ҚР Салық жүйесі туралы ақпарат
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ҚАРЖЫ ҚАТЫНАСТАРЫ ЖҮЙЕСІНДЕ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Салық саясатының тарихи пайда болуы және дамуы ... ... ... ... 5
1.2 Республика қаржы жүйесінде салықтың алатын орны ... ... ... ... 8
1.3 Салық саясатының экономикалық мәні мен маңызы ... ... ... ... .. 14
2САЛЫҚ САЯСАТЫН САЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ ОРГАНДАРЫМЕН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМІН ТАЛДАУ
2.1 Салық саясатын салық қызметі органдарымен жүзеге асыру заңдылықтарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Салық жүйесіндегі салық саясаты мәселелерін бағалау ... ... ... ... 23
3ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ САЛЫҚ САЯСАТЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Республиканың салық жүйесіндегі салық саясатының шараларын шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.2 Салық жүйесінде салық қызметінің даму бағыттары ... ... ... ... 31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... . 37
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ҚАРЖЫ ҚАТЫНАСТАРЫ ЖҮЙЕСІНДЕ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Салық саясатының тарихи пайда болуы және дамуы ... ... ... ... 5
1.2 Республика қаржы жүйесінде салықтың алатын орны ... ... ... ... 8
1.3 Салық саясатының экономикалық мәні мен маңызы ... ... ... ... .. 14
2САЛЫҚ САЯСАТЫН САЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ ОРГАНДАРЫМЕН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМІН ТАЛДАУ
2.1 Салық саясатын салық қызметі органдарымен жүзеге асыру заңдылықтарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Салық жүйесіндегі салық саясаты мәселелерін бағалау ... ... ... ... 23
3ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ САЛЫҚ САЯСАТЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Республиканың салық жүйесіндегі салық саясатының шараларын шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.2 Салық жүйесінде салық қызметінің даму бағыттары ... ... ... ... 31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... . 37
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғанына да, міне, жиырма жылдың жүзі болды. Осы кезең аралығында салық жүйесіне көптеген өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында «Заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады» деп атап көрсетілген.
Салықтар мемлекеттің саяси және экономикалық қызметтерін қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Салықтар мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен өтті.
Бірінші кезең – 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің «Қаз КСР мемлекеттік салық қызметін құру туралы» Жарлығымен Қаз КСР – дің басты мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27 жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң ақтілері пакеті қабылданды.
Екінші кезең – 1995 жылғы 24 сәуірдегі «Бюджетке төленетін салық және басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды. Қосылған құн салығы енгізілді.
Үшінші кезең – 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі қабылданып, ол 2002 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа еңгізілді.
Төртінші кезең – 2009 жылы 01қаңтарда Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі қабылданып, қолданысқа енгізілді.
Салық кодексі қабылданғаннан бері бірнеше толықтырулар мен өзгерістер жасалды.
Қазақстан Республикасының Салық кодексін қабылдаудағы ең негізгі ерекшеліктері және қол жеткізген жетістіктеріміз ретінде салықтарды бюджетке басқа да міндетті төлемдерден ажырата отырып, оны «ерекше тауар» түрінде қарастырылғанын атап өтуге болады.
2009 жылдың 13 наурызында Астанда Конгресс-хол ғимаратында ҚР Қаржы министірлігі Салық комитеті басшылық құрамының Астана қаласының салық төлеушілерімен кездесуі болып өтті. Кездесуге Қазақстан кәсіпкерлері ассоциациясының мүшелері, Салық комитетінің қызметкерлері де қатысты.
Салық саясаты- нарықтық экономиканың аса маңызды жүйелерінің бірі болып саналады. Салық саясаты әрекетінің тиімділігі әлеуметтік және экономикалық саясаттың жетістіктеріне әкеледі.
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғанына да, міне, жиырма жылдың жүзі болды. Осы кезең аралығында салық жүйесіне көптеген өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында «Заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады» деп атап көрсетілген.
Салықтар мемлекеттің саяси және экономикалық қызметтерін қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Салықтар мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен өтті.
Бірінші кезең – 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің «Қаз КСР мемлекеттік салық қызметін құру туралы» Жарлығымен Қаз КСР – дің басты мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27 жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң ақтілері пакеті қабылданды.
Екінші кезең – 1995 жылғы 24 сәуірдегі «Бюджетке төленетін салық және басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды. Қосылған құн салығы енгізілді.
Үшінші кезең – 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі қабылданып, ол 2002 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа еңгізілді.
Төртінші кезең – 2009 жылы 01қаңтарда Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі қабылданып, қолданысқа енгізілді.
Салық кодексі қабылданғаннан бері бірнеше толықтырулар мен өзгерістер жасалды.
Қазақстан Республикасының Салық кодексін қабылдаудағы ең негізгі ерекшеліктері және қол жеткізген жетістіктеріміз ретінде салықтарды бюджетке басқа да міндетті төлемдерден ажырата отырып, оны «ерекше тауар» түрінде қарастырылғанын атап өтуге болады.
2009 жылдың 13 наурызында Астанда Конгресс-хол ғимаратында ҚР Қаржы министірлігі Салық комитеті басшылық құрамының Астана қаласының салық төлеушілерімен кездесуі болып өтті. Кездесуге Қазақстан кәсіпкерлері ассоциациясының мүшелері, Салық комитетінің қызметкерлері де қатысты.
Салық саясаты- нарықтық экономиканың аса маңызды жүйелерінің бірі болып саналады. Салық саясаты әрекетінің тиімділігі әлеуметтік және экономикалық саясаттың жетістіктеріне әкеледі.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1.ҚР-ның Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы;
«Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» Н.Назарбаев.Астана – 28.01.2011ж.
2.«Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі), Астана,01.01.2009 жыл.
3.«Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, Алматы, «Қаржы қаражат», 2008жыл.
4.Ермекбаева Б.Ж. «Жалпы мемлекеттік салықтар» (оқу құралы), Алматы, «Экономика», 2002 жыл.
5.«Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің жаршысы», №12 арнайы шығарылым, Алматы, «Бико»,2000 жыл.
6.«Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі), Алматы, «Бико», 2001 жыл.
7.«Қызмет көрсететін кәсіпорындардың табысына салық салу туралы Салық кодексі» (Салық кодексін түсіндіру сериясында шығарылған), Алматы, «Бико», 2001 жыл.
8.«Налоги и налогообложение» под.ред. И.Г.Русаковой, В.А.Кашина-Москва, «Финансы», 2000г.
9. Налоговый эксперт. Пилотный номер. 2000г.
10. Финансово-кредитный словарь: в 3-х томах. Мосвка.
11. Черник Д. Налоги Франции и Великобритании.
12. Черник Д. Налоги Италии. Финансы. 1995г. №1. с.35.
13. Черник Д. Налоги Испании. Финансы. 1996г. №2.с.32.
14. Батаева С. Там, где платят налоги. Московские новости. 1996г.№41.
15. Черник Д. Налоги Германии. Финансы. 1996г.№6.
16. Попонова Н.А. Контроль за уплатой налогов на предприятия. Финансы. 1993г. №2.с.70.
17.Тикунов Н. Организация работы налоговых органов. США. Финансы, 1995г.№6.с.21.
18.Карагусова Г. «Экономическая сущность налогов». Изд-во «Каржы-каражат» 2004г.
19.Налоги –учебник под редакцией д.э.н., профессора Черника Д.Г. М.: «Финансы и статистика» - 2000г.
20.Налоги – учебное пособие. Зейнельгабдин А.Б. Ермекбаева Б.Ж., Алейбеков М., Алматы, 2002г.
21.Налоги и налогообложение –учебник. Автор: Окунева, М.,2004г.
22.Финансы – учебник для экономических специальностей, 2-ое переработанное издание, под редакцией Ильясова К.К., Мельникова В.Д. Алматы.,Каржы-каражат, 1999г.
23. Журнал «Финансы Казахстана».
24. Журнал «Бухгалтер и налоги»,№1 июль, Алматы, 2008г.
25. Журнал «Бухгалтер и налоги»,№2 август, Алматы, 2008г.
26. Журнал «Бухгалтер и налоги»,№3 сентябрь, Алматы, 2008г.
1.ҚР-ның Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы;
«Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» Н.Назарбаев.Астана – 28.01.2011ж.
2.«Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі), Астана,01.01.2009 жыл.
3.«Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, Алматы, «Қаржы қаражат», 2008жыл.
4.Ермекбаева Б.Ж. «Жалпы мемлекеттік салықтар» (оқу құралы), Алматы, «Экономика», 2002 жыл.
5.«Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің жаршысы», №12 арнайы шығарылым, Алматы, «Бико»,2000 жыл.
6.«Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі), Алматы, «Бико», 2001 жыл.
7.«Қызмет көрсететін кәсіпорындардың табысына салық салу туралы Салық кодексі» (Салық кодексін түсіндіру сериясында шығарылған), Алматы, «Бико», 2001 жыл.
8.«Налоги и налогообложение» под.ред. И.Г.Русаковой, В.А.Кашина-Москва, «Финансы», 2000г.
9. Налоговый эксперт. Пилотный номер. 2000г.
10. Финансово-кредитный словарь: в 3-х томах. Мосвка.
11. Черник Д. Налоги Франции и Великобритании.
12. Черник Д. Налоги Италии. Финансы. 1995г. №1. с.35.
13. Черник Д. Налоги Испании. Финансы. 1996г. №2.с.32.
14. Батаева С. Там, где платят налоги. Московские новости. 1996г.№41.
15. Черник Д. Налоги Германии. Финансы. 1996г.№6.
16. Попонова Н.А. Контроль за уплатой налогов на предприятия. Финансы. 1993г. №2.с.70.
17.Тикунов Н. Организация работы налоговых органов. США. Финансы, 1995г.№6.с.21.
18.Карагусова Г. «Экономическая сущность налогов». Изд-во «Каржы-каражат» 2004г.
19.Налоги –учебник под редакцией д.э.н., профессора Черника Д.Г. М.: «Финансы и статистика» - 2000г.
20.Налоги – учебное пособие. Зейнельгабдин А.Б. Ермекбаева Б.Ж., Алейбеков М., Алматы, 2002г.
21.Налоги и налогообложение –учебник. Автор: Окунева, М.,2004г.
22.Финансы – учебник для экономических специальностей, 2-ое переработанное издание, под редакцией Ильясова К.К., Мельникова В.Д. Алматы.,Каржы-каражат, 1999г.
23. Журнал «Финансы Казахстана».
24. Журнал «Бухгалтер и налоги»,№1 июль, Алматы, 2008г.
25. Журнал «Бухгалтер и налоги»,№2 август, Алматы, 2008г.
26. Журнал «Бухгалтер и налоги»,№3 сентябрь, Алматы, 2008г.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ____________________________ ___________________________ 3
1САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ҚАРЖЫ ҚАТЫНАСТАРЫ ЖҮЙЕСІНДЕ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Салық саясатының тарихи пайда болуы және дамуы_______________ 5
1.2 Республика қаржы жүйесінде салықтың алатын орны________________8
1.3 Салық саясатының экономикалық мәні мен маңызы__________________ 14
2САЛЫҚ САЯСАТЫН САЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ ОРГАНДАРЫМЕН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМІН ТАЛДАУ
2.1 Салық саясатын салық қызметі органдарымен жүзеге асыру заңдылықтарын
талдау_____________________________ ________________18
2.2 Салық жүйесіндегі салық саясаты мәселелерін бағалау________________23
3ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ САЛЫҚ САЯСАТЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМІН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Республиканың салық жүйесіндегі салық саясатының шараларын шешу
жолдары____________________________ ____________________________27
3.2 Салық жүйесінде салық қызметінің даму бағыттары________________31
ҚОРЫТЫНДЫ ___________________________________ ________________35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ _________________________ 37
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
болғанына да, міне, жиырма жылдың жүзі болды. Осы кезең аралығында салық
жүйесіне көптеген өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында Заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады деп атап көрсетілген.
Салықтар мемлекеттің саяси және экономикалық қызметтерін
қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Салықтар мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген,
белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын
бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен
өтті.
Бірінші кезең – 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің Қаз
КСР мемлекеттік салық қызметін құру туралы Жарлығымен Қаз КСР – дің басты
мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27
жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң ақтілері пакеті
қабылданды.
Екінші кезең – 1995 жылғы 24 сәуірдегі Бюджетке төленетін салық және
басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу
жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды. Қосылған құн
салығы енгізілді.
Үшінші кезең – 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа
Салық кодексі қабылданып, ол 2002 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа
еңгізілді.
Төртінші кезең – 2009 жылы 01қаңтарда Қазақстан Республикасының жаңа
Салық кодексі қабылданып, қолданысқа енгізілді.
Салық кодексі қабылданғаннан бері бірнеше толықтырулар мен өзгерістер
жасалды.
Қазақстан Республикасының Салық кодексін қабылдаудағы ең негізгі
ерекшеліктері және қол жеткізген жетістіктеріміз ретінде салықтарды
бюджетке басқа да міндетті төлемдерден ажырата отырып, оны ерекше тауар
түрінде қарастырылғанын атап өтуге болады.
2009 жылдың 13 наурызында Астанда Конгресс-хол ғимаратында ҚР Қаржы
министірлігі Салық комитеті басшылық құрамының Астана қаласының салық
төлеушілерімен кездесуі болып өтті. Кездесуге Қазақстан кәсіпкерлері
ассоциациясының мүшелері, Салық комитетінің қызметкерлері де қатысты.
Салық саясаты- нарықтық экономиканың аса маңызды жүйелерінің бірі
болып саналады. Салық саясаты әрекетінің тиімділігі әлеуметтік және
экономикалық саясаттың жетістіктеріне әкеледі. Сондықтан да кез-келген
елде мемлекеттік шығындар мен салықтық реттеу мәселелеріне өте үлкен көңіл
бөлінеді. Сонымен қатар салықтық реттеу экономикалық белсенділікті реттей
отырып, өндірістің процестеріне де қатты әсер етеді.
Бүгінгі күні барлық салық жүйелерінің міндеті салық жинау жұмысын
одан әрі жақсарту, жетілдіру болып табылады. Экономиканы қайта құруда, оны
реттеуде, ел бюджетінің кірісін құрастыруда салық саясатының алатын орны
ерекше.
Халықаралық тәжірибе куә еткендей нарықты экономиканың дамуы мен
одан әрі жетілуі салық жүйесінің және салық саясатының әділетті болуымен
сипатталады.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қосымшадан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Мемлекеттің экономикалық саясатының басты бағыттарын жүзеге
асырудағы салық саясаты деп аталатын бірінші тарауда салықтық саясатының
қоғамдағы алатын орны мен қолдануына байланысты тарихи пайда болуы,
мемлекеттің өркендеуіне тікелей әсер ететініне мағлұматтар келтірілді.
Қоғамның әртүрлі саласында мемлекет халық мүдделігінің өмірлік маңызын
білдіретін экономикалық, әлеуметтік, саяси, экологиялық, демографиялық
саясатын жүзеге асыруына қаржы қажеттілігінен туындайтын теориялық
мәліметтер берілген.
Курстық жұмыстың Салық саясатын салық қызметі органдарымен
жүзеге асыру механизмін талдау деп аталатын екінші тарауында салық
саясаты және заңдылықтарын талдау мәселелері қарастырылған.
Үшінші тарауда Қазақстанның салық жүйесіндегі салық саясатын
жүзеге асыру механизмін жетілдіру жолдары салықтық реттеу ауыртпалығы мен
оның жетілдіру жолдары зерттеліп, даму бағыттары қарастырылған.
Курстық жұмысымның мақсаты мынадай мәселелерді шешуге себепші болды:
1. Салық саясатының жалпы тарихи негіздемесі мен
мемлекеттің қаржы жүйесіндегі салықтың құрылымдары, атқаратын
қызметіне, қоғамдық қажеттілігіне қолданылуы туралы түсініктеме
беру.
2.Қазақстан Республикасындағы экономика саласы
мен
халықтың тұрмыс деңгейіне, әлеуметтік қорғалуына, салық
жүйесіндегі салық саясатының ерекшеліктері, артықшылықтары мен
кемшіліктеріне талдаужасау.
3. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің мүмкіндіктерін
нақты тәжірибеде сынау:
а) Отандық тауар өндірушінің іс-әрекетіне табысқа салынатын
салық, қосылған құнға салынатын салық, акциз құрылымы бойынша
тиімді пайдалану.
ә) Шетел инвесторлары мен отандық тауар өндірушілердің
арасындағы салықтық реттелуі.
1 САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ҚАРЖЫ ҚАТЫНАСТАРЫ ЖҮЙЕСІНДЕ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Салық саясатының тарихи пайда болуы және дамуы
Адамзат қоғамы дамуының ұзақ процесінің жемісі болып табылатын
салық осыдан мыңдаған жылдар бұрын қалыптаса бастаған. Ол ең алдымен
әртүрлі қауымдастықтар, кейінірек жеке өндіріс иелері, ал одан да кейін
тұтас мемлекеттер ішінде тауар өндірісі мен айырбасы жөнінен тұрақты
қатынастар мен байланыстар қалыптасуында салық жүйесінің экономикалық
мәнін аша бастады.
К.Маркс: Салық - мемлекеттің экономикалық өмір
сүруіндегі бейнесі- деді. Салықтар тауар өндірісі кезінде және қоғамның
тапқа бөлінуі мен мемлекеттің пайда болуындағы әскери қызметті, саудаларды
шенеуліктер үшін каражаттар кажеттілігімен туындады.
Қоғамның әртүрлі саласында мемлекет халық мүдделігінің өмірлік
маңыздылығын білдіретін экономикалық әлеуметтік, саяси, экологиялық,
демографиялық саясатын жүзеге асырады. Капитализм дамуы мен құрылуы
дәуірінде әскер мен флоттарды қаражатпен қамтамасыздандыру негізінде жаңа
жерлерді игеру, дайын өнімді өткізу мен шикізат нарығына қазынадан қосымша
қаражаттар қажет етілді.
Салық саясатының мәселелері әрқашанда әрқилы философтардың,
экономистер мен әлеумет танушылардың ойында орын алды. Салықтық реттеу
теориясы әрқашан мәңгілікті сұрақтарды шешуге тырысады.
А. Эйнштейн: Салық жүйесі адамның дүниетанымындағы ең
күрделі құбылыс – деп пайымдады.
Салық салу теориясының негізін салушы А.Смит: Салықтар, оларды
төлейтіндер үшін құлдықтың белгісі емес, керісінше
бостандықтың белгісі,- деді.
Америка Құрама штатының тәуелсіздік декларациясының авторы
Б.Франклин: Өмірде өлім мен салықтан басқа құтыла алмайтын нәрсе жоқ,-
деді.
Салық адам өркениеті кезінде пайда болды. Салық жүйесі және салықтық
реттеу мемлекетпен бірге дамып келеді. Салық саясатының мемлекеттік
үйымдастырылуы кезіндегі алғашқы нысаны шіркеу десятинасына ауысқан құрбан
ету адамның өз еркімен болған жоқ.
Қазіргі салық саясатының көптеген бөлімдері Ежелгі Римде пайда
болған. Соғыс кезінде Рим азаматтарына өзінің табыстарына қарай тиісті
салықтар салынған.
Б.э.д. VІІ-VІ ғасырларда Ежелгі Грецияда табыстың он пайыздық және
жиырма пайыздық салық нарқын енгізді. Бұл қаражаттар жалдамалы әскерді
мемлекет пен қалаларды қорғаудағы қорған үшін, құдай үйлерін құру үшін, су
құбырын, жолды өңдеу үшін, мейрамдарды өткізу үшін, кедейлерге өнім мен
ақша беру үшін және қоғамдық мақсаттар үшін жұмсалады.
Афинада салық төлемейтін қасиет азаматтың бостандық құқына жатқызылды.
Ең алғашқы мемлекет Рим қалалықтарымен жергілікті жерлерден тұрды.
Мемлекет пен қаланы басқаруға кеткен шығындар аз ғана болды. Өйткені
сайланған өкілдіктер өз қызметтерін ақысыз өзінің жеке салымын жұмылдыра
атқарып қадір-қасиетке ие болды.
Соғыс кезінде Римнің азаматтарына өз ауқаттылығына қарай салық
салынды. Рим азаматтары өздерінің мүлкі мен жанұялық жағдайы туралы салық
алушыға мәлімдеме жасап отырды. Осы мысалдан көріп отырғанымыздай негізі
сол кезден бастап қаланған.
ІV-ІІІ б.ғ.д. Рим мемлекеті жаңа қалаларды жаулап алып, дами бастады.
Сонымен қатар, салық жүйесі де өзгеріп отырды.
Колонияларда тәуелді және жергілікті салық енгізілді. Олардың мөлшері
азаматтардың ауқаттылық көлеміне байланысты халық арасынан сайланған салық
салушы шенеуліктер салық сомасын цензи бес жыл сайын анықтады.
Римнен тыс тұратын Рим азаматтары мемлекеттік салықпен қатар,
жергілікті салықтарды әр кезде төлеп отырған. Соғыстан кейін жеңіске
жеткен кездерде салық төмендетіліп, ал мемлекеттік салықтар мүлдем
қолданылмаған.
Мемлекетке қажет қаражаттар жаулап алынған жерлер арқылы қамтамасыз
етілді. Құрамына ауылдарды қамтып Рим империяға айналды. Ауыл тұрғындары
империяға тәуелділіктің куәсі ретінде салық төлеу керек еді.
Рим империясындағы халықтың таптық бөлінуіне байланысты
тұрақты салық жүйесі болмады. Жаулау кезінде қарсылық көрсеткен
қала жоғарғы салық төлеугс міндетті еді. Римдіктерге дейін
жергілікті жерде қалыптасқан Рим әкімшілігі салық жүйесін
қолданды, бірақ салық түсімдерінің қалыптасқан бағыт-бағдары мен
қолданылуы өзгеріске ұшырады. Ежелгі тарихтан көріп отырғанымыздай бұл
салық жүйесі б.э.д 227 жылы Сицилияда қолданған.
Рим ауылдарында көп уақыт бойы салықты кәсіби өндіріп алу мен
құрылуымен айналысқан мемлекетті қаржы мекемесі болған жоқ.
Рим әкімішілігі салық алушылардың қызметін жоғары дәрежеде бақылай алмады.
Соның нәтижесінде билікті әділетсіз қолдану мен парақорлық б.э.д. I
ғасырдағы экономиқалық дағдарысқа ұшырады.
Жазуды қаржылық мекемені басқаратын жергілікті өкілдер мен прокуратура
жүргізген. Әр тұрғын белгілі бір кезеңде мағлұмдаманы көрсетіп отырды.
Салықтың құжаттар қаржы мекемесінде сақталып, мүліктік жағдайы туралы
жазу үшін база құрылды.
Рим империясында тікелей салықтармен қатар жанама салықтар да
болған. Салықтың тікелей, жанама түрін ежелден келе жатқанына куәміз. Сол
кезде тікелей салық табыс пен мүлікке салынып, ал жанама салық бағаға есім
ретіндегі тауар тұтынушыға салынған.
Ежелгі Римде жанама салық нарқы айналым бойынша бір пайыз, құлдар
саудасының айналымы төрт пайыз, нарықтың құны бойынша құлдарды босату бес
пайызбен ерекшеленді.
Б.э.д. VI ғасырда Император Август мұраға бес пайыз салық салынып,
оны кәсіби жауынгерлердің зейнетақымен қамтамасыз етілуіне жұмсалды. Рим
империясында салықтар халық шаруашылығының дамуын қосымша тұрақтандыру мен
фискальдық кызметін атқарды.
1166 жылы ағылшын королі Генрих II мен француз королінің шіркеу
салығын енгізілуі туралы жарлық шығарды. Бірақ бұл салық пен
орталықтандыруға көшіп, соғыс шығыны азайып, Римге банкир мен көпестер
арқылы уақытша қаржы орталығын сақтауға, қарызды өтеуге жұмсалды.
Орта ғасырда Германия мен Италияда салық төлеушілер өзінің ауқаттылық
дәрежесі бойынша салық бережағы негізінде еркін серт беруге тиіс еді.
Бірақ салық зандылығы қатаң орындалмай, салық бұзушылық орын алды.
Салық саясатының қызметі арқылы елдің экономикалық даму деңгейін
көруге болады. Егер салық жиналымының үштен екі бөлігі тұтыну мен мүліктік
тауарға байланысты салық құраса, онда бұл ел өнеркәсібі орта дамыған елдер
қатарына жатады. Ал тікелей салықтар тек экономикасы өркендеген елдер де
алынады. Тікелей салықтар XIX ғасырға дейін мәнсіз болды. Ежелде бұл салық
түрін тек қажет кезде колданған.
Ежелгі Римнің көптеген дәстүрлері Византияға көшкен. Ерте
византиялық дәуірде VII ғасырда империяда жиырма бір тікелей салық болған.
Солардың ішінде жер салығы, жанбасы, әскерді қаражатпен қамтамасыз ету
атты сатып алу үшін салықтар болған. Жауынгершілік бағыныштан құтылуға
арналған рекрут салығы мен сатуға салынған баж алымы 10 пайыздан 13
пайызға дейін кұрап, мемлекеттік актіні берілуіне байланысты болды. Егер
құрылыс кезінде алдын-ала бекітілген тәртіптен асқанда ''ауаға салық атты
айыппұл төленді. Мемлекеттік қызметкерлердің жұмыс дәрежесінің
жоғарылауына байланысты шенеуліктер, әскери адамдар, сенаторлар айрықша
салық төледі. Салық санының көп болуы Византияның қаржы жағынан
өркендеуіне әкелмеді.
VІІ-ХІІІ ғасыр аралығында Шығыс Азия елдерінде мемлекеттің қаржы
жүйесіндегі салық қолданыста табиғи және ұлттық ерекшеліктерге қарай аса
шеберлікпен тарихи мағмүттардан көзге түскеніне куәміз. Соған мысал
ретінде, Қытай императоры Ли Юан әулетінің таңдағы салық саясатын XI
ғасырда қолданылуы туралы Синь Таншу кітабынан көрініс тапқанын білеміз.
Б.э.д. 618-907 жылдар аралығында Тан Ли Юан калаган Кытай
император әулиетініц салық салу тәртібі мемлекет қосымша қаражаттармен
қажет негізде қамсыздандырылмаған кезде император бүйрығымен
жүргізілгсн. Қала мсн ауыл қакпасында жинауға арналған
салық сомасын жазып қойған.
Егер табиғи апат: су тасқыны, куаңшылық және шегіртке егінді
жерге төрттен бір бөлігіне зақым әкелген жағдайда бидай салығынан
босатылған. Көктемнің үшінші айында, жаздың алтыншы айында, күздің
тоғызыншы айында ауыл түрғындары ''бағынышты" салықтан босатылған.
Еркіндік алған құлдарды үш жылға салықтардан босатылған.
IX ғасырдың соңында Ресейдің қаржы жүйесі салына бастады. Княз
қазынасы табысының негізгі көзі алым салығы болған. Мәнісіне тікелей
салықтар аңдардың терілері мен ақша түрінде алынды. Ал жанама салықтар
жәрмеңке салу құқығы үшін, қойма ұстау құқығы үшін, жүргізілетін сауда
және сот помер түрінде болған. Сот баржы салығы вира адамды өлтіргені
үшін және басқа қылмыстар үшін салынған.
Монғол-татар шапқыншылығынан кейін салықтың ең негізгісі выход
болған. Бүл ер адамдардан және мал басы үшін алынған. Жиналған алымдарды
Ордаға княздар жіберіп отырды. Выход салығы хан мен княз арасындағы
келісім-шарт арқылы туындаған.
С.М.Соловевтің айтуы бойынша: Мамай Дмитрий Донскойдан Өзбек пен
Жәнібек хан үшін алымды талап етті. Дмитрий Донскойдың баласы Василий
Тоқтамыстың түткынында болғандықтан Ордаға алтын мен бір мың рубль
көлемінде выход төлеп отырған. Иван III (1440-1505ж.) выход атты салық
төленуі тоқтатылды. Бүл құбылыс 1480 жылы Русьтің қаржы жүйесінің
құрылуына себеп болды.
I Петр (1672-1775ж.) кезінде жаңа салық саясаты үшін арнайы
ведомстволар құрылды. Салық салудың және салық саясатының әділеттігін
қамтамасыз етугс тырысқан I Петр билеуінің соңында мемлекет көп шығынға
қарамастан өз табыстарымен тұрмай бір тиында қарыздар болмаған. Әр
шаруашылық саласына өндірістік жаңалықтар енгізілген. Өңдеу мен жеке
меншіктің зауыт пен фабрикаға ие болуымен байланысты Ресейде протекционизм
саясаты қолдана бастады. Ел таңбалық алым жол тасушыдан 10 пайыз, аула мен
пешке тұрмыс салығы, жалдануға байланысты салық салынған. 1705 жылы пайда
табушылардың күшімен бірге мұрт пен сақалға баж алымы енгізілді.
1.2 Республика қаржы жүйесінде салықтың алатын орны
Мемлекеттік құрылымының дамуы мен өзгеруі бойынша салық жүйесі
және салық саясатының қызметі әрқашан жаңарып отырады. Өркениетті
қоғамдағы салық - мемлекеттің негізгі кіріс көзі болып табылады. Қаржы
қызметімен бірге салықтың тетігі ғылыми-техникалық прогрестің жағдайына,
қоғамдық өндірістің қарқыны мен құрылуына мемлекеттің экономикалық әсер
етуіне қолданады.
Салық - өркениет үшін төленетін төлем. Салық жүйесі мемлекет қаржы
көздерін жақсартудың ең негізгі құралы болумен қатар, ел экономикасын
қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың
толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Казіргі таңда біздің мемлекеттік қаржы саясатының негізгі бағыты,
өндірістің даму деңгейін, инвесторлардың кең көлемде қамтып, Казақстанның
табиғи байлықтарын жан-жақты пайдалануға қол жеткізетін салық жүйесін құру
болып табылады.
Бүгінгі күні барлық салық жүйелерінің міндеті салық жинау жұмысын
одан әрі жақсарту болып табылады. Салық органдары қазір осы шараларды
өзге де тиісті бақылаушы ұйымдармен бірлесіп жүзеге асыру үстінде.
Айта кететін бір жаңалық, жаңа салық заңы бойынша салықтық
әкімшіліктің жаңа ережелері енгізілді. Олардың ішіндегі ең маңызды
шешімдердің бірі салық заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілікті күшейту. Осы
жарлыққа байланысты салық мемлекет алдындағы борыш болып есептеліп, бюджет
кірісіне теленуге жатады.Салық немесе ағымдағы төлемдер бюджет кірісіне
белгіленген мерзімде төленбесе оны төлеушілерден немесе олардың
дебиторларының шоттарынан салық, айыппұл және өсім жөнінде пайда болған
берешек шегінде егер салық төлеуші немесе оның дебиторлары осы берешекті
төлеуге келісетін болса, өндіріліп алынады.
Бұл заң салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен
салықтың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи
құжат болып есептеледі.
Салықтар, айыппұл немесе өсім түріндегі берешектердің төленуін
қамтамасыз ету үшін салық қызметі органдары салық төлеуші мен оның
дебиторларының шотында қаражат болмаған жағдайда, салық төлеушінің мүлкін
тұмшалауғаа құқылы. Берешек өтелген жағдайда мүлікті тұмшалау туралы шешім
жойылады.
Жаңа салық жүйесіндегі негізгі жаңалықтардың бірі халықаралық салық
салудың тәртібін енгізу болып табылады.
Инвестициялық салық преференциялары корпорациялық табыс салығы, жер
мен мүлік салығы бойынша беріледі.
Инвестициялық салық преференциялары дегеніміз жаңа өндірістер құру,
жұмыс істеп тұрғандарын кеңейту мен жаңарту мақсатында тіркелген
активтерге инвестицияларды жүзеге асыратын салық төлеушілердің жылдық
жиынтық табысынан қосымша шегерімдер жасауға құқық беру, мұндай салық
төлеушілерді жаңа өндірістер құру, жұмыс істеп тұрғандарын кеңейту мен
жаңарту мақсатында инвестициялық жоба шеңберінде жаңадан пайдалануға
берілген тіркелген активтер бойынша мүлік салығын төлеуден босату, сондай-
ақ инвестициялық жобаны іске асыру үшін иемденіп алынған және
пайдаланылатын жер учаскелері бойынша жер салығын төлеуден босату.
Инвестициялық салық преференциялары негізгі құралдарды
инвестициялық жоба шеңберінде жаңадан пайдалануға енгізетін салық
төлеушілерге беріледі.
Преференциялар салық төлеушілерге преференцияларды қолдану-
дың басталу күнін белгілейтін келісім-шартқа сәйкес беріледі, оның
түпнұсқасы салық төлеушінің тіркелген жері бойынша салық органына мынадай
мерзімдерде:
-келісім-шарт жасалған кезде шаруашылық қызметті жүзеге асырушы салық
төлеушілер - негізгі құралдар пайдалануға берілген жылдан кейінгі жылдың 1
қаңтарынан бастап;
-жаңадан тіркелген салық телеушілер - негізгі құралдар пайдалануға
берілген кезден бастап тапсырылады.
Келісім-шартты жасау инвестицияларды қорғау жөніндегі мемлекеттік
шаралар туралы мәселені реттейтін Қазақстан Республикасының заң актісімен
белгіленеді.Басты себеп, ал біз салық жүйесін құрғанда еліміздегі
жинақталған ғылыми немесе практикалық тәжірибе болған жоқ.
Салық қызметі органдары да, салық төлеушілер де мұндай жаңа
бастамаға психологиялық жағынан дайын еместігі көрінді. Бұнда дүниежүзілік
тәжірибеде қолданылып келген салық принциптері сақталмады. Сондықтан бұл
салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына толығымен жауап беруге
мүмкіндігі болмады. Ең бастысы салық жүйесінің өндірісті дамытуға ешқандай
ықпал етпеуі, бюджет кірісін құраудағы өз рөлін жете атқара алмауы, яғни
салық көзі табыс немесе пайда емес, керісінше тұтыну болып табылды.
Казақстан Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ
мерзімді концепциясын қабылдады. Осы концепцияны жүзге асыру негізінде
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың бірінші шілдесінде
қабылдаған "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы" заң күші бар жарлығы нарыктық қатынастарды дамытудың бағдарында
белгілеп қана қоймай, салық салуды жетілдірудің дүниежүзілік жаңа жүйесіне
жақындата негіз қалады. Үйлестірілген бұл жаңа жүйе бюджет пен
шаруашылықты жүргізуші субъектілердің тепе-теңдігін қамтамасыз етіп,
салықтардың өзге де ауыртпалықтарын азайту арқылы өнім өндірушілер мен
кәсіпкерлердің істегі белсенділіктерін арттыруға игі ықпалын тигізді. Оның
үстіне салық және басқа да міндетті төлемдердің санын бастапқы қырық екі
түрінен он бір түріне дейін қысқарту төлемшілердің міндетті төлемдерді
уақытьлы өтеп тұруына бақылауды жақсартып, олардың жауапкершілігін де
күшейте түсті. Сонымен қатар көптеген өркениетті елдердің тәжірибесі
көрсетіп отырғандай, салық заңдарын жетілдіре түсудің тұрақты тәртібі
қалыптасты.
Жаңа жүйеде бұрынғыға қарағанда көптеген ерекшеліктердің бар екенін
мынадан айқын байқауға болады. Мысалы: заңды тұлғалардың табыс салығының
мөлшерлемесі салық кодексі бойынша 30 пайыз болып белгіленген. Ал жеке
тұлғалардың табыс салығын есептеу үшін оның мөлшерін тұрғындардың кірісі
аз және ауқаты орташа бөліктердің деңгейінде 5-тен 40 пайызға дейін
кемітіп, әлдеқайда өсімді салық ұстаудың шкаласы енгізілген.
Салықтың ең басты түрі болып табысқа салынатын салық, яғни пайда емес
табыстан салық алынатын болды. Жаңа салық заңы бойынша салықтық
әкімшіліктің жаңа ережелері енгізілді. Олардың ішіндегі ең маңызды
шешімдердің бірі салық заңдарын бұзған үшін жауапкершілікті күшейту. Осы
жарлыққа байланысты салық мемлекет алдындағы борыш болып есептеліп, бюджет
кірісіне төленуге жатады.
Жаңа салық жүйесіндегі негізгі жаңалықтардың бірі халықаралық
салық салудың енгізуі болып табылады.
1996 жылдың 1 қаңтарынан бастап салық жүйесіне бірқатар өзгерістер
енгізді. Енгізген өзгерістер мен толықтырулардың қатарына мына
төмендегілерді жатқызуға болады:
* салық салынбайтын минимумды анықтауда, ең теменгі жалақы
орнына есептік көрсеткіш енгізілген;
* арнайы экономикалық аймақтарда тіркеліп, қызмет жасайтын
заңды тұлғалар, табыс салығын жиырма пайыздық нарқы бойынша
төлейтін болады;
* заңды тұлғалардың жалақыға жұмсалатын шығындарды шектеп,
белгіленген нормадан асқан жалақыға жұмсалған шығындарға салық
салынады;
* жер қойнауын пайдаланушылардың барлығы Казақстан Үкіметі
мен контрактіге тұрар алдында бас салық инспекциясынан салықтық
экспертизадан өтулері тиіс.
Салық жүйесінің бір орында, өзгеріссіз тұрып қалуы мүмкін емес. Ел
экономикасының дамуы, нарықтық қатынастарға көшу жолында қалыптасатып іс-
тәжірибелер, экономикасы дамыған елдердің тәжірибелерін талдап жиынтықтау
барысында, салық жүйесі де өзгеріп, дамып бара-бара жаксара түсуі тиіс.
Қазіргі кезеңде, салық салу механизмі біздің республикамызда
қалыптаспаған жағдайда қалып отыр. Қазірдің өзінде оның мәні мемлекеттік
реттеудің әкімшілік-биліктің сипатын алып көрсете алмайды, сонымен бірге
ол әлі де экономиканы мемлекеттік реттеудің жанама немесе тікелей тиімді
кұралы бола алмай отыр.
Сондай-ақ, соңғы жылдары нарықтық қайта құру тәжірибесі, бюджеттік
қаржыландырудың негізгі көзі - салық салу механизмі, өте мардымсыз күйде
екенін көрсетеді. Ал бұл салықтардың аздығынан немесе жиынтық. көлемінің
азайғанынан емес, салық төлемінен, жалтару жағдайларының жиілеп
кездесетінен туып отыр. Бұған салық жүйесінің өзі көп мүмкіңдіктер
туғызады, өйткені соғұрлым салықтық жеңілдіктер көп болған сайын, оларға
түрлі заңды және заңсыз жолдармен жетуге ұмтылатындардың саны көбейе
түседі. Бұған қоса, салық салудың тәртібі жөніндегі заңның жетілмегендігі
және салық кызметкерлерінің кәсіби жағынан және жеке бастарының білім
қабілетінің жеткіліксіздігінен салық салу көптеген қиыншылықтарға келіп
тіреледі. Осыдан қазынаға салықтар аз түсуде, ал халықтың әлеуметтік және
саяси жағдайларына тікелей әсерін тигізеді. Өйткені халықтың бюджеттен
алатын алымы, осы бюджетке келіп түсетін салықтардың көлеміне байланысты.
1996 жылдың бірінші жартысында республика бюджетіне 43,2 пайызда
салықтар түспеген, ал 1995 жылмен салыстырғанда 5,4 есе көп деген сөз.
Нарық жағдайына енді бейімделе бастаған елдің бүгінгі талапқа сай
салық төлемдерін уақытылы төлеуді жүзеге асыра алмай отырғандығы. Салық
қызметінің бүгінгі жұмысы бізді шын мәнінде қанағаттандырмайды. Оны
жетілдіру, тереңдету қажет, әйтпейінше бірде-бір реформаны, білім беру,
денсаулық сақтау, мәдениет саласында да, тұрғын үй коммунальдық шаруашылық
саласында да жүзеге асыру мүмкін емес. Олардың бәрі қалай салық төлеп, оны
жинауымызға байланысты болмақ.
Әрбір екінші тұлға салық төлемейді. Базарлардан түсетін түсімнің
төлемдігі көп айтылып жүр. Бұның басты себебі - салық қызметінің
әлсіздігінде. Селода салық зандарын түсіндіру нашар жүргізілуде. Фермерлер
онымен іс жүзінде таныс емес. Олар өз құқықтарын, міндеттерін білмейді.
Қаладағы жағдай осыған ұқсас. Бұл нарықта дағдарыстарды нашар бағалау
деген сөз. Күнделікті өмірде салық төлеуден жалтаратындар ашық алдауға
баратындар бар. Міне, салық қызметіне принципшіл, ары мен ожданы таза
адамдар сондыктан қажетті болған.
Салық қызметтерінің күшін қалалар мен аудандар аумағына бөлу қажет.
Бұл күнде селоның жетекшісі фермерлер болып отыр, олар тұрғын үй, техника,
мал қоралары және басқа жері де тұрақлы пайдалануға алған. Олар жер
салығын уақытылы төлейді, бөлінген жерді тиімді пайдалануға ұмтылады.
Мүмкіндікті бағаламайтын ұқыпсыз фермерлер бар. Жекешелеген техникаларын
әлі күнге тіркеуден өткізбеген, жерді дұрыс пайдаланбайтын шаруалар
салықты уақытылы төлемейді. Ондай немқұрайлылыққа салықтар тарапынан
белсенділік көрсету керек. Әрекетсіз отырған кәсіпорындар мен мәселенің
басын ашып, олар кезеңі туды.
Көптеген өндірістік ұжымдар белшеден шығынға батқан, олардан салық
жинаудан болжау өзі қиын. Барлық заңды тұлғалардың қаржы жұмысы қатаң
есепке алынбаса болмайды. Соңғы уақытта коммерциялық нүктелерді
айтпағанда, жанармай құятын станциялар көбетіп кетті. Бұлар салық
төлемейді. Олар жерді жалға алу құқығының өтемін және жер салығын төлеуге
міндетті. Салық түсімдерін ұлғайту мен бюджеттің кіріс базасын нығайту
өндірістік саланың қаржылық қалыпты жағдайына тікелей тәуелді.
Салықты жинау кезінде көлеңкелі экономикаларды естен шығармауымыз
керек. Оның ықпалы барлық саласына тигізіліп отыр. Мәселен, бизнес
кәсіпорындары бойынша орташа айлық жалақы алты мың теңге деп көрсетілді.
Бұл нағыз көзбояушылық жалған ақпар, өз қылмыстарын бүркемелеу емес пе?
Сонда да салық кодексінде едәуір селкеуліктер бар.
Қазақстан Республикасының салық зандары Салық кодексінен, сондай-ақ
қабылдануы Салық кодексінде көзделген нормативтік құқықтық актілерден
тұрады. Салық кодексі салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік
қатынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық
міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді.
Салық және және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу
жөніндегі Салық кодексінде көзделмеген міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес.
Салық және және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
Салық кодексінде белгіленген тәртіппен және жағдайларда белгіленеді,
енгізіледі, өзгертіледі немесе күшін жояды. Салық кодексі мен Қазақстан
Республикасының басқа да заң актілерінің арасында қайшылықтар болған
кезде, салық салу мақсатында осы Кодекстің нормалары қолданылады. Егер
Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта осы Кодекстегіден өзге
ережелер белгіленсе, аталған шарттың ережелері қолданылады. Салық жүйесі
мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болумен қатар, ел
экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси-
әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады. Салық және
басқа да міндетті төлемдердің сомалары "Бюджет жүйесі туралы" Қазақстан
Республикасыньң Заңына және тиісті жылға арналған республикалық бюджет
туралы заңдарда белгіленген тәртіппен тиісті бюджеттердің кірісіне түседі.
Қазақстан Республикасында Салық кодексінде белгіленген салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер қолданылады. Нарықтық
экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты немесе
салық саясатының басты мақсаты — салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизімін іске асыру.
Бұл саясат эканомикадағы тұрақтылыққа әсерін тигізеді. Таза салық түсімі
бюджетке түсетін жалпы салық мөлшері мен үкімет тарапынан берілетін
трансферттің арасындағы айырма. Дискрециялық қазыналық саясат
экономикадағы құлдырау кезеңінде жиынтық сұранысты ынталандыру мақсатында
мақсатты түрде мемлекеттік шығындарды өсіре отырып,немесе салық мөлшерін
төмендетіп мемлекеттік бюджетте тапшылық құрылады.Сонда еліміздің қазіргі
жағдайын, жалпы халыктық эволюцияда алатын орнына қарай реальді түрде
бағалауды және шет елдердің салықтарының төменгі нарқыларына қызыға
отырып, біздің елде қазіргі кезендегі кең көлемді табыстардың
диференцициясы орын алып отырғанын мойындауымыз кажет.
1.3 Салық саясатының экономикалық мәні мен маңызы
Нарық жағдайында салықтың мынадай негізгі қызметтері бар:
салықтық реттеу, фискальды, қайта бөлу, бөліп тарату, әлеуметтік.
* Салық саясатының қызметі - салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет
арқылы олар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, ягни салықтық реттеу
жүзеге асырылады. Салық саясатының ең басты мақсаты экономиканы
тұрақтандыру және өндіріс дамуына ықпал ету. Сонымен қатар ақша және баға
саясаты шет елдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті
дамыту жүмыстарын жүзеге асырады.
Салық салу механизмі - кез келген экономикалық жүйенің күрделі бөлігінің
бірі болып табылады. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды тәсілі
ретінде орын алып, оның әрекет етуінің тиімділігін әлеуметтік және
экономикалық саясаттың жетістіктеріне әкеледі. Кез келген елде мемлекеттік
шығындар мен салық салу мәселелеріне өте үлкен көңіл бөлінеді. Салық
саясатының негізгі бағыты немесе басты мақсаты - салық жүйесін құру жәнс
оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Нарыктық экономика жүйесінде кейбір адамдардың күнкөріс көзін табуына
олардың машық-дағдысының немесе басқа ресурстардың жетіспеуі кедергі
болады. Басқа біреулер мол мұраға кенеліп немесе дарынды болып, яки отбасы
мүшелерінің немесе достарының іскерлік, қоғамдық және саяси байланыстарын
пайдаланып зор артықшылықтар алады.
Кірісті қайта бөлу мәселесі жөніндегі айтыстар адамдардың ешкімге
бүйрегі бұрмайтын, қара қылды қақ жарған әділдік дегеніміз жөніндегі
негізгі түсініктеріне саяды.
Олар тек экономикалык жүйелердің әртүрлі үлгілерінде ұзақ уақыт кіріс
пен байлықты қайта бөлуде не болғанын қағазға түсіріп, сол акпараттың
көмегімен өндірістің, жинақтаудың кұжат және инвестиция жасаудың ұлттық
деңгейі секілді өзгеріп отыратын мөлшерлерге әртүрлі саяси бағыттардың
әсерін анықтауға тырысып, оларды пайдалана алады.
Нарықтық экономикалы елдерде салықтар мемлекеттік және муниципалдық
табыстарды қалыптастыруда басты рөл атқарады да, экономиканы басқарудың
күшті стимулдық құралы болып келеді. Әсіресе ғылыми-техникалық
прогресті жеделдетуге, антиинфляциялық және құрылымдық саясатты жүзеге
асыруда белсенді орын алады. Сондықтан да салықтарды төлеу өте қажетті де
маңызды іс болып табылады.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай бүкіл өркениетті
мемлекеттердегі салықтық реттеу - несие-қаржылық реттеумен бірігіп әрекет
еткенде ғана нарықтық экономиканы жүргізудің аса тиімді формасы
болып табылады. Ол нарықтық қалыптасуына әсерін тигізіп, мемлекеттің
экономикаға тигізетін әсерін реттеп отырады. Сондай-ақ, салықтар қоғамның
экономикасын тұрақтандырудың және әлеуметтік теңдікті оған қоса
реформалаудың тиімділігін қамтамасыз ететін маңызды элементтері болып
келеді.
Нарықтық қатынас жағдайында экономиканы мемлекеттік
реттеу - қүқықты мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық қалыптасқан,
әлеуметтік-экономикалық жүйені өзгеріп жаткан жағдайларға бейімдеу мен
тұрақтандыру үшін, заң шығарушы, атқарушы және бақылаушы
сипаттағы белгілі бір шаралар жүйесін іске болып
табылады. Мемлекеттік реттеу субъектілеріне келетін болсақ, олардың ішінде
алдымен экономикалық мүдделерді қорғаушылар, бүлдірушілер және
атқарушылар. Мұндай мүдделерді қорғаушылар ретінде бұл жеке және заңды
тұлғалар мен олардың құратын топтарын, атап айтканда жалдамалы жүмысшылар,
басқарушылар және тағы да басқаларын айту керек. Бүл топ халықтың
экономикалык жағынан барлық белсенді бөлігін қамтиды. Тек
үстіміздегі ғасырда ғана экономистер мен саясатшылар каржы-бюджеттік және
ақша-кредиттік саясат деген атпен белгілі түрақтандырғыш саяси шаралардың
стандартты кешенін талдап әзірлейді, оларды үкімет жоғарыдағыдай
эпизодтарды жұмсарту үшін қолдана алады. Қаржы-бюджет
саясаты жұмыссыздық жоғары, инфляция төмен болған кезеңдерде ұлттық
экономиканы тежеуге бағытталған үкімет шығыстары мен салық салу
бағдардамаларын қамтиды. Шығыстардың, өндірістің және жұмыспен қамтылудың
жалпы деңгейін ынталандыру үшін үкіметтің өзі көбірек жұмсап, салықты
азырақ салады, тіпті бұдан тапшылық туындаса да солай істейді. Болашақта
ол өтеу үшін артык капитал бере алатын тәртіпке көшуге мәжбүр болады.
Егер тым жедел экономикалық дамуды - жүмыс істегісі келгендердің бәрі
жүмыс істейтін, бірақ шығыстар мен баға тез өсетін жағдай баялату қажет
болса, бағаның шарықтауын ауыздықтау үшін үкімет бірнеше мүмкіндікті
пайдалана алады. Ол өзінің шығыстарын кеміте, салықты көбейте немесе мұның
екеуін де бір мезгілде істей алады, бұл шығыстар мен өндірістің жиынтық
деңгейін төмендету үшін істеледі.
Алпысыншы жылдарға дейін қаржы-бюджет және ақша-несие саясаты
іскерлік белсенділік циклдарының өрлеуі мен құлдырауын тұрақтандыру үшін
кеңінен пайдаланылған жоқ. Бүгінде, соғыстар, су тасқыны, жер
сілкінісі және қуаңшылык секілді ірі табиғаттық немесе адамзаттық
сұмдықтардан басқа кездерде мұндай түрақтандырғыш саясат аяусыз
жұмыссыздық немесе инфляция кездерінде пайдаланыла алады. Бірақ
экономикалық белсенділіктің неғұрлым қысқа да жүмсақ өзгеруі
кезеңдерінде немесе жүмыссыздық та, инфляция да қосарлана өсе
бастаған кезде ол саясат тиімді болады деу қиынырақ.
Үкімет нарықтық экономикада жүмыссыздықпен және инфляциямен ұзақ
күресте бәріне кепілдік бере алмаса да, осы мәселелердің зардаптарын
жеткілікті дәрежеде жұмсарта алады.
Экономистердің көпшілігі үкіметтің ұзақ мерзімді
тұрақтандырғыш бағытты қолдану жолымен жүмыссыздыққа және
инфляцияға қарсы күрестегі маңызды рөлін мойындайды. Ол бағытқа
экономиканың өсу қарқындығы бәсеңдеген кезде автоматты түрде
арттырылатын және экономика қарқындап өсе бастағанда
төмендейтін (мысалы, жұмыссыздарға төленетін жәрдемақы) ақша көлемі
өсуінің жалпы алғанда тұрақты нормасы, мемлекеттік шығыстар бағдарламасы
және тұтынушылар мен қызметкерлерден олардың кірісі азайғанда азырақ,
кірісі ұлғайғанда көбірек қаражат алып, шығыстардың осы автоматты
бағдарламасын күшейте түсетін салық салу схемасы кіреді.
Салықтар экономикалық белсенділікті реттей отырып, ондірістің
процестеріне де қатты әсер етеді. Бүл жер жан-жақты болып табылады.
Салынатын салықтармен әрекет ете отырып, мемлекет капиталының қорлануына
асқан ықпал етеді. Сондай-ақ салықтық реттеу шаралары, әр түрлі салалардың
бәсекелесу мүмкіндіктерін кеңінен ынталандыра отырып, капиталдың
қорлануына тиімді жағдайлар жасап, кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің
әлеуметтік қажеттіліктеріне қанағаттандыруға ыкпалын тигізеді. Бұл
мақсатта салықтарды төлеуге түрлі жеңілдіктер пайда болады.
Салықтық жеңілдіктердің көмегімен мемлекет өндіргіш күштерді
территориялды орналастыруға, инфрақұрылымдық обьектілерді құруға және тағы
да басқа іс әрекеттерді жүзеге асыруға толығымен мүмкін болады.
Сондай-ақ салықтар мемлекеттің өмір сүруінің барлық кезеңдеріне тән
құбылыс. Олардың басты міндеті, әр қоғамның дамуын қамтамасыз ететін
өндірістік емес салаларды қаржыландыру болып келеді. Оған басқару
аппараты, әскер, тәртіп сактау бөлімдері. мәдениет, білім беру, ғылыми
мекемелер жатады. Мемлекет заңды
түрде өндірушілердің табыстарының бір бөлігін салық арқылы
шегеріп отырады да бюджетке түсіріп, белгілі бір қажеттіліктер
мақсатында қолданылады.
Қазақстанда 1995 жылдың 25-ші сәуірінде қабылданған Президенттің
Жарғысы бойынша, бұрынғы қырық алты салықтың орнына он бір салық түрі
қалды да, олар енді жалпы қоғамдық және жергілікті салықтар мен төлемдер
деп бөліне бастады.
Экономикалық реформаның басты мақсаты - шаруашылық жүргізуші
субъектілерге түсетін салық ауыртпалығын жеңілдету қолданып жүрген
салықтар мен төлемдерді реттеу болып табылады. Бұл бағытта ең негізгілері
пайда салығын, қосылатын құн салығын, акциздерді, мүлік салығын, табыс
салығын және бір қатар басқа да салықтардың мәнін арттыру.
Ұқсас жағдайларда салық салудың шамамен тең тәртібі қолданылатын
болады, ал ставкалар табыс көлемінің артуына байланысты қойылады. Біртұтас
тәртіп салық төлеушінің қай кезде қандай салық төлеуді жақсы білуіне
мүмкіндік береді.
Қазақстандағы салық ставкаларының басқа елдердегі осындай салықтардың
ставкалармен теңдес болуы да дүрыс. Бүл өте қажет, өйткені неғұрлым жоғары
ставка белгілеу шет елдік инвестициялар тартуға кедергі келтіреді және
керісінше неғұрлым төмен ставкалардың әртүрлі болуынан туындайтын салық
капиталды экспортқа шығаратын елдердің бюджетіне түседі. Барлық салық
түрлерін қоса есептегенде олар тауар ондірушінің табысының кырық пайызынан
аспайды. Оның үстіне экономиканы қайта құру, кәсіпкерлікке қолдау көрсету,
жол қорлары тәрізді мақсатты қорларды кезең-кезеңімен жою көзделуде.
Оларға міндетті түрде қаржы аудару кәсіпорындарға ауыр соғып отырғандығы
ешкімге де құпия емес. Сондай-ақ шығындарды өнімнің өзіндік құнына жатқызу
жүйесі де өзгерілгені жөн, бұл өте маңызды, өйткені ол салық алынатын
табысты есептеу үшін қажетті негіз болып табылады. Болашақта мұндай
негізді неғұрлым толық та дәл аныктау үшін оны құрамына тауар, өнім сату,
жүмыс көрсетілген кызмет, мүлікті жалға беру, заем, лицензия беру және
басқа табыстың барлық түрлері енетін жалпы табыс негізінде анықтау қажет.
Бұл ретте өндіріске байланысты барлық шығындар жалпы табыстан шегеріп
тасталынатындығы белгілі.
Бірақ негізгі салықтардың бір қатарының көлемін азайтып, оның санын
қысқарткан кезде бюджеттің зиян шекпеуін де әрдайым ойластыру қажет.
Сондықтан жанар май, көлік түрлерін сату, баж, бартерлік және валюталық
операпиялар жүргізу тәрізді қызмет түрлеріне салынатын жанама салықтар
көбейе түспек. Негізгі тауар өндірушілердің қызметіне мұның қатысы
болмайды. Бұдан басқа, салық түрлерінің санын азайту мен салық ставкаларын
төмендетуден бюджетке түсетін табыстың азаюының орнын толтыру мақсатында
неше түрлі жеңілдіктер санын, әсіресе салалық және уақытша сипаттағы
жеңілдіктерді барынша азайту қажет болып отыр.
2 САЛЫҚ САЯСАТЫН САЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ ОРГАНДАРЫМЕН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМІН ТАЛДАУ
2.1 Салық саясатын салық қызметі органдарымен жүзеге асыру
заңдылықтарын талдау
Қазақстан салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы Қазақстан
Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабьлданған "Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесі туралы" заңы болып табылады. Бүл еліміздің
экономикасын реформалаудағы күрделі істердің бірегейі. Осы мезгілден
бастап ел экономикасында бұрын болмаған жаңа құбылыстар іске аса бастады.
Оларды атап айтсақ: шаруашылықты жүргізудің еркіндігі, меншік түрлерінің
бір-біріне өзара тепе-теңдігі; шаруашылық жүргізуші субъектілер мен
мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі т.б.
Бұл заң салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың
түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат
болып есептеледі.
Қабылданған заңға сәйкес 1992 жылдың бірінші каңтарынан Қазақстан
Республикасында:
13 - жалпы мемлекеттік салықтар;
1 1 - міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар;
18 - жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.
Салықтар негізін пайдаға салынатын салық, табыс салығы, қосылған
кұнға салынатын салық және т.б. салықтар құрады. Бұл заңның ел
экономикасын реформалаудағы маңызы мен олардың алатын орны ерекше.
Салық қызметі органдары да, салық төлеушілер де мұндай жаңа бастамаға
психологиялық жағынан дайын еместігі көрінді. Бұнда дүниежүзілік
тәжірибеде қолданылып келген салық принциптері сақталмады. Сондықтан бұл
салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына толығымен жауап беруге
мүмкіндігі болмады. Ең бастысы салық жүйесінің өндірісті дамытуға ешқандай
ықпал етпеуі, бюджет кірісін құраудағы өз рөлін жете атқара алмауы, яғни
салық көзі табыс немесе пайда емес, керісінше тұтыну болып табылды.
Казақстан Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ
мерзімді концепциясын қабылдады. Осы концепцияны жүзге асыру негізінде
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың бірінші шілдесінде
қабылдаған "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы" заң күші бар жарлығы нарыктық қатынастарды дамытудың бағдарында
белгілеп қана қоймай, салық салуды жетілдірудің дүниежүзілік жаңа жүйесіне
жақындата негіз қалады. Үйлестірілген бұл жаңа жүйе бюджет пен
шаруашылықты жүргізуші субъектілердің тепе-теңдігін қамтамасыз етіп,
салықтардың өзге де ауыртпалықтарын азайту арқылы өнім өндірушілер мен
кәсіпкерлердің істегі белсенділіктерін арттыруға игі ықпалын тигізді. Оның
үстіне салық және басқа да міндетті төлемдердің санын бастапқы қырық екі
түрінен он бір түріне дейін қысқарту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ____________________________ ___________________________ 3
1САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ҚАРЖЫ ҚАТЫНАСТАРЫ ЖҮЙЕСІНДЕ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Салық саясатының тарихи пайда болуы және дамуы_______________ 5
1.2 Республика қаржы жүйесінде салықтың алатын орны________________8
1.3 Салық саясатының экономикалық мәні мен маңызы__________________ 14
2САЛЫҚ САЯСАТЫН САЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ ОРГАНДАРЫМЕН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМІН ТАЛДАУ
2.1 Салық саясатын салық қызметі органдарымен жүзеге асыру заңдылықтарын
талдау_____________________________ ________________18
2.2 Салық жүйесіндегі салық саясаты мәселелерін бағалау________________23
3ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ САЛЫҚ САЯСАТЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМІН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Республиканың салық жүйесіндегі салық саясатының шараларын шешу
жолдары____________________________ ____________________________27
3.2 Салық жүйесінде салық қызметінің даму бағыттары________________31
ҚОРЫТЫНДЫ ___________________________________ ________________35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ _________________________ 37
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
болғанына да, міне, жиырма жылдың жүзі болды. Осы кезең аралығында салық
жүйесіне көптеген өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында Заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады деп атап көрсетілген.
Салықтар мемлекеттің саяси және экономикалық қызметтерін
қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Салықтар мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген,
белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын
бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен
өтті.
Бірінші кезең – 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің Қаз
КСР мемлекеттік салық қызметін құру туралы Жарлығымен Қаз КСР – дің басты
мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27
жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң ақтілері пакеті
қабылданды.
Екінші кезең – 1995 жылғы 24 сәуірдегі Бюджетке төленетін салық және
басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу
жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды. Қосылған құн
салығы енгізілді.
Үшінші кезең – 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа
Салық кодексі қабылданып, ол 2002 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа
еңгізілді.
Төртінші кезең – 2009 жылы 01қаңтарда Қазақстан Республикасының жаңа
Салық кодексі қабылданып, қолданысқа енгізілді.
Салық кодексі қабылданғаннан бері бірнеше толықтырулар мен өзгерістер
жасалды.
Қазақстан Республикасының Салық кодексін қабылдаудағы ең негізгі
ерекшеліктері және қол жеткізген жетістіктеріміз ретінде салықтарды
бюджетке басқа да міндетті төлемдерден ажырата отырып, оны ерекше тауар
түрінде қарастырылғанын атап өтуге болады.
2009 жылдың 13 наурызында Астанда Конгресс-хол ғимаратында ҚР Қаржы
министірлігі Салық комитеті басшылық құрамының Астана қаласының салық
төлеушілерімен кездесуі болып өтті. Кездесуге Қазақстан кәсіпкерлері
ассоциациясының мүшелері, Салық комитетінің қызметкерлері де қатысты.
Салық саясаты- нарықтық экономиканың аса маңызды жүйелерінің бірі
болып саналады. Салық саясаты әрекетінің тиімділігі әлеуметтік және
экономикалық саясаттың жетістіктеріне әкеледі. Сондықтан да кез-келген
елде мемлекеттік шығындар мен салықтық реттеу мәселелеріне өте үлкен көңіл
бөлінеді. Сонымен қатар салықтық реттеу экономикалық белсенділікті реттей
отырып, өндірістің процестеріне де қатты әсер етеді.
Бүгінгі күні барлық салық жүйелерінің міндеті салық жинау жұмысын
одан әрі жақсарту, жетілдіру болып табылады. Экономиканы қайта құруда, оны
реттеуде, ел бюджетінің кірісін құрастыруда салық саясатының алатын орны
ерекше.
Халықаралық тәжірибе куә еткендей нарықты экономиканың дамуы мен
одан әрі жетілуі салық жүйесінің және салық саясатының әділетті болуымен
сипатталады.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қосымшадан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Мемлекеттің экономикалық саясатының басты бағыттарын жүзеге
асырудағы салық саясаты деп аталатын бірінші тарауда салықтық саясатының
қоғамдағы алатын орны мен қолдануына байланысты тарихи пайда болуы,
мемлекеттің өркендеуіне тікелей әсер ететініне мағлұматтар келтірілді.
Қоғамның әртүрлі саласында мемлекет халық мүдделігінің өмірлік маңызын
білдіретін экономикалық, әлеуметтік, саяси, экологиялық, демографиялық
саясатын жүзеге асыруына қаржы қажеттілігінен туындайтын теориялық
мәліметтер берілген.
Курстық жұмыстың Салық саясатын салық қызметі органдарымен
жүзеге асыру механизмін талдау деп аталатын екінші тарауында салық
саясаты және заңдылықтарын талдау мәселелері қарастырылған.
Үшінші тарауда Қазақстанның салық жүйесіндегі салық саясатын
жүзеге асыру механизмін жетілдіру жолдары салықтық реттеу ауыртпалығы мен
оның жетілдіру жолдары зерттеліп, даму бағыттары қарастырылған.
Курстық жұмысымның мақсаты мынадай мәселелерді шешуге себепші болды:
1. Салық саясатының жалпы тарихи негіздемесі мен
мемлекеттің қаржы жүйесіндегі салықтың құрылымдары, атқаратын
қызметіне, қоғамдық қажеттілігіне қолданылуы туралы түсініктеме
беру.
2.Қазақстан Республикасындағы экономика саласы
мен
халықтың тұрмыс деңгейіне, әлеуметтік қорғалуына, салық
жүйесіндегі салық саясатының ерекшеліктері, артықшылықтары мен
кемшіліктеріне талдаужасау.
3. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің мүмкіндіктерін
нақты тәжірибеде сынау:
а) Отандық тауар өндірушінің іс-әрекетіне табысқа салынатын
салық, қосылған құнға салынатын салық, акциз құрылымы бойынша
тиімді пайдалану.
ә) Шетел инвесторлары мен отандық тауар өндірушілердің
арасындағы салықтық реттелуі.
1 САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ҚАРЖЫ ҚАТЫНАСТАРЫ ЖҮЙЕСІНДЕ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Салық саясатының тарихи пайда болуы және дамуы
Адамзат қоғамы дамуының ұзақ процесінің жемісі болып табылатын
салық осыдан мыңдаған жылдар бұрын қалыптаса бастаған. Ол ең алдымен
әртүрлі қауымдастықтар, кейінірек жеке өндіріс иелері, ал одан да кейін
тұтас мемлекеттер ішінде тауар өндірісі мен айырбасы жөнінен тұрақты
қатынастар мен байланыстар қалыптасуында салық жүйесінің экономикалық
мәнін аша бастады.
К.Маркс: Салық - мемлекеттің экономикалық өмір
сүруіндегі бейнесі- деді. Салықтар тауар өндірісі кезінде және қоғамның
тапқа бөлінуі мен мемлекеттің пайда болуындағы әскери қызметті, саудаларды
шенеуліктер үшін каражаттар кажеттілігімен туындады.
Қоғамның әртүрлі саласында мемлекет халық мүдделігінің өмірлік
маңыздылығын білдіретін экономикалық әлеуметтік, саяси, экологиялық,
демографиялық саясатын жүзеге асырады. Капитализм дамуы мен құрылуы
дәуірінде әскер мен флоттарды қаражатпен қамтамасыздандыру негізінде жаңа
жерлерді игеру, дайын өнімді өткізу мен шикізат нарығына қазынадан қосымша
қаражаттар қажет етілді.
Салық саясатының мәселелері әрқашанда әрқилы философтардың,
экономистер мен әлеумет танушылардың ойында орын алды. Салықтық реттеу
теориясы әрқашан мәңгілікті сұрақтарды шешуге тырысады.
А. Эйнштейн: Салық жүйесі адамның дүниетанымындағы ең
күрделі құбылыс – деп пайымдады.
Салық салу теориясының негізін салушы А.Смит: Салықтар, оларды
төлейтіндер үшін құлдықтың белгісі емес, керісінше
бостандықтың белгісі,- деді.
Америка Құрама штатының тәуелсіздік декларациясының авторы
Б.Франклин: Өмірде өлім мен салықтан басқа құтыла алмайтын нәрсе жоқ,-
деді.
Салық адам өркениеті кезінде пайда болды. Салық жүйесі және салықтық
реттеу мемлекетпен бірге дамып келеді. Салық саясатының мемлекеттік
үйымдастырылуы кезіндегі алғашқы нысаны шіркеу десятинасына ауысқан құрбан
ету адамның өз еркімен болған жоқ.
Қазіргі салық саясатының көптеген бөлімдері Ежелгі Римде пайда
болған. Соғыс кезінде Рим азаматтарына өзінің табыстарына қарай тиісті
салықтар салынған.
Б.э.д. VІІ-VІ ғасырларда Ежелгі Грецияда табыстың он пайыздық және
жиырма пайыздық салық нарқын енгізді. Бұл қаражаттар жалдамалы әскерді
мемлекет пен қалаларды қорғаудағы қорған үшін, құдай үйлерін құру үшін, су
құбырын, жолды өңдеу үшін, мейрамдарды өткізу үшін, кедейлерге өнім мен
ақша беру үшін және қоғамдық мақсаттар үшін жұмсалады.
Афинада салық төлемейтін қасиет азаматтың бостандық құқына жатқызылды.
Ең алғашқы мемлекет Рим қалалықтарымен жергілікті жерлерден тұрды.
Мемлекет пен қаланы басқаруға кеткен шығындар аз ғана болды. Өйткені
сайланған өкілдіктер өз қызметтерін ақысыз өзінің жеке салымын жұмылдыра
атқарып қадір-қасиетке ие болды.
Соғыс кезінде Римнің азаматтарына өз ауқаттылығына қарай салық
салынды. Рим азаматтары өздерінің мүлкі мен жанұялық жағдайы туралы салық
алушыға мәлімдеме жасап отырды. Осы мысалдан көріп отырғанымыздай негізі
сол кезден бастап қаланған.
ІV-ІІІ б.ғ.д. Рим мемлекеті жаңа қалаларды жаулап алып, дами бастады.
Сонымен қатар, салық жүйесі де өзгеріп отырды.
Колонияларда тәуелді және жергілікті салық енгізілді. Олардың мөлшері
азаматтардың ауқаттылық көлеміне байланысты халық арасынан сайланған салық
салушы шенеуліктер салық сомасын цензи бес жыл сайын анықтады.
Римнен тыс тұратын Рим азаматтары мемлекеттік салықпен қатар,
жергілікті салықтарды әр кезде төлеп отырған. Соғыстан кейін жеңіске
жеткен кездерде салық төмендетіліп, ал мемлекеттік салықтар мүлдем
қолданылмаған.
Мемлекетке қажет қаражаттар жаулап алынған жерлер арқылы қамтамасыз
етілді. Құрамына ауылдарды қамтып Рим империяға айналды. Ауыл тұрғындары
империяға тәуелділіктің куәсі ретінде салық төлеу керек еді.
Рим империясындағы халықтың таптық бөлінуіне байланысты
тұрақты салық жүйесі болмады. Жаулау кезінде қарсылық көрсеткен
қала жоғарғы салық төлеугс міндетті еді. Римдіктерге дейін
жергілікті жерде қалыптасқан Рим әкімшілігі салық жүйесін
қолданды, бірақ салық түсімдерінің қалыптасқан бағыт-бағдары мен
қолданылуы өзгеріске ұшырады. Ежелгі тарихтан көріп отырғанымыздай бұл
салық жүйесі б.э.д 227 жылы Сицилияда қолданған.
Рим ауылдарында көп уақыт бойы салықты кәсіби өндіріп алу мен
құрылуымен айналысқан мемлекетті қаржы мекемесі болған жоқ.
Рим әкімішілігі салық алушылардың қызметін жоғары дәрежеде бақылай алмады.
Соның нәтижесінде билікті әділетсіз қолдану мен парақорлық б.э.д. I
ғасырдағы экономиқалық дағдарысқа ұшырады.
Жазуды қаржылық мекемені басқаратын жергілікті өкілдер мен прокуратура
жүргізген. Әр тұрғын белгілі бір кезеңде мағлұмдаманы көрсетіп отырды.
Салықтың құжаттар қаржы мекемесінде сақталып, мүліктік жағдайы туралы
жазу үшін база құрылды.
Рим империясында тікелей салықтармен қатар жанама салықтар да
болған. Салықтың тікелей, жанама түрін ежелден келе жатқанына куәміз. Сол
кезде тікелей салық табыс пен мүлікке салынып, ал жанама салық бағаға есім
ретіндегі тауар тұтынушыға салынған.
Ежелгі Римде жанама салық нарқы айналым бойынша бір пайыз, құлдар
саудасының айналымы төрт пайыз, нарықтың құны бойынша құлдарды босату бес
пайызбен ерекшеленді.
Б.э.д. VI ғасырда Император Август мұраға бес пайыз салық салынып,
оны кәсіби жауынгерлердің зейнетақымен қамтамасыз етілуіне жұмсалды. Рим
империясында салықтар халық шаруашылығының дамуын қосымша тұрақтандыру мен
фискальдық кызметін атқарды.
1166 жылы ағылшын королі Генрих II мен француз королінің шіркеу
салығын енгізілуі туралы жарлық шығарды. Бірақ бұл салық пен
орталықтандыруға көшіп, соғыс шығыны азайып, Римге банкир мен көпестер
арқылы уақытша қаржы орталығын сақтауға, қарызды өтеуге жұмсалды.
Орта ғасырда Германия мен Италияда салық төлеушілер өзінің ауқаттылық
дәрежесі бойынша салық бережағы негізінде еркін серт беруге тиіс еді.
Бірақ салық зандылығы қатаң орындалмай, салық бұзушылық орын алды.
Салық саясатының қызметі арқылы елдің экономикалық даму деңгейін
көруге болады. Егер салық жиналымының үштен екі бөлігі тұтыну мен мүліктік
тауарға байланысты салық құраса, онда бұл ел өнеркәсібі орта дамыған елдер
қатарына жатады. Ал тікелей салықтар тек экономикасы өркендеген елдер де
алынады. Тікелей салықтар XIX ғасырға дейін мәнсіз болды. Ежелде бұл салық
түрін тек қажет кезде колданған.
Ежелгі Римнің көптеген дәстүрлері Византияға көшкен. Ерте
византиялық дәуірде VII ғасырда империяда жиырма бір тікелей салық болған.
Солардың ішінде жер салығы, жанбасы, әскерді қаражатпен қамтамасыз ету
атты сатып алу үшін салықтар болған. Жауынгершілік бағыныштан құтылуға
арналған рекрут салығы мен сатуға салынған баж алымы 10 пайыздан 13
пайызға дейін кұрап, мемлекеттік актіні берілуіне байланысты болды. Егер
құрылыс кезінде алдын-ала бекітілген тәртіптен асқанда ''ауаға салық атты
айыппұл төленді. Мемлекеттік қызметкерлердің жұмыс дәрежесінің
жоғарылауына байланысты шенеуліктер, әскери адамдар, сенаторлар айрықша
салық төледі. Салық санының көп болуы Византияның қаржы жағынан
өркендеуіне әкелмеді.
VІІ-ХІІІ ғасыр аралығында Шығыс Азия елдерінде мемлекеттің қаржы
жүйесіндегі салық қолданыста табиғи және ұлттық ерекшеліктерге қарай аса
шеберлікпен тарихи мағмүттардан көзге түскеніне куәміз. Соған мысал
ретінде, Қытай императоры Ли Юан әулетінің таңдағы салық саясатын XI
ғасырда қолданылуы туралы Синь Таншу кітабынан көрініс тапқанын білеміз.
Б.э.д. 618-907 жылдар аралығында Тан Ли Юан калаган Кытай
император әулиетініц салық салу тәртібі мемлекет қосымша қаражаттармен
қажет негізде қамсыздандырылмаған кезде император бүйрығымен
жүргізілгсн. Қала мсн ауыл қакпасында жинауға арналған
салық сомасын жазып қойған.
Егер табиғи апат: су тасқыны, куаңшылық және шегіртке егінді
жерге төрттен бір бөлігіне зақым әкелген жағдайда бидай салығынан
босатылған. Көктемнің үшінші айында, жаздың алтыншы айында, күздің
тоғызыншы айында ауыл түрғындары ''бағынышты" салықтан босатылған.
Еркіндік алған құлдарды үш жылға салықтардан босатылған.
IX ғасырдың соңында Ресейдің қаржы жүйесі салына бастады. Княз
қазынасы табысының негізгі көзі алым салығы болған. Мәнісіне тікелей
салықтар аңдардың терілері мен ақша түрінде алынды. Ал жанама салықтар
жәрмеңке салу құқығы үшін, қойма ұстау құқығы үшін, жүргізілетін сауда
және сот помер түрінде болған. Сот баржы салығы вира адамды өлтіргені
үшін және басқа қылмыстар үшін салынған.
Монғол-татар шапқыншылығынан кейін салықтың ең негізгісі выход
болған. Бүл ер адамдардан және мал басы үшін алынған. Жиналған алымдарды
Ордаға княздар жіберіп отырды. Выход салығы хан мен княз арасындағы
келісім-шарт арқылы туындаған.
С.М.Соловевтің айтуы бойынша: Мамай Дмитрий Донскойдан Өзбек пен
Жәнібек хан үшін алымды талап етті. Дмитрий Донскойдың баласы Василий
Тоқтамыстың түткынында болғандықтан Ордаға алтын мен бір мың рубль
көлемінде выход төлеп отырған. Иван III (1440-1505ж.) выход атты салық
төленуі тоқтатылды. Бүл құбылыс 1480 жылы Русьтің қаржы жүйесінің
құрылуына себеп болды.
I Петр (1672-1775ж.) кезінде жаңа салық саясаты үшін арнайы
ведомстволар құрылды. Салық салудың және салық саясатының әділеттігін
қамтамасыз етугс тырысқан I Петр билеуінің соңында мемлекет көп шығынға
қарамастан өз табыстарымен тұрмай бір тиында қарыздар болмаған. Әр
шаруашылық саласына өндірістік жаңалықтар енгізілген. Өңдеу мен жеке
меншіктің зауыт пен фабрикаға ие болуымен байланысты Ресейде протекционизм
саясаты қолдана бастады. Ел таңбалық алым жол тасушыдан 10 пайыз, аула мен
пешке тұрмыс салығы, жалдануға байланысты салық салынған. 1705 жылы пайда
табушылардың күшімен бірге мұрт пен сақалға баж алымы енгізілді.
1.2 Республика қаржы жүйесінде салықтың алатын орны
Мемлекеттік құрылымының дамуы мен өзгеруі бойынша салық жүйесі
және салық саясатының қызметі әрқашан жаңарып отырады. Өркениетті
қоғамдағы салық - мемлекеттің негізгі кіріс көзі болып табылады. Қаржы
қызметімен бірге салықтың тетігі ғылыми-техникалық прогрестің жағдайына,
қоғамдық өндірістің қарқыны мен құрылуына мемлекеттің экономикалық әсер
етуіне қолданады.
Салық - өркениет үшін төленетін төлем. Салық жүйесі мемлекет қаржы
көздерін жақсартудың ең негізгі құралы болумен қатар, ел экономикасын
қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың
толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Казіргі таңда біздің мемлекеттік қаржы саясатының негізгі бағыты,
өндірістің даму деңгейін, инвесторлардың кең көлемде қамтып, Казақстанның
табиғи байлықтарын жан-жақты пайдалануға қол жеткізетін салық жүйесін құру
болып табылады.
Бүгінгі күні барлық салық жүйелерінің міндеті салық жинау жұмысын
одан әрі жақсарту болып табылады. Салық органдары қазір осы шараларды
өзге де тиісті бақылаушы ұйымдармен бірлесіп жүзеге асыру үстінде.
Айта кететін бір жаңалық, жаңа салық заңы бойынша салықтық
әкімшіліктің жаңа ережелері енгізілді. Олардың ішіндегі ең маңызды
шешімдердің бірі салық заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілікті күшейту. Осы
жарлыққа байланысты салық мемлекет алдындағы борыш болып есептеліп, бюджет
кірісіне теленуге жатады.Салық немесе ағымдағы төлемдер бюджет кірісіне
белгіленген мерзімде төленбесе оны төлеушілерден немесе олардың
дебиторларының шоттарынан салық, айыппұл және өсім жөнінде пайда болған
берешек шегінде егер салық төлеуші немесе оның дебиторлары осы берешекті
төлеуге келісетін болса, өндіріліп алынады.
Бұл заң салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен
салықтың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи
құжат болып есептеледі.
Салықтар, айыппұл немесе өсім түріндегі берешектердің төленуін
қамтамасыз ету үшін салық қызметі органдары салық төлеуші мен оның
дебиторларының шотында қаражат болмаған жағдайда, салық төлеушінің мүлкін
тұмшалауғаа құқылы. Берешек өтелген жағдайда мүлікті тұмшалау туралы шешім
жойылады.
Жаңа салық жүйесіндегі негізгі жаңалықтардың бірі халықаралық салық
салудың тәртібін енгізу болып табылады.
Инвестициялық салық преференциялары корпорациялық табыс салығы, жер
мен мүлік салығы бойынша беріледі.
Инвестициялық салық преференциялары дегеніміз жаңа өндірістер құру,
жұмыс істеп тұрғандарын кеңейту мен жаңарту мақсатында тіркелген
активтерге инвестицияларды жүзеге асыратын салық төлеушілердің жылдық
жиынтық табысынан қосымша шегерімдер жасауға құқық беру, мұндай салық
төлеушілерді жаңа өндірістер құру, жұмыс істеп тұрғандарын кеңейту мен
жаңарту мақсатында инвестициялық жоба шеңберінде жаңадан пайдалануға
берілген тіркелген активтер бойынша мүлік салығын төлеуден босату, сондай-
ақ инвестициялық жобаны іске асыру үшін иемденіп алынған және
пайдаланылатын жер учаскелері бойынша жер салығын төлеуден босату.
Инвестициялық салық преференциялары негізгі құралдарды
инвестициялық жоба шеңберінде жаңадан пайдалануға енгізетін салық
төлеушілерге беріледі.
Преференциялар салық төлеушілерге преференцияларды қолдану-
дың басталу күнін белгілейтін келісім-шартқа сәйкес беріледі, оның
түпнұсқасы салық төлеушінің тіркелген жері бойынша салық органына мынадай
мерзімдерде:
-келісім-шарт жасалған кезде шаруашылық қызметті жүзеге асырушы салық
төлеушілер - негізгі құралдар пайдалануға берілген жылдан кейінгі жылдың 1
қаңтарынан бастап;
-жаңадан тіркелген салық телеушілер - негізгі құралдар пайдалануға
берілген кезден бастап тапсырылады.
Келісім-шартты жасау инвестицияларды қорғау жөніндегі мемлекеттік
шаралар туралы мәселені реттейтін Қазақстан Республикасының заң актісімен
белгіленеді.Басты себеп, ал біз салық жүйесін құрғанда еліміздегі
жинақталған ғылыми немесе практикалық тәжірибе болған жоқ.
Салық қызметі органдары да, салық төлеушілер де мұндай жаңа
бастамаға психологиялық жағынан дайын еместігі көрінді. Бұнда дүниежүзілік
тәжірибеде қолданылып келген салық принциптері сақталмады. Сондықтан бұл
салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына толығымен жауап беруге
мүмкіндігі болмады. Ең бастысы салық жүйесінің өндірісті дамытуға ешқандай
ықпал етпеуі, бюджет кірісін құраудағы өз рөлін жете атқара алмауы, яғни
салық көзі табыс немесе пайда емес, керісінше тұтыну болып табылды.
Казақстан Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ
мерзімді концепциясын қабылдады. Осы концепцияны жүзге асыру негізінде
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың бірінші шілдесінде
қабылдаған "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы" заң күші бар жарлығы нарыктық қатынастарды дамытудың бағдарында
белгілеп қана қоймай, салық салуды жетілдірудің дүниежүзілік жаңа жүйесіне
жақындата негіз қалады. Үйлестірілген бұл жаңа жүйе бюджет пен
шаруашылықты жүргізуші субъектілердің тепе-теңдігін қамтамасыз етіп,
салықтардың өзге де ауыртпалықтарын азайту арқылы өнім өндірушілер мен
кәсіпкерлердің істегі белсенділіктерін арттыруға игі ықпалын тигізді. Оның
үстіне салық және басқа да міндетті төлемдердің санын бастапқы қырық екі
түрінен он бір түріне дейін қысқарту төлемшілердің міндетті төлемдерді
уақытьлы өтеп тұруына бақылауды жақсартып, олардың жауапкершілігін де
күшейте түсті. Сонымен қатар көптеген өркениетті елдердің тәжірибесі
көрсетіп отырғандай, салық заңдарын жетілдіре түсудің тұрақты тәртібі
қалыптасты.
Жаңа жүйеде бұрынғыға қарағанда көптеген ерекшеліктердің бар екенін
мынадан айқын байқауға болады. Мысалы: заңды тұлғалардың табыс салығының
мөлшерлемесі салық кодексі бойынша 30 пайыз болып белгіленген. Ал жеке
тұлғалардың табыс салығын есептеу үшін оның мөлшерін тұрғындардың кірісі
аз және ауқаты орташа бөліктердің деңгейінде 5-тен 40 пайызға дейін
кемітіп, әлдеқайда өсімді салық ұстаудың шкаласы енгізілген.
Салықтың ең басты түрі болып табысқа салынатын салық, яғни пайда емес
табыстан салық алынатын болды. Жаңа салық заңы бойынша салықтық
әкімшіліктің жаңа ережелері енгізілді. Олардың ішіндегі ең маңызды
шешімдердің бірі салық заңдарын бұзған үшін жауапкершілікті күшейту. Осы
жарлыққа байланысты салық мемлекет алдындағы борыш болып есептеліп, бюджет
кірісіне төленуге жатады.
Жаңа салық жүйесіндегі негізгі жаңалықтардың бірі халықаралық
салық салудың енгізуі болып табылады.
1996 жылдың 1 қаңтарынан бастап салық жүйесіне бірқатар өзгерістер
енгізді. Енгізген өзгерістер мен толықтырулардың қатарына мына
төмендегілерді жатқызуға болады:
* салық салынбайтын минимумды анықтауда, ең теменгі жалақы
орнына есептік көрсеткіш енгізілген;
* арнайы экономикалық аймақтарда тіркеліп, қызмет жасайтын
заңды тұлғалар, табыс салығын жиырма пайыздық нарқы бойынша
төлейтін болады;
* заңды тұлғалардың жалақыға жұмсалатын шығындарды шектеп,
белгіленген нормадан асқан жалақыға жұмсалған шығындарға салық
салынады;
* жер қойнауын пайдаланушылардың барлығы Казақстан Үкіметі
мен контрактіге тұрар алдында бас салық инспекциясынан салықтық
экспертизадан өтулері тиіс.
Салық жүйесінің бір орында, өзгеріссіз тұрып қалуы мүмкін емес. Ел
экономикасының дамуы, нарықтық қатынастарға көшу жолында қалыптасатып іс-
тәжірибелер, экономикасы дамыған елдердің тәжірибелерін талдап жиынтықтау
барысында, салық жүйесі де өзгеріп, дамып бара-бара жаксара түсуі тиіс.
Қазіргі кезеңде, салық салу механизмі біздің республикамызда
қалыптаспаған жағдайда қалып отыр. Қазірдің өзінде оның мәні мемлекеттік
реттеудің әкімшілік-биліктің сипатын алып көрсете алмайды, сонымен бірге
ол әлі де экономиканы мемлекеттік реттеудің жанама немесе тікелей тиімді
кұралы бола алмай отыр.
Сондай-ақ, соңғы жылдары нарықтық қайта құру тәжірибесі, бюджеттік
қаржыландырудың негізгі көзі - салық салу механизмі, өте мардымсыз күйде
екенін көрсетеді. Ал бұл салықтардың аздығынан немесе жиынтық. көлемінің
азайғанынан емес, салық төлемінен, жалтару жағдайларының жиілеп
кездесетінен туып отыр. Бұған салық жүйесінің өзі көп мүмкіңдіктер
туғызады, өйткені соғұрлым салықтық жеңілдіктер көп болған сайын, оларға
түрлі заңды және заңсыз жолдармен жетуге ұмтылатындардың саны көбейе
түседі. Бұған қоса, салық салудың тәртібі жөніндегі заңның жетілмегендігі
және салық кызметкерлерінің кәсіби жағынан және жеке бастарының білім
қабілетінің жеткіліксіздігінен салық салу көптеген қиыншылықтарға келіп
тіреледі. Осыдан қазынаға салықтар аз түсуде, ал халықтың әлеуметтік және
саяси жағдайларына тікелей әсерін тигізеді. Өйткені халықтың бюджеттен
алатын алымы, осы бюджетке келіп түсетін салықтардың көлеміне байланысты.
1996 жылдың бірінші жартысында республика бюджетіне 43,2 пайызда
салықтар түспеген, ал 1995 жылмен салыстырғанда 5,4 есе көп деген сөз.
Нарық жағдайына енді бейімделе бастаған елдің бүгінгі талапқа сай
салық төлемдерін уақытылы төлеуді жүзеге асыра алмай отырғандығы. Салық
қызметінің бүгінгі жұмысы бізді шын мәнінде қанағаттандырмайды. Оны
жетілдіру, тереңдету қажет, әйтпейінше бірде-бір реформаны, білім беру,
денсаулық сақтау, мәдениет саласында да, тұрғын үй коммунальдық шаруашылық
саласында да жүзеге асыру мүмкін емес. Олардың бәрі қалай салық төлеп, оны
жинауымызға байланысты болмақ.
Әрбір екінші тұлға салық төлемейді. Базарлардан түсетін түсімнің
төлемдігі көп айтылып жүр. Бұның басты себебі - салық қызметінің
әлсіздігінде. Селода салық зандарын түсіндіру нашар жүргізілуде. Фермерлер
онымен іс жүзінде таныс емес. Олар өз құқықтарын, міндеттерін білмейді.
Қаладағы жағдай осыған ұқсас. Бұл нарықта дағдарыстарды нашар бағалау
деген сөз. Күнделікті өмірде салық төлеуден жалтаратындар ашық алдауға
баратындар бар. Міне, салық қызметіне принципшіл, ары мен ожданы таза
адамдар сондыктан қажетті болған.
Салық қызметтерінің күшін қалалар мен аудандар аумағына бөлу қажет.
Бұл күнде селоның жетекшісі фермерлер болып отыр, олар тұрғын үй, техника,
мал қоралары және басқа жері де тұрақлы пайдалануға алған. Олар жер
салығын уақытылы төлейді, бөлінген жерді тиімді пайдалануға ұмтылады.
Мүмкіндікті бағаламайтын ұқыпсыз фермерлер бар. Жекешелеген техникаларын
әлі күнге тіркеуден өткізбеген, жерді дұрыс пайдаланбайтын шаруалар
салықты уақытылы төлемейді. Ондай немқұрайлылыққа салықтар тарапынан
белсенділік көрсету керек. Әрекетсіз отырған кәсіпорындар мен мәселенің
басын ашып, олар кезеңі туды.
Көптеген өндірістік ұжымдар белшеден шығынға батқан, олардан салық
жинаудан болжау өзі қиын. Барлық заңды тұлғалардың қаржы жұмысы қатаң
есепке алынбаса болмайды. Соңғы уақытта коммерциялық нүктелерді
айтпағанда, жанармай құятын станциялар көбетіп кетті. Бұлар салық
төлемейді. Олар жерді жалға алу құқығының өтемін және жер салығын төлеуге
міндетті. Салық түсімдерін ұлғайту мен бюджеттің кіріс базасын нығайту
өндірістік саланың қаржылық қалыпты жағдайына тікелей тәуелді.
Салықты жинау кезінде көлеңкелі экономикаларды естен шығармауымыз
керек. Оның ықпалы барлық саласына тигізіліп отыр. Мәселен, бизнес
кәсіпорындары бойынша орташа айлық жалақы алты мың теңге деп көрсетілді.
Бұл нағыз көзбояушылық жалған ақпар, өз қылмыстарын бүркемелеу емес пе?
Сонда да салық кодексінде едәуір селкеуліктер бар.
Қазақстан Республикасының салық зандары Салық кодексінен, сондай-ақ
қабылдануы Салық кодексінде көзделген нормативтік құқықтық актілерден
тұрады. Салық кодексі салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік
қатынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық
міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді.
Салық және және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу
жөніндегі Салық кодексінде көзделмеген міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес.
Салық және және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
Салық кодексінде белгіленген тәртіппен және жағдайларда белгіленеді,
енгізіледі, өзгертіледі немесе күшін жояды. Салық кодексі мен Қазақстан
Республикасының басқа да заң актілерінің арасында қайшылықтар болған
кезде, салық салу мақсатында осы Кодекстің нормалары қолданылады. Егер
Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта осы Кодекстегіден өзге
ережелер белгіленсе, аталған шарттың ережелері қолданылады. Салық жүйесі
мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болумен қатар, ел
экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси-
әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады. Салық және
басқа да міндетті төлемдердің сомалары "Бюджет жүйесі туралы" Қазақстан
Республикасыньң Заңына және тиісті жылға арналған республикалық бюджет
туралы заңдарда белгіленген тәртіппен тиісті бюджеттердің кірісіне түседі.
Қазақстан Республикасында Салық кодексінде белгіленген салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер қолданылады. Нарықтық
экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты немесе
салық саясатының басты мақсаты — салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизімін іске асыру.
Бұл саясат эканомикадағы тұрақтылыққа әсерін тигізеді. Таза салық түсімі
бюджетке түсетін жалпы салық мөлшері мен үкімет тарапынан берілетін
трансферттің арасындағы айырма. Дискрециялық қазыналық саясат
экономикадағы құлдырау кезеңінде жиынтық сұранысты ынталандыру мақсатында
мақсатты түрде мемлекеттік шығындарды өсіре отырып,немесе салық мөлшерін
төмендетіп мемлекеттік бюджетте тапшылық құрылады.Сонда еліміздің қазіргі
жағдайын, жалпы халыктық эволюцияда алатын орнына қарай реальді түрде
бағалауды және шет елдердің салықтарының төменгі нарқыларына қызыға
отырып, біздің елде қазіргі кезендегі кең көлемді табыстардың
диференцициясы орын алып отырғанын мойындауымыз кажет.
1.3 Салық саясатының экономикалық мәні мен маңызы
Нарық жағдайында салықтың мынадай негізгі қызметтері бар:
салықтық реттеу, фискальды, қайта бөлу, бөліп тарату, әлеуметтік.
* Салық саясатының қызметі - салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет
арқылы олар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, ягни салықтық реттеу
жүзеге асырылады. Салық саясатының ең басты мақсаты экономиканы
тұрақтандыру және өндіріс дамуына ықпал ету. Сонымен қатар ақша және баға
саясаты шет елдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті
дамыту жүмыстарын жүзеге асырады.
Салық салу механизмі - кез келген экономикалық жүйенің күрделі бөлігінің
бірі болып табылады. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды тәсілі
ретінде орын алып, оның әрекет етуінің тиімділігін әлеуметтік және
экономикалық саясаттың жетістіктеріне әкеледі. Кез келген елде мемлекеттік
шығындар мен салық салу мәселелеріне өте үлкен көңіл бөлінеді. Салық
саясатының негізгі бағыты немесе басты мақсаты - салық жүйесін құру жәнс
оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Нарыктық экономика жүйесінде кейбір адамдардың күнкөріс көзін табуына
олардың машық-дағдысының немесе басқа ресурстардың жетіспеуі кедергі
болады. Басқа біреулер мол мұраға кенеліп немесе дарынды болып, яки отбасы
мүшелерінің немесе достарының іскерлік, қоғамдық және саяси байланыстарын
пайдаланып зор артықшылықтар алады.
Кірісті қайта бөлу мәселесі жөніндегі айтыстар адамдардың ешкімге
бүйрегі бұрмайтын, қара қылды қақ жарған әділдік дегеніміз жөніндегі
негізгі түсініктеріне саяды.
Олар тек экономикалык жүйелердің әртүрлі үлгілерінде ұзақ уақыт кіріс
пен байлықты қайта бөлуде не болғанын қағазға түсіріп, сол акпараттың
көмегімен өндірістің, жинақтаудың кұжат және инвестиция жасаудың ұлттық
деңгейі секілді өзгеріп отыратын мөлшерлерге әртүрлі саяси бағыттардың
әсерін анықтауға тырысып, оларды пайдалана алады.
Нарықтық экономикалы елдерде салықтар мемлекеттік және муниципалдық
табыстарды қалыптастыруда басты рөл атқарады да, экономиканы басқарудың
күшті стимулдық құралы болып келеді. Әсіресе ғылыми-техникалық
прогресті жеделдетуге, антиинфляциялық және құрылымдық саясатты жүзеге
асыруда белсенді орын алады. Сондықтан да салықтарды төлеу өте қажетті де
маңызды іс болып табылады.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай бүкіл өркениетті
мемлекеттердегі салықтық реттеу - несие-қаржылық реттеумен бірігіп әрекет
еткенде ғана нарықтық экономиканы жүргізудің аса тиімді формасы
болып табылады. Ол нарықтық қалыптасуына әсерін тигізіп, мемлекеттің
экономикаға тигізетін әсерін реттеп отырады. Сондай-ақ, салықтар қоғамның
экономикасын тұрақтандырудың және әлеуметтік теңдікті оған қоса
реформалаудың тиімділігін қамтамасыз ететін маңызды элементтері болып
келеді.
Нарықтық қатынас жағдайында экономиканы мемлекеттік
реттеу - қүқықты мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық қалыптасқан,
әлеуметтік-экономикалық жүйені өзгеріп жаткан жағдайларға бейімдеу мен
тұрақтандыру үшін, заң шығарушы, атқарушы және бақылаушы
сипаттағы белгілі бір шаралар жүйесін іске болып
табылады. Мемлекеттік реттеу субъектілеріне келетін болсақ, олардың ішінде
алдымен экономикалық мүдделерді қорғаушылар, бүлдірушілер және
атқарушылар. Мұндай мүдделерді қорғаушылар ретінде бұл жеке және заңды
тұлғалар мен олардың құратын топтарын, атап айтканда жалдамалы жүмысшылар,
басқарушылар және тағы да басқаларын айту керек. Бүл топ халықтың
экономикалык жағынан барлық белсенді бөлігін қамтиды. Тек
үстіміздегі ғасырда ғана экономистер мен саясатшылар каржы-бюджеттік және
ақша-кредиттік саясат деген атпен белгілі түрақтандырғыш саяси шаралардың
стандартты кешенін талдап әзірлейді, оларды үкімет жоғарыдағыдай
эпизодтарды жұмсарту үшін қолдана алады. Қаржы-бюджет
саясаты жұмыссыздық жоғары, инфляция төмен болған кезеңдерде ұлттық
экономиканы тежеуге бағытталған үкімет шығыстары мен салық салу
бағдардамаларын қамтиды. Шығыстардың, өндірістің және жұмыспен қамтылудың
жалпы деңгейін ынталандыру үшін үкіметтің өзі көбірек жұмсап, салықты
азырақ салады, тіпті бұдан тапшылық туындаса да солай істейді. Болашақта
ол өтеу үшін артык капитал бере алатын тәртіпке көшуге мәжбүр болады.
Егер тым жедел экономикалық дамуды - жүмыс істегісі келгендердің бәрі
жүмыс істейтін, бірақ шығыстар мен баға тез өсетін жағдай баялату қажет
болса, бағаның шарықтауын ауыздықтау үшін үкімет бірнеше мүмкіндікті
пайдалана алады. Ол өзінің шығыстарын кеміте, салықты көбейте немесе мұның
екеуін де бір мезгілде істей алады, бұл шығыстар мен өндірістің жиынтық
деңгейін төмендету үшін істеледі.
Алпысыншы жылдарға дейін қаржы-бюджет және ақша-несие саясаты
іскерлік белсенділік циклдарының өрлеуі мен құлдырауын тұрақтандыру үшін
кеңінен пайдаланылған жоқ. Бүгінде, соғыстар, су тасқыны, жер
сілкінісі және қуаңшылык секілді ірі табиғаттық немесе адамзаттық
сұмдықтардан басқа кездерде мұндай түрақтандырғыш саясат аяусыз
жұмыссыздық немесе инфляция кездерінде пайдаланыла алады. Бірақ
экономикалық белсенділіктің неғұрлым қысқа да жүмсақ өзгеруі
кезеңдерінде немесе жүмыссыздық та, инфляция да қосарлана өсе
бастаған кезде ол саясат тиімді болады деу қиынырақ.
Үкімет нарықтық экономикада жүмыссыздықпен және инфляциямен ұзақ
күресте бәріне кепілдік бере алмаса да, осы мәселелердің зардаптарын
жеткілікті дәрежеде жұмсарта алады.
Экономистердің көпшілігі үкіметтің ұзақ мерзімді
тұрақтандырғыш бағытты қолдану жолымен жүмыссыздыққа және
инфляцияға қарсы күрестегі маңызды рөлін мойындайды. Ол бағытқа
экономиканың өсу қарқындығы бәсеңдеген кезде автоматты түрде
арттырылатын және экономика қарқындап өсе бастағанда
төмендейтін (мысалы, жұмыссыздарға төленетін жәрдемақы) ақша көлемі
өсуінің жалпы алғанда тұрақты нормасы, мемлекеттік шығыстар бағдарламасы
және тұтынушылар мен қызметкерлерден олардың кірісі азайғанда азырақ,
кірісі ұлғайғанда көбірек қаражат алып, шығыстардың осы автоматты
бағдарламасын күшейте түсетін салық салу схемасы кіреді.
Салықтар экономикалық белсенділікті реттей отырып, ондірістің
процестеріне де қатты әсер етеді. Бүл жер жан-жақты болып табылады.
Салынатын салықтармен әрекет ете отырып, мемлекет капиталының қорлануына
асқан ықпал етеді. Сондай-ақ салықтық реттеу шаралары, әр түрлі салалардың
бәсекелесу мүмкіндіктерін кеңінен ынталандыра отырып, капиталдың
қорлануына тиімді жағдайлар жасап, кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің
әлеуметтік қажеттіліктеріне қанағаттандыруға ыкпалын тигізеді. Бұл
мақсатта салықтарды төлеуге түрлі жеңілдіктер пайда болады.
Салықтық жеңілдіктердің көмегімен мемлекет өндіргіш күштерді
территориялды орналастыруға, инфрақұрылымдық обьектілерді құруға және тағы
да басқа іс әрекеттерді жүзеге асыруға толығымен мүмкін болады.
Сондай-ақ салықтар мемлекеттің өмір сүруінің барлық кезеңдеріне тән
құбылыс. Олардың басты міндеті, әр қоғамның дамуын қамтамасыз ететін
өндірістік емес салаларды қаржыландыру болып келеді. Оған басқару
аппараты, әскер, тәртіп сактау бөлімдері. мәдениет, білім беру, ғылыми
мекемелер жатады. Мемлекет заңды
түрде өндірушілердің табыстарының бір бөлігін салық арқылы
шегеріп отырады да бюджетке түсіріп, белгілі бір қажеттіліктер
мақсатында қолданылады.
Қазақстанда 1995 жылдың 25-ші сәуірінде қабылданған Президенттің
Жарғысы бойынша, бұрынғы қырық алты салықтың орнына он бір салық түрі
қалды да, олар енді жалпы қоғамдық және жергілікті салықтар мен төлемдер
деп бөліне бастады.
Экономикалық реформаның басты мақсаты - шаруашылық жүргізуші
субъектілерге түсетін салық ауыртпалығын жеңілдету қолданып жүрген
салықтар мен төлемдерді реттеу болып табылады. Бұл бағытта ең негізгілері
пайда салығын, қосылатын құн салығын, акциздерді, мүлік салығын, табыс
салығын және бір қатар басқа да салықтардың мәнін арттыру.
Ұқсас жағдайларда салық салудың шамамен тең тәртібі қолданылатын
болады, ал ставкалар табыс көлемінің артуына байланысты қойылады. Біртұтас
тәртіп салық төлеушінің қай кезде қандай салық төлеуді жақсы білуіне
мүмкіндік береді.
Қазақстандағы салық ставкаларының басқа елдердегі осындай салықтардың
ставкалармен теңдес болуы да дүрыс. Бүл өте қажет, өйткені неғұрлым жоғары
ставка белгілеу шет елдік инвестициялар тартуға кедергі келтіреді және
керісінше неғұрлым төмен ставкалардың әртүрлі болуынан туындайтын салық
капиталды экспортқа шығаратын елдердің бюджетіне түседі. Барлық салық
түрлерін қоса есептегенде олар тауар ондірушінің табысының кырық пайызынан
аспайды. Оның үстіне экономиканы қайта құру, кәсіпкерлікке қолдау көрсету,
жол қорлары тәрізді мақсатты қорларды кезең-кезеңімен жою көзделуде.
Оларға міндетті түрде қаржы аудару кәсіпорындарға ауыр соғып отырғандығы
ешкімге де құпия емес. Сондай-ақ шығындарды өнімнің өзіндік құнына жатқызу
жүйесі де өзгерілгені жөн, бұл өте маңызды, өйткені ол салық алынатын
табысты есептеу үшін қажетті негіз болып табылады. Болашақта мұндай
негізді неғұрлым толық та дәл аныктау үшін оны құрамына тауар, өнім сату,
жүмыс көрсетілген кызмет, мүлікті жалға беру, заем, лицензия беру және
басқа табыстың барлық түрлері енетін жалпы табыс негізінде анықтау қажет.
Бұл ретте өндіріске байланысты барлық шығындар жалпы табыстан шегеріп
тасталынатындығы белгілі.
Бірақ негізгі салықтардың бір қатарының көлемін азайтып, оның санын
қысқарткан кезде бюджеттің зиян шекпеуін де әрдайым ойластыру қажет.
Сондықтан жанар май, көлік түрлерін сату, баж, бартерлік және валюталық
операпиялар жүргізу тәрізді қызмет түрлеріне салынатын жанама салықтар
көбейе түспек. Негізгі тауар өндірушілердің қызметіне мұның қатысы
болмайды. Бұдан басқа, салық түрлерінің санын азайту мен салық ставкаларын
төмендетуден бюджетке түсетін табыстың азаюының орнын толтыру мақсатында
неше түрлі жеңілдіктер санын, әсіресе салалық және уақытша сипаттағы
жеңілдіктерді барынша азайту қажет болып отыр.
2 САЛЫҚ САЯСАТЫН САЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ ОРГАНДАРЫМЕН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМІН ТАЛДАУ
2.1 Салық саясатын салық қызметі органдарымен жүзеге асыру
заңдылықтарын талдау
Қазақстан салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы Қазақстан
Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабьлданған "Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесі туралы" заңы болып табылады. Бүл еліміздің
экономикасын реформалаудағы күрделі істердің бірегейі. Осы мезгілден
бастап ел экономикасында бұрын болмаған жаңа құбылыстар іске аса бастады.
Оларды атап айтсақ: шаруашылықты жүргізудің еркіндігі, меншік түрлерінің
бір-біріне өзара тепе-теңдігі; шаруашылық жүргізуші субъектілер мен
мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі т.б.
Бұл заң салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың
түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат
болып есептеледі.
Қабылданған заңға сәйкес 1992 жылдың бірінші каңтарынан Қазақстан
Республикасында:
13 - жалпы мемлекеттік салықтар;
1 1 - міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар;
18 - жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.
Салықтар негізін пайдаға салынатын салық, табыс салығы, қосылған
кұнға салынатын салық және т.б. салықтар құрады. Бұл заңның ел
экономикасын реформалаудағы маңызы мен олардың алатын орны ерекше.
Салық қызметі органдары да, салық төлеушілер де мұндай жаңа бастамаға
психологиялық жағынан дайын еместігі көрінді. Бұнда дүниежүзілік
тәжірибеде қолданылып келген салық принциптері сақталмады. Сондықтан бұл
салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына толығымен жауап беруге
мүмкіндігі болмады. Ең бастысы салық жүйесінің өндірісті дамытуға ешқандай
ықпал етпеуі, бюджет кірісін құраудағы өз рөлін жете атқара алмауы, яғни
салық көзі табыс немесе пайда емес, керісінше тұтыну болып табылды.
Казақстан Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ
мерзімді концепциясын қабылдады. Осы концепцияны жүзге асыру негізінде
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың бірінші шілдесінде
қабылдаған "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы" заң күші бар жарлығы нарыктық қатынастарды дамытудың бағдарында
белгілеп қана қоймай, салық салуды жетілдірудің дүниежүзілік жаңа жүйесіне
жақындата негіз қалады. Үйлестірілген бұл жаңа жүйе бюджет пен
шаруашылықты жүргізуші субъектілердің тепе-теңдігін қамтамасыз етіп,
салықтардың өзге де ауыртпалықтарын азайту арқылы өнім өндірушілер мен
кәсіпкерлердің істегі белсенділіктерін арттыруға игі ықпалын тигізді. Оның
үстіне салық және басқа да міндетті төлемдердің санын бастапқы қырық екі
түрінен он бір түріне дейін қысқарту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz