Арал теңізі



Жоспары:

I Кіріспе бөлім:
а) Арал теңізінің тарихы.

II Негізгі бөлім:
а) Теңіз туралы түсінік,

ә) Арал теңізінің экологиялық ахуалы,

б) Арал тағдыры . адам тағдыры.

III Қорытынды бөлім:

а) Теңізді құтқарудағы болжамдар.
Арал теңізі, Кайназой дәуірінің орта шетінде, яғни бұдан 21 млн. 1200 жыл бұрын, Арал Каспий теңізіне қосылып жатқан. Өйткені, теңіздің терістік бетіндегі қазіргі Сарышығанақ, Ақеспе тұсынан 80 метр тереңдіктен Олигоцен уақытында өмір сүрген қызыл балықтың, ірі ұлудың, киттің омыртқа сүйектері тасқа айнала бастаған күйінде табылды. Бұл теңіздің кезінде мұхитпен қосылып жатқандығын көрсетеді. Сондай-ақ, Арал маңынан акуланың тісі мен сүйегі табылды. 19 ғасырдың орта кезіндегі Арал-Каспий ойпатының пайда болуы жөніндегі болжамдардан Арал бассейнінің геологиялық ерте кезеңде Жерорта теңізімен тұтасып жатқан су айдыны екенін, оның кейінгі Альпілік қатпарлықта жер қыртысының көтерілуіне байланысты ұсақ су айдындарына бөлінгенін білеміз. Сондай-ақ, Арал теңізінің көлемі жайлы, Арал теңізі жайлы ұғымдар сонау ерте дүние әдебиеттерінде де кездеседі.
Ендеше қазіргі кезде әлем елдері назарын өзіне аударып отырған осы су айдынын зерттеу сол ерте заманан бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді деуге болады. Міне, сондықтан да көне зерттеулер мен қазіргі жаңа мәліметтерді салыстыру арқылы Арал теңізі бассейнімен оның жағалауының даму эволюциясын, сондай-ақ ғасырлар бойы өзгеру сипатын анықтау қиын емес. Мысалы, ежелгі заманның өзінде Арал теңізі көп елдерге мәлім болған. Өйткені, сол IХ-X ғасырлардағы араб ғалымдары – Ибн-Хордадбех, Ибн-Рустен, Масуди, Истахри келтірген мәліметтері аса құнды. Демек, бұл еңбектерден сол кездегі Аралдың көлемі мен жағаларының пішіні туралы мағлұмат алуға болады.
Ибн-Хордадабех «Китаби-ал-масалик Вал-мамлик» \саяхаттар мен мемлекеттер кітабы\ атты еңбегінде Амударияны Жейхун, Арал теңізін Күрдер көлі деп атайды. Ал, Ибн-Рустеннің Амудария мен Арал теңізі

Пән: География
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:   
Арал теңізі

Жоспары:

I Кіріспе бөлім:

а) Арал теңізінің тарихы.

II Негізгі бөлім:
а) Теңіз туралы түсінік,

ә) Арал теңізінің экологиялық ахуалы,

б) Арал тағдыры - адам тағдыры.

III Қорытынды бөлім:

а) Теңізді құтқарудағы болжамдар.

Арал теңізі, Кайназой дәуірінің орта шетінде, яғни бұдан 21 млн. 1200
жыл бұрын, Арал Каспий теңізіне қосылып жатқан. Өйткені, теңіздің терістік
бетіндегі қазіргі Сарышығанақ, Ақеспе тұсынан 80 метр тереңдіктен Олигоцен
уақытында өмір сүрген қызыл балықтың, ірі ұлудың, киттің омыртқа сүйектері
тасқа айнала бастаған күйінде табылды. Бұл теңіздің кезінде мұхитпен
қосылып жатқандығын көрсетеді. Сондай-ақ, Арал маңынан акуланың тісі мен
сүйегі табылды. 19 ғасырдың орта кезіндегі Арал-Каспий ойпатының пайда
болуы жөніндегі болжамдардан Арал бассейнінің геологиялық ерте кезеңде
Жерорта теңізімен тұтасып жатқан су айдыны екенін, оның кейінгі Альпілік
қатпарлықта жер қыртысының көтерілуіне байланысты ұсақ су айдындарына
бөлінгенін білеміз. Сондай-ақ, Арал теңізінің көлемі жайлы, Арал теңізі
жайлы ұғымдар сонау ерте дүние әдебиеттерінде де кездеседі.
Ендеше қазіргі кезде әлем елдері назарын өзіне аударып отырған осы су
айдынын зерттеу сол ерте заманан бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді деуге
болады. Міне, сондықтан да көне зерттеулер мен қазіргі жаңа мәліметтерді
салыстыру арқылы Арал теңізі бассейнімен оның жағалауының даму эволюциясын,
сондай-ақ ғасырлар бойы өзгеру сипатын анықтау қиын емес. Мысалы, ежелгі
заманның өзінде Арал теңізі көп елдерге мәлім болған. Өйткені, сол IХ-X
ғасырлардағы араб ғалымдары – Ибн-Хордадбех, Ибн-Рустен, Масуди, Истахри
келтірген мәліметтері аса құнды. Демек, бұл еңбектерден сол кездегі Аралдың
көлемі мен жағаларының пішіні туралы мағлұмат алуға болады.
Ибн-Хордадабех Китаби-ал-масалик Вал-мамлик \саяхаттар мен
мемлекеттер кітабы\ атты еңбегінде Амударияны Жейхун, Арал теңізін Күрдер
көлі деп атайды. Ал, Ибн-Рустеннің Амудария мен Арал теңізі туралы
жазғандары неғұрлым нақты, оның мліметтері бойынша, Арал теңізінің көлемі
80 фарсах, яғни бір фарсах-6 шақырым. Теңіздің басты жағалауындағы Жоталары
Сиякух \қара таулар\ деп аталады. Ал оң жақ жағалауы батпақты, онда қалың
орман өскен. Демек аталмыш Сиякух – үстіртің тік жарлы құздары болуы
мүмкін. Өйткені оның бастыс жағалауы қазір де биік келеді, кейбір
нүктелердің биіктігі – 190 метрге жетеді.
Сол сияқты Араб географы Истахри Арал теңізін Хорезм көлі деп
аталған және Сырдария жөнінде мәліметтер келтірген. Истахри былай дейді:
Бұл көлдің айналасы 100 фарсах. Суы тұзды, көлге Жейхун, Илаш \Сырдария\
және басқа өзендер құяды. Сондай-ақ Х ғасырда өмір сүрген белгісіз
автордың парсы тілінде жазған Худуд-ал Алам \шығыстан батысқа дейінгі әлем
облыстары\ атты қол жазбасында да Арал теңізінің сипаттамасы берілген.
Мұнда теңіздің көлемі 300 фарсахқа тең келетіні және жағалауларының құмды
екені жазылған. Сондай-ақ жоғарыдағы Арал теңізі жөнінде мәлімет
қалдырушылар негізінен теңізді арнайы зерттеген адамдар емес, жолшыбай
көргенін жазған саяхатшылар, жалпы дүниежүзілік әдебиетке қатысты шағын
дерек жинаған шолушылар. Сондықтан бұл кезде Арал теңізі жайлы нақты ғылыми
зерттеулер болған жоқ деуге болады. Дегенмен, бұл кезеңдегі табиғат
жағдайларының кейбір ерекшеліктерінің көрсетілуі қазіргі осы өлкенің
табиғатының өзгеруі сипатын анықтауға мүмкіндік береді.
Негізгі Арал теңізі жайлы нақты деректі мәліметтердің жиналуы яғни,
арнайы зерттеулердің басталуы \17-19 ғғ.\ ғасырлардың еншісіне тиеді.
Өйткені бүгінгі Арал деген атау сол 17 ғасырдан бергі жерге берілген. Яғни,
1740-1741 жылдары Сырдария мен Арал маңын зерттеуге алғашқылардың бірі
болып, Иван Мурауин қатысып, тұңғыш рет Арал теңізінің шығыс жағалауларын
өте дәлдікпен арнайы түсірілім жасау нәтижесінде карта жазған. Жалпы, Арал
теңізі жайлы соңғы толық зерттеулер 1946-1950 жылдарға жатады. Демек, ол
мәліметтер бойынша теңіз көлемі 66 мың шаршы шақырым, ең ұзын бөлігі 424
шақырым, ал ендігі бөлігі 292 шақырым, орташа тереңдігі 16,1 метр, ең терең
жері 68 метр болды. Ал, содан нақты бүгінгі қалған теңізде шамамен 15-20
мың шаршы шақырымға жуық қана су айдындары бар көрінеді. Демек, теңіздің
осындай құрғауына орай өңірде алғаш рет 2001 жылы Арал теңізінің табаны
қала орны болған деген болжам, бұл күндері нақты шындыққа айнала бастады.
Өйткені бұрын Арал теңізі өз деңгейін сақтап тұрған жылдары сол
жағасынан көне заманға тән ою-өрнектер, адам сүйектері, ұшырасқан кездері
болғаны жөнінде кезінде теңізде жүзетін кейбір қарт кеме капитандарының
талай өз аузынан естіген кездеріміз де болды. Бірақ та, ол кезде теңіз
астында қала барын кім білсін. Ал енді теңіз тартылып, жағасы әр деңгейде
ашыла бастағанда қазір де бұл жағдай жиі көріне бастады. Өйткені қазіргі
археолог ғалымдардың деректері бойынша кепкен теңіз табанынан табылған әлгі
мешіттің ою өрнектері сол 12-15 ғасырлардың еншісіне жатқызады. Сондай-ақ
бұған дәлел ретінде Арал тарихынан белгілі сол 1592 жылдарға дейін қазіргі
табылған қала орны яғни, Барсакелмес аралының батыс беті құрлықпен
бірігіп жатқан көрінеді. Кейін теңіз суының көтерілуіне байланысты
құрлықтан бөлініп қалған. Сондай-ақ жоғарыда сөз болғандай сол ертедегі
араб ғалымдарының деректері бойынша да теңіз көлемі сол әрқили көлемде
өзгеріп отырған. Мысалы, 80,100 және 300 фарсах мөлшерінде. Егер де бір
фарсах 6 шақырым болса, сонда кезінде теңіздің ең үлкен дген көлемі не бәрі
300 х 6 = 1800 шақырым ғана. Бұл – теңіздің сол 1950 жылғы көлемімен
салыстырғанда төмен екенін көрсетеді. Міне осыған орай бір сөэбен айтқанда
Барсакелмес аралы сол 1592 жылға дейін құрлықпен жалғасып жатыр деген сөз
шындыққа жақын.
Арал теңізі – Қазақстанның інжу-маржаны, шөл белде-міндегі бірден-бір
көгілдір су айдыны еді. Оның апатқа ұшырағанға дейінгі көлемі – 1066 км²,
тереңдігі – 30-60 метр, тұздылығы – 10-12 % болған. Қойнауы кәсіптік бағалы
балықтарға бай, жағасы қоға мен қамысты теңіз еді. Сол кездерде жылына 50-
150 мың балық ауланса, теңіз жағасынан едәуір мөлшерде бұлғын терісі
игерілген.
Арал өңірінің тұрғындары 1970 жылдарға дейін әлеуметтік-экономикалық
тұрғыда жақсы қамтамасыз етілген тіршілік кешті. Теңіз өңіріндегі елді
мекендерде 17 балық колхозы, 10 балық өңдейтін зауыт және 2 балық комбинаты
тұрақты жұмыс істеген.
1960 жылдардан бастап Арал өңірін игеру қолға алынды. Осы аймақтағы
игерілетін жер көлемі бұрынғыдай Өзбекстан мен Тәжікстанда 1,5,
Түрікменсанда 2,4, Қазақстанда 1,7 есеге өсті. Ал Әмідария мен Сырдария
бойындағы Халықтың саны 1960-1987 жылдар аралығында 2,2 есеге артты. Халық
санының өсуіне орай суға деген қажеттілік те артты. Осыған орай, 1970-1980
жылдар аралығында Аралға құйылатын су мөлшері азайды. Оның негізгі
себептері антропогендік факторлар еді. Екі өзен бойындағы суды мол қажет
ететін күріш пен мақта өсіру ісі қарқындап дамыды (Шардара).
Оның үстіне ауыл шаруашылығының басқа да салалары барынша дамыды. Өзен
бойлары игеріліп, суды ысырапсыз пайдалану жүзеге асты. Мәселен, Арал 1960-
1965 жылдар арасында 44 мың м³, ал 1990 жылдары екі есеге қысқарды.
Нәтижесінде, Арал теңізінің деңгейі 23 метрге дейін төмендеп, оның су
айдыны 30-200 км-ге дейін қусырылды. Судың тұздылығы 40 пайызға дейін
артты. Оның үстіне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Арал теңізінің зерттелуі
Арал теңізі зерттелу тарихы, географиясы және игеру мәселелері
Арал теңізінің зерттелу тарихы
Каналды бетонмен каптап, жылына
Қазақстандағы ең ірі теңіздің қазіргі экологиялық ахуалы
Арал теңізінің зерттелу тарихы, экологиялық жағдайлары
Арал апаты
Солтүстік Арал теңізінің экологиялық күйі
Арал теңізінің қазіргі жағдайы
Арал дағдарысының себеп салдары
Пәндер