. Банктің несиелік қызмет
көрсету ішінде ипотекалық несиелендірудің өзінен нарықта 25(, ал Ресей
елінде 1( алып жатыр. Ал жалпы ТМД елдерін алатын болсақ банктің ипотекалық
несиелендіру қызметінің үлесі 3(- ға жетеді екен. Бұл банктің несиелік
қызметі үшін үлкен жетістік болып табылады.
Банктердің несиелендіру және депозиттік қызметін, ақша аударымдары мен
сейфтік қызметтерін дамыту, жаңадан бағдарламалар енгізу, банктің
персоналдық басқару қызметін одан әрі күшейту, болашақта отандық банктердің
әлемдік стандарттарға сай қызмет ететініне еш күмән жоқ. Нарықтық экономика
жағдайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны - бұл
орта және кіші бизнес. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті
өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған жағдайлар да бар, өйткені
орта және кіші бизнесте ең білікті кадрлар жинақталады. Мұнда ресурстарды
үнемдеп жұмсау, жоғары өнімді техникалар мен технологияларды қолдану
мәселелері кең түрде шешіледі. Орта және кіші бизнестің да өндірісті және
өнімдерді сатуға кететін шығындарды мейлінше азайтуға қол жетеді. Сол
сияқты бизнес – жоспарлар әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару
жүйесі – менеджмент іске асырылады.
Тақырыптың тағы бiр өзектілігі, қарастырылып отырған банк iсiнiң
дамуындағы қазiргi кездегi тенденциялрды, оны басқару әдiстерi Қазақстанның
банк жүйесiн дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудiң
жаңа бағыты болып табылады.
Қазіргі кезде коммерциялың банктердiң iс-әрекетi саласы көбейюде. Бiрақ
отандың банктер әлемдiк тәжiрибеде белгiлi барлық қызмет түрлерiн енгiздi
деуге болмайды. Бұл проблема Қазақстанның банк жүйсi үшiн жаңа бағыт болып
табылады, сондықтан да банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi
тенденцияларында қандай да бiр түпкiлiктi зерттеулер жүргiзiлуде. Осы
орайда әлемдiк банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi Қазақстан
тәжiрибесiнде енгiзу банк жүйесiн реформалаудағы ең өзектi мәселе болып
отыр. Барлы аталған себептер осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның
мақсатары мен негiзгi мiндеттерiн белгiлеуге өз әсерiн тигiздi.
Жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi: Жұмыстың мақсаты банк жүйесінің
дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларды анықтап, әлемдiк банк тәжiрибесiн
оқып бiлу және оның жергiлiктi жағдайда бейiмделуi болып табылады.
Қойылған мақсат жұмыстың келесi мiндеттерiн анықтайды:
1. Банк iсiнiң дамуынның қазiргi кездегi теориялық сұрақтарды оқып бiлу,
олардың құралын анықтау, маңызын нақтылау және оларға анықтама
беру;
2. Банк жүйесінің дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларды анықтау
әдiстерiне талдау жүргiзу және әртүрлi қызмет түрлерiнiң тиiмдiлiгiн
нақты практикалық мысалдармен дәлелдеу;
3. Талдау нәтижелерi бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандың
банк мекемелерiне банк iсiн жетiлдiру үшiн нақты ұсыныстарды
өңдеп шығару.
Жұмыстың пәнi мен объектiсi. Жұмыстың пәнi реттiнде банк iсiнiң
дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi анықтаудың құралдарымен және
әдiстерiмен байланысты теориялық және практикалық сұрақтар саналады.
Жұмыстың объектiсi Қазақстан Республикасының екiншi деңгейлi банктерiнiң
қызметi болып табылады.
Диплом жұмысынын әдiстемелiк негiзiн: Қазақстан Республикасының заңдары,
ережелерi, шетелдiк және отандық экономистердiң ғылыми еңбектерi, оқулықтар
мерзiмдi басылымдардың, статистикалық анықтамалықтардың мәлiметтерi
құрайды.
Диплом жұмысынын құрылымы: кiрiспеден, үш бөлiмнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
1 ҚР банк ҚЫЗМЕТІнің даму ерекшеліктері мен ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ
1. Банктік жүйенің дамуы және банктердің нарықтық экономикадағы рөлі
Қазіргі заманғы коммерциялық банк, әрі қаржы делдалы, әрі
институционалдық инвестор болып саналады - ол - өзінің саясаты мен Ұлттық
банк саясатын қолдайтын меншік иесі.
Банк секторы ақша қаржы саласында жүйе құрайтын міндеттерді орындай
отырып, басты орынды иеленеді. Банкілер, қаржы делдалдары мен бірлескен
инвесторлар ииституттары ретінде қалыптасуға және экономикалық субъектілер
(кәсіпорындар, үй шаруашылықтары, қаржы институттары, мемлекет) арасындағы
қаржы ағынына өздерінің қатысуына тікелей атсалысады. Қысқасы, олар, ішкі
валюталық экономикалық қызметтің барлық түрлерінде өнім банктік қызмет
құрылуы арқылы әсер етеді. Қазіргі банк жүйесі экономикалық қатынастарды
ырықтандыру, кеңестік және коммерциялық банкілерді реформалау нәтижесінде
дамуда. Бұның негізі 1990 ж. қабылданған Қазақ КСР-дағы банкілер және банк
қызметтері туралы заңмен бекітілген.
Қазақстан егемендігін жариялағаннан кейін банк жүйесінің қалыптасуы
басталды және тұрақтылығы төмен бола тұра ондағы мекемелердің саны қарқынды
өсуімен сипатталды. Жаңа банкілер ашылуы мен қабілетсіз немесе нашарларының
жабылуы қосарлана жүрді. Мұндай белсенділіктің экономикалық себептері -
экономикалық нақты сектордың дағдарысының удеуі, инфляцияның өсуі, банк
қызметтерінің басқа түрлерімен салыстырғанда әлеуетті жоғары табыстылығы.
Осы орайда, салықтар коммерциялық банкілер үшін осы уақытқа дейін,
экономиканың басқа салаларына қарағанда, айтарлықтай төмен болғанын атап
өту керек. ҚР Ұлттық банкі мен Қаржы министрлігінің құнды қағаздар
операцияларынан алынған табыс сияқты инвестициялық несие үшін банк сыйақысы
2004 жылғы 1 қаңтарына дейін салықтан босатылған болатын. Ұқсас салық
рұрсаттылығы нәтижесінде ҚР банк жүйесінің басқа қаржы институггарына
қарағанда бәсекелестік артықшы-лығы болды және бола береді. Қор және
сақтандыру нарықтарының жеткілікгі дамымауы жағдайында оның қаржы нарығында
оның орны ерекшелеу болады, сөйтіп банкілерге салық жеңілдіктерінен түсетін
пайдаларына толықтыру ретінде сыйақының жоғары пайыздарын қамтамасыз етеді.
Бастапқыда банк жүйесі, негізінен, бір құрылымды болды. Банкілік
операциялар жүргізе алатын банкілік емес ұйымдар атымен жоқ болды. Дегенмен
кейінгі кездері ондай ұйымдардың есуі байқала бастауда. Ырықтандыру
саясатының арқасында банк жүйесі кеңеюде, оның құрылымы күрделенуде, әр
қилы түрде болуда, әр түрлі, меншіктегі қаржы ұйымдары құрылуда,
отандықтан басқа, шетел институттары да қызмет көрсете бастауда.
1993-1996 жылдардағы қарқынды өсуден кейін, ЕДБ желісінің заңды
тарылуы жүрді. Банк секторының әрі мемлекеттік, әрі аймақтық деңгейде
қысқартылуы басталды. Филиал желісі азайды. Бұған несие нарықтарындағы өсіп
келе жатқан бәсекелестік, банкілердегі капиталдандыру үдерістері, Ұлттық
банкінің, жеке банкілер мен олардың филиалдарын жабу жөніндегі стратегиялық
шешім қабылдауға әсері мүмкіндік туғызды. ЕДБ-лердегі капи-талдандырудың
ауқымы мен қарқынының біркелкі еместігіне жарғылық капитал мен активтердің
айтарлықтай саралануы себепші болды.
Банк жүйесінің озық дамуы түрлі қаржы топтарының қалыптасуы үшін жағдай
жасады. ҚР-сындағы банкілер мен банк қызметі жөніндегі заң банкілердің
үлестес тұлғалар құрылымына қатысуына рұқсат береді. Алайда мұңдай құқықты
тек ірі банкілер гана пайдалана алады, сондықтан жетекші ЕДБ-лер маңында
қаржы топтары құрылды. Мүлік банк секторындағы саны жағынан басым орташа
және шағын банкілер жөнінде айтуға болмайды.
Біздің көзқарасымызша, Казкоммерцбанк және ТұранӘлем банкілердің
қаржы топтары айтарлықтай өкілдікті болып табылады. Мысалы, ТұранӘлем
қаржы қызметтерінің толық шоғырьша ие, бұл лизинг (Огіх лизинг ТӘБ),
зейнетақы қоры (Құрмет Қазақстан ТӘБ ЖЗҚ), сақтандыру қызметтері (СК ТӘБ
Династия СК, КБ8 Гарант), ипотека (БТАИпотека), бағалы қағаздар
нарығы (ТұранӘлемҚаржыВУ), ТМД-дағы ТЭБ желісі (8-стратегиялық серіктестер
банкі және 9-өкілдік).
ТұранӘлем банкін бірлескен, бөлшек сауда, халықаралық банктерінің
үлгісі, сондай-ақ шағын жәие орта бизнестің нысаны ретінде тануға болады.
Оның қаржы құрылымы былай бейнеленеді: активтер - 23%, капитал - 14,5%,
клиенттердің депозиттері - 18,1 %, кредиттер - 27,6%.
БТА тобына енетін БТА Табыс үлестік жариая инвестициялық қоры
әлеуетті инвесторлардың инвестициялық мүмкілдіктерін кеңейтуге,
инвестициялау мерзімділігі байланысынан тыс пайыздық пайда алуға, Алматы
қаласындағы қаржы орталығын халықаралық реттеумен қоса Қазақстанның қор
нарығын дамыту үшін алғышарттар құруды көздеген.
Қазіргі уақытта ҚР банк секторы Еуроодақтың халықаралық стандарттарына
жақындай түсті. Қолда бар деректер бойынша, ол Орталық Азия елдеріндегі
ұқсас жүйелерді басып озуда, ал бірқатар параметрлері бойынша ол ТМД-да ең
дамыған болып есептеледі. Банк саласын нығайту және дамыту үдерісі жалғасын
табуда, әрі ол тұрақты бола түсуде.
Банк саласы басқа экономикалық жүйеден, бірінші кезекте оған
мемлекеттің ерекше коціл болуімен айтарлықтай ерекшеленеді және оның
уәкілетті өкілі ҚР Ұлттық банкі болып есептеледі. ҰБ үлттық валюта
эмиссиясына монополиялық құқығы бар - жалғыз заңды төлем құралының, ақша
мөлшері мен ақша айналымының саннын реттейді, пруденциялық нормативтерді
белгілейді, банк қызметіне лицензиялауды жүргізеді. Банк және салық-бюджет
жүйесі сияқты экономиканың бірде-бір басқа секторы қатаң рет-телмейтініне
көз жеткізуге болады. Мұнда экономикалық еркіндік шектелген, басқарудың ең
жиі тарағаны - бір қалыпсыз тәсіл. Дүиие жүзінде жеке ақша түрлерінің көп
болғанына жауап әрекеті сияқты мемлекеітің банк жүйесіндегі анықталу
жағдайы тарихи түрде қалыптасты. Алайда қазіргі кезде ақшаның бірлескен
нысандарын қолданып, ақпараттық технологияларды пайдалануға байланысты,
оның нысандарының алуан түрлерін шығару әрекеттері алынып тасталмайды.
Қазақстанда банк саласын реформалау басталғаннан бері қос деңгейлі жүйе
қалыптасты, бірінші деңгейі - Ұлттық банк және оның облыстық бөлімшелері,
ал екіншісі коммерциялық банкілер болып табылады.
Мемлекеттік банкілер өз қызметтерін нарық ережелері бойынша жүргізеді,
ЕДБ мен мемлекет арасында өзара міндеттемелер жоқ, ал банкілердің өзара іс-
әрекеттері нарық қатынастары негізінде орындалады.
Алайда, жеке меншік банкілердің басым болуы себебінен банк жүйесі
тұтасынан берік емес, ал иелерінің құрамы бойынша ол клиенттер үшін мүлде
жабық. Жеке банктің меншікті құрылымы өзіндік банк қүпиясын құрайды.
Мұндай жағдайда, банкілердің клиенттері үшін тәуекелдіктер деңгейі сөзсіз
артады, бірақ депозиттер үшін пайыздық мөлшерлемелері бұл тәуекелдікті
ескермейді.
Шамасы, жақын жылдарда, банкілер саны азая түспек. Себептерінің бірі,
ЕДБ-де тәуекелдіктерді басқару жүйесін енгізуге, оның қымбатшылығына
байланысты көпшілігінің күшінің жетпеуімде. Казкоммерцбанк мамандарының
бағалауы бойынша, тек бағдарламалық өнімді әзірлеу оған 2 млн АҚШ
долларыннан кем түспейді. Бұл қосылу және қайта құрылу үдерісін
жылдамдатады. Банк активтерінің шоғырлануы белсенді жүріп жатқанына, ұлттық
банкідің нарық көрсететін қызметтерге молығатындығына, ірі жетекші-банкілер
капиталдарын шетелге жіберетіндігіне, олардың банк бизнесіңде кейбір
сегментгерді босататына назар аударған жөн. Ең ірі үш банктің -
Казкоммерцбанк, ТұранӘлембанк, Халықтық банктің үлестері түседі де,
тиісіншс, қағидалардың үлесі арта бастайды. Нәтижесінде бәселестікке төтеп
бергісі келетін тек ұсақтары емес, сонымен бірге көлемдері орташа және
тіпті ірі банктер де қосылуға мәжбүр бола бастайды.
Банк сандарының азаюы сөзсіз, тек бәсекелестік Ұлттық деңгсйде емес, ең
алдымен халықаралық деңгейімен түсіндірілетін объективті үдеріс. Еліміздің
алда түрған ДСҰ-на кіру жағдайында ірілену және бір-бірімен, немесе шетел
банктерімен қосылу қажеттілігі тұр. Бұл - Алматы қаласында болашақта
халықаралық аймақтық қаржы орталығын қалыптастыруға байланысты ай-қындала
бастаған ақиқат. Ірі топтарға енбейтін еліміздің бірнеше банктерінің
іріленуі, олардың дамуына, елдің банк капиталындағы бөлінбеген үлесінің
өсуінің негізін қалауына және банк өнімдерінің арзандауына, осы заманғы
ақпараттық технологияларды енгізуге, олардың қызметтерін әртараптапдыруға
мүмкіндік туғызады. Мұны сырттан дұрыс реттеген кезде жасанды тежеу емес,
жүйенің өздігінен дамуы тиімді шоғырландыруға әкеледі.
ҚР банк жүйесінің бұдан әрі қарай дамуы қаржылық жаһандану әсерінің
барған сайын көбеюінде болады. Ол мына бағыттарда жүреді:
- Алматы қаласын Орталық Азияның аймақтық қаржы орталығы ретінде
дамыту;
- ТМД елдерінің нарығына экспансия;
- дамыған Батыс елдерінің банк жүйелерімен байланыстарды күшейту,
олармен Ресейді және Орталық Азияны байланыстыратын буын - Қазақстан болуы.
Мемлекеттің банк секторына айтарлықтай қатысуы екі жақты иәтиже
беруде. Бір жағынан, мемлекет өз капиталымен ЕДБ-дің ресурстың базасын және
отанымыздың иивестициялық әлеуетін арттырады. Екінші жағынан - мемлекеттік
кредиттерді пайдалану тиімділігі жеке салымдардыц көрсеткіштерінен кем
болып шығады. Елімізде кредит ресурстарының салыстырмалы түрдегі
артықшылығы жағдайында мемлекеттік банктердің үлес салмагын азайту қажет.
Жуық арада мемлекеттік екінші дәрежедегі банктерді жекешелеидіру
қажеттілігінің тууы ықтимал.
Өзін-өзі ұйымдастыру - банк жүйесінде салыстырмалы ұғым. Оның деңгейі
мен тиімділігі жүйенің тек ішкі факторларына ғана байланысты емес, сонымен
бірге тікелей және әсіресе, жанама әсердің дер кезділігі мен
келісушілігіне, олардыц бірін-бірі толықтырушылығына, банк қызметін
ынталандыруға және оның инвестициялық құрамдас бөлігіне байланысты.
Уәкілетті мемлекеттік құрылымдардыц белсенді араласуы тек дағдарыс
жайдайлары болған немссе болжанғанда болуы мүмкін. Сөйтіп, оңтайлы реттеу
тек банк бизнесіндегі артық шектеулерді жоюда ғана емес, сонымен бірге
реттейтін шараларды белгілі бір тізбектілікпен немесе, керісінше, уақыт
үйлесуінде кешенді, жүйелі жүргізуді тұспалдайды.
Банк жүйесінің жай-күйі көбінесе банктердің меншікті капиталының
көлеміне байланысты. Оған қатысты іс жүзінде әлемнің көпшілік елдерінде
барлық пруденциялық нормативтер есептелінеді.
ҚР коммерциялық банктер меншікті капиталының серпінін талдай отырып,
тұтас алғанда оның өсуі жүріп жатқанын атау керек. Дегенмен өсу қарқыны
жылына ондаған пайыздарға жетсе де, меншікті капитал көлемі активтердің
озық жүрген қалыптасуымен салыстырғанда 0,2%-ға төмендейді. Бұл үрдіс,
біріншіден, экономиканың басқа секторларының банкке деген сенімімен
түсіндіріледі. Бірақ та, екінші жағынан, ЖІӨ-ге қатысты меншікті капиталдың
мөлшері әлі де болса жеткіліксіз.
Тұжырымдағанда: орта және ұзақ мерзімді несиелсрдід үлесі өсуде, яғни
еліміздің халқы тек тұтынушылық мұқтаждыққа ғана емес, сонымен бірге
өндірістік мақсаттарға да пайдалана бастады.
Несие қоржынының ең үлкен үлесі - Халық, Казкоммерц және ТұранӘлем
банктерінде. Несиенің үлесі Халық, Орталық Несие банктерінде үдемелі өсуде.
Бұл көрсеткіштің елеулі төмендеуі Темірбанкте және әсіресе, Қазақстан
Ситибанкінде байқалады.
Пайыздық мөлшерлемелер жоғары деңгейінің іс-тәжірибесі елдегі қаржы-
экономикалық дағдарыс жылдарына барып тіреледі. Сол кезеңде кредиттер 200
және одан да жоғары жылдық пайызбен берілді. Алайда дағдарыс кезеңіндегі
олардың деңгейінің томендеуі инфляцияның төмендеу қарқынынан артта қалды.
Банктерде инфляцияның төмендеуінен кешігу нәтижесі найда болды.
Алайда, қазір кредит нарығында қарыз қаражатын шағын қарыз алушылардың
пайдасына шоғырландыру күшейе түсуде. Дүниежүзілік Банк деректеріне сәйкес,
2001 ж. ЕДБ-дің ірі қарыз алушыларыныц жартысына кредиттің жалпы сомасьшың
85% келді, сол қарыз алушылардыц жартысына, яғни банк жүйесінің жалпы
кредиттеу көлемінің 45%-ы жатады. Теориялық тұрғыдағы мұның тетігі былай
қалыптасады: кәсіпорындарда төменірек пайыздық мөлшерлемелер мен ұзақ
мерзімді несиелер қажет болған кезде, банкілер, негізінен, қысқа мерзімді
кредиттеуге арналған ресурстарды ұсынады. Өндірістің қалыпты қызмет етуі
үшін кәсіпорындар түрлі банктерден кредиттерді тізбек бойынша алуға және
банктерге тізбек бойынша мерзімі болысымен қайтарып есеп айырысуға
мәжбүр. Егер кәсіпорынға мерзімі 1 жылға 4 млн. тенге мөлшерінде кередит
қажет болса, ал банк қарызды нақты 3 айға берсе, онда бірінші банктен 1
млн. тенгені, екіншіден – екі миллион тенге (1 миллион тенгені бірінші
банктің кредиттін қайтару үшін), үшінші тоқсанда үшінші банктен, қарызға
алушы енді үш млн. тенге (екі миллион тенгені банкіге қайтару және 1
миллион тенге (екі миллион теңгені банкіге қайтару жәнс бір миллион теңге
- меншікті жобаны қаржыландыруды ескеріп) алады. IV тоқсанда кредит сомасы
4 млн теңгеден кем болмайды, өйткені үшінші банкіге қайтару 3 миллионға тең
де, бір миллионы – кәсіпорынның өз мұқтажы үшін жұмсалады. Сөйтіп, бір
жағынан, кәсіпорын өзін ырғақты қаржыландырады, екінші жағынан - бір жылда
банк жүйесі бергее кредиттердің көлемі жөніндегі есептемелерде, 10 млн
теңге өтеді: бір миллион теңгені бірінші банк көрсетеді, екіншісі - екі,
үшіншісі -үш және төртінші банк есебінде төрт миллион теңге көрсетіледі.
Яғни, төрт миллион кредит бір жыл мерзімге беріп, банк жүйесі 2,5 есе
көтеріңкі кредит сомасын көрсетеді. Мысал гипотеза емес, ол банктердің
есептемелерінде нақгы кездеседі және кредит сапасын бағалауда, олардың кө-
лемін мерзімдері бойынша бір бөлгішке келтіру мүмкіндігіне уақытша
көзқарастың қажеттілігін растайды. Бір жылга делік, 1 млн теңгеден 3 айға
берілген төрт кредит, бір жылға берілген бір кредитке тең болады. Мәселенің
бұлай қойылуы экономиканың нақты секторындағы кредитте қажеттіліктің қалай
өтелегінін дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.
Бұл проблеманы бақылауды құрылып жатқан кредит бюросы жүргізеді.
Банкі аралық бәсекелестікті ескере отырып, несие бюросы толығымен, немесе
мемлекет тарапынан бастапқы кезеңде әрекет ете алады. Мұндай бюролар, ең
алдымен, ірі банктерге пайдалы. Олар аймақтарда клиенттер жөнінде сенімді
ақпаратқа ие болады және азырақ капиталдандырылған аймақтық банктерді
ығыстырып шығарады.
Нәтижесінде, тәуекелділіктер азаяды, көрсетілетін қызмст сапасы
жақсарады, ең маңыздысы бүкіл банк жүйесі тұрақтылыққа ие болады.
Халық салымдарының құрылымында мерзімді депозиттер үлесі біртіндеп
өсуде. 2006 жылдың соңында бұл корсеткіш 78,93%-ды құрды, ал бір жылдан
кейін - 80,4%-ға тең болды.
Қазақстан Ұлттық банкісінің ақшаны жинақтауға ынталандғру Багдарламасын
жүзеге асыруда жеке тұлғалардың депозиттеріне (салымдарына) кепілдік беру
(сақтандыру) Қорының қызметіне көбірек көңіл бөлінеді.
Коммерциялық банкілердегі азаматтар салымдарын сақгандыру пайдасының
негізгі дәлелдері: салымшылар арасында үрейді болдырмау және ақпарат
алмаған салымшыларды қорғау. Салымшылар банктің банкроттығы бойынша
негізді және негізсіз қауіптенуі, қарыз қаражаттарымен жұмыс істейтін тек
жеке банктің банкроттауына ғана емес, сонымен бірге ол негізінен жиі
болатын домино әсері деп аталатынға да әкелуі мүмкін. Бұл банк жүйесінің
жүйелік дағдарысына әкелуі мүмкін болатын салымшылар өз қаражаттарын
банктерден жаппай алған кезде басталады, сонымен бірге банктерге шабуыл
сенімсіз ақпарат, газеттің жалған хабары себебінен болады. Дағдарыс
жағдайына ұшыраған банк клиентгерінің депозиттерін тым болмаса ішінара өтеу
арқылы банк үрейін болдырмау, шығыстары әдеттегідей, жүйелік дағдарыс
салдарын жою шығындарынан әжептәуір аз болады.
Сондай-ақ ақпарат алмаған салымшыларды қорғау азаматтардың
депозиттерін сақтандыру пайдасымда маңызды дәлел болыптабылады. Әрине,
әдеттегідей, банкінің барлық салымшылары банк жағдайын тұрақты түрде
қадағаламайды және оларды жақсы түсіне бермейді, өйткені халықтың
экономикалық білімі мен машықтары төмен.
Сақтандыру депозиттері жүйесін енгізуге қарсы дәлелдер ерекше
түсіндіруді талап етеді. Депозиттерді мемлекеттік сақтандыру жүйесі,
салымшыларды қорғаудың әлеуметтік-экономикалық тетігі бола тұра, сол кезде
тәуекелдіктерді басқаруға бағытталған банк менеджментінің ынталандыруын
азайтады, банкілердің мүмкін болатын банкроттығына және соңғы нәтижесіне
жағдай жасайды. Банктердің менеджерлері арасында моральдық тәуекелдік
(moral hazard) проблемасының пайда болуы өкіметтің аса қауіпті саясатты
ынталандыру, кейде мүмкін болатын шығындарды мемлекет толтыратына
сенімді, экономикалық субъектілердің жауапкершіліксіз тәртібінен болады.
Банктердің жоғары мөлшерлемелері де салымшылардың ынталандыруын
тудырмайды. Оларды, әдеттегідей, ауыр қаржы жағдайына ұшыраған банктер
ұсынады. Әрине, салымшылар жоғары өтемақыны талап етеді. Депозиттер бойынша
төмен пайыздар пайыздық қырқысты тудыруы мүмкін. Қазір депозиттерді
сақтандырудың (ДСЖ) бірталай алуан түрлі нысандары бар. Олардың жіктеулері
көрсеткендей өзара елеулі түрде ажыратылады. Іріктелім негізінде валюталық
салымдарды сақтандыру есебі ескерілген зерттеулер жатыр.
ҚР Ұлыттық банктің бастамасы бойынша 1999 ж. жеке тұлғалардың
салымдарына кепілдік беру (сақтандыру) қоры (бұдан әрі Қор) құрылды. ДСЖ
қызметіндегі негізгі бағыттардың бірі - халықтың мерзімді депозиттерін
қабылдап алатын барлық банктердің міндетті түрде осы қорға қатысуым ендіру.
Қор құрылғаннан бері жеке тұлғалардың сақтандырылған мерзімді
депозиттерінің деңгейі - 86,1%-ға жетті. Мерзімді депозиттердің серпініне
пайыздық мөлшерлеме деңгейі әсер етеді. Сақтандыру ережелеріне сай, Қор
сыйақы мөлшерлемесінің деңгейіне белгілі бір шектеулер белгіленді,
сондықтан жүйеге енетін банктер мен сақтандырылған жеке тұлға мерзімді
депозиттері жеке тұлғалардың депозиттері нарығындағы орнынан айырыла
бастады. Сөйтіп, 2006 ж. жеке тұлғалардыд талап етілмелі депозиттерінің
жалпы өсуі - 110,4%, ал кепілдік берілген жүйемен (сақтандыру)
қамтылғандары екі есе дерлік кем — 60,7% болды. Тиісінше, сақтандыру
жүйесіне (сол кезең) тартылғаи жеке тұлғалардың мерзімді депозиттері
деңгейі төрттен бір бөлігіне дерлік (24%) күрт төмендеді.
Мардымсыз істер Қордың өз жұмысындағы кемшіліктсрдсн де пайда болды.
Халық арасында кең түсіндіру жұмысын үдемелі жүргізе отырып, банктердің
және қорға мүше банктердің кейбір депозиттерінің сақтандырылмағандарына
назар аудару керек еді. Сонымен, депозиттерге кепілдік беру жүйесіне
енбеген банкілер, осы жағдайды пайдаланып, мерзімді депозиттер бойынша
жоғарырақ мөлшерлемелерді ұсынып, ұтысқа ие болды. Депозиттерге
сақтандыруды қолданған банктер, Қорға депозиттерді аудару жүйесінің
сенімділігін арттыра отырып, зиян шекті. Берілген жүйеге кірмейтін
банктермен салыстырғанда, қатысушы банктер, бәсекеге қабілеттігін азайтып,
нарықтық орнын жоғалтып, Қорда сақтандыруға жатпайтын сыақы
мөлшерлемелерінің баламалы жағдайларымен мерзімді депозиттердің жаңа
түрлерін ұсынуға мәжбүр болды.
Депозиттерге кепілдік беру ережелері жөніндегі халықтың хабардар болуы
өскен кезде, 2006 ж. жағдай біршама түзеле бастады. Кепілдік беру жүйесімен
расталған депозиттердің өсу қарқыны, жеке тұлғалардың мерзімді
депозиттерінің жалпы көлемінің өсуінен артып кетті. Егер жеке тұлғалардың
мерзімді депозиттерінің жалпы өсуі-25,1% болса, онда сақтандыру жүйесі
қамтыған депозиттердікі - 39% болды. Сақтандыру жүйесіне тартылған
депозиттер үлес салмағының өсуі - 5,4%-ды құрады.
Шетел валютасымен депозиттерге кепілдік беру бүгінгі күні маңызды болып
есептелмейді, өйткені экономиканы долларсыздандыру үдерісін тежейді.
Жеке тұлғалар депозиттерінің ірі банктер үшін тартымдылығы төмендеген
жағдайда жеке тұлғалардың депозиттеріне кепілдік беретін жеке меншік қорды
құруы мүмкін.
Сонымен, қазақстандық депозиттер нарығыныц ерекшелігі - еліміздегі үш
ірі банктің шоғырлану деңгейінің өсуі. Ұлттық банкінің деректеріне сәйкес,
2003 жылдың қорытындысы бойынша, олардың үлес салмағы 4,5%-дан аса өсті, ал
2004 жылдың бірінші тоқсанының нәтижелері бойынша тағы да 0,4%-ға өсіп,
сөйтіп, 65,1%-ға жетті.
Мұнда екі түрлі бағыттағы үдерісті бөліп айтуға болады. Бір жағынан,
берілген кезең үшін жеке тұлғалардың депозиттерінің үлес салмағы - 4,4%-дан
- 66,6%-ға дейін төмендеді, екінші жағынан - заңды тұлғалардың
депозиттерінің көлемі, керісінше, 11%-дан немесе 64,3%-ға дейін өсті .
Алайда бұл банктердегі депозиттердің жалпы көлемі төмендемей, жай
қарқында өсті, бірақ орта және шағын банктерге қарағанда, баяулау өсті.
Заңды тұлғалардың депозиттері - бұл негізінен есеп айырысу шоттарындағы
қаражат қалдықтары екенін ескере отырып, қорытқанда: ірі банктер үшін
депозиттер ресурстар көзі ретінде, оларды құрған кезеңдегідей соншама
тартымды емес. Мәселен, ірі қазақстандық банктер халықаралық нарықтағы
капитал ресурстарын, нақты теріс пайыздық мөлшерлемелермен, тарту
мүмкіндігімен минус 5% тәртібімен, сол кезде жеке тұлғалардың депозиттері
3% мөлшерлеменің тәртібі бойынша нақты (9,5% - 6,8% [жылдық инфляция] =
2,7%) түседі. Жеке тұлғалардың депозиттері, сөйтіп, нақты ресурстарды
тарту мөлшерлемесін арттырып көп шығыстарды талап етеді. Бизнес
тиімділігі көзқарасынан мұндай тактика, ірі банктер үшін айтарлықтай
тиімді, сонымен бірге ол орташа және ұсақтарына да дамудың жаңа
мүмкіндіктерін ашады.
Ірі банктер клиенттерге пайыздық мөлшерлемесінің шамасымен емес, оларға
банкілер сенімділігімен маңызды, ең пайдалы, қомақтыларын таңдап алып,
мамандана бастауы сөзсіз. Шынын-да, депозитте 20 000 АҚШ доллары, немесе
одан да көп болған кезде бұл фактордың айтарлықтай маңызы бар.
Ақшасы аз жинақталған клиенттер, яғни көпшілігі, басты назарды
депозиттер бойынша пайыздардың шамасына және жинақталған ақшаны басқа
банкке аудару мүмкіндігін қарап шығуға аударады.
Сыртқы нарықтардың ресурстарын тарту үшін шектеулі мүмкіндіктері бар
орташа банкілер тобы, бірлесіп жеке тұлғалардың депозиттеріне кепілдік
беретін жеке меншік қор құруы мүмкін деп шамалауға болады. Өйткені кепілдік
берудің мемлекеттік қоры депозиттердің сапасын қорғауға емес,
салымшылардың кең тобына бағытталған. Яғни ол, болжанбаған банкроттықа
(қарызды етей алмау халіне) ұшыраған жағдайда, 400 мың теңгге (шамамен
3000 АҚШ доллары) дейінгі мөлшерде кепілдік береді. Жеке меншік қор
депозиттердің мақсатты түрлері (мерзімділері, мерзімі бір жылдан
асатындары) бойынша 5-7 мың долларға дейін кепілдік беру деңгейін
кеңейтеді. Мұндай қорларға депозит көлемі 3000 АҚПІ долларынан жоғары
салымшылар назары өседі. Салымшылардың осы тобымен жұмысты жандандыру
Қазақстанда салымдары көп емес орташа банктердің қаражатын инвестициялау
мүмкіндігінің жоқтығын көрсетеді. Доллар бағамының құлдырауы, еуроның
тұраксыздығын, муниципалдық тұрғын үйдің мемлекеттік бағдарламасын жүзеге
асыруды және де жылжымайтын мүлікке салым салуды ескере отырып, әзірге банк
депозиттері пайда алудың сенімді мүмкіндігі ғана емес, әрі жылжымайтын
мүлікке салым салу болып есептеледі. Алайда жеке тұлғалардың депозиттерін
тартатын банкілер, сыйақы бойынша пайыздық мөлшерлемелерінің шамасы
бойынша, заңға сәйкес шектелген. Сондықтан олар салымды тарту үшін үлкен
жарнамалық бюджет жұмсауға мәжбүр. Сонымен, жылдық қаржы есетітемесі
бойынша 2003 ж. жарнама мен маркетинг бойынша тек бес орташа банктікі 1-
1,2 млрд теңгені немесе 8 млн асатын АҚШ долларын құрайды. Әрине, банктің
жарнамалық бюджетінің бір бөлігі активтік операциялардың жарнамасыма, атап
айтқанда - кредиттеуге, ал оның екінші бөлігі дспозиттерді жарнамалау мен
банк абыройын арттыруға жұмсалады. Бірнеше банктің қор құруы әрқашанда
сәтті шыға бермейтін, яғни өзін-өзі ақтамайтын жарнама комианияларына
қарағанда арзан түсуі мүмкін. Сонымен бірге, әдеттегідей, белгілі бір кіріс
әкелетін бағалы қағаздарға инвестицияландырылған кепілдік беру
сомасының пайыздары қорда сақталады. Жеке меншіктегі қор банкке немесе
банктер тобына бәсекелестікке айтарлықтай артықшылығын тудырады. Мысалы,
қазақстандық жеке тұлгалардың салымдарына (депозиттеріне) кепілдік беру
(сақтандыру) қорының (ҚЖТСКБҚ) салымдар бойынша орнын толтыру үшін резерв
көлемі 2004 жылғы 1 қаңтарда 5,1 млрд теңге, немесе сақтандырылған соманың
2%-ын құрды. Осы күнге үш ірі банктегі жеке тұлғалардың үлес салмағы -
68%, яғни бұл теориялық тұрғыдан ҚЖТСКБҚ резервтерінің 3,4 млрд
теңгесі, ал қалган ҚЖТСКБҚ қатысушы 28 банкке - 1,7 млрд теңгеден келеді.
Сондықтан, біздің банкирлерге депозитттердің мұндай сақтандырылуы туралы
ойлануға тура келеді.
Жеке меншік қорды құру қандай да болмасын банк тобына жеке тұлғалардың
депозиттер нарығындағы тек өз орындарын күшейтіп қана қоймайды, сонымен
бірге Ұлттық банк жүйесінің тұрақтылығына оң әсер етеді. Және де оның
жұмылдыру әсерін күшейтеді, яғни әрі салыстырмалы түрде отандық ірі
салымшьшар мен инвесторлар үшін, сондай-ақ жақын және алыс шетелдегі
капитал иелері үшін тартымдылықты арттыра түседі.
Қолданыстағы зандар бойынша депозиттерге кепілдік беруге жеке меншік
қорларына тыйым салынбаған. Бірақ, алайда олардың құрылуы мен қызмет етуі
заңдарда жазылмаған. Атап айтқанда, 1995 жылғы 31 тамыздағы Қазақстан
Республикасындағы банкілср мен банк қызметі туралы №2444 Қазақстан
Республикасы Заңының (бұдан әрі - Заң) 52-бабына сәйкес депозиттерге
міндетті түрде ұжымдық кепілдік беру (сақтандыру) бойынша құқықтық
мәртебесін, ұйымның қызметін құру, реттеу және тоқтату тәртібін қаржы
нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі уәкілетті орган
(бұдан әрі - уәкілетті орган) белгілейді. Проблема шешуді талап етеді,
өйткені жуық арада депозиттерге кепілдік берудің жеке меншік қорын құру
жөнінде сөз болуы мүмкін.
1.2 Коммерциялық банктер - банк жүйесі мен олардың қызметінің негізгі
буыны
Коммерциялық банктер мәртебесі, мақсаты және бағыттары бойынша теңдей
емес, дегенмен барлық банктердің балансының және оның құрылымының болуы;
негізгі қызметтер мен операциялардың сипаты, өзінің қызметінен кірістер алу
сияқты орталық негіздері бар.
Коммерциялық банктер сондай-ақ несие беру жүйесінің негізгі буыны
ретінде сипатталады. Бұл банктердің негізгі несие орталығы ретінде несие
берудің мол мүмкіндіктерін ашатындығын білдіреді. Банк жүйесінде несиені
орталық банк, екінші деңгейдегі банктер, арнаулы несие институттары береді.
Нарықтық экономика жағдайындағы коммерциялық банктер - бұл активті іскерлік
банктер болып саналады және олар барлық елдердің банк жүйесінде айрықша
орын алады. Бұл банктер бүкіл экономикаға қызмет көрсете отырып,
шаруашылықтарға, кәсіпкерлерге, жекелеген тұлғаларға несиелер береді,
тұтьшушыларға неғүрлым жақындай отырып, өндіріс саласы мен айналым дамуына
көмегін тигізеді.
Нарық бәсекесі жағдайында әрбір банк өзінің басымдықтарын айқындайды,
өзіне несие жүйесінің негізгі буыны ретінде бекітеді.
Елдің банк жүйесіндегі несие беру қызметін мынадай
банктер орындайды:
- Ұлттық банк - екінші деңгейдегі банктерге мемлекетке несие
беруі кезінде;
- Коммерциялық банктер - меншікті коммерциялық мүдделердің дамуымен
қаржы алушылардың қажеттіліктерінің барлық түрлеріне экономика салаларына
несиелер беру кезінде.
Коммерциялық банктер клиенттер үшін бүкіл операциялық қызметтерді
орындайтын ақша нарығының жұмыс жасаушы әмбебап буыны ретінде қатысады.
Коммерциялық банк түсінігін кең түрде түсіндіре отырып, оларды мынадай
белгілері бойьшша жіктеуге болады (1 кесте).
Жалпыға белгілідей, коммерциялық банктер өздерінің дәстүрлі базалық
қызметтері негізінде жұртшылық арқылы қабылданады, олар клиенттерге сан
алуан қаржылық қызметтер көрсетеді, трасталық операциялар жасайды,
клиенттер үшін бағалы қағаздар сатып алады, қозғалмайтын мүлік пен кепілдік
міндеттемелерді басқарады.
Коммерциялык банктердің кызметтерін дәстүрлі және дәстүрлі емеске,
базалык (қатардағы) және жаңа (нарыкгық) қызметтерге бөлуге болады.
Коммерциялық банктердің қызметін жалпылай топтастырғанда былай болып
шығады:
- бос ақша капиталдарын жұмылдыру мен шоғырландыру, қор жинау мен
сақтықтар (салымдық және депозиттік операциялар);
- экономикаға және тұрғын халыққа (активті операциялар) несиелер беру;
- төлемдер жасау мен ақша аударымдарын (делдалдық операциялар)
ұйымдастыру;
- инвестициялық қызмет (бағалы қағаздар салымы және жобалар);
- сыртқы сауданы қаржыландыру;
- сейфтерде қүндылықтарды сақтау;
- клиенттерге өзге қаржылық қызметтер көрсету.
Жинақтарды жұмылдыру мен шоғырландыру қызметі жеке адамдардың ұсақ
шашыранды ақша қаражаттарын жинақтай отырып, ақша ресурстарының ортақ қорын
құру арқылы оларды экономиканың неғүрлым тиімді салаларына бағыттауға
болатындығын растайды. Өз ақшаларының жоғары өтімді (ликвидті) формада
сақталуына және пайыздық үлес алуға деген салымшылардың қызығушылығы
банктер арқылы қамтамасыз етілуі тиіс және ол үшін соңғы жауапкершілікті
өзіне алады.
Банктің осы қызметі несие категориясын көрсетуге үлкен әсерін
тигізеді. Мұндай кезде несие қаржыны тиімді пайдалануға несие беруші мен
қарыз алушы бірдей мүдделілік танытады. Коммерциялық банк үшін несие
төлеуге қабілетті қарыз алушыларға ссудалар беру көп кіріс
келтіретін операциялар болып саналады.
Есеп-шоттардан төлемдер жасау мен есеп айырысулар кезіндегі делдалдық
қызмет клиенттердің тапсырмасы бойынша банктің ақша аударымдарын жасауы
кезінде, елде шаруашылық операцияларын жүзеге асыруы жағдай-ында есеп-
шоттар арқылы төлемдер жасаған кездерінде көрінеді. Коммерциялық банктер
төлем тетіктерін қамтамасыз ете отырып, есеп айырысу қағидаларын көздейді,
есеп айырысу - төлем операцияларын жүргізу кезінде нарықтық қызметтерді
дамыту, ақша айналымы саласындағы тәуекелдерді азайтуға мүдделілік
танытады.
Халықаралық экономикалық қатынастарды, халықаралық тауарлар нарығын
дамыту жағдайында сыртқы сауданы қаржыландыру коммерциялық банктердің
қызметі ретінде бөліп көрсетіледі. Экспорттаушылармен есеп айырысу үшін
қажетті валюталардың еркін айналушылығы, импорттаушылардың сыртқы сауда
операциялары бойынша аккредитив қоюы, есеп айырысуларды қамтамасыз ету,
импорттаушыларға сақтандыру қызметтерін керсетуші банктердің өзіне
міндетгемелер қабылдауын талап етеді.
Коммерциялық банктің сипаттамасы
Сурет
Сурет 1
Банктердің бағалы қағаздармен операциялар жасау кезіндегі делдалдық
қызметі қосымша кірістер алу, өзінің өтімдігін (ликвидтілігін) ұстап тұру
мақсатындағы бағалы қағаздарды сатьш алу кезіндегі операцияларды
жүзеге асыру жағдайында көрінеді. Банк бағалы қагаздарды сатьш ала
отырып, оларды мемлекеттік билік органдары алдындағы салымдар
бойынша міндеттемелерді қамтамасыз ету түрінде пайдаланады. Банктердің
сатып алатын бағалы қағаздарының мынадай түрлері болады:
- мемлекетгік бағалы қағаздар (қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді);
- корпорациялардың облигациялары;
- әртүрлі компаниялардың акциялары;
- банктік акцептер;
- нарықта айналым жасап жүрген коммерциялық векселдер;
- тауар-несие корпорацияларының сертификаттары.
Құндылықтарды сейфтерде сақтау коммерциялық банктердің тарихи маңызды
қызметі болып саналады. Құндылықтардың сенімді сақтаушысы ретіндегі банктің
жоғары беделі ақшалар мен өзге де кұндылықтар үшін оның кассалық
операцияларының, қорларының, сақтайтын органдарының, кассалық сейфтердің
болуымен нығайтыла түседі. Құндылықтарды сақтауды банк екі формада (үлгіде)
жүзеге асыра алады:
- банк шартқа сәйкес көрсеткен қызметіне қарай ақы алатын және өз
негізінде клиентке кепілдікті қамтамасыз ететін кұндылықтарды сақтау үшін
сейфтер береді;
- банк құндылықтарынды өз жауапкершшігіне алып, агент рөлінде
қатыскан кезде клиенттің өтініші бойынша жүргізген кезде болат
камерада сақтайды.
Нарықтық экономикалы елдердің бүкіліне тән болып саналатын коммерциялық
банктердің дәстүрлі, сол сияқты дәстүрлі емес бүкіл қызметін мынадай
негізгі үлгіде Ғ(формада) топтастыруға болады. (1 кесте):
Кесте-1
Коммерциялық банктің негізгі қызметтерін топтастыру
Дәстүрлі Дәстүрлі емес
1. Депозиттік-ссудалық 1. Есеп айырысулар және несие
қарыздарын өтеу кезінде үшінші жақ
үшін міндеттемелер мен кепілдіктер
беру.
2. Клиенттерге кассалық қызмет 2. Шетел валюталарын, қымбат металдар
көрсету. мен тастарды сатып алу және сату.
3. Клиенттердің есеп-шоттарын, 3. Сенім білдіру негізінде
тапсырма бойынша есеп айырысула-рын қар-жыларды тарту мен орналастыру
жүргізу. және клиенттердің тапсырмасы бойынша
олардың қаржылары мен бағалы
қағаздарын басқару.
4. Төлем құжаттарын шығару (чектер, 4.Банк қызметімен байланысты
векселдер, аккредитивтер). мәселелер бойынша клиенттерге
кеңестер беру.
5. Мемлекеттік және өзге де бағалы
қағаздарды сатып алу, сату және
сақтау.
6. Қызметтер көрсету (лизингтік,
факторингтік, инжинирингтік).
Коммерциялық банктер операцияларының мазмұнын олардың балансы бойынша
ашып көрсететін болсақ, банк технологиясы толық түсінікті бола түседі. Бұл
жерде пассивтік операцияларға бірінші кезекті мән беріледі. Бұл
операциялардың маңыздылығы, олардың банк қызметі үшін түпкі көздер
жасайтындығынан, сондай-ақ міңдеттемелер бойынша банктердің жауапкершілігін
арттыратындығынан көрінеді.
Банк ресурстарын құру үшін банк қаржылары қарастырылатын, содан кейін
актив бойынша пайдаланылатын коммерциялық банктің операциялары пассивтік
операциялар ретінде түсіндіріледі. Ал банк активтерінің көлемі мен құрылымы
олардың құрылған көздері есебінен, яғни банк пассивтерімен анықталады.
Банк пассивтерін құру процесі, олардың құрылымдарын оңтайландыру, соған
орай ақша қаражаттарының бүкіл көздерін басқару сапасының ресурстық
мүмкіндіктерді құруы банк қызметінің негізгі кезеңдерінің бірі болып сана-
лады. Тұрақты ресурстық базасының болуы банктің активтік операцияларды
табысты жүргізуіне мүмкіндік береді.
Банктің пассивтік операцияларды жүргізуі нәтижесінде банк капиталы
мен қатыстырылған қаржылардан тұратын банк ресурсы пайда болады.
Меншікті капитал - бұл кез келген шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржылық ресурстарының маңызды бөлігі. Ол Жарғылық, Резервтік қорлардан,
резервтерден және пайдалардан тұрады. Коммерциялық банктердің меншікті
капиталының рөлі мен мөлшерінің басқа қызмет түрлерімен айналысатын өзге
шаруашылық жүргізуші субъектілерден ерекшеленетін өзгешелікті сипаты
бар. Оның өзгешелігі мынада: банктер меншікті капитал есебінен қаржыларға
деген жалпы қажеттіліктің 10 пайызын, ал қалған субъектілер қаржылардың 40-
55 пайызын жабады. Меншікті капитал банк қызметінің шекарасын айқындай-ды,
сонымен қатар оның қаржылық тұрақтылық дәрежесін де көрсетеді. Банкті
құрудың бастапкы кезеңінде, меншікті қаржылар, онсыз банк қызметін бастай
алмайтын бірінші кезекте жұмсалатын шығындарды жабады. Қатыстырылған
қаржылар ресурстарының құрылымында айрықша орынға ие болады. Өйткені,
активті операцияларды жүзеге асыру үшін ақша ресурстарына деген
кажеттіліктің 90 пайыздан астамы осы ресурстар есебінен жабылады. Банк
тәжірибесінде барлық қатыстырылған қаржылар оларды шоғырландыру тәсілі
бойынша депозиттерге және өзге қатыстырылған қаржыларға бөлінеді - бұл
банктер басқа банктерден займдар түрінде немесе ақша нарығында өзінің
борыштық міндеттемелерін сату жолымен алынатын ресурстар.
Қатыстырылған ресурстардың негізгі үлесін депозиттер құрайды.
Депозиттік операциялар - бұл қайтымдылық және сыйақы төлеу жағдайында заңды
және жеке тұлғалардан ақша қаражаттарын тарту бойынша жүзеге асыра-тын
банктердің операциялары.
Экономикалық мазмұны бойынша депозиттерді мынадай 4 топқа топтастыруға
болады:
- талап еткенге дейінгі депозиттер - бұл қайтарылатын мерзімі
көрсетілмеген депозиттер, яғни мерзімі шектелмеген, депозитордың бірінші
талап етуі бойынша толық немесе жартылай қайтарылады;
- шұғыл депозиттер - бұл қайтаратын белгілі мерзімі көрсетілген
депозиттер.
Сақтық кассалары - бұл салымшыға сақтық (жинақ) кітапшаларын жазып беру
арқылы жүзеге асырылатын, жеке тұлғалардың салымдары. Сақтық салымдарының
мынадай түрлері бар: бағалы қағаздар салымдары (депозиттік сертификаттар,
банктік векселдер, валюталық векселдер).
Коммерциялық банктер тәжірибесінде пассивті операцияларға айқындаушы
операциялар жатқызылады, өйткені, ресурстардың жеткіліктілігі активті
операциялар жасауға мүмкіндік береді. Коммерциялық банк балансының пассиві
бойынша ресурстарды құрудың төмендегідей көздерін көрсетуге болады:
- салымдар (депозиттер) қабылдау;
- клиенттердің есеп шоттарын, оның ішінде банк-корреспонденттерді ашу
және жүргізу;
- меншікті бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар), қаржы
құралдарын (векселдер, депозиттік және сақтық сертификаттары) шығару;
- банкаралық несие ресурстарын алу.
Пассивтің көрсетілген баптарын (статьяларын) қысқаша сипаттау бойынша -
қол ақша (аударымдар түрінде), ұлттық (шетел) валюта түріндегі салымдар
(депозиттер) белгілері бойьшша:
- жеке және заңды тұлғалардың;
- талап еткенге дейінгі немесе шарт бойынша көрсетілген мерзімдегі;
- банк үшін тұрақты немесе тұрақсыз салымдар болып ажыратылады.
Клиенттер (заңцы тұлға) банкте өз есеп шотын ашады, онда активті
операциялар үшін пайдаланылатын, әрқашанда орташа қалдық (кредиттік қалдық)
қалып отырады. Банктің депозиттік сақтық сертификаттары, векселдер,
акциялар мен облигациялар дамыған, ірі (корпоративтік) банктердің
пассивінде айтарлықтай орын алады және барлық елдерде банктер осы түпкі
көздерді дамытуға назар аударады.
Коммерциялық банктер ресурстарды жедел қатыстыру үшін, ақшалай қаржылар
сатылатын ресурстардың банк аралық нарығының мүмкіндіктерін пайдаланады.
Қарыз алу көздері баланстың төлем қабілеттілігін ұстап тұру мен
міндеттемелердің үзбеліксіз орындалуын қамтамасыз етеді. Банктер бір-біріне
корреспонденттік есеп-шоттар ашады және банк жүйесінін тұтастай
тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін шарттық негіздерде ақшалар сатады. Егер
коммерциялық банктерге орталықтандырылған несиелер берілетін болса, Орталық
Банк (Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі) кредитор (сатушы) болып
қатысады, ондай жағдайда макроэкономикалық тұрақтылыққа қатысты ауытқып
отыратын қайта қаржыландыру ставкасы қолданылады. Коммерциялық банктер
банкаралық несие беру кезінде қайта қаржыландыру ставкасына қарағанда
неғұрлым жоғары ставкалар белгілейді.
Жеке тұлғалар депозиттерінің жіктеуі
Сурет 2
Корпорациялардың, фирмалардың, және өзге коммерциялық ұйымдар
депозиттерінің жіктеуі
Сурет 3
Пассив бойынша түпкі деректер құрылымын жинақтау кезінде банктердің
мынадай ресурстарын бөліп көрсетуге болады:
- меншікті капитал (банк қоры);
- қатыстырылған ресурстар (салымдар, депозиттер);
- қарыз алу көздері (банкаралық ссудалар). Жалпы ақпарат алу
мақсатйінда, банктердің тәжірибесінде айрықша рөл атқаратын жеке тұлғалар
депозиттерінің жіктеуі ұсынылады (2 сурет).
Заңды тұлғалар депозиттерінің жіктеуін оқып-үйрену үшін соған үқсас
жіктеу де қоса беріліп отыр (3 сурет).
Кіріс алу және өтімділікті қамтамасыз ету мақсатымен банктің
шоғырландырылған ресурстарын орналастыру оның активті операцияларының
мазмұнын анықтайды.
Банктердің активтерін басқару меншікті және қатыстырылған қаржыларды
жоғары табыс пен тәуекелдің төмен болуына ұмтылу арасында объективті
қажетті тепе-теңдіктің тұрақты түрде қамтамасыз етілуін ұстап тұратындай
тәртіпте орналастыруын білдіреді.
Коммерциялық банктің активті операциялары активтердің құрылымына,
тәуекел активтердің көлеміне, активті операциялар мен өтімділіктің
(ликвидтіліктің) әртүрлілігіне қатысты, оның операцияларының негізгі және
айқындаушы бөлігін құрайды. Банктің активтерін мынадай 4 категорияға
(санатқа) бөлуте болады:
- кассада қол ақшаның болуы;
- бағалы қағаздар инвестициялары;
- ссудалар;
- ғимараттар мен құрылыстар.
Коммерциялық банк активтерінің бірінші категориясы (санаты) - кассада
қол ақшаның болуы, өтімділік дәрежесі жоғары, сонымен бір мезгілде табыс
әкелмейтін топ болып саналады. Активтердің екінші және үшінші катего-
риялары (санаттары) мол кірісті, бірақ тәуекелділігі жоғары болып саналады.
Төртінші категория (санат) - ғимараттар мен құрал-жабдықтар өтімді емес,
сол сияқты мол кіріс келтірмейтін активтер түрінде қатысады.
Банктердің активтерін құрамы мен кұрылымы тұрғысынан зерделейді.
Активтердің тиімді құрылымын белгілеу мен оны сақтау кезінде әрбір
банк бойынша проблемалар туындай. Банктер активтердің тиімді құрылымын
белгілей отырып, өтімділік талаптарын, яғни олардың мерзімдері, сомалары
мен үлгілерін ескеру арқылы міндеттемелерге қатынасы бойынша жоғары өтімді
және өтімділігі аз қаржылардың жеткілікті көлеміне ие болу талаптарын
орындауға тиісті болады.
Активтердің сапасы олардың өтімділігімен, тәуекел активтерінің
көлемімен, сыни және толыққанды емес активтердің үлес салмағымен, табыс
әкелетін активтер көлемімен анықталады.
Банктің өтімділігі мен пайдалылығы арасындағы оңтайлы арақатынасты
ұстап тұру міндеті банкті басқарудағы негізгі проблема болып саналады.
Мәселен, өтімді активтердің тез арада ақшаға айналуындағы, бірінші талап
бойынша активтерді пайдалану есебінен уақытылы және толық қол ақша түрінде
төлеудегі банктің қабілеттілігін білдіреді.
Банкте сақталатын активтердін, өтімділігі жоғары болса, онымен
байланысты тәуекел де аз болады, сонымен бірге осы активтерден алынатын
кірістер де соған сәйкес азаяды. Банкті басқару өнері өтімділікті
төмендетпестен, және талап етілген деңгейде төлем қабілеттілікті ұстап тұру
арқылы активке салынған капиталдан алынатын пайданьщ ең жоғары нормасын
қамтамасыз етуден тұрады.
Активтерді басқару кезінде мынадай маңызды қағидаларды сақтай білу
көзделеді:
- активті операцияларды жасау кезінде үнемділікке қол жеткізу;
- тәуекел қалыптары шегіндегі операциялар;
- активтік және пассивтік каржылардың тепе теңдігі;
- кіріс келтірушілікті қамтамасыз ету.
Сыныптық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz