Нарықтық жүйенің сипаттамасы мен дамуы
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3
1 Нарықтық жүйенің теориялық мәні. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4
1.1Нарықтық жүйенің экономикалық мәні, сипаттамасы. . . . . . . . . . . . . .. 4
1.2Нарықтық жүйенің атқаратын қызметі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.3Экономикалық жүйелердің сипаттамасы, қызметі және ерекшеліктері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. . . . . . . . . . . . 10
2Қазақстан Республикасындағы нарытық жүйенің алатын орны. . . . . . . 13
2.1Қазақстан Рсепубликасының экономикасына жүйенің әсер ету ерекшеліктері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
2.2 Шет елдері мен Қазақстан Республикасының экономикасының нарықтық жүйедегі айырмашылықтары мен кемшіліктері. . . . . . . . . . . . .18
2.3Қазақстан Республикасының нарықтық жүйедегі қазіргі жағдайы. . . 24
3 Қазақстан Республикасындағы нарықтық жүйенің дамуы. . . . . . . . . . . 27
3.1 Елімізде нарықтық жүйенің дамуының жетілдіру жолдары. . . . . . . . 27
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32
Қолданылған әдебиеттер тізімі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
1 Нарықтық жүйенің теориялық мәні. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4
1.1Нарықтық жүйенің экономикалық мәні, сипаттамасы. . . . . . . . . . . . . .. 4
1.2Нарықтық жүйенің атқаратын қызметі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.3Экономикалық жүйелердің сипаттамасы, қызметі және ерекшеліктері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. . . . . . . . . . . . 10
2Қазақстан Республикасындағы нарытық жүйенің алатын орны. . . . . . . 13
2.1Қазақстан Рсепубликасының экономикасына жүйенің әсер ету ерекшеліктері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
2.2 Шет елдері мен Қазақстан Республикасының экономикасының нарықтық жүйедегі айырмашылықтары мен кемшіліктері. . . . . . . . . . . . .18
2.3Қазақстан Республикасының нарықтық жүйедегі қазіргі жағдайы. . . 24
3 Қазақстан Республикасындағы нарықтық жүйенің дамуы. . . . . . . . . . . 27
3.1 Елімізде нарықтық жүйенің дамуының жетілдіру жолдары. . . . . . . . 27
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32
Қолданылған әдебиеттер тізімі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
Кіріспе
Бұл курстық жұмыстық тақырыбы «Нарықтық жүйенің сипаттамасы мен дамуы».
Курстық жұмыс үш бөлімнен, кіріспе,қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде нарықтық жүйенің теориялық мәнін және атқаратын қызметтері мен қатар барлық экономикалық жүйелердің ерекшеліктерін қарастырып өттім.
Екінші бөлімде нарықтық жүйеденің елімізде алатын орны яғни экономикаға әсер ету жолдары мен шет елдері экономикасының нарықтық жүйеде қызмет етуінің біздің елмен салыстырып айырмашылықтары мен кемшіліктері туралы айттып өттім.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы нарықтық жүйенің одан әрі дамуы мен оны жетілдіру туралы жаздым.
Кез келген жүйенің экономикалық даму сипатын анықтау үшін «экономикалық жүйе» түсінігі қолданылады.
Экономикалық жүйе (грекше, systema – тұтас, бөлімдерден құралған) өзара байланысқан шаруашылық қатынастар мен белгілі бір тәртіпке келтірілген экономика элементтерінің жиынтығынан тұрады және экономиканы ұйымдастырудың нысаны болып табылады.
Басты міндеті – шектеулі өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану жолдары мен әдістерін табу. Экономикалық жүйе өміршеңдігінің басты себебі - ресурстардың салыстырмалы түрде шектеулі болуы. Яғни, барлық қоғамға тән бұл мәселе тиімді шаруашылық жүргізудің әдіс – тәсілдеріне негізделген экономикалық жүйе арқылы өз шешімін табады. Экономикалық жүйенің тиімділігі қойылған мақсаттарға жету деңгейімен анықталады.
Экономикалық жүйенің мақсаты – халықтың әл-ауқатын арттыру, оларды материалдық, рухани, әлеуметтік, ұлттық және басқа да құндылықтармен қамтамасыз етудің тиімді жолдарын енгізу. Сондықтан экономиканың тиімділігін арттыру үшін экономикалық жүйе бір тұрпаттан (типтен) екінші тұрпатқа өзгереді.
Экономиканың жүйелі сипатын ғылыми – теориялық тұрғыда қарастырған ағылшындық классикалық политэкономияның негізін салушы – А.Смит «Халықтар байлағының табиғаты мен себептері туралы» (1776 жылы жарық көрген) басты ғылыми еңбегінде ең алғаш рет осы тақырыпқа ашық талдау жасады
Бұл курстық жұмыстық тақырыбы «Нарықтық жүйенің сипаттамасы мен дамуы».
Курстық жұмыс үш бөлімнен, кіріспе,қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде нарықтық жүйенің теориялық мәнін және атқаратын қызметтері мен қатар барлық экономикалық жүйелердің ерекшеліктерін қарастырып өттім.
Екінші бөлімде нарықтық жүйеденің елімізде алатын орны яғни экономикаға әсер ету жолдары мен шет елдері экономикасының нарықтық жүйеде қызмет етуінің біздің елмен салыстырып айырмашылықтары мен кемшіліктері туралы айттып өттім.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы нарықтық жүйенің одан әрі дамуы мен оны жетілдіру туралы жаздым.
Кез келген жүйенің экономикалық даму сипатын анықтау үшін «экономикалық жүйе» түсінігі қолданылады.
Экономикалық жүйе (грекше, systema – тұтас, бөлімдерден құралған) өзара байланысқан шаруашылық қатынастар мен белгілі бір тәртіпке келтірілген экономика элементтерінің жиынтығынан тұрады және экономиканы ұйымдастырудың нысаны болып табылады.
Басты міндеті – шектеулі өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану жолдары мен әдістерін табу. Экономикалық жүйе өміршеңдігінің басты себебі - ресурстардың салыстырмалы түрде шектеулі болуы. Яғни, барлық қоғамға тән бұл мәселе тиімді шаруашылық жүргізудің әдіс – тәсілдеріне негізделген экономикалық жүйе арқылы өз шешімін табады. Экономикалық жүйенің тиімділігі қойылған мақсаттарға жету деңгейімен анықталады.
Экономикалық жүйенің мақсаты – халықтың әл-ауқатын арттыру, оларды материалдық, рухани, әлеуметтік, ұлттық және басқа да құндылықтармен қамтамасыз етудің тиімді жолдарын енгізу. Сондықтан экономиканың тиімділігін арттыру үшін экономикалық жүйе бір тұрпаттан (типтен) екінші тұрпатқа өзгереді.
Экономиканың жүйелі сипатын ғылыми – теориялық тұрғыда қарастырған ағылшындық классикалық политэкономияның негізін салушы – А.Смит «Халықтар байлағының табиғаты мен себептері туралы» (1776 жылы жарық көрген) басты ғылыми еңбегінде ең алғаш рет осы тақырыпқа ашық талдау жасады
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Алшынбай А. Нарық және баға белгілеу. Оқу құралы. «Экономика». Алматы, 2008ж
2. Байғожаұлы Е., Жатқанбаев. Экономикалық теория бойынша практикалық оқу құралы. Алматы, 2006ж
3. Жүнісов Б.А., Мәмбетов Ұ.Е., Байжомартов Ү. Нарықтық экономика негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1994ж
4. Кәрібаев К., Әубәкіров, Жатқанбаев Е., Қайжуаев Б., Есқалиев М., Досқалиев С., Жәйшібекова Ж. Экономикалық теория негіздері. Оқулық. «Санат». Алматы, 1998ж
5. Қашықов Ш., Нұрғалиев Ө. Экономикалық теория негіздері . Қарағанды, 1997ж
6. Мәуленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ., Экономикалық теория. Оқу құралы. «Экономика» Алматы, 2003ж
7. Темірбекова А. Экономикалық теория. Оқу құралы. «Экономика» Алматы, 2008ж
8. Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С. Жалпы экономикалық теория. Ақтөбе, 2004ж
9. Сапарбаев Ә.Ж., Мақұлов А.Т., Шәріпова Б.Д. Экономика негіздері сызбаларда және кестелерде. Оқу құралы. «Бастау». Алматы, 2008ж
10. Сахариевич С.С., Сембаевна С.А., Жаңа кезең экономикалық теориясы. Оқулық. «Дәнекер». Алматы, 2004ж
11. Сәбден О. ХХІ ғасырға қандай экономикамен кіреміз. «Қазақстан». 1997ж
12. Смағұлова Р.О., Мәдехонова Қ.Ә., Тұсаева Ә.Қ., Сатыбалдиева Ж.Ш. Қаржы, ақша айналысы және несие. Оқу құралы. Алматы, 2008ж
13. VI халықаралық жас ғалымдар мен студенттердің ғылыми – теориялық конференциялары, І бөлім. 16-17 сәуір, Ақтөбе – Орынбар – Астрахан 2009ж.
14. VI халықаралық жас ғалымдар мен студенттердің ғылыми – теориялық конференциялары, ІІ бөлім. 16-17 сәуір, Ақтөбе – Орынбар – Астрахан 2009ж.
15. Халықаралық конференция 18-20 қазан. Ақтөбе – Орынбор, 2007ж
16. Жас ғалымдар мен студенттердің ғылыми – теориялық конференциялары. Ақтөбе – Орынбор, 2004ж
17. Халықаралық конференция 14 – 16 сәуір. Ақтөбе – Орынбор, 2005ж
18. ІI халықаралық жас ғалымдар мен студенттердің ғылыми – теориялық конференциялары, 4 – 9 сәуір. Ақтөбе – Орынбор, 2010ж
19. Халықаралық конференция 13 – 15 қараша. Ақтөбе – Орынбор, 2009ж
20. ІIІ халықаралық жас ғалымдар мен студенттердің ғылыми – теориялық конференциялары, 10 - 11 сәуір. Ақтөбе – Орынбор, 2009ж
21. Қазақстан Республикасының Актілер жинағы
1. Алшынбай А. Нарық және баға белгілеу. Оқу құралы. «Экономика». Алматы, 2008ж
2. Байғожаұлы Е., Жатқанбаев. Экономикалық теория бойынша практикалық оқу құралы. Алматы, 2006ж
3. Жүнісов Б.А., Мәмбетов Ұ.Е., Байжомартов Ү. Нарықтық экономика негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1994ж
4. Кәрібаев К., Әубәкіров, Жатқанбаев Е., Қайжуаев Б., Есқалиев М., Досқалиев С., Жәйшібекова Ж. Экономикалық теория негіздері. Оқулық. «Санат». Алматы, 1998ж
5. Қашықов Ш., Нұрғалиев Ө. Экономикалық теория негіздері . Қарағанды, 1997ж
6. Мәуленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ., Экономикалық теория. Оқу құралы. «Экономика» Алматы, 2003ж
7. Темірбекова А. Экономикалық теория. Оқу құралы. «Экономика» Алматы, 2008ж
8. Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С. Жалпы экономикалық теория. Ақтөбе, 2004ж
9. Сапарбаев Ә.Ж., Мақұлов А.Т., Шәріпова Б.Д. Экономика негіздері сызбаларда және кестелерде. Оқу құралы. «Бастау». Алматы, 2008ж
10. Сахариевич С.С., Сембаевна С.А., Жаңа кезең экономикалық теориясы. Оқулық. «Дәнекер». Алматы, 2004ж
11. Сәбден О. ХХІ ғасырға қандай экономикамен кіреміз. «Қазақстан». 1997ж
12. Смағұлова Р.О., Мәдехонова Қ.Ә., Тұсаева Ә.Қ., Сатыбалдиева Ж.Ш. Қаржы, ақша айналысы және несие. Оқу құралы. Алматы, 2008ж
13. VI халықаралық жас ғалымдар мен студенттердің ғылыми – теориялық конференциялары, І бөлім. 16-17 сәуір, Ақтөбе – Орынбар – Астрахан 2009ж.
14. VI халықаралық жас ғалымдар мен студенттердің ғылыми – теориялық конференциялары, ІІ бөлім. 16-17 сәуір, Ақтөбе – Орынбар – Астрахан 2009ж.
15. Халықаралық конференция 18-20 қазан. Ақтөбе – Орынбор, 2007ж
16. Жас ғалымдар мен студенттердің ғылыми – теориялық конференциялары. Ақтөбе – Орынбор, 2004ж
17. Халықаралық конференция 14 – 16 сәуір. Ақтөбе – Орынбор, 2005ж
18. ІI халықаралық жас ғалымдар мен студенттердің ғылыми – теориялық конференциялары, 4 – 9 сәуір. Ақтөбе – Орынбор, 2010ж
19. Халықаралық конференция 13 – 15 қараша. Ақтөбе – Орынбор, 2009ж
20. ІIІ халықаралық жас ғалымдар мен студенттердің ғылыми – теориялық конференциялары, 10 - 11 сәуір. Ақтөбе – Орынбор, 2009ж
21. Қазақстан Республикасының Актілер жинағы
Кіріспе
Бұл курстық жұмыстық тақырыбы Нарықтық жүйенің сипаттамасы мен дамуы.
Курстық жұмыс үш бөлімнен, кіріспе,қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде нарықтық жүйенің теориялық мәнін және атқаратын қызметтері мен қатар барлық экономикалық жүйелердің ерекшеліктерін қарастырып өттім.
Екінші бөлімде нарықтық жүйеденің елімізде алатын орны яғни экономикаға әсер ету жолдары мен шет елдері экономикасының нарықтық жүйеде қызмет етуінің біздің елмен салыстырып айырмашылықтары мен кемшіліктері туралы айттып өттім.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы нарықтық жүйенің одан әрі дамуы мен оны жетілдіру туралы жаздым.
Кез келген жүйенің экономикалық даму сипатын анықтау үшін экономикалық жүйе түсінігі қолданылады.
Экономикалық жүйе (грекше, systema - тұтас, бөлімдерден құралған) өзара байланысқан шаруашылық қатынастар мен белгілі бір тәртіпке келтірілген экономика элементтерінің жиынтығынан тұрады және экономиканы ұйымдастырудың нысаны болып табылады.
Басты міндеті - шектеулі өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану жолдары мен әдістерін табу. Экономикалық жүйе өміршеңдігінің басты себебі - ресурстардың салыстырмалы түрде шектеулі болуы. Яғни, барлық қоғамға тән бұл мәселе тиімді шаруашылық жүргізудің әдіс - тәсілдеріне негізделген экономикалық жүйе арқылы өз шешімін табады. Экономикалық жүйенің тиімділігі қойылған мақсаттарға жету деңгейімен анықталады.
Экономикалық жүйенің мақсаты - халықтың әл-ауқатын арттыру, оларды материалдық, рухани, әлеуметтік, ұлттық және басқа да құндылықтармен қамтамасыз етудің тиімді жолдарын енгізу. Сондықтан экономиканың тиімділігін арттыру үшін экономикалық жүйе бір тұрпаттан (типтен) екінші тұрпатқа өзгереді.
Экономиканың жүйелі сипатын ғылыми - теориялық тұрғыда қарастырған ағылшындық классикалық политэкономияның негізін салушы - А.Смит Халықтар байлағының табиғаты мен себептері туралы (1776 жылы жарық көрген) басты ғылыми еңбегінде ең алғаш рет осы тақырыпқа ашық талдау жасады
1 Нарықтық жүйенің теориялық мәні
1.1 Нарықтық жүйенің экономикалық мәні, сипаттамасы
Кез келген жүйенің экономикалық даму сипатын анықтау үшін экономикалық жүйе түсінігі қолданылады.
Экономикалық жүйе (грекше, systema - тұтас, бөлімдерден құралған) өзара байланысқан шаруашылық қатынастар мен белгілі бір тәртіпке келтірілген экономика элементтерінің жиынтығынан тұрады және экономиканы ұйымдастырудың нысаны болып табылады.
Басты міндеті - шектеулі өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану жолдары мен әдістерін табу. Экономикалық жүйе өміршеңдігінің басты себебі - ресурстардың салыстырмалы түрде шектеулі болуы. Яғни, барлық қоғамға тән бұл мәселе тиімді шаруашылық жүргізудің әдіс - тәсілдеріне негізделген экономикалық жүйе арқылы өз шешімін табады. Экономикалық жүйенің тиімділігі қойылған мақсаттарға жету деңгейімен анықталады.
Экономикалық жүйенің мақсаты - халықтың әл-ауқатын арттыру, оларды материалдық, рухани, әлеуметтік, ұлттық және басқа да құндылықтармен қамтамасыз етудің тиімді жолдарын енгізу. Сондықтан экономиканың тиімділігін арттыру үшін экономикалық жүйе бір тұрпаттан (типтен) екінші тұрпатқа өзгереді.
Экономиканың жүйелі сипатын ғылыми - теориялық тұрғыда қарастырған ағылшындық классикалық политэкономияның негізін салушы - А.Смит Халықтар байлағының табиғаты мен себептері туралы (1776 жылы жарық көрген) басты ғылыми еңбегінде ең алғаш рет осы тақырыпқа ашық талдау жасады. Одан кейінгі экономикалық жүйе туралы ғылыми көзқарастар Д.Рикардо (1817ж), Ф.Лист (1841ж), Дж.С.Милль (1848), К.Маркс (1867ж), К.Менгер (1871ж), А.Маршалл (1890ж), Дж. М.Кейнс (1936ж), П.Самуэлсон (1951ж) еңбектерінде орын алды.
(Экономикалық жүйенің даму бағыты туралы қарама - қарсы көзқарастардың тұжырымы бойынша:
1. Жүйе оның барлық элементтерінің біртұтастылығы мен біркелкілігі арқылы дамиды. Әртүрлі экономикалық жүйелер өзара экономикалық тепе - теңдік күйде өмір сүреді, бірақ ұзақ мерзімде бар жүйе екіншісін ығыстыру арқылы өзгеріске ұшырайды. Бұл қоғамдағы реформалық өзгерістерді сипаттайтын теориялық көзқарас.
2. Әртүрлі экономикалық жүйелердің бір кезеңде өмір сүруі бірін - бірі толықтырады және экономикалық өсу мен экономикалық жүйенің сапасын арттырады. Қазіргі конвергенция теориясы бойынша әртүрлі экономикалық жүйелер өздерінің дамуы мен жетілуі нәтижесінде бірігуі арқылы жаңа экономикалық жүйені туындатады.
Мұндай кереғар көзқарастар экономикалық жүйенің қайшылықта дамитынын, үнемі өзгерісте болатынын сипаттайды. Көптеген дамыған елдерде меншікті ұлттандыру - мемлекет иелігінен алумен, жаппай жоспарлау - одан бас тартумен, орталықтандыру - орталықсыздандырумен ауыстырылады.
Экономикалық жүйенің қасиеттері: оның біртұтастығы, жүйелілігі, тұрақтылығы, орнықтылығы, өзгергіштігі, қозғалғыштығы, қарама - қайшылығы.
Қоғамның даму процесінде қарама - қайшы мүдделердің орнын алуы маңызды рөл атқарады. Экономикадағы басты қайшылықтар: өндіру мен тұтыну; материалдық және рухани қажеттіліктердің өсуі мен оларды қанағаттандыру мүмкіншіліктері; жинақтау мен тұтыну; және тағы басқалары. Қоғамның экономикалық дамуын тежеуші басты қайшылық - нарықтық және мемлекеттік өндірістің сипаты және өндіріс нәтижелерін иемдену.
Экономикалық жүйе - бұл өзінің алдында тұрған экономикалық: не өндіру керек, қалай өндіру керек, кім үшін өндіру керек деген мәселелерін шешу үшін қоғамды ұйымдастыру тәсілі
Экономикалық тиімділік - алынатын нәтижелер мен өндіріске жұмсалатын шығындар арасындағы қатынас.
Экономикалық жүйенің сипатты белгілері:
1) экономикалық жүйені құраушы бөлшектердің біртұтастылығы;
2) экономикалық жүйедегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің материалдық - заттай өзара тәуелдігі;
3) экономикалық жүйе құрылымының күрделілігі
Экономикалық жүйенің әрбір элементі өзінше ішкі жүйені қалыптастырады. Мысалы, қазіргі өндіріс екі ішкі жүйеден: материалдық және материалдық емес өндіріс сфераларынан құралған.
Экономикалық жүйенің өндірістік мүмкіншіліктері пайдаланылатын ресурстардың сиректігіне байланысты шектеледі. Сондықтан қоғамның алдында таңдау мәсіелесі туындайды. Яғни, сирек кездесетін қымбат ресурстардың орнына жеткілікті әрі арзан ресурстарды пайдаланып, аз шығынмен көп пайда алатиын тиімді жүйені таңдау
Экономикалық жүйеде қызмет ететін шаруашылық субъектісі өз таңдауын жүзеге асыру үшін қажетті ақпарттарға ие болуы тиіс және не өндіру? Қалай өндіру? Кім үшін өндіру? Керек деген экономиканың үш негізгі міндеттерін шешу тәсілін кез - келген қоғамға тән ақпарттық жүйе анықтайды. Шаруашылық іс - әрекетте әрбір субъектінің өз жоспары, талғамы, артықшылық беруі және өндіріс әдістері туралы көзқарастары болатындықтан, таңдауды үйлестіруді кім және қалай жүзеге асырады деген сұрақ туындайды.
Экономикалық теорияда үйлестірудің екі түрлі тәсілі қарастырылады.. ішкі немесе табиғи тәртіп және сатылы тәртіп.
1.Табиғи тәртіп бойынша қажетті ақпарттар баға арқылы алынады. Ресурстар мен өндірілген игіліктердің бағалары шаруашылық субъектілеріне қай бағытта әрекет ету қажеттігін көрсетеді. Яғни, не, қалай, кім үшін өндіру керектігін анықтайды
2.Нарықтық қатынастардың шекарасы ұлғайған сайын, көптеген шаруашылық субъектілердің ресурстар, шығындар, пайда көлемі туралы толық ақпарат алуы қиындайды, өйткені ресурстар, талғамдар және тұтынушылардың артықшылықтары туралы ақпараттар шашыраңқы болады. Мұндай жағдайда баға мен балама шығындардың өзгерісі адамдардың экономикалық таңдауын үйлестіреді.
3.Ақпарат алудың екінші тәсілі - орталықтан орындаушыға (өндірушіге) бұйрық, тапсырма түрінде жоғарыдан төмен қарай берілетін сатылы тәртіп жүйесі. Бұл жүйеде шаруашылық субъектілердің ақпараттар алуы, қызмет ету бағыттарын анықтауы дербес, еркін таңдау арқылы емес, биліктегі өкілетті органдардың шешімдері арқылы жүзеге асырылады. Сатылы тәртіп жүйесіне мысал ретінде, бұрынғы Кеңес елдеріндегі мемлекеттік жоспарлаудың (қандай бағада, не, қалай өндіру, ресурстарды қайда бөлу?) бұйрықпен орындалғанын айтуға болады.
Экономикалық жүйе келесідей белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Меншік нысаны мен экономикалық әрекетті басқару, бағдарлау тәсіліне байланысты:
- дәстүрлі экономикалық жүйе.
- орталықтан басқарылатын жоспарлы экономикалық жүйе (командалық - әкімшілдік немесе тоталитарлық).
- нарықтық экономикалық жүйе.
- аралас экономикалық жүйе.
2. Өркениет типтерінің даму нәтижелері ретінде экономикалық жүйе:
- дәстүрлі - қоғамдағы экономикалық қатынастар әдет-ғұрыптарға негізделеді. Өндіріс әдісі, көзқарастар, мәдениет, қоғамдық нормалар және тағы басқа ұрпақтан - ұрпаққа мұраға қалып отырады.
- либералды - қоғамның дамуы үшін тиімділікке жетуге ұмтылыс басым және жеке тұлғаның бастамашылығына ешқандай кедергілер жоқ (қазіргі индустриалдық қоғам)
- аралас - бірінші және екінші типтердің элементтерінен құралады.
3. Сыртқы экономикалық байланыстардың сипатына байланысты:
- жабық экономикалық жүйе - шаруашылық іс - әрекеттер белгілі бір шеңбер көлемінде, тұйықталған күйде жүзеге асырылады (натуралды шаруашылық).
- ашық экономикалық жүйе - басқа елдердің өндірістік бірліктерімен экономикалық байланыстар үнемі ұлғайып отырады (натуралдық шаруашылық).
Қоғамдық - экономикалық формация тарихи материализмнің негізгі категориясы. Оның күрделі жүйеленген сатылы құрылымы бар. Қоғамдық экономикалық формацияны құрылымдық элементтер - өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар.
Дамудың белгілі бір деңгейіндегі өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың қозғалысының біртұтастығы мен әрекеттесуі өндіріс әдісін құрайды. Өндірістік қатынастардың жүйесі базис ретінде көрінеді, оның үстіне қондырма бой көтереді. Қондырма - саяси, құқықтық, идеологиялық, ұлттық, отбасылық және басқа қоғамдық қатынастар мен институттар жиынтығын сипаттайды, яғни қоғамның саяси құрылымы. Қондырманың негізгі нысаны - мемлекет. Әлеуметтік - экономикалық формация - қондырмасы бар тарихи айқындалған өндіріс әдісі немесе олардың өзара бірлесіп, әрекеттесуінің нәтижесі. Адамзат дамуының табиғи - тарихи жолы әлеуметтік - экономикалық формацияның жүйелі ауысуынан көрсетеді. Оларға: алғашқы қауымдық құрылыс, құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік және коммунистік әлеуметтік - экономикалық формациялар жатады.
Қазіргі даму бастаулары туралы ғылыми көзқарастар бойынша жүйенің жоғарғы деңгейдегі өсуі ұйымдастыру мен жүйенің біртұтастығы арқылы жүзеге асады. Ал жүйедегі қарама - қайшылық оның тиімді дамуы үшін кедергі болып табылады. Адам мен табиғат арасында қайшылық жоқ, олардың арасындағы қатынастарды үйлестіруге қабілетті ұжымдық іс - әрекетті ұйымдастыру дамуға жағдай жасайды.
Артта қалған қоғамдық қатынастарды біртіндеп жетілдіруге, сондай-ақ даму диалектикасының әр елде әртүрлі болуына салт - дәстүрлер, мәдениет, дін, ұлттық психология және тағы басқалары орыны ерекше.
Экономикалық әрекеттердің әмбебап әрі өте тиімді әдісі ретінде нарық, қоғамды дамытуда жаңа факторлардың әсеріне бейімделуге тиіс. Бұл экономикалық субъект ретінде мемлекеттің реттеушілік рөлінің артуымен байланысты.
1.2 Нарықтық жүйенің атқаратын қызметі
Қоғамдық өндіріс процесінде қоғамдық өнімнің нақтылы қозғалысы сан мындаған шаруашылық байланыстары арқылы жүреді. Олар кәсіпорындардың, салалардың, аймақтық кешеннің, халық шаруашылығының экономикалық қан тамырлары іспетті, осы байланыстар арқылы өндірістің қан айналымы жүзеге асырылады.
Жалпы нарық мәселесі төңірегінде осы күнге дейінгі айтыстар толастамай келеді. Экономикалық әдебиеттер мен зерттеулерде нарық деген терминнің мәні осы күнге дейін толық ашыла қоймады. Көпшіліг нарықтық қатынасты стихиялық күштер үстемдік етін ұйымдастырылмаған, у - шуы көп кәдімгі базармен теңесе, ал енді біразы нарықты экономиканы барлық ауруынан тез жазатын керемет дәрі деп те, немесе осы салада орын алып отырған олқылықтар мен қайшылықтарды тез реттейтін керемет күш деп те дәріптеуде.
Саяси экономикалық мағынада нарықты айырбас қатынасын білдіретін экономикалық категория деп қарайды. Ол экономикалық қатынастар жүйесінде ұдайы өндіріс процесінің маңызды сатысы, айырбасты сипаттайды. Сонымен, нарық тауарлы өндірістің құрамды компоненті, тауарлы өндіріс пен айналыстың заңдарына сүйенетін айырбас процесі. Нарық - тауар мен ақша айналысы қатынастарының жиынтығы.
Экономикалық дамудың объективті жағдайы нарықты және оның категорияларын өмірге әкеледі. Көп уақыт бойы біздің елімізде әкімшілдік - әміршілдік әдістің үстем етуі нарықтың дамуына тежеу салды. Соңғы жылдары басқарудың экономикалық әдісіне көшу нарықтық айырбасқа кең жол ашып отыр.
Нарықтың атқаратын басты қызметтеріне өндіріс пен тұтынудың арақатынасын реттеу, ұдайы өндірістің үйлесімділігін қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасында нарықтық экономика жүйесі жедел жаңаруда. Осыған байланысты дамыған елдерде қолданылатын моделдердің ерекшеліктері мен тиімді жақтарын зерттеу маңызды.
Кез келген экономикалық жүйе мен онң даму бағыттары мына жағдайларға тәуелді:
- географиялық:
- табиғи ресурстармен қамтамасыз етілуіне;
-тарихи даму шарттарына;
- елдің әдет - ғұрып, салт - дәстүріне
- өндіргіш күштердің дамуына;
- қоғамның әлеуметтік ортасына.
Барлық нарықтық модельдерге тән ортақ белгілер:
- меншік нысандарының көптеге түрлерінің болуы;
- бағаның еркін қалыптасуы;
- еркін бәсекенің дамыған жүйесі;
- дамыған кәсіпкерлік қызмет;
- экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесінің болуы.
Қазіргі әлемдік экономикада нарықтық экономиканың жеті моделін ерекше бөліп қарастырады.
1. Американдық немесе либералды модель.
Оның ерекшеліктері:
1) мемлекеттік меншіктің үлесі аз
2) экономикадағы мемлекеттіі реттеуші рөлі төмен
3) ірі бизнестің жан жақты дамуы
4) бай мен кедей адамдардың өмір сүру деңгейіндегі үлкен алшақтық
5) жалақы мөдшеріндегі үлкен алшақтық
6) кедей толық топтарының өмір сүру жағдайларының орташа болуы.
2. Жапондық модель.
Жапондық модельдің ерекшеліктері:
1) ұлттық экономикалық негізгі даму бағыттарына мемлекеттік араласудың деңгейі жоғары.
2) экономиканы тұрақтандыру мен тиімділігін жоғарылату үшін 30 жылға арналған стратегиялық жоспар, қорғаныс күштерін дамыту және күшейту үшін 5 жылдық жоспар қолданылады.
3) ортақ мүдделерге сай бірігу, басқару мен шешім қабылдауға жұмысшыларды құрастыру механизмдері іске қосылған
4)фирмаларда өмір бойы жұмысқа қабылдау кеңінен тараған.
5) жалақы деңгейіндегі айырмашылық шамалы
6)модель әлеуметтік бағдарланған. Мемлекет әлеуметтік теңсіздікпен күрес жүргізеді, жұмыссыздардың, зейнеткерлердің, еңбекке жарамсыз адамдардың әлеуметтік құқықтарын қорғалуын қадағалау
7)жұмсшылардың әлеуметтік мәселелерін шешу міндетті корпорациялар мен бірлестіктерге де жүктелген.
3. Неміс моделі. Ол өзінің әлеуметтік - экономикалық мазмұны бойынша жапон моделіне жақын. Әлеуметтік нарықтық экономиканың немістік моделінің негізін салушы, басты идеологы Л.Эрхард.
Неміс моделінің ерекшеліктері:
1)мемлекеттің экономикаға әсері үлкен, әсіресе әлеуметтік мәселелерді шешуде оның орны ерекше. Германиядағы әлеуметтік міндеттемелердің елеулі бөлігін мемлекет өз мойнына алады: тегін медицияна, білім беру және тағы басқалары
2) ХХ ғасырдың 70 жылдары Германия ең алғашқылардың бірі болып негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді таргеттеу қағидасын енгізді. Әлеуметтік әріптестік қағидасы жүзеге асырылады. Ол бойынша кәсіпорын жұмысшылары мен месі тең құқықты әріптес болып табылады.
4. Швед моделі. Кейде швед моделін социяализмнің екінші үлгісі деп те атайды. Швед елі өмір сүру деңгейі мен азаматтардың құқықтарын қамтамасыз етудің жоғары деңгейімен ерекшеленеді. Мемлекет экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету мен табыстарды қайта бөлуде белсенді қызмет етеді. Бұл моделдің ерекшеліктері:
1) әлеуметтік бағдарланған нарықтық экономика.
2) мүлік теңсіздігі өте төмен
3) халықтың қорғансыз топтарына көмек жоғары
5. Француз моделі модель американдық және неміс экономикасының ерекшеліктерін қамтиды. Мұнда мемлекеттің реттеуші рөлі жоғары. Францияда 1947 жылдан бастап 5 жылдық индикативті жоспарлау жүзеге аса бастады. Мемлекеттік жоспарлаудың ерекше үлгісі ретінде франциялық жүйе нәтижелі болып табылады. Моделдің өзіне тән рекшеліктері:
1) халық шаруашылығында мемлекеттік кәсіпкерліктің үлесі ауқымды.
2) капиталдың қолдану процесінде мемлекеттің кеңінен араласуы
6. Оңтүстік Кореялық модель. өз экономикасын дамыту процесіне осы модельді қолдану арқылы қысқа мерзім ішінде экономикасы нашар елдің индустриалд дамыған елге айналды. Моделбдің ерекеліктері: мемлекеттің экономиканы реттеуші ролі басым. Ол келесі тетіктер арқылы жүзеге аысрылады:
1) экономикалық дамуды жоспарлау
2) ұзақ уақыт бойы қаржы - несиелік сферада мемлекттің монополиялық үстемдігі
3) отандық өндірушілерді қолдау мақсатында экспорттық тауарларды ынталандыру, импортты шектеу.
7. Қытай моделі. Қытай экономикасын реформалау ауыл шаруашылығынан басталады. Шарашылық жүргізу жүйесін өзгерту шаруа қожалықтары өндірген өнімнің бір бөлігі салық, екінші бір бөлігі жергілікті билік органдарының қорына берледі. Қалғаны мемлекеттік жоғары бағамен немесе нарықта сатылады.
Шағын шаруашылық қаржылық, техникалы, технологиялық мүмкіншіліктері төмен болғандықтан, шаруа қожалықтарын кооперациялардың әртүрлі нысандарына біріктіру жүзеге асырылады.
1.3 Экономикалық жүйелердің сипаттамасы, қызметі және ерекшеліктері.
Экономикалық жүйе - бұл экономикалық процестер жиынтығы, ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қоғамда жүзеге асады. Экономиканы ұйымдастыру бойынша экономикалық жүйені келесідей топтау болады.
Жабық экономика - барлық шаруашылық әрекеттер тек мемлекет шеңберінде жүргізіледі, ішкі тұтынумен шектеледі, шетелдермен қатынас болмайды.
Ашық экономикалық жүйе - халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне экономика белсенді түрде қатысады, ұлттық валюта мен қатар шетелдік валюта қолданылады.
1. Меншік қатынастарының формалары бойынша:
1.1. Дәстүрлі жүйе - ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырған дәстүр мен салт бойынша қатынастар қалыптасады.
1.2.Әкімшілік - әміршілік экономика орталықтанған жоспарлау арқылы барлық ресурстар мен өндіріс факторлары мемлекеттің қолында болып, мемлекеттік меншіктің үстемділігі жүргізіледі.
1.3. Нарықтық экономика - меншікке, бәсекеге негізделеді
1.4. Аралас экономика - мемлекет пен нарық механизмдерінің араласуы арқылы экономиканы реттеу жүзеге асады.
Дәстүрлі экономиканық жүйенің сипаттамасы:
1. Өндіріс, бөлу және айырбас дәстүр, салтқа негізделеді.
2. Өндірістің дамуы мен әлеуметтік - экономикалық даму ең нашар деңгейде.
3. Техникалық прогресс шектеулі.
4. Халық санының дамуы өнеркәсіп өндірісінің өсуі деңгейінен тұрақты түрде артып отырады.
5. Сыртқы қаржылық қарыз өте күрделі
6. Мемлекет пен қарулы күштердің ролі өте жоғары.
Әкімшілік - әміршілік экономиканың жүйенің сипаттамасы:
Әкімшілдік-әміршілдік жүйеге бұрынғы советтер одағы шығыс Европа елдері мен бірқатар мемлекеттер жатады. Бұл жүйенің ерекшелігі барлық экономикалық ресурстарға және өндірілген өнімдерге қоғамдық, шын мәнінде мемлекеттік меншіктін болуы.
Экономиканың жоғарыдан басқарылуы, яғни экономиканың монополиялануы мен әкімшілік түрде ұйымдастырылуы, халық шаруашылығының орталықтан жоспарлануы.
Ерекшеліктерін нақты төмендегідей бөлуге болады.
1. Өндіріс құралдарына мемлекеттік меншік.
2. Экономикада орталықтанған жоспарлау
3. Өндірушілердің монополист ретінде көрінуі.
4. Орталықталынған ресурстар қоры
5. Өндіріс нәтижесіне деген әрбір өндіріске қатысушының жеке ынталығының болмауы.
Таза нарықтық экономикалық жүйенің сипаттамасы:
Таза нарықтық экономика жүйесі - таза нарықтық экономика жағдайындашаруашылық механизмі айтарлықтай өзгереді. Басқа экономикалық жүйелерге қарағанда нарықты экономика өзінің икемділігімен ерекшеленеді. Ол ішкі және сыртқы жағдайлардың өзгеруіне байланысты қайта құрылып, оларға бейімделіп отырады.
Алайда таза нарықтық жүйеде мемлекеттін ролі шектеледі. Кейбір әлеуметтік маңызы бар мәселелер толық шешемін таба алмайды.
Нарықты экономиқаға тән қасиеттер:
1. Өндірістік өнімдер мен ресурстарға жеке меншіктін болуы.
2.Халық шаруашылығын (экономиканы) еркін бәсекеге негізделген нарықтық механизм арқылы реттеу мен басқару
3.Қоғамда өз өнімдерін еркін сата алатын дербес өндірушілер мен өнімдерді таңдау арқылы еркін сатып ала алатын тутынушылардың болуы.
Аралас экономикалық жүйенің сипаттамасы:
Қазіргі кезде көптеген елдерде аралас экономикалық жүйелі пайдалану дұрыс деп есептейді. Оның негізгі ерекшелігі:
1. Мұндай жүйеде мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншік орын алады.
2. Халық шаруашылығын ұйымдастыру мен басқару әдісі тек таза нарықтық механизмге ғана негізделіп қоймай мемлекеттік реттеу мен толықтырылады.
Сондықтан нарықты экономика жағдайында мемлекеттін ұлттық жәнесалалық бағдарламаларынан бас тартуға болмайды.
Экономикасы дамыған елдер осы уақытқа дейін дәстүрлі экономика жүйесі сақтануда. Дәстүрлі экономика артта қалған технологияға қол еңбегіне және ұлттық шаруашылықтың әртүрлілігіне негізделген. Кейбір елде қауымдық шаруашылық пен натуралды өндіріске негізделген натуралды қауымдық жүйе түрі сақталуда.
Нарықтық экономикаға өтудің Қазақстан республикасындағы басты міндеттері мыналар:
1. Мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу мен жекешелендіру.
2. Қазақстандық кәсіпкерлердің әлеуметтік жігінің қалыптасуы (еңбекке қабілетті тұрғындардың жалпы санының 10-15% қамту).
3. Нарықтық инфрақұрылымның қалыптасуы, басты нәрсе - тауар мен қор биржасы және басқа да әртүрлі нарықтық құрылуы.
4. Бәсекелестік пен кәсіпкерлікті дамыту мақсатымен экономиканы монополиясыздандыру.
5. Бағаны либерализациялау, сұраныс пен ұсыныс негізінде нарықтық сипаттағы бағаға көшу.
6. Экономиканың қаржылық тұрақтануы.
7. Өтпелі кезеңде тұрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесін мықты қамтамасыз ету.
2 Қазақстан Республикасындағы нарытық жүйенің алатын орны
2.1 Қазақстан Рсепубликасының экономикасына жүйенің әсер ету ерекшеліктері
Нарықтық қатынастардың Қазақстан Республикасында қалыптасуының ерекшелігі көптеген факторлармен байланысты түсіндіріледі: ұлттық, әлеуметтік - демографиялық, ғылыми - техникалық, ұйымдық - құрылымдық, табиғи - шикізаттық, табиғи - климаттық және географиялық сипаттармен.
Біріншіден, өтпелі экономиканың ерекшелігі сонда, Қазақстан өтуді тұтастық шеңберінде, егемендікте және өз мемлекеттілігінде жүзеге асырады.
Екіншіден, экономиканың өтуін Қазақстан алғашқы рет әлемдік практикада әкімшілдік - әміршілдікпен ғана емес, сондай - ақ қоғамдық меншіктегі жоспарлы экономикалық жүйеден, жеке және аралас меншік түріне негізделген нарыққа өтуді жүзеге асырды. Әкімшілік - әміршілдік экономикадан нарыққа өтудің халықаралық тәжірибесі Жапония мен Оңтүстік Кореядағы басқарудың әкімшілдік - әміршілдік элементін қолданғандығы қажет нәрсе. Бірақ көзді жұмып қойып, ұлттық құндылық пен дәстүрді ескермей жат елдің тәжірибесін көшіре салу, экономиканы реформалауға толық мүмкіндік жасамайды. Сондықтан, әлемдік өркениеттіліктің біздің ұлттық құндылығымызбен дәстүрімізге сай болатындай тенденциясына бағыт ұстағанымыз жөн.
Үшіншіден, Қазақстанның территориялық - географиялық жағдайы - өркениеттіліктің батыс пен шығысты қосатын ерекше орыны болып табылып, өткелі кезеңдегі экономикаға айрықша әсер етеді.
Төртіншіден, Қазақстан Республикасындағы экономиканы реформалау созылған экономикалық дағдарыс жағдайында өтуде.
Ол КСРО-ның ыдырауымен, бұрынғы жалпы одақтық халық шаруашылығы кешенінің экономикалық байланыстарының үзілуімен түсіндіріледі. Жалпы одақтық экономикамен интеграциялық елдерде болған, еліміздің қауқарлы ғылыми - техникалық, өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы әлеуеті талап етілмей қалды.
Бесіншіден, өнеркәсіптегі мемлекеттік сектор негізінен ірі кен - байыту, металлургиялық, химиялық және химия - мұнай кәсіпорындарынан тұрады. Ауыл шаруашылығында ірі кәсіпорындар - совхоздар көп болды. Республикада олар - 2059-ға жетіп, барлық ауыл шаруашылығы кәсіпорынның 75% құрады. Қазақстан совхоздары ТМД-ғы ең ірі болып келіп, олардың әрқайсысы орташа алғанда 15 мың шамасынан аздау егіс көлемі және 16 мыңнан астам ірі қара мал басы болды. Осындай ерекшеліктер осы аядағы жекешелендіру сипатына әсер етпей қоймады.
Жекешелендіру тек қана үшінші кезеңде ғана аяқтала бастады. Сондай ақ жекешелендіру мен өндіріс өнеркәсіптегі сияқты ауыл шаруашылығында шет ел инвесторларының қатысуымен жүзеге асты.
Реформалау парктикасы көрсеткендей, Қазақстан Республикасы таңдап алған бағыт - аралас әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономиканы қалыптастыру - республиканың өзіндік жағдайын, өзінің моделін құру факторын көбірек ескереді. Қазақстан ары қарай реформаны жүргізгенде басқа елдің өтпелі экономикадағы әлсіздігі мен жетістіктерін ескере отырып, нарықтық экономиканың өзіне тән ұлттық моделін құрады.
Қазіргі заманғы нарық экономикасының жағдайында бірнеше қызметті алып жүретін мемлекетсіз іс жүргізу мүмкін емес. Нарықтың өзінің атаулы сипатына қарамастан , қоғам алдында тұрған міндеттерді шешуге қабілетті, жақсы қалыптасқан тетіктері бар. Бұл бірақ, мемлекет атқаруға тиісті рөлді теріске шығармайды. Нарық экономикасын мемлекеттік реттеудің қажеттілігі бірде - бір кәсіпкер шешуге қабілетті емес, сондай проблемалардың пайда болуымен байланысты: қоршаған ортаның ластануы, жаппай жұмыссыздық, инфляция, кезеңдік толқулар және тағы басқалары.
Мемлекеттік реттеудің мақсаты, мемлекеттің барлық экономикалық саясаты тәрізді, үш деңгейге бөлінеді. Жоғары мақсаты: барлық қоғамның ең жоғары игі жағдайына жету. Екінші деңгей - негізгі мақсаттар тобы. Үшінші деңгей - қолданбалы мақсатттар: экономикалық өсу, жұмыспен толық қамтылу, бағаның тұрақты деңгейі, ұлттық валютаның тұрақтылығы және сыртқы экономикалық тепе - теңдік.
Мемлекеттің экономикадағы рөлі оның қызметінде нақтыланады. Бұл қызметтер айтарлықтай көпжақты, оның ішнде ең маңыздысы мыналар:
1. Экономиканың құқықтық негіздерін дайындау және бекіту, яғни мемлекет парламент пен үкіметтік құрылымдар негізінде кәсіпорындар мен рыноктағы тұрғындар арасындағы ойын ережесін анықтайды.
2. Макроэкономикалық дамудың басымдылығын анықтау, яғни, мемлекет бүгінгі күні ел үшін не маңызды, ол қанша ресурстарды қажет ететінін, қайтарымы қаншалықты тез болатынын, қабылдаған шешімдердің әлеуметтік, экологиялық, микрошаруашылықтық нәтижелері қандай болатынын анықтайды.
3. Әлеуметтік құндылықтарды орындау, негізгі өтетін жері үдерісті салық салу болып табылатын жеке табыстарға салық салу, табыстарды қайта бөлу және трансферттік төлем жүйесін жүзеге асыру.
4. Қоғамдық игіліктерді өндіру, өйткені, рынок кейбір жағдайға қорғаныс мақсатындағы тауарларды өндіруді қамтамасыз етуге қабілетсіз болған кейбір жағдайда, құқық қорғау органдарын, жол құрылысын және тағы басқаларын дамыту.
5. Сыртқы әсерлерге өтемақы. Сыртқы әсерлер деп игілікті өндіру мен пайдалануға байланысты, ол осы рыноктық мәміленің қатысушысы емес, адамның үлесіне тиген пайда мен шығындар аталады.
6. Трансакциялық шығындарды азайту. Трансакциялық шығындар - бұлар өндіріспен емес, оған ілеспелі шығындармен байланысты.
7. Экономикалық қызметті реттеу: экономикалық өсуді ынталандыру қызметі мен тұрақтандыру қызметі.
Батыстың Экономикс оқулығында бұл барлық қызметтер үш жаһандық қызметтерге түйіндестірілген - тиімділік, әділдік, тұрақтылық.
Мемлекеттік реттеудің құралдары:
1. құқықтық реттеушілер.
2. әкімшілік реттеушілер
3. экономикалық реттеушілер
4. институциялық реттеушілер.
Институтционалдандырудың пайда болуы мыналар болып табылады:
oo мемлекет өкіметінің атқарушы құрылымының қалыптасуы;
oo мемлекеттік меншік объектілерін құру және сақтау;
oo экономикалық бағдарламалар мен экономикалық болжауды әзірлеу;
oo экономика бойынша зерттеу орталықтарын, экономика ақпараттары институтын, өнеркәсіптік сауда палатасын, әр түрлі экономикалық кеңес пен одақтарды қолдау;
oo кеңесшілердің экономика проблемалары бойынша сарапшылар кеңесі институтының қызметін қамтамасыз ету;
oo кәсіпкерлер мен кәсіптік одақтарды құқықтық және ақпараттық қолдау, өзара іс - қимылдың ұтымды нысаны;
oo экономикалық бірігуге қатысу, экономика мәселелері бойынша халықаралық кездесулерді ұйымдастыру.
Мемлекеттік реттеудің әдістері тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелейге - әкімшілік - құқықтық реттеу, қоғам өмірінің маңызды аясын басқару, мемлекеттік бағдарламалар, мемлекеттік нвестициялар және мемлекеттік тапсырулар. Жанамаға - қаржылық саясат, қаржы - несиелік саясат, инвестициялық саясат, әлеуметік саясат, сыртқы экономикалық саясат жатады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу моделі нысаныда мынаны келтіруге болады:
1. Экономикалық тиімді мемлекет. Американдық мемлекеттің тиімділігін ұлттық экономиканың қауіпсіздігін қамтамасыз етуде көрінеді. Мемлекеттің экономикалық рөлі ұлттық экономика қызметінің сыртқы және ішкі жағдайларын қамтамасыз етуге қатысу деңгейінде байқалады.
2. Француздық индикативтік жоспарлау. Францияда индикативтік жоспарлар макрореттеу құралының ішіндегі бірден бір сипатты нысаны ретінде өзінің тиімділігін дәлелдеді. Индикативтік жоспарлау жүйесі халық шаруашылығындағы мемлекеттік меншіктің жоғары үлесіне сүйенеді.
3. Швед моделі ұлттық табыстың елеулі бөлігінен аз қамтамасыз етілген тұрғындарды қамтамасыз ету пайдасына қайта бөлу арқылы елеулі мүліктік теңсіздікті жұмсартуға бағытталған күшті әлеуметтік саясатпен ерекшеленеді. Мемлекеттің рөлі меншіктің шағын үлесіне ие бола отырып, оның ЖҰӨ-нің елеулі бөлігін әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсауымен болуы анықталады. Мұндай моделдің қызмет етуі салық салудың тек жоғары мөлшері жағдайында ғана болуы мүмкін.
Өтпелі экономикада мемлекеттік реттеу мынаған бағытталуы керек:
oo макроэкономикалық тұрақтандыру;
oo меншікті мемлекет қарамағынан алу және жекешелендіру;
oo нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру;
oo экономика құрылымын қайта құру;
oo экономиканы монополиядан айыру және бәсекелестікті қолдау;
oo тұрғындарды экономикалық қорғаудың мекен жайлық жүйесіне көшу;
oo сыртқы экономикалық қызметті ырықтандыру.
Бұл міндеттерді шешу нарықтық қатынастардың қалыптасуына көмектесетін , оны тікелей және жанама реттеуге көмек беретін, жаңа заңдық - нормативтік актілерді дайындау мен жүргізуге негізделген.
Қазақстанда ХХ ғ. 90-жылдары нарықтық экономикаға өту экономиканы елеулі ырықтандыру мен мемлекеттің оған араласуымен сипатталады. Экономикалық дағдарыстың терңдеуі экономиканы мемлекеттік реттеуді күшейтудің қажеттігін тудырды.
Қазіргі заманғы Қазақстан жағдайында экономиканы басқарудағы мемлекет рөлінің белсенділігін арттыру маңызды мәнге ие болды. Мемлекеттің басымды мақсаты елдің дамуының Қазақстан - 2030 стратегиялық бағдарламасында көрсетілген:
1. Ұлттық қауіпсіздік.
2. Ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның нығаюы.
3. Экономикадағы жоғары деңгейдегі шетел инвестициясы мен ішкі жинақтар салымының ашық нарыққа негізделген экономикалық өсуі.
4. Өмірдің, денсаулықтың, білім берудің, экологиялық орта жағдайларының жақсаруы.
5. Энергетикалық ресурстарды тиімді пайдалану.
6. Инфрақұрылымды, әсіресе, транспорт пен байланысты дамыту.
Мемлекет және нарық Ұлттық шаруашылықты қазіргі жағдайда ұйымдастырудың екі бастамасы бар. Олар: нарық және макроэкономикалық реттеу. Мұнда ұйымдастырудың рацияоналдығын бүгінгі Қазақстандағы реформаның тәжірибесі көрсетті. Қазақстандағы реформаның барысында мына төмендегідей құрылым ұсынылады:
oo өзіне тән барлық механизмдер мен атқаратын қызметтері бар нарық;
oo әлеуметтік саясатты шешетін мәселелерді, ұлттық шаруашылықтың тұрақтылығын және тиімділігін қолдайтын макроэкономикалық реттеудің құрылымы және атқаратын қызметтері.
Тіпті ертеден ұйымдастырушылық - экономикалық жүйесі қалыптасқан елдерде осы екі бастаманы біріктірудің белгілі қиыншылықтары бар. Бұл мәселелер Қазақстанда экономиканы реформалағанда бірнеше рет күрделенеді. Неге олай? Біріншіден, біздің елде экономиканы нарық жүйесіне көшіру эволюциялық даму жолынан басқаша. Қазақстанда шын мәнінде Қазан революциясына шейін нарықтық инфрақұрылым қалыптаспаған болатын. Қазақстан үшін нарық мәселесі тың мәселе. Біздің елде нарыққа көшу процесінде барлық дүниежүзі елдерінің тәжірибесін кең қолданғанымыз жөн.
Екіншіден, нарық жүйесінің ұйымдық - экономикалық түрлерінің негізін құрайтын тиімділіктің белгісінің жоқтығы Қазақстандағы реформаны қиындатады.
Нарық моделін таңдаудың белгісі. Нарық экономикасының ұйымдық түрінің тиімділігінің белгісін іздестіру оның құрылымының қызмет атқаруына және қалыптасуына қажетті қоғамдық шығынның деңгейі мен бағасына байланысты. Бұл бағытта экономика саласындағы 1991 жылғы Нобель сыйлығының иегері Р. Кроуздың фирманың тиімділігін зерттеген еңбегіне көңіл аударуға болады. Фирмалар мен кәсіпорынның ұйымдық түрлерін, мөлшерін және үлгісін таңдағандағы қоғамның жұмсайтын шығынының У.Кроуз тарнсакциондық шығындар деп атады. Түрлі үлгідегі фирмалардың шығындарының деңгейі бірдей емес. Нарық жүйесінде өзін өзі
басқаратын жекеше фирмалар экономикалық өзара байланысты іздеу және өңдеуге шарттар жасауға және олардың орындалуын бақылауға тағысын сол сияқты шығындарды жұмсайды. Бұл шығындар сырт бақылаушыларға көрінбегенмен, экономикалық процеске қатысушылар олармен санасуға мәжбүр, өйткені мұндай шығындар көпшілік жағдайда бүтіндей нарықтық өзара қатысты жоққа шығаруы мүмкін.
Нарық жүйесін реттеуде мемлекет мекемелер мен құрылымдарды трансакциялық шығындарының мәселесі ерекше. Бұл мекемелер мен құрылымдардың жұмыс атқаруы қоғамға қымбатқа түседі.
Қазірге шейін нарықтық және әкімшілік реттеудің арақатысының деңгейі туралы нақтылы мәлімет жоқ.
Трансакциялық шығындардың салыстырмалы бағасы осы шығынды есептеуді оңайлатуға туғызған болар еді.
2.2 Шет елдері мен Қазақстан Республикасының экономикасының нарықтық жүйедегі айырмашылықтары мен кемшіліктері
Көптеген Шығыс Еуропа елдерi бұрыннан Экономикалық өзара көмек Кеңесiнiң құрамында болып (қаңтар 1949 ж.), қоғамның тұрмыстық экономикалық негiзi мен саяси құрылымы бiркелкi болуына қарамастан орталықтандырылған шаруашылық жүйесiнен нарықтық экономикалық өте бастады. Экономикалық жағынан қарайтын болсақ, олардың айырмашылығы меншiк түрлерiнiң өндiрiс құралдарымен қатынасына, өнеркәсiптiң мамандану түрлерi, халық шаруашылығының ұйымдастыру мен басқару құрылымына байланысты болуда. Сондықтан экономикалық реформаны әр түрлi басымды механизмдердi қолдану арқылы, яғни үдемелi қарқындық пен мерзiмдiлiк арқылы, әр түрлi жүйелер мен ресурстарды сақтау қағидаларын қолдана отырып жүргiзу керек. Мiне осы тұрғыдан алға қойған мiндеттердi шешуге нарықтық экономикаға көшкен елдердiң тәжiрибесiн жинақтап жаңа нарықтық жолмен шаруашылық жүргiзуге көшу. Шаруашылық жүргiзудiң бiр түрiнен екiншi түрiне көшуде жоғарғы жағдайды қорытындылай келiп, келесi ережелерге сүйенуiмiзге болады:
- меншiк түрлерiне қарамастан мемлекеттiк меншiктi жекешелендiру және шаруашылық әрекетiне жағдай жасау;
- мемлекеттiк кәсiпорындарды уақтау, тауар өндiрушiлердi демонаполизацияландыру және монополияға қарсы күрестiң қызметiн күшейту;
- нарық механизмiнiң ерекшелiктерiне байланысты экономиканы басқару құрылымын жетiлдiру;
- қаржы - банк жүйелерін реформалау және бюджеттік инвестицияны қысқарту;
- елдің экспорттық әулетін арттыруда бәсекелестік қабілеті бар өнеркәсіпті мемлекеттік тарапынан қолдану;
- шетел инвестицияларын енгізуде және біріккен өндіріс қызметін қолдауда саяси, құқықтық және шаруашылық жағдай жасау;
- ұлттық валютаның айналымда болуын қолдау және қамтамасыз ету.
Жоғарыда көрсетілген шараларды экономикада нарықтықты реттеу механизмдері ретінде қолдануда әр елде өзінің ерекшеліктері есепке алынады. Ең қолайлы жағдайда Венгрия болды. Бұл елде экономикалық реформа үш-он жыл бұрын басталған. Шаруашылық жүргізуде кәсіпкерлікті ынталандырудың түрлерін алдын ала ескере жүргізген. Халық шаруашылығының алдыңғы буындарындағы құқық негіздерін жасауда экономикалық ассоциациялар заңы негізгі роль атқарады. Мемлекеттік кәсіпорындарды экономикалық ассоциацияларға айналдыруда тиісті шешімдер қолданылды. Мемлекеттік жекешелендіруде көп жағдайда уақтау және жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды қайта құру шаралары жүргізілді. Бұл шаралар тек бұйрық түрімен емес, еңбек ұйымдарының және олардың басшыларының қолданылуымен жүргізілді. Соның нәтижесінде үш жылда (1989-1991жж) елде шағын және орта кәсіпорындар төрт есе көбейді. Конъюктураның өзгеруіне байланысты кәсіпорындардың қызметінде қажетті икемділік пайда болды. Мемлекеттік тарапынан бұл процесс қолдау тапты. Қаржы- шаруашылық жағдайлары мен халық шаруашылығына керекті өнім шығаратын кәсіпорындар банкрот жағдайына ұшыраса, жеңілдік несие беріп санация жасалған немесе бұл кәсіпорындарды басқа меншікке (соның ішінде шетелдіктерге) берілді.
Бұған нарық инфрақұрылымының құрылуы (қордық қызметтердің пайда болуы мен дамуы, тауарлы және брокерлік биржалар, инвестициялық қорлар, несие - банк қызметтері) және қаржы - банк жүйелерінің реформалануы мүмкіндік туғызды. Экономикадағы дағдарыстық жағдайдан шығуды банкротқа ұшыраған өнеркәсіптегі жекешелендіру процесі инвестициялық бағыт алды. 1993 ж. 600 өнеркәсіптің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бұл курстық жұмыстық тақырыбы Нарықтық жүйенің сипаттамасы мен дамуы.
Курстық жұмыс үш бөлімнен, кіріспе,қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде нарықтық жүйенің теориялық мәнін және атқаратын қызметтері мен қатар барлық экономикалық жүйелердің ерекшеліктерін қарастырып өттім.
Екінші бөлімде нарықтық жүйеденің елімізде алатын орны яғни экономикаға әсер ету жолдары мен шет елдері экономикасының нарықтық жүйеде қызмет етуінің біздің елмен салыстырып айырмашылықтары мен кемшіліктері туралы айттып өттім.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы нарықтық жүйенің одан әрі дамуы мен оны жетілдіру туралы жаздым.
Кез келген жүйенің экономикалық даму сипатын анықтау үшін экономикалық жүйе түсінігі қолданылады.
Экономикалық жүйе (грекше, systema - тұтас, бөлімдерден құралған) өзара байланысқан шаруашылық қатынастар мен белгілі бір тәртіпке келтірілген экономика элементтерінің жиынтығынан тұрады және экономиканы ұйымдастырудың нысаны болып табылады.
Басты міндеті - шектеулі өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану жолдары мен әдістерін табу. Экономикалық жүйе өміршеңдігінің басты себебі - ресурстардың салыстырмалы түрде шектеулі болуы. Яғни, барлық қоғамға тән бұл мәселе тиімді шаруашылық жүргізудің әдіс - тәсілдеріне негізделген экономикалық жүйе арқылы өз шешімін табады. Экономикалық жүйенің тиімділігі қойылған мақсаттарға жету деңгейімен анықталады.
Экономикалық жүйенің мақсаты - халықтың әл-ауқатын арттыру, оларды материалдық, рухани, әлеуметтік, ұлттық және басқа да құндылықтармен қамтамасыз етудің тиімді жолдарын енгізу. Сондықтан экономиканың тиімділігін арттыру үшін экономикалық жүйе бір тұрпаттан (типтен) екінші тұрпатқа өзгереді.
Экономиканың жүйелі сипатын ғылыми - теориялық тұрғыда қарастырған ағылшындық классикалық политэкономияның негізін салушы - А.Смит Халықтар байлағының табиғаты мен себептері туралы (1776 жылы жарық көрген) басты ғылыми еңбегінде ең алғаш рет осы тақырыпқа ашық талдау жасады
1 Нарықтық жүйенің теориялық мәні
1.1 Нарықтық жүйенің экономикалық мәні, сипаттамасы
Кез келген жүйенің экономикалық даму сипатын анықтау үшін экономикалық жүйе түсінігі қолданылады.
Экономикалық жүйе (грекше, systema - тұтас, бөлімдерден құралған) өзара байланысқан шаруашылық қатынастар мен белгілі бір тәртіпке келтірілген экономика элементтерінің жиынтығынан тұрады және экономиканы ұйымдастырудың нысаны болып табылады.
Басты міндеті - шектеулі өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану жолдары мен әдістерін табу. Экономикалық жүйе өміршеңдігінің басты себебі - ресурстардың салыстырмалы түрде шектеулі болуы. Яғни, барлық қоғамға тән бұл мәселе тиімді шаруашылық жүргізудің әдіс - тәсілдеріне негізделген экономикалық жүйе арқылы өз шешімін табады. Экономикалық жүйенің тиімділігі қойылған мақсаттарға жету деңгейімен анықталады.
Экономикалық жүйенің мақсаты - халықтың әл-ауқатын арттыру, оларды материалдық, рухани, әлеуметтік, ұлттық және басқа да құндылықтармен қамтамасыз етудің тиімді жолдарын енгізу. Сондықтан экономиканың тиімділігін арттыру үшін экономикалық жүйе бір тұрпаттан (типтен) екінші тұрпатқа өзгереді.
Экономиканың жүйелі сипатын ғылыми - теориялық тұрғыда қарастырған ағылшындық классикалық политэкономияның негізін салушы - А.Смит Халықтар байлағының табиғаты мен себептері туралы (1776 жылы жарық көрген) басты ғылыми еңбегінде ең алғаш рет осы тақырыпқа ашық талдау жасады. Одан кейінгі экономикалық жүйе туралы ғылыми көзқарастар Д.Рикардо (1817ж), Ф.Лист (1841ж), Дж.С.Милль (1848), К.Маркс (1867ж), К.Менгер (1871ж), А.Маршалл (1890ж), Дж. М.Кейнс (1936ж), П.Самуэлсон (1951ж) еңбектерінде орын алды.
(Экономикалық жүйенің даму бағыты туралы қарама - қарсы көзқарастардың тұжырымы бойынша:
1. Жүйе оның барлық элементтерінің біртұтастылығы мен біркелкілігі арқылы дамиды. Әртүрлі экономикалық жүйелер өзара экономикалық тепе - теңдік күйде өмір сүреді, бірақ ұзақ мерзімде бар жүйе екіншісін ығыстыру арқылы өзгеріске ұшырайды. Бұл қоғамдағы реформалық өзгерістерді сипаттайтын теориялық көзқарас.
2. Әртүрлі экономикалық жүйелердің бір кезеңде өмір сүруі бірін - бірі толықтырады және экономикалық өсу мен экономикалық жүйенің сапасын арттырады. Қазіргі конвергенция теориясы бойынша әртүрлі экономикалық жүйелер өздерінің дамуы мен жетілуі нәтижесінде бірігуі арқылы жаңа экономикалық жүйені туындатады.
Мұндай кереғар көзқарастар экономикалық жүйенің қайшылықта дамитынын, үнемі өзгерісте болатынын сипаттайды. Көптеген дамыған елдерде меншікті ұлттандыру - мемлекет иелігінен алумен, жаппай жоспарлау - одан бас тартумен, орталықтандыру - орталықсыздандырумен ауыстырылады.
Экономикалық жүйенің қасиеттері: оның біртұтастығы, жүйелілігі, тұрақтылығы, орнықтылығы, өзгергіштігі, қозғалғыштығы, қарама - қайшылығы.
Қоғамның даму процесінде қарама - қайшы мүдделердің орнын алуы маңызды рөл атқарады. Экономикадағы басты қайшылықтар: өндіру мен тұтыну; материалдық және рухани қажеттіліктердің өсуі мен оларды қанағаттандыру мүмкіншіліктері; жинақтау мен тұтыну; және тағы басқалары. Қоғамның экономикалық дамуын тежеуші басты қайшылық - нарықтық және мемлекеттік өндірістің сипаты және өндіріс нәтижелерін иемдену.
Экономикалық жүйе - бұл өзінің алдында тұрған экономикалық: не өндіру керек, қалай өндіру керек, кім үшін өндіру керек деген мәселелерін шешу үшін қоғамды ұйымдастыру тәсілі
Экономикалық тиімділік - алынатын нәтижелер мен өндіріске жұмсалатын шығындар арасындағы қатынас.
Экономикалық жүйенің сипатты белгілері:
1) экономикалық жүйені құраушы бөлшектердің біртұтастылығы;
2) экономикалық жүйедегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің материалдық - заттай өзара тәуелдігі;
3) экономикалық жүйе құрылымының күрделілігі
Экономикалық жүйенің әрбір элементі өзінше ішкі жүйені қалыптастырады. Мысалы, қазіргі өндіріс екі ішкі жүйеден: материалдық және материалдық емес өндіріс сфераларынан құралған.
Экономикалық жүйенің өндірістік мүмкіншіліктері пайдаланылатын ресурстардың сиректігіне байланысты шектеледі. Сондықтан қоғамның алдында таңдау мәсіелесі туындайды. Яғни, сирек кездесетін қымбат ресурстардың орнына жеткілікті әрі арзан ресурстарды пайдаланып, аз шығынмен көп пайда алатиын тиімді жүйені таңдау
Экономикалық жүйеде қызмет ететін шаруашылық субъектісі өз таңдауын жүзеге асыру үшін қажетті ақпарттарға ие болуы тиіс және не өндіру? Қалай өндіру? Кім үшін өндіру? Керек деген экономиканың үш негізгі міндеттерін шешу тәсілін кез - келген қоғамға тән ақпарттық жүйе анықтайды. Шаруашылық іс - әрекетте әрбір субъектінің өз жоспары, талғамы, артықшылық беруі және өндіріс әдістері туралы көзқарастары болатындықтан, таңдауды үйлестіруді кім және қалай жүзеге асырады деген сұрақ туындайды.
Экономикалық теорияда үйлестірудің екі түрлі тәсілі қарастырылады.. ішкі немесе табиғи тәртіп және сатылы тәртіп.
1.Табиғи тәртіп бойынша қажетті ақпарттар баға арқылы алынады. Ресурстар мен өндірілген игіліктердің бағалары шаруашылық субъектілеріне қай бағытта әрекет ету қажеттігін көрсетеді. Яғни, не, қалай, кім үшін өндіру керектігін анықтайды
2.Нарықтық қатынастардың шекарасы ұлғайған сайын, көптеген шаруашылық субъектілердің ресурстар, шығындар, пайда көлемі туралы толық ақпарат алуы қиындайды, өйткені ресурстар, талғамдар және тұтынушылардың артықшылықтары туралы ақпараттар шашыраңқы болады. Мұндай жағдайда баға мен балама шығындардың өзгерісі адамдардың экономикалық таңдауын үйлестіреді.
3.Ақпарат алудың екінші тәсілі - орталықтан орындаушыға (өндірушіге) бұйрық, тапсырма түрінде жоғарыдан төмен қарай берілетін сатылы тәртіп жүйесі. Бұл жүйеде шаруашылық субъектілердің ақпараттар алуы, қызмет ету бағыттарын анықтауы дербес, еркін таңдау арқылы емес, биліктегі өкілетті органдардың шешімдері арқылы жүзеге асырылады. Сатылы тәртіп жүйесіне мысал ретінде, бұрынғы Кеңес елдеріндегі мемлекеттік жоспарлаудың (қандай бағада, не, қалай өндіру, ресурстарды қайда бөлу?) бұйрықпен орындалғанын айтуға болады.
Экономикалық жүйе келесідей белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Меншік нысаны мен экономикалық әрекетті басқару, бағдарлау тәсіліне байланысты:
- дәстүрлі экономикалық жүйе.
- орталықтан басқарылатын жоспарлы экономикалық жүйе (командалық - әкімшілдік немесе тоталитарлық).
- нарықтық экономикалық жүйе.
- аралас экономикалық жүйе.
2. Өркениет типтерінің даму нәтижелері ретінде экономикалық жүйе:
- дәстүрлі - қоғамдағы экономикалық қатынастар әдет-ғұрыптарға негізделеді. Өндіріс әдісі, көзқарастар, мәдениет, қоғамдық нормалар және тағы басқа ұрпақтан - ұрпаққа мұраға қалып отырады.
- либералды - қоғамның дамуы үшін тиімділікке жетуге ұмтылыс басым және жеке тұлғаның бастамашылығына ешқандай кедергілер жоқ (қазіргі индустриалдық қоғам)
- аралас - бірінші және екінші типтердің элементтерінен құралады.
3. Сыртқы экономикалық байланыстардың сипатына байланысты:
- жабық экономикалық жүйе - шаруашылық іс - әрекеттер белгілі бір шеңбер көлемінде, тұйықталған күйде жүзеге асырылады (натуралды шаруашылық).
- ашық экономикалық жүйе - басқа елдердің өндірістік бірліктерімен экономикалық байланыстар үнемі ұлғайып отырады (натуралдық шаруашылық).
Қоғамдық - экономикалық формация тарихи материализмнің негізгі категориясы. Оның күрделі жүйеленген сатылы құрылымы бар. Қоғамдық экономикалық формацияны құрылымдық элементтер - өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар.
Дамудың белгілі бір деңгейіндегі өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың қозғалысының біртұтастығы мен әрекеттесуі өндіріс әдісін құрайды. Өндірістік қатынастардың жүйесі базис ретінде көрінеді, оның үстіне қондырма бой көтереді. Қондырма - саяси, құқықтық, идеологиялық, ұлттық, отбасылық және басқа қоғамдық қатынастар мен институттар жиынтығын сипаттайды, яғни қоғамның саяси құрылымы. Қондырманың негізгі нысаны - мемлекет. Әлеуметтік - экономикалық формация - қондырмасы бар тарихи айқындалған өндіріс әдісі немесе олардың өзара бірлесіп, әрекеттесуінің нәтижесі. Адамзат дамуының табиғи - тарихи жолы әлеуметтік - экономикалық формацияның жүйелі ауысуынан көрсетеді. Оларға: алғашқы қауымдық құрылыс, құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік және коммунистік әлеуметтік - экономикалық формациялар жатады.
Қазіргі даму бастаулары туралы ғылыми көзқарастар бойынша жүйенің жоғарғы деңгейдегі өсуі ұйымдастыру мен жүйенің біртұтастығы арқылы жүзеге асады. Ал жүйедегі қарама - қайшылық оның тиімді дамуы үшін кедергі болып табылады. Адам мен табиғат арасында қайшылық жоқ, олардың арасындағы қатынастарды үйлестіруге қабілетті ұжымдық іс - әрекетті ұйымдастыру дамуға жағдай жасайды.
Артта қалған қоғамдық қатынастарды біртіндеп жетілдіруге, сондай-ақ даму диалектикасының әр елде әртүрлі болуына салт - дәстүрлер, мәдениет, дін, ұлттық психология және тағы басқалары орыны ерекше.
Экономикалық әрекеттердің әмбебап әрі өте тиімді әдісі ретінде нарық, қоғамды дамытуда жаңа факторлардың әсеріне бейімделуге тиіс. Бұл экономикалық субъект ретінде мемлекеттің реттеушілік рөлінің артуымен байланысты.
1.2 Нарықтық жүйенің атқаратын қызметі
Қоғамдық өндіріс процесінде қоғамдық өнімнің нақтылы қозғалысы сан мындаған шаруашылық байланыстары арқылы жүреді. Олар кәсіпорындардың, салалардың, аймақтық кешеннің, халық шаруашылығының экономикалық қан тамырлары іспетті, осы байланыстар арқылы өндірістің қан айналымы жүзеге асырылады.
Жалпы нарық мәселесі төңірегінде осы күнге дейінгі айтыстар толастамай келеді. Экономикалық әдебиеттер мен зерттеулерде нарық деген терминнің мәні осы күнге дейін толық ашыла қоймады. Көпшіліг нарықтық қатынасты стихиялық күштер үстемдік етін ұйымдастырылмаған, у - шуы көп кәдімгі базармен теңесе, ал енді біразы нарықты экономиканы барлық ауруынан тез жазатын керемет дәрі деп те, немесе осы салада орын алып отырған олқылықтар мен қайшылықтарды тез реттейтін керемет күш деп те дәріптеуде.
Саяси экономикалық мағынада нарықты айырбас қатынасын білдіретін экономикалық категория деп қарайды. Ол экономикалық қатынастар жүйесінде ұдайы өндіріс процесінің маңызды сатысы, айырбасты сипаттайды. Сонымен, нарық тауарлы өндірістің құрамды компоненті, тауарлы өндіріс пен айналыстың заңдарына сүйенетін айырбас процесі. Нарық - тауар мен ақша айналысы қатынастарының жиынтығы.
Экономикалық дамудың объективті жағдайы нарықты және оның категорияларын өмірге әкеледі. Көп уақыт бойы біздің елімізде әкімшілдік - әміршілдік әдістің үстем етуі нарықтың дамуына тежеу салды. Соңғы жылдары басқарудың экономикалық әдісіне көшу нарықтық айырбасқа кең жол ашып отыр.
Нарықтың атқаратын басты қызметтеріне өндіріс пен тұтынудың арақатынасын реттеу, ұдайы өндірістің үйлесімділігін қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасында нарықтық экономика жүйесі жедел жаңаруда. Осыған байланысты дамыған елдерде қолданылатын моделдердің ерекшеліктері мен тиімді жақтарын зерттеу маңызды.
Кез келген экономикалық жүйе мен онң даму бағыттары мына жағдайларға тәуелді:
- географиялық:
- табиғи ресурстармен қамтамасыз етілуіне;
-тарихи даму шарттарына;
- елдің әдет - ғұрып, салт - дәстүріне
- өндіргіш күштердің дамуына;
- қоғамның әлеуметтік ортасына.
Барлық нарықтық модельдерге тән ортақ белгілер:
- меншік нысандарының көптеге түрлерінің болуы;
- бағаның еркін қалыптасуы;
- еркін бәсекенің дамыған жүйесі;
- дамыған кәсіпкерлік қызмет;
- экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесінің болуы.
Қазіргі әлемдік экономикада нарықтық экономиканың жеті моделін ерекше бөліп қарастырады.
1. Американдық немесе либералды модель.
Оның ерекшеліктері:
1) мемлекеттік меншіктің үлесі аз
2) экономикадағы мемлекеттіі реттеуші рөлі төмен
3) ірі бизнестің жан жақты дамуы
4) бай мен кедей адамдардың өмір сүру деңгейіндегі үлкен алшақтық
5) жалақы мөдшеріндегі үлкен алшақтық
6) кедей толық топтарының өмір сүру жағдайларының орташа болуы.
2. Жапондық модель.
Жапондық модельдің ерекшеліктері:
1) ұлттық экономикалық негізгі даму бағыттарына мемлекеттік араласудың деңгейі жоғары.
2) экономиканы тұрақтандыру мен тиімділігін жоғарылату үшін 30 жылға арналған стратегиялық жоспар, қорғаныс күштерін дамыту және күшейту үшін 5 жылдық жоспар қолданылады.
3) ортақ мүдделерге сай бірігу, басқару мен шешім қабылдауға жұмысшыларды құрастыру механизмдері іске қосылған
4)фирмаларда өмір бойы жұмысқа қабылдау кеңінен тараған.
5) жалақы деңгейіндегі айырмашылық шамалы
6)модель әлеуметтік бағдарланған. Мемлекет әлеуметтік теңсіздікпен күрес жүргізеді, жұмыссыздардың, зейнеткерлердің, еңбекке жарамсыз адамдардың әлеуметтік құқықтарын қорғалуын қадағалау
7)жұмсшылардың әлеуметтік мәселелерін шешу міндетті корпорациялар мен бірлестіктерге де жүктелген.
3. Неміс моделі. Ол өзінің әлеуметтік - экономикалық мазмұны бойынша жапон моделіне жақын. Әлеуметтік нарықтық экономиканың немістік моделінің негізін салушы, басты идеологы Л.Эрхард.
Неміс моделінің ерекшеліктері:
1)мемлекеттің экономикаға әсері үлкен, әсіресе әлеуметтік мәселелерді шешуде оның орны ерекше. Германиядағы әлеуметтік міндеттемелердің елеулі бөлігін мемлекет өз мойнына алады: тегін медицияна, білім беру және тағы басқалары
2) ХХ ғасырдың 70 жылдары Германия ең алғашқылардың бірі болып негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді таргеттеу қағидасын енгізді. Әлеуметтік әріптестік қағидасы жүзеге асырылады. Ол бойынша кәсіпорын жұмысшылары мен месі тең құқықты әріптес болып табылады.
4. Швед моделі. Кейде швед моделін социяализмнің екінші үлгісі деп те атайды. Швед елі өмір сүру деңгейі мен азаматтардың құқықтарын қамтамасыз етудің жоғары деңгейімен ерекшеленеді. Мемлекет экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету мен табыстарды қайта бөлуде белсенді қызмет етеді. Бұл моделдің ерекшеліктері:
1) әлеуметтік бағдарланған нарықтық экономика.
2) мүлік теңсіздігі өте төмен
3) халықтың қорғансыз топтарына көмек жоғары
5. Француз моделі модель американдық және неміс экономикасының ерекшеліктерін қамтиды. Мұнда мемлекеттің реттеуші рөлі жоғары. Францияда 1947 жылдан бастап 5 жылдық индикативті жоспарлау жүзеге аса бастады. Мемлекеттік жоспарлаудың ерекше үлгісі ретінде франциялық жүйе нәтижелі болып табылады. Моделдің өзіне тән рекшеліктері:
1) халық шаруашылығында мемлекеттік кәсіпкерліктің үлесі ауқымды.
2) капиталдың қолдану процесінде мемлекеттің кеңінен араласуы
6. Оңтүстік Кореялық модель. өз экономикасын дамыту процесіне осы модельді қолдану арқылы қысқа мерзім ішінде экономикасы нашар елдің индустриалд дамыған елге айналды. Моделбдің ерекеліктері: мемлекеттің экономиканы реттеуші ролі басым. Ол келесі тетіктер арқылы жүзеге аысрылады:
1) экономикалық дамуды жоспарлау
2) ұзақ уақыт бойы қаржы - несиелік сферада мемлекттің монополиялық үстемдігі
3) отандық өндірушілерді қолдау мақсатында экспорттық тауарларды ынталандыру, импортты шектеу.
7. Қытай моделі. Қытай экономикасын реформалау ауыл шаруашылығынан басталады. Шарашылық жүргізу жүйесін өзгерту шаруа қожалықтары өндірген өнімнің бір бөлігі салық, екінші бір бөлігі жергілікті билік органдарының қорына берледі. Қалғаны мемлекеттік жоғары бағамен немесе нарықта сатылады.
Шағын шаруашылық қаржылық, техникалы, технологиялық мүмкіншіліктері төмен болғандықтан, шаруа қожалықтарын кооперациялардың әртүрлі нысандарына біріктіру жүзеге асырылады.
1.3 Экономикалық жүйелердің сипаттамасы, қызметі және ерекшеліктері.
Экономикалық жүйе - бұл экономикалық процестер жиынтығы, ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қоғамда жүзеге асады. Экономиканы ұйымдастыру бойынша экономикалық жүйені келесідей топтау болады.
Жабық экономика - барлық шаруашылық әрекеттер тек мемлекет шеңберінде жүргізіледі, ішкі тұтынумен шектеледі, шетелдермен қатынас болмайды.
Ашық экономикалық жүйе - халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне экономика белсенді түрде қатысады, ұлттық валюта мен қатар шетелдік валюта қолданылады.
1. Меншік қатынастарының формалары бойынша:
1.1. Дәстүрлі жүйе - ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырған дәстүр мен салт бойынша қатынастар қалыптасады.
1.2.Әкімшілік - әміршілік экономика орталықтанған жоспарлау арқылы барлық ресурстар мен өндіріс факторлары мемлекеттің қолында болып, мемлекеттік меншіктің үстемділігі жүргізіледі.
1.3. Нарықтық экономика - меншікке, бәсекеге негізделеді
1.4. Аралас экономика - мемлекет пен нарық механизмдерінің араласуы арқылы экономиканы реттеу жүзеге асады.
Дәстүрлі экономиканық жүйенің сипаттамасы:
1. Өндіріс, бөлу және айырбас дәстүр, салтқа негізделеді.
2. Өндірістің дамуы мен әлеуметтік - экономикалық даму ең нашар деңгейде.
3. Техникалық прогресс шектеулі.
4. Халық санының дамуы өнеркәсіп өндірісінің өсуі деңгейінен тұрақты түрде артып отырады.
5. Сыртқы қаржылық қарыз өте күрделі
6. Мемлекет пен қарулы күштердің ролі өте жоғары.
Әкімшілік - әміршілік экономиканың жүйенің сипаттамасы:
Әкімшілдік-әміршілдік жүйеге бұрынғы советтер одағы шығыс Европа елдері мен бірқатар мемлекеттер жатады. Бұл жүйенің ерекшелігі барлық экономикалық ресурстарға және өндірілген өнімдерге қоғамдық, шын мәнінде мемлекеттік меншіктін болуы.
Экономиканың жоғарыдан басқарылуы, яғни экономиканың монополиялануы мен әкімшілік түрде ұйымдастырылуы, халық шаруашылығының орталықтан жоспарлануы.
Ерекшеліктерін нақты төмендегідей бөлуге болады.
1. Өндіріс құралдарына мемлекеттік меншік.
2. Экономикада орталықтанған жоспарлау
3. Өндірушілердің монополист ретінде көрінуі.
4. Орталықталынған ресурстар қоры
5. Өндіріс нәтижесіне деген әрбір өндіріске қатысушының жеке ынталығының болмауы.
Таза нарықтық экономикалық жүйенің сипаттамасы:
Таза нарықтық экономика жүйесі - таза нарықтық экономика жағдайындашаруашылық механизмі айтарлықтай өзгереді. Басқа экономикалық жүйелерге қарағанда нарықты экономика өзінің икемділігімен ерекшеленеді. Ол ішкі және сыртқы жағдайлардың өзгеруіне байланысты қайта құрылып, оларға бейімделіп отырады.
Алайда таза нарықтық жүйеде мемлекеттін ролі шектеледі. Кейбір әлеуметтік маңызы бар мәселелер толық шешемін таба алмайды.
Нарықты экономиқаға тән қасиеттер:
1. Өндірістік өнімдер мен ресурстарға жеке меншіктін болуы.
2.Халық шаруашылығын (экономиканы) еркін бәсекеге негізделген нарықтық механизм арқылы реттеу мен басқару
3.Қоғамда өз өнімдерін еркін сата алатын дербес өндірушілер мен өнімдерді таңдау арқылы еркін сатып ала алатын тутынушылардың болуы.
Аралас экономикалық жүйенің сипаттамасы:
Қазіргі кезде көптеген елдерде аралас экономикалық жүйелі пайдалану дұрыс деп есептейді. Оның негізгі ерекшелігі:
1. Мұндай жүйеде мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншік орын алады.
2. Халық шаруашылығын ұйымдастыру мен басқару әдісі тек таза нарықтық механизмге ғана негізделіп қоймай мемлекеттік реттеу мен толықтырылады.
Сондықтан нарықты экономика жағдайында мемлекеттін ұлттық жәнесалалық бағдарламаларынан бас тартуға болмайды.
Экономикасы дамыған елдер осы уақытқа дейін дәстүрлі экономика жүйесі сақтануда. Дәстүрлі экономика артта қалған технологияға қол еңбегіне және ұлттық шаруашылықтың әртүрлілігіне негізделген. Кейбір елде қауымдық шаруашылық пен натуралды өндіріске негізделген натуралды қауымдық жүйе түрі сақталуда.
Нарықтық экономикаға өтудің Қазақстан республикасындағы басты міндеттері мыналар:
1. Мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу мен жекешелендіру.
2. Қазақстандық кәсіпкерлердің әлеуметтік жігінің қалыптасуы (еңбекке қабілетті тұрғындардың жалпы санының 10-15% қамту).
3. Нарықтық инфрақұрылымның қалыптасуы, басты нәрсе - тауар мен қор биржасы және басқа да әртүрлі нарықтық құрылуы.
4. Бәсекелестік пен кәсіпкерлікті дамыту мақсатымен экономиканы монополиясыздандыру.
5. Бағаны либерализациялау, сұраныс пен ұсыныс негізінде нарықтық сипаттағы бағаға көшу.
6. Экономиканың қаржылық тұрақтануы.
7. Өтпелі кезеңде тұрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесін мықты қамтамасыз ету.
2 Қазақстан Республикасындағы нарытық жүйенің алатын орны
2.1 Қазақстан Рсепубликасының экономикасына жүйенің әсер ету ерекшеліктері
Нарықтық қатынастардың Қазақстан Республикасында қалыптасуының ерекшелігі көптеген факторлармен байланысты түсіндіріледі: ұлттық, әлеуметтік - демографиялық, ғылыми - техникалық, ұйымдық - құрылымдық, табиғи - шикізаттық, табиғи - климаттық және географиялық сипаттармен.
Біріншіден, өтпелі экономиканың ерекшелігі сонда, Қазақстан өтуді тұтастық шеңберінде, егемендікте және өз мемлекеттілігінде жүзеге асырады.
Екіншіден, экономиканың өтуін Қазақстан алғашқы рет әлемдік практикада әкімшілдік - әміршілдікпен ғана емес, сондай - ақ қоғамдық меншіктегі жоспарлы экономикалық жүйеден, жеке және аралас меншік түріне негізделген нарыққа өтуді жүзеге асырды. Әкімшілік - әміршілдік экономикадан нарыққа өтудің халықаралық тәжірибесі Жапония мен Оңтүстік Кореядағы басқарудың әкімшілдік - әміршілдік элементін қолданғандығы қажет нәрсе. Бірақ көзді жұмып қойып, ұлттық құндылық пен дәстүрді ескермей жат елдің тәжірибесін көшіре салу, экономиканы реформалауға толық мүмкіндік жасамайды. Сондықтан, әлемдік өркениеттіліктің біздің ұлттық құндылығымызбен дәстүрімізге сай болатындай тенденциясына бағыт ұстағанымыз жөн.
Үшіншіден, Қазақстанның территориялық - географиялық жағдайы - өркениеттіліктің батыс пен шығысты қосатын ерекше орыны болып табылып, өткелі кезеңдегі экономикаға айрықша әсер етеді.
Төртіншіден, Қазақстан Республикасындағы экономиканы реформалау созылған экономикалық дағдарыс жағдайында өтуде.
Ол КСРО-ның ыдырауымен, бұрынғы жалпы одақтық халық шаруашылығы кешенінің экономикалық байланыстарының үзілуімен түсіндіріледі. Жалпы одақтық экономикамен интеграциялық елдерде болған, еліміздің қауқарлы ғылыми - техникалық, өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы әлеуеті талап етілмей қалды.
Бесіншіден, өнеркәсіптегі мемлекеттік сектор негізінен ірі кен - байыту, металлургиялық, химиялық және химия - мұнай кәсіпорындарынан тұрады. Ауыл шаруашылығында ірі кәсіпорындар - совхоздар көп болды. Республикада олар - 2059-ға жетіп, барлық ауыл шаруашылығы кәсіпорынның 75% құрады. Қазақстан совхоздары ТМД-ғы ең ірі болып келіп, олардың әрқайсысы орташа алғанда 15 мың шамасынан аздау егіс көлемі және 16 мыңнан астам ірі қара мал басы болды. Осындай ерекшеліктер осы аядағы жекешелендіру сипатына әсер етпей қоймады.
Жекешелендіру тек қана үшінші кезеңде ғана аяқтала бастады. Сондай ақ жекешелендіру мен өндіріс өнеркәсіптегі сияқты ауыл шаруашылығында шет ел инвесторларының қатысуымен жүзеге асты.
Реформалау парктикасы көрсеткендей, Қазақстан Республикасы таңдап алған бағыт - аралас әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономиканы қалыптастыру - республиканың өзіндік жағдайын, өзінің моделін құру факторын көбірек ескереді. Қазақстан ары қарай реформаны жүргізгенде басқа елдің өтпелі экономикадағы әлсіздігі мен жетістіктерін ескере отырып, нарықтық экономиканың өзіне тән ұлттық моделін құрады.
Қазіргі заманғы нарық экономикасының жағдайында бірнеше қызметті алып жүретін мемлекетсіз іс жүргізу мүмкін емес. Нарықтың өзінің атаулы сипатына қарамастан , қоғам алдында тұрған міндеттерді шешуге қабілетті, жақсы қалыптасқан тетіктері бар. Бұл бірақ, мемлекет атқаруға тиісті рөлді теріске шығармайды. Нарық экономикасын мемлекеттік реттеудің қажеттілігі бірде - бір кәсіпкер шешуге қабілетті емес, сондай проблемалардың пайда болуымен байланысты: қоршаған ортаның ластануы, жаппай жұмыссыздық, инфляция, кезеңдік толқулар және тағы басқалары.
Мемлекеттік реттеудің мақсаты, мемлекеттің барлық экономикалық саясаты тәрізді, үш деңгейге бөлінеді. Жоғары мақсаты: барлық қоғамның ең жоғары игі жағдайына жету. Екінші деңгей - негізгі мақсаттар тобы. Үшінші деңгей - қолданбалы мақсатттар: экономикалық өсу, жұмыспен толық қамтылу, бағаның тұрақты деңгейі, ұлттық валютаның тұрақтылығы және сыртқы экономикалық тепе - теңдік.
Мемлекеттің экономикадағы рөлі оның қызметінде нақтыланады. Бұл қызметтер айтарлықтай көпжақты, оның ішнде ең маңыздысы мыналар:
1. Экономиканың құқықтық негіздерін дайындау және бекіту, яғни мемлекет парламент пен үкіметтік құрылымдар негізінде кәсіпорындар мен рыноктағы тұрғындар арасындағы ойын ережесін анықтайды.
2. Макроэкономикалық дамудың басымдылығын анықтау, яғни, мемлекет бүгінгі күні ел үшін не маңызды, ол қанша ресурстарды қажет ететінін, қайтарымы қаншалықты тез болатынын, қабылдаған шешімдердің әлеуметтік, экологиялық, микрошаруашылықтық нәтижелері қандай болатынын анықтайды.
3. Әлеуметтік құндылықтарды орындау, негізгі өтетін жері үдерісті салық салу болып табылатын жеке табыстарға салық салу, табыстарды қайта бөлу және трансферттік төлем жүйесін жүзеге асыру.
4. Қоғамдық игіліктерді өндіру, өйткені, рынок кейбір жағдайға қорғаныс мақсатындағы тауарларды өндіруді қамтамасыз етуге қабілетсіз болған кейбір жағдайда, құқық қорғау органдарын, жол құрылысын және тағы басқаларын дамыту.
5. Сыртқы әсерлерге өтемақы. Сыртқы әсерлер деп игілікті өндіру мен пайдалануға байланысты, ол осы рыноктық мәміленің қатысушысы емес, адамның үлесіне тиген пайда мен шығындар аталады.
6. Трансакциялық шығындарды азайту. Трансакциялық шығындар - бұлар өндіріспен емес, оған ілеспелі шығындармен байланысты.
7. Экономикалық қызметті реттеу: экономикалық өсуді ынталандыру қызметі мен тұрақтандыру қызметі.
Батыстың Экономикс оқулығында бұл барлық қызметтер үш жаһандық қызметтерге түйіндестірілген - тиімділік, әділдік, тұрақтылық.
Мемлекеттік реттеудің құралдары:
1. құқықтық реттеушілер.
2. әкімшілік реттеушілер
3. экономикалық реттеушілер
4. институциялық реттеушілер.
Институтционалдандырудың пайда болуы мыналар болып табылады:
oo мемлекет өкіметінің атқарушы құрылымының қалыптасуы;
oo мемлекеттік меншік объектілерін құру және сақтау;
oo экономикалық бағдарламалар мен экономикалық болжауды әзірлеу;
oo экономика бойынша зерттеу орталықтарын, экономика ақпараттары институтын, өнеркәсіптік сауда палатасын, әр түрлі экономикалық кеңес пен одақтарды қолдау;
oo кеңесшілердің экономика проблемалары бойынша сарапшылар кеңесі институтының қызметін қамтамасыз ету;
oo кәсіпкерлер мен кәсіптік одақтарды құқықтық және ақпараттық қолдау, өзара іс - қимылдың ұтымды нысаны;
oo экономикалық бірігуге қатысу, экономика мәселелері бойынша халықаралық кездесулерді ұйымдастыру.
Мемлекеттік реттеудің әдістері тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелейге - әкімшілік - құқықтық реттеу, қоғам өмірінің маңызды аясын басқару, мемлекеттік бағдарламалар, мемлекеттік нвестициялар және мемлекеттік тапсырулар. Жанамаға - қаржылық саясат, қаржы - несиелік саясат, инвестициялық саясат, әлеуметік саясат, сыртқы экономикалық саясат жатады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу моделі нысаныда мынаны келтіруге болады:
1. Экономикалық тиімді мемлекет. Американдық мемлекеттің тиімділігін ұлттық экономиканың қауіпсіздігін қамтамасыз етуде көрінеді. Мемлекеттің экономикалық рөлі ұлттық экономика қызметінің сыртқы және ішкі жағдайларын қамтамасыз етуге қатысу деңгейінде байқалады.
2. Француздық индикативтік жоспарлау. Францияда индикативтік жоспарлар макрореттеу құралының ішіндегі бірден бір сипатты нысаны ретінде өзінің тиімділігін дәлелдеді. Индикативтік жоспарлау жүйесі халық шаруашылығындағы мемлекеттік меншіктің жоғары үлесіне сүйенеді.
3. Швед моделі ұлттық табыстың елеулі бөлігінен аз қамтамасыз етілген тұрғындарды қамтамасыз ету пайдасына қайта бөлу арқылы елеулі мүліктік теңсіздікті жұмсартуға бағытталған күшті әлеуметтік саясатпен ерекшеленеді. Мемлекеттің рөлі меншіктің шағын үлесіне ие бола отырып, оның ЖҰӨ-нің елеулі бөлігін әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсауымен болуы анықталады. Мұндай моделдің қызмет етуі салық салудың тек жоғары мөлшері жағдайында ғана болуы мүмкін.
Өтпелі экономикада мемлекеттік реттеу мынаған бағытталуы керек:
oo макроэкономикалық тұрақтандыру;
oo меншікті мемлекет қарамағынан алу және жекешелендіру;
oo нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру;
oo экономика құрылымын қайта құру;
oo экономиканы монополиядан айыру және бәсекелестікті қолдау;
oo тұрғындарды экономикалық қорғаудың мекен жайлық жүйесіне көшу;
oo сыртқы экономикалық қызметті ырықтандыру.
Бұл міндеттерді шешу нарықтық қатынастардың қалыптасуына көмектесетін , оны тікелей және жанама реттеуге көмек беретін, жаңа заңдық - нормативтік актілерді дайындау мен жүргізуге негізделген.
Қазақстанда ХХ ғ. 90-жылдары нарықтық экономикаға өту экономиканы елеулі ырықтандыру мен мемлекеттің оған араласуымен сипатталады. Экономикалық дағдарыстың терңдеуі экономиканы мемлекеттік реттеуді күшейтудің қажеттігін тудырды.
Қазіргі заманғы Қазақстан жағдайында экономиканы басқарудағы мемлекет рөлінің белсенділігін арттыру маңызды мәнге ие болды. Мемлекеттің басымды мақсаты елдің дамуының Қазақстан - 2030 стратегиялық бағдарламасында көрсетілген:
1. Ұлттық қауіпсіздік.
2. Ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның нығаюы.
3. Экономикадағы жоғары деңгейдегі шетел инвестициясы мен ішкі жинақтар салымының ашық нарыққа негізделген экономикалық өсуі.
4. Өмірдің, денсаулықтың, білім берудің, экологиялық орта жағдайларының жақсаруы.
5. Энергетикалық ресурстарды тиімді пайдалану.
6. Инфрақұрылымды, әсіресе, транспорт пен байланысты дамыту.
Мемлекет және нарық Ұлттық шаруашылықты қазіргі жағдайда ұйымдастырудың екі бастамасы бар. Олар: нарық және макроэкономикалық реттеу. Мұнда ұйымдастырудың рацияоналдығын бүгінгі Қазақстандағы реформаның тәжірибесі көрсетті. Қазақстандағы реформаның барысында мына төмендегідей құрылым ұсынылады:
oo өзіне тән барлық механизмдер мен атқаратын қызметтері бар нарық;
oo әлеуметтік саясатты шешетін мәселелерді, ұлттық шаруашылықтың тұрақтылығын және тиімділігін қолдайтын макроэкономикалық реттеудің құрылымы және атқаратын қызметтері.
Тіпті ертеден ұйымдастырушылық - экономикалық жүйесі қалыптасқан елдерде осы екі бастаманы біріктірудің белгілі қиыншылықтары бар. Бұл мәселелер Қазақстанда экономиканы реформалағанда бірнеше рет күрделенеді. Неге олай? Біріншіден, біздің елде экономиканы нарық жүйесіне көшіру эволюциялық даму жолынан басқаша. Қазақстанда шын мәнінде Қазан революциясына шейін нарықтық инфрақұрылым қалыптаспаған болатын. Қазақстан үшін нарық мәселесі тың мәселе. Біздің елде нарыққа көшу процесінде барлық дүниежүзі елдерінің тәжірибесін кең қолданғанымыз жөн.
Екіншіден, нарық жүйесінің ұйымдық - экономикалық түрлерінің негізін құрайтын тиімділіктің белгісінің жоқтығы Қазақстандағы реформаны қиындатады.
Нарық моделін таңдаудың белгісі. Нарық экономикасының ұйымдық түрінің тиімділігінің белгісін іздестіру оның құрылымының қызмет атқаруына және қалыптасуына қажетті қоғамдық шығынның деңгейі мен бағасына байланысты. Бұл бағытта экономика саласындағы 1991 жылғы Нобель сыйлығының иегері Р. Кроуздың фирманың тиімділігін зерттеген еңбегіне көңіл аударуға болады. Фирмалар мен кәсіпорынның ұйымдық түрлерін, мөлшерін және үлгісін таңдағандағы қоғамның жұмсайтын шығынының У.Кроуз тарнсакциондық шығындар деп атады. Түрлі үлгідегі фирмалардың шығындарының деңгейі бірдей емес. Нарық жүйесінде өзін өзі
басқаратын жекеше фирмалар экономикалық өзара байланысты іздеу және өңдеуге шарттар жасауға және олардың орындалуын бақылауға тағысын сол сияқты шығындарды жұмсайды. Бұл шығындар сырт бақылаушыларға көрінбегенмен, экономикалық процеске қатысушылар олармен санасуға мәжбүр, өйткені мұндай шығындар көпшілік жағдайда бүтіндей нарықтық өзара қатысты жоққа шығаруы мүмкін.
Нарық жүйесін реттеуде мемлекет мекемелер мен құрылымдарды трансакциялық шығындарының мәселесі ерекше. Бұл мекемелер мен құрылымдардың жұмыс атқаруы қоғамға қымбатқа түседі.
Қазірге шейін нарықтық және әкімшілік реттеудің арақатысының деңгейі туралы нақтылы мәлімет жоқ.
Трансакциялық шығындардың салыстырмалы бағасы осы шығынды есептеуді оңайлатуға туғызған болар еді.
2.2 Шет елдері мен Қазақстан Республикасының экономикасының нарықтық жүйедегі айырмашылықтары мен кемшіліктері
Көптеген Шығыс Еуропа елдерi бұрыннан Экономикалық өзара көмек Кеңесiнiң құрамында болып (қаңтар 1949 ж.), қоғамның тұрмыстық экономикалық негiзi мен саяси құрылымы бiркелкi болуына қарамастан орталықтандырылған шаруашылық жүйесiнен нарықтық экономикалық өте бастады. Экономикалық жағынан қарайтын болсақ, олардың айырмашылығы меншiк түрлерiнiң өндiрiс құралдарымен қатынасына, өнеркәсiптiң мамандану түрлерi, халық шаруашылығының ұйымдастыру мен басқару құрылымына байланысты болуда. Сондықтан экономикалық реформаны әр түрлi басымды механизмдердi қолдану арқылы, яғни үдемелi қарқындық пен мерзiмдiлiк арқылы, әр түрлi жүйелер мен ресурстарды сақтау қағидаларын қолдана отырып жүргiзу керек. Мiне осы тұрғыдан алға қойған мiндеттердi шешуге нарықтық экономикаға көшкен елдердiң тәжiрибесiн жинақтап жаңа нарықтық жолмен шаруашылық жүргiзуге көшу. Шаруашылық жүргiзудiң бiр түрiнен екiншi түрiне көшуде жоғарғы жағдайды қорытындылай келiп, келесi ережелерге сүйенуiмiзге болады:
- меншiк түрлерiне қарамастан мемлекеттiк меншiктi жекешелендiру және шаруашылық әрекетiне жағдай жасау;
- мемлекеттiк кәсiпорындарды уақтау, тауар өндiрушiлердi демонаполизацияландыру және монополияға қарсы күрестiң қызметiн күшейту;
- нарық механизмiнiң ерекшелiктерiне байланысты экономиканы басқару құрылымын жетiлдiру;
- қаржы - банк жүйелерін реформалау және бюджеттік инвестицияны қысқарту;
- елдің экспорттық әулетін арттыруда бәсекелестік қабілеті бар өнеркәсіпті мемлекеттік тарапынан қолдану;
- шетел инвестицияларын енгізуде және біріккен өндіріс қызметін қолдауда саяси, құқықтық және шаруашылық жағдай жасау;
- ұлттық валютаның айналымда болуын қолдау және қамтамасыз ету.
Жоғарыда көрсетілген шараларды экономикада нарықтықты реттеу механизмдері ретінде қолдануда әр елде өзінің ерекшеліктері есепке алынады. Ең қолайлы жағдайда Венгрия болды. Бұл елде экономикалық реформа үш-он жыл бұрын басталған. Шаруашылық жүргізуде кәсіпкерлікті ынталандырудың түрлерін алдын ала ескере жүргізген. Халық шаруашылығының алдыңғы буындарындағы құқық негіздерін жасауда экономикалық ассоциациялар заңы негізгі роль атқарады. Мемлекеттік кәсіпорындарды экономикалық ассоциацияларға айналдыруда тиісті шешімдер қолданылды. Мемлекеттік жекешелендіруде көп жағдайда уақтау және жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды қайта құру шаралары жүргізілді. Бұл шаралар тек бұйрық түрімен емес, еңбек ұйымдарының және олардың басшыларының қолданылуымен жүргізілді. Соның нәтижесінде үш жылда (1989-1991жж) елде шағын және орта кәсіпорындар төрт есе көбейді. Конъюктураның өзгеруіне байланысты кәсіпорындардың қызметінде қажетті икемділік пайда болды. Мемлекеттік тарапынан бұл процесс қолдау тапты. Қаржы- шаруашылық жағдайлары мен халық шаруашылығына керекті өнім шығаратын кәсіпорындар банкрот жағдайына ұшыраса, жеңілдік несие беріп санация жасалған немесе бұл кәсіпорындарды басқа меншікке (соның ішінде шетелдіктерге) берілді.
Бұған нарық инфрақұрылымының құрылуы (қордық қызметтердің пайда болуы мен дамуы, тауарлы және брокерлік биржалар, инвестициялық қорлар, несие - банк қызметтері) және қаржы - банк жүйелерінің реформалануы мүмкіндік туғызды. Экономикадағы дағдарыстық жағдайдан шығуды банкротқа ұшыраған өнеркәсіптегі жекешелендіру процесі инвестициялық бағыт алды. 1993 ж. 600 өнеркәсіптің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz