Табиғи газдың құрамындағы бейорганикалық қосылыстарды анықтау
Мазмұны
Реферат бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Әдеби шолу
1.1 Табиғи жанғыш газдардың жалпы сипаттамасы
1.1.1Табиғи газдың құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1.2 Табиғи газды анықтауда қолданылатын көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... 7
1.1.3 Табиғи газ құрамындағы күкірт қосылыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1.3.1 Күкіртсутектің физика.химиялық қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.1.3.2 Меркаптанды күкірттің физика.химиялық қасиеттері ... ... ... ... ... 15
1.2 Газқұбырларымен газды тасымалдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.2.1 Арналық газтасымалдау құбырлар желісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.2.2 Арналық газтасымалдау құбырларының құрылымы және
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.2.3 Компрессорлық бекеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
1.3 Тасымалданатын газды алдын . ала дайындау
1.3.1 Меркаптанды күкірт пен күкіртсутекті анықтау әдістері ... ... ... ... ..22
1.3.2 Газды механикалық қоспалардан тазарту негізі ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2 Тәжірибелік бөлім
2.1 «Новинки» компрессорлық бекетіне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Газды механикалық қоспалардан тазарту технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2.1 Циклонды шаңұстағыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2.2 Құрылғыны техникалық бақылау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.3 Тасымалданатын табиғи газ құрамындағы күкіртсутекті анықтау әдісі ... ...32
2.4 Тасымалданатын табиғи газ құрамындағы меркаптанды күкіртті анықтау әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.5 Тасымалданатын табиғи газ құрамындағы күкірт қосылыстарының нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
3 Еңбекті қорғау мен қауіпсіздік техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қосымша А Қазақстан территориясындағы негізгі газтасымалдау құбырлар желісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
Қосымша Б IV . IVб цехтарының технологиялық сызбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Қосымша В Циклонды шаңұстағыштың бақылау аумақтарының сызбасы ... ... 50
Қосымша Г Анықталған күкіртсутек (Н2S) мөлшерінің нәтижелерін математикалық әдіспен өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қосымша Д Анықталған меркаптанды күкірт (R . SH) мөлшерінің нәтижелерін математикалық әдіспен өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Реферат бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Әдеби шолу
1.1 Табиғи жанғыш газдардың жалпы сипаттамасы
1.1.1Табиғи газдың құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1.2 Табиғи газды анықтауда қолданылатын көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... 7
1.1.3 Табиғи газ құрамындағы күкірт қосылыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1.3.1 Күкіртсутектің физика.химиялық қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.1.3.2 Меркаптанды күкірттің физика.химиялық қасиеттері ... ... ... ... ... 15
1.2 Газқұбырларымен газды тасымалдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.2.1 Арналық газтасымалдау құбырлар желісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.2.2 Арналық газтасымалдау құбырларының құрылымы және
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.2.3 Компрессорлық бекеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
1.3 Тасымалданатын газды алдын . ала дайындау
1.3.1 Меркаптанды күкірт пен күкіртсутекті анықтау әдістері ... ... ... ... ..22
1.3.2 Газды механикалық қоспалардан тазарту негізі ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2 Тәжірибелік бөлім
2.1 «Новинки» компрессорлық бекетіне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Газды механикалық қоспалардан тазарту технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2.1 Циклонды шаңұстағыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2.2 Құрылғыны техникалық бақылау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.3 Тасымалданатын табиғи газ құрамындағы күкіртсутекті анықтау әдісі ... ...32
2.4 Тасымалданатын табиғи газ құрамындағы меркаптанды күкіртті анықтау әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.5 Тасымалданатын табиғи газ құрамындағы күкірт қосылыстарының нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
3 Еңбекті қорғау мен қауіпсіздік техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қосымша А Қазақстан территориясындағы негізгі газтасымалдау құбырлар желісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
Қосымша Б IV . IVб цехтарының технологиялық сызбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Қосымша В Циклонды шаңұстағыштың бақылау аумақтарының сызбасы ... ... 50
Қосымша Г Анықталған күкіртсутек (Н2S) мөлшерінің нәтижелерін математикалық әдіспен өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қосымша Д Анықталған меркаптанды күкірт (R . SH) мөлшерінің нәтижелерін математикалық әдіспен өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбы - табиғи газдың құрамындағы бейорганикалық қосылыстарды анықтау.
Өзектілік: Отын - энергетикалық кешен мемлекет экономикасының негізгі саласының бірі болып табылады. Мұнай мен газды өндіру және өңдеу арасын байланыстыратын бұл - арналық газтасымалдау құбырлары. Бұл арналық газтасымалдау құбырларының бірнеше километрге созылып жатуына байланысты, оларды бақылау жасау негізінде белгілі бір қашықтықтар аралығында компрессорлық бекеттер орналастырылады. Компрессорлық бекеттердің негізгі атқаратын қызметі - ол тасымалданатын газдың қысымын реттеу, табиғи газ құрамын механикалық қоспалардан, бейорганикалық қосылыстардан тазарту циклонды тазарту қондырғыларында жүргізіледі, өйткені механикалық қоспалар құбырлардың эрозионды әкетілуін жоғарлатады. Бұл ауамен салқындату қондырғыларында іске асырылады. Тасымалданатын газ біріншілік өңдеу барысында күкірт қосылыстарынан тазартылып, мөлшері азаяды, оған қарамастан тасымалданатын газ құрамында өте аз мөлшерде күкірт қосылыстары болады. Бұлар коррозия өнімдері ретінде түзіліп компрессорлық клапандарда, арналық газтасымалдау құбырларында жиналып, оның коррозияға ұшырауын тездетуі мүмкін. Сондықтан коррозиялық процестердің алдын - алу мақсатында күкірт қосылыстарын міндетті түрде үнемі қадағалап, бақылау жасап отыру қажет. Тасымалданатын табиғи газ құрамындағы күкірт қосылыстарын бақылау компрессорлық бекетте орналасқан химиялық зертханада жүргізіледі. Күкірт қосылыстарының мөлшерін анықтау МЕМСТ сәйкес жүргізіледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Тасымалданатын табиғи жанғыш гадарды циклонды шаңұстағыш қондырғысында тазарту және күкіртсутек пен меркаптанды күкірттің мөлшерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
Осы мақсатқа сәйкес келесі міндеттер қойылды:
1)Табиғи жанғыш газдың құрамындағы бейорганикалық қосылыстарды анықтау.
2)Тасымалданатын газ құрамын толық анықтау барысында ең негізгі көрсеткіш - күкірт қосылыстарын анықтау арқылы баға беру.
Зерттеу обьектісі: «Орта Азия – Орталық » арналық желісінің «Интергаз Орталық Азия» акционерлік қоғамының «Орал» арналық газ құбырлары басқармасындағы «Новинки» компрессорлық бекетінің ОАО - 4 шикізат көзі табиғи жанғыш газ.
Зерттеу пәні: Тасымалданатын табиғи жанғыш газды тазарту және күкірт қосылыстарын анықтау, мақсатында олардың технологиялық сызба үлгісін көрсету, газды талдау барысында нәтижелерді анықтау.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы - табиғи газдың құрамындағы бейорганикалық қосылыстарды анықтау.
Өзектілік: Отын - энергетикалық кешен мемлекет экономикасының негізгі саласының бірі болып табылады. Мұнай мен газды өндіру және өңдеу арасын байланыстыратын бұл - арналық газтасымалдау құбырлары. Бұл арналық газтасымалдау құбырларының бірнеше километрге созылып жатуына байланысты, оларды бақылау жасау негізінде белгілі бір қашықтықтар аралығында компрессорлық бекеттер орналастырылады. Компрессорлық бекеттердің негізгі атқаратын қызметі - ол тасымалданатын газдың қысымын реттеу, табиғи газ құрамын механикалық қоспалардан, бейорганикалық қосылыстардан тазарту циклонды тазарту қондырғыларында жүргізіледі, өйткені механикалық қоспалар құбырлардың эрозионды әкетілуін жоғарлатады. Бұл ауамен салқындату қондырғыларында іске асырылады. Тасымалданатын газ біріншілік өңдеу барысында күкірт қосылыстарынан тазартылып, мөлшері азаяды, оған қарамастан тасымалданатын газ құрамында өте аз мөлшерде күкірт қосылыстары болады. Бұлар коррозия өнімдері ретінде түзіліп компрессорлық клапандарда, арналық газтасымалдау құбырларында жиналып, оның коррозияға ұшырауын тездетуі мүмкін. Сондықтан коррозиялық процестердің алдын - алу мақсатында күкірт қосылыстарын міндетті түрде үнемі қадағалап, бақылау жасап отыру қажет. Тасымалданатын табиғи газ құрамындағы күкірт қосылыстарын бақылау компрессорлық бекетте орналасқан химиялық зертханада жүргізіледі. Күкірт қосылыстарының мөлшерін анықтау МЕМСТ сәйкес жүргізіледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Тасымалданатын табиғи жанғыш гадарды циклонды шаңұстағыш қондырғысында тазарту және күкіртсутек пен меркаптанды күкірттің мөлшерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
Осы мақсатқа сәйкес келесі міндеттер қойылды:
1)Табиғи жанғыш газдың құрамындағы бейорганикалық қосылыстарды анықтау.
2)Тасымалданатын газ құрамын толық анықтау барысында ең негізгі көрсеткіш - күкірт қосылыстарын анықтау арқылы баға беру.
Зерттеу обьектісі: «Орта Азия – Орталық » арналық желісінің «Интергаз Орталық Азия» акционерлік қоғамының «Орал» арналық газ құбырлары басқармасындағы «Новинки» компрессорлық бекетінің ОАО - 4 шикізат көзі табиғи жанғыш газ.
Зерттеу пәні: Тасымалданатын табиғи жанғыш газды тазарту және күкірт қосылыстарын анықтау, мақсатында олардың технологиялық сызба үлгісін көрсету, газды талдау барысында нәтижелерді анықтау.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1 Басниев К.С. Добыча и транспорт газа и газового конденсата.- М.: Недра, 1985. – 325 с.
2 Басби Р. Природный газ пер с англ. - М.: Олимп - бизнес, 2003. – 265 с.
3 Афанасьев А.И., Бекиров Т.М., Грунвальд В.Р. и др. Технология переработки природного газа и конденсата : В 2ч.- М.: Недра – Бизнес – Центр, 2002. - 226 с.
4 Ахметов С.А. Технология глубокой переработки нефти и газа. - Уфа :Гипем, 2002. - 614 с.
5 Ксензенко В.И. Общая химическая технология и основы промышленной экологии. - М.: Колос, 2003. - 426 с.
6 Оңғарбаев Е.Қ. Табиғи және мұнайға серік газдарды өңдеу. - Алматы Қазан Университеті , 2003. - 185 б.
7 Бишімбаева Г.Қ., Букетова А.Е. Мұнай және газ химиясы мен технологиясы. - Алматы: Бастау, 2007. - 368 б.
8 Антонова Е.О., Крылова Г.В., Прохоров А.Д., Степанов О.А. Основы нефтегазового дела. - М.: Недра – Бизнес – Центр , 2003. - 445 с.
9 Манавян А.К. Технология переработки природных энергоносителей. - М.: Химия , 2004. – 412 с.
10 Манавян А.К. Технология первичной переработки нефти и природного газа . - М.: Химия, 2001. - 602 с.
11 Берлин М.А., Гореченков В.Г., Волков Н.П. Переработка нефтяных и природных газов. - М.: Химия, 1981. - 363 с.
12 Коршак А .А., Основы нефтегазового дела. - М.: Дизайн – Полиграфсервис, 2007 - 432 с.
13 Мишин В.М., Афанасьев А.И. Оператор по переработке сернистого природного газа. - М.: Недра, 1987. - 556 с.
14 Экспресс - информация ВНИИгазпрома ./ Сер. Транспорт, переработка и испоьзование газа в зарубежных странах, - М.: 1988.- № 12. – 14с.
15 Рид Р., Праусниц Д.Ж., Шервудт А.К. Свойства газов и жидкостей. - Л.: Химия, 1988. – 592 с.
16 Справочник азотчика /Под ред. Е.Я Мельникова – 2 - е изд., перераб.- М.: Химия, 1986. – 511 с.
17 Шарипов А.Х., Нигматуллин В.Р., Нигматуллин И.Р., Меджибовский А.С. Технология органических соединении серы. - М.: Техинформ, 2006.- 221с.
18 Еременко П.Т., Воробьев Н.А. Развитие трубопроводного транспорта в СССР и за рубежом. - М.: Недра, 1989. - 766 с.
19 Карабалин У.С., Мамонов К.М., Кабылдин К.М и др. Транспортировка и хранение нефти, газа и нефтепродуктов. - Алматы: ТST - Company, 2005. – 509 с.
20 Коршак А.А. Магистральные трубопроводы.- М.: Дизайн Полиграфсервис, 2008.- 485 с.
21 Шаммазов А.М., Александров В.Н., Гольянов А.И и др. Проектирование и эксплуатация насосных и компрессорных станций. - М.: Недра – Бизнес – Центр, 2003. – 336 с.
1 Басниев К.С. Добыча и транспорт газа и газового конденсата.- М.: Недра, 1985. – 325 с.
2 Басби Р. Природный газ пер с англ. - М.: Олимп - бизнес, 2003. – 265 с.
3 Афанасьев А.И., Бекиров Т.М., Грунвальд В.Р. и др. Технология переработки природного газа и конденсата : В 2ч.- М.: Недра – Бизнес – Центр, 2002. - 226 с.
4 Ахметов С.А. Технология глубокой переработки нефти и газа. - Уфа :Гипем, 2002. - 614 с.
5 Ксензенко В.И. Общая химическая технология и основы промышленной экологии. - М.: Колос, 2003. - 426 с.
6 Оңғарбаев Е.Қ. Табиғи және мұнайға серік газдарды өңдеу. - Алматы Қазан Университеті , 2003. - 185 б.
7 Бишімбаева Г.Қ., Букетова А.Е. Мұнай және газ химиясы мен технологиясы. - Алматы: Бастау, 2007. - 368 б.
8 Антонова Е.О., Крылова Г.В., Прохоров А.Д., Степанов О.А. Основы нефтегазового дела. - М.: Недра – Бизнес – Центр , 2003. - 445 с.
9 Манавян А.К. Технология переработки природных энергоносителей. - М.: Химия , 2004. – 412 с.
10 Манавян А.К. Технология первичной переработки нефти и природного газа . - М.: Химия, 2001. - 602 с.
11 Берлин М.А., Гореченков В.Г., Волков Н.П. Переработка нефтяных и природных газов. - М.: Химия, 1981. - 363 с.
12 Коршак А .А., Основы нефтегазового дела. - М.: Дизайн – Полиграфсервис, 2007 - 432 с.
13 Мишин В.М., Афанасьев А.И. Оператор по переработке сернистого природного газа. - М.: Недра, 1987. - 556 с.
14 Экспресс - информация ВНИИгазпрома ./ Сер. Транспорт, переработка и испоьзование газа в зарубежных странах, - М.: 1988.- № 12. – 14с.
15 Рид Р., Праусниц Д.Ж., Шервудт А.К. Свойства газов и жидкостей. - Л.: Химия, 1988. – 592 с.
16 Справочник азотчика /Под ред. Е.Я Мельникова – 2 - е изд., перераб.- М.: Химия, 1986. – 511 с.
17 Шарипов А.Х., Нигматуллин В.Р., Нигматуллин И.Р., Меджибовский А.С. Технология органических соединении серы. - М.: Техинформ, 2006.- 221с.
18 Еременко П.Т., Воробьев Н.А. Развитие трубопроводного транспорта в СССР и за рубежом. - М.: Недра, 1989. - 766 с.
19 Карабалин У.С., Мамонов К.М., Кабылдин К.М и др. Транспортировка и хранение нефти, газа и нефтепродуктов. - Алматы: ТST - Company, 2005. – 509 с.
20 Коршак А.А. Магистральные трубопроводы.- М.: Дизайн Полиграфсервис, 2008.- 485 с.
21 Шаммазов А.М., Александров В.Н., Гольянов А.И и др. Проектирование и эксплуатация насосных и компрессорных станций. - М.: Недра – Бизнес – Центр, 2003. – 336 с.
Мазмұны
Реферат
бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Әдеби шолу
1.1 Табиғи жанғыш газдардың жалпы сипаттамасы
1.1.1Табиғи газдың
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 5
1.1.2 Табиғи газды анықтауда қолданылатын
көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... .7
1.1.3 Табиғи газ құрамындағы күкірт
қосылыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1.3.1 Күкіртсутектің физика-химиялық
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..12
1.1.3.2 Меркаптанды күкірттің физика-химиялық
қасиеттері ... ... ... ... ... 15
1.2 Газқұбырларымен газды
тасымалдау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.2.1 Арналық газтасымалдау құбырлар
желісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...18
1.2.2 Арналық газтасымалдау құбырларының құрылымы және
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.2.3 Компрессорлық
бекеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...20
1.3 Тасымалданатын газды алдын - ала дайындау
1.3.1 Меркаптанды күкірт пен күкіртсутекті анықтау
әдістері ... ... ... ... ..22
1.3.2 Газды механикалық қоспалардан тазарту
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... 23
2 Тәжірибелік бөлім
2.1 Новинки компрессорлық бекетіне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 25
2.2 Газды механикалық қоспалардан тазарту
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2.1 Циклонды
шаңұстағыш ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 27
2.2.2 Құрылғыны техникалық бақылау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3 Тасымалданатын табиғи газ құрамындағы күкіртсутекті анықтау
әдісі ... ...32
2.4 Тасымалданатын табиғи газ құрамындағы меркаптанды күкіртті анықтау
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.5 Тасымалданатын табиғи газ құрамындағы күкірт қосылыстарының нәтижелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .39
3 Еңбекті қорғау мен қауіпсіздік
техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..46
Қосымша А Қазақстан территориясындағы негізгі газтасымалдау құбырлар
желісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Қосымша Б IV - IVб цехтарының технологиялық
сызбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Қосымша В Циклонды шаңұстағыштың бақылау аумақтарының сызбасы ... ... 50
Қосымша Г Анықталған күкіртсутек (Н2S) мөлшерінің нәтижелерін математикалық
әдіспен өңдеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .51
Қосымша Д Анықталған меркаптанды күкірт (R - SH) мөлшерінің нәтижелерін
математикалық әдіспен
өңдеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...52
Реферат
Дипломдық жұмыс 46 беттен, 3 бөлімнен, 17 кестеден және 4 суреттен, 3
технологиялық сызбадан, 25 формуладан тұрады. Осы дипломдық жұмысты жазу
кезінде 27 әдебиеттерден материалдар қолданылды.
Қолданылған негізгі терминдер: арналық газтасымалдау құбыры,
компрессорлық бекет, орталықтан тартқыш үрлегіштер, газтурбиналық
қондырғылар, дренажды қондырғы, циклонды шаңұстағыш, гравитационды
сепаратор, конденсат, компромирлеу, ультрадыбысты дефектоскопия, визуалды -
оптикалық бақылау.
Қысқартулар мен белгілеулер:
ОАО - Орта Азия - Орталық
Ү - үрлегіш
ОТҮ - орталықтан тартқыш үрлегіш
ГТ - газды турбина
ГАҚ - газды айдау қондырғысы
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбы - табиғи газдың құрамындағы бейорганикалық
қосылыстарды анықтау.
Өзектілік: Отын - энергетикалық кешен мемлекет экономикасының негізгі
саласының бірі болып табылады. Мұнай мен газды өндіру және өңдеу арасын
байланыстыратын бұл - арналық газтасымалдау құбырлары. Бұл арналық
газтасымалдау құбырларының бірнеше километрге созылып жатуына байланысты,
оларды бақылау жасау негізінде белгілі бір қашықтықтар аралығында
компрессорлық бекеттер орналастырылады. Компрессорлық бекеттердің негізгі
атқаратын қызметі - ол тасымалданатын газдың қысымын реттеу, табиғи газ
құрамын механикалық қоспалардан, бейорганикалық қосылыстардан тазарту
циклонды тазарту қондырғыларында жүргізіледі, өйткені механикалық қоспалар
құбырлардың эрозионды әкетілуін жоғарлатады. Бұл ауамен салқындату
қондырғыларында іске асырылады. Тасымалданатын газ біріншілік өңдеу
барысында күкірт қосылыстарынан тазартылып, мөлшері азаяды, оған қарамастан
тасымалданатын газ құрамында өте аз мөлшерде күкірт қосылыстары болады.
Бұлар коррозия өнімдері ретінде түзіліп компрессорлық клапандарда, арналық
газтасымалдау құбырларында жиналып, оның коррозияға ұшырауын тездетуі
мүмкін. Сондықтан коррозиялық процестердің алдын - алу мақсатында күкірт
қосылыстарын міндетті түрде үнемі қадағалап, бақылау жасап отыру қажет.
Тасымалданатын табиғи газ құрамындағы күкірт қосылыстарын бақылау
компрессорлық бекетте орналасқан химиялық зертханада жүргізіледі. Күкірт
қосылыстарының мөлшерін анықтау МЕМСТ сәйкес жүргізіледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Тасымалданатын табиғи жанғыш гадарды
циклонды шаңұстағыш қондырғысында тазарту және күкіртсутек пен меркаптанды
күкірттің мөлшерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
Осы мақсатқа сәйкес келесі міндеттер қойылды:
1)Табиғи жанғыш газдың құрамындағы бейорганикалық қосылыстарды
анықтау.
2)Тасымалданатын газ құрамын толық анықтау барысында ең негізгі
көрсеткіш - күкірт қосылыстарын анықтау арқылы баға беру.
Зерттеу обьектісі: Орта Азия – Орталық арналық желісінің Интергаз
Орталық Азия акционерлік қоғамының Орал арналық газ құбырлары
басқармасындағы Новинки компрессорлық бекетінің ОАО - 4 шикізат көзі
табиғи жанғыш газ.
Зерттеу пәні: Тасымалданатын табиғи жанғыш газды тазарту және күкірт
қосылыстарын анықтау, мақсатында олардың технологиялық сызба үлгісін
көрсету, газды талдау барысында нәтижелерді анықтау.
1 Әдеби шолу
1.1 Табиғи жанғыш газдардың жалпы сипаттамасы
1.1.1 Табиғи газдың құрамы
Барлық табиғи газ жер асты коллекторда орналасқан, сирек мұнай кен
орындарына жақын орналасады. Табиғи газ негізін қарапайым көмірсутегі
метан (CH4) және ауыр күрделі көмірсутектер (С2Н6, С3Н8 , С4Н10) құрайды.
Оны келесі кестеден көруге болады [1].
Кесте 1 - Табиғи газдың құрамындағы көмірсутектер мөлшері
Орташа көмірсутекті табиғи газ
Газ Құрамы %
Метан 88
Этан 5
Пропан 2
Бутан 1
Табиғи газдың басты құндылығы оның – жанғыштық қасиетіне негізділеді.
Табиғи газ ең таза отын болып табылады, себебі оның жануы кезінде су буы
мен көміртек диоксиді түзіледі. Бәрімізге белгілі газ, яғни үй жағдайында
және өндірісте қолданылатын газ толығымен метаннан тұрады.
Метан – түссіз газ, иісі жоқ, жеңіл жанады жалыны ашық жарық. Осыдан
басқа метан еріткіштер және басқа да органикалық заттар өндірісі үшін
негізгі шикізат көзі болып табылады. Пропан және бутанды табиғи газдан
бөліп алып жеке сатады. Сұйытылған мұнай газы, пропан, ауылдық аудандарда,
яғни газ тасымалдау құбырлары жоқ аудандарда табиғи газдың орнын
алмастырады [2].
Табиғи газ қоспалардан көміртек диоксиді (көмірқышқыл газы),
күкіртсутек (жоғары күкіртті газ), су, сонымен қатар азот, гелий және т.б
газдар болуы мүмкін.
Көміртек диоксиді (СО2) жанбайды, сондықтан оның газдың құрамында
болуы құндылығын төмендетеді. Бірақ та көмірқышқыл газын ескі мұнай
ұңғымаларына үрлеуге болады өнімділігін жоғарлату үшін, сондықтан кейде
табиғи газдан бөліп алып жеке жанама өнім ретінде жібереді. Азотты мұнай
ұңғымаларын үрлеу үшін қолданылады. Гелий құнды өнім болып табылады, оны
электроникада қолданады, ал одан басқа дирижабльдер мен ауалы шарларды
толтыру үшін қолданады [3,4].
Табиғи жанғыш газдардың физика - химиялық көрсеткіштері келесі
талаптарға сай болуы қажет:
Воббе саны, кДжм ... ... ... ... ... ... ... .. 39400...52000
Номиналды мәннен Воббе
Санының ауытқу мүмкіндігі, % ... ... ..±5
Меркаптанды күкірт 1 м3де, г ... ... ... ... ...0,02
Механикалық қоспалар 1 м3де, г ... ... ... ...0,001
Оттегінің көлемдік үлесі, % ... ... ... ... ... ..1
5542 - 87 МЕМСТ бойынша табиғи газдың жарылғыштық қасиеті Воббе санымен
сипатталады және жану жылуы газдың қатысты тығыздығының шаршы түбірінің
қатынасымен сипатталады:
(1)
Воббе санының тербелу шегі жоғары сондықтан газтарату жүйелері үшін МЕМСТ
5542 - 87 номиналды мәнінен ±5% ауытқуды талап етеді.
Көмірсутекті газдарды үш топқа бөледі: құрамында 50 гм3 ауыр
көмірсутектері пропан және одан да жоғары газдарды құрғақ табиғи газдар;
құрамында ауыр көмірсутектері 150 гм3 бар газдарды – майлы газдар
(газаконденсатты газдар , серік газдар); 50 ден 150 гм3 – газдар аралық
топқа жатады [5].
Газ кен орындарының көпшілігі негізінен метаннан тұрады .
Табиғи газды сонымен қатар мұнаймен қоса алады, мұнда ол мұнайдың
жалпы массасының 10 - нан 50 % дейін мөлшерде еріген күйде болады. Мұнайдан
газды бөлу немесе ұстап қалу, мұнайдың қысымын төмендетіп металл
резервуарларда – сепараторларда ұңғымалардан шыққан кезінде бөліп алуға
негізделеді. Алынан газды серік газ деп атайды.
Серік газдардың құрамы тұрақты болмайды, ол 60 % дейін метан және
ауыр көмірсутектерден тұрады.
Ал кей жағдайда газ толығымен мұнайда еріген күйде болады және
онымен бірге өндіріледі. Әдетте 1 т мұнай құрамында 20 - 400 м3 газ болады.
Бұл факторды газды фактор деп атайды [5].
Мұнай құрамында еріген газдың болуы оң фактор болып табылады, себебі
газ мұнайдың көлемін жоғарлатып, тығыздығы мен тұтқырлығын төмендетеді,
соның нәтижесінде ұңғымадан жылдам шығады.
Газды фактор әр түрлі кен орындар үшін әртүрлі, өйткені бұл кен
орынның табиғаты мен тасымалдау режиміне тәуелді [6].
Газды отын ретінде табиғи газдарды (газды кен орындарында өндірілген),
серік газдарды ( мұнай кен орындарын өңдеу кезінде алынады) сұйытылған
көмірсутек газдарын және газконденсатты кен орындарында өндірілген
газдарды қолданады [7].
Көптеген жағдайларда көмірсутекті газдар бір - бірінен құрамының
әртүрлілігімен ерекшеленеді.
Барлық белгілі көмірсутекті газдар келесі топқа жіктеледі:
Кесте 2 - Көмірсутектердің жіктелуі
Көмірсутекті газдар
Біріншілік Екіншілік
Шекті Шексіз
Кесте 2 – жалғасы
Табиғи газ Келесі процес Келесі процес
Газдыконден.кен тердің газы: тердің газы:
орындарының Каталитикалық Каталитикалық
газы(ГКМ) риформинг крекинг
Серік мұнай газы Гидрокрекинг Термокрекинг
Мұнайдың тұрақ - н Гидротазалау Висбрекинг
газы Изомеризация Пиролиз
Көмірді гидрлеу Фишер - Тропша синтезі
бойынша
Кестеден көрсетілген біріншілік көмірсутекті газдар кен орыннан
өндіріледі, ал екіншілік газдар әртүрлі өңдеу процесіне байланысты шекті
және шексіз түрге бөлінеді. Осыған байланысты олардан алынатын өнімдер
құрамы әртүрлі болады.
1.1.2 Табиғи газдарды анықтаудағы қолданылатын көрсеткіштер
Газдардың маңызды физикалық қасиеттеріне молярлы массасы, тығыздығы,
тұтқырлығы және ылғылдылығы жатады.
Молярлы масса М кгкмоль - бұл зат массасынының оның мөлшеріне қатынасы.
Тығыздық ρ кгм3 - бұл 1 м3 көлемді алатын газдың массасы.
Тұтқырлық - бұл бөлшектердің өзара орын ауыстыруына газдың қарсылық көрсету
қабілеті. Газдардың кинетикалық теориясына сәйкес газдың көршілес қабаттары
бөлшектердің жылулық қозғалысы нәтижесінде араласады. Бұл кезде импульстің
жылдам қозғалған қабат молекуласының жай қозғалатын қабат молекуласына
тасымалдануы жүреді, нәтижесінде біртіндеп газ ағынындағы көршілес
қабаттардың жылдамдығы теңеледі. Ішкі үйкеліс күші Ньютон заңы бойынша
анықталады, яғни бірлік бетіне қатысты ішкі үйкеліс жылдамдық градиентіне
пропорционалды
f = μ∆ω∕∆n
(2)
мұндағы, f – ішкі үйкеліс күші;
μ - ішкі үйкеліс коэффициенті;
∆ω∕∆n - қабаттардың жазықтықпен жанасқандағы
перпендикулярлы бағыттың жылдамдықтарының градиенті.
∆ω - ∆n арақашықтағы жылдамдығы өзгеруі қабаттарының
жазықтықпен перпендикуляр жанасуы.
Жалпы жағдайда, егерде ішкі үйкеліс қабаттарды жанасу бетінің
туындысы деп қарастырсақ, онда
F = fS = μS = ∆ω∕∆n
(3)
мұндағы, S – параллелль орын ауыстыратын қабаттардың бетінің ауданы.
Егер ∆ω∕∆n=l f=μ, μ коэффициенті көршілес екі қабаттың бетінің жанасу
бірлігі, бұл қабаттар бір - біріне қатысты қозғалады.
Ішкі үйкеліс μ коэффициентін сонымен қатар абсолютті және
динамикалық тұтқырлық деп атайды, оның өлшем бірлігі Па·с. Техникалық
есептеулерде туынды шама тұтқырлықтың кинематикалық коэффициентін
қарастырады, м2с:
ν = μ∕ρ
(4)
мұндағы, ρ-газдың тығыздығы
Газдардың кинетикалық теориясына сәйкес кинематикалық тұтқырлық ішкі
диффузия коэффициентіне пропорционалды ν ~ D, ішкі диффузия коэффициенті
берілген температурада молекуланың жылулық қозғалысының орташа жылдамдығы
мен молекуланың еркін жүрісінің ұзындығына тәуелді және пропорционалды.
Бұдан газдың тұтқырлығы молекулалардың жылулық қозғалысының орташа
жылдамдығына тәуелді және температура өскен сайын жоғарылайды. Газдың
тұтқырлығының температураға тәуелділігі Стурленд формуласымен анықталады:
μ =
μ0∙(Т0+C)(Т+C)∙(ТТ0)32 (5)
мұндағы, μ0 - 0 0С температурадағы абсолютті тұтқырлық.
С - эмпирикалық өлшемсіз коэффициент.
Газдардың қоспасы үшін ол келесі формуламен анықталады
μ= 100∑mіμі
(6)
мұндағы, mі – қоспадағы і компонентінің массалық үлесі %
μі – і компонентінің динамикалық тұтқырлық коэффициенті.
Тұтқырлық газдың ламинарлы ағысы жағдайында ғана
анықталады.Турбулентті қозғалыс жағдайында тұтқырлық физикалық константа
болмайды. Бұл жағдайда тұтқырлық орнына турбулентті кедергі деген ұғымды
қолданады, сондықтан ол турбулентті тұтқырлық деп аталады [8].
Газдардың су буымен қанығуы тек белгілі бір шекте болады және
температура мен қысымға тәуелді. Газдың белгілі бір қысым астындағы су
буымен қаныққан кездегі температурасы шық нүктесі деп аталады. Бұл
нүктенің салқындауы су буының конденсациясына әкеледі.
Газдың ылғалдылығының маңызды сапаларының бірі парциалды қысым немесе
су буының иілгіштігі, белгілі бір жағдайдағы су буының қысымы, ылғал газбен
орын алған барлық көлем көрсетіледі.
Газдың қатысты, меншікті және абсолютті ылғалдылығын ажыратады.
Абсолютті ылғалдылық дегеніміз газдың бірлік көлеміндегі су буының
массасы немесе мөлшері. Абсолютті ылғалдылық өлшем бірлігі – гм3.
Меншікті ылғалдылық - ылғал газдың бірлік массасы немесе мөлшері ,
меншікті ылғалдық өлшем бірлігі – гкг.
Қатысты ылғалдық (газдың су буымен қанығу дәрежесі) дегеніміз
абсолютті ылғалдылық максималды мүмкін берілген температура мен қысымға
қатысты.
Газдың қатысты ылғалдылығын φ пайызбен өрнектейді және газ
құрамындағы су буының парциалды қысымын (р) қаныққан су буының қысымына (Р)
қатынасымен өрнектейді, осы температурада
φ = pP
(7)
Көмірсутекті газдардың шық нүктесі газдардың құрамы мен қысымына
тәуелді. Шық нүктесінде келесі қатынастар орындалуы қажет.
lp=∑xіPі
(8)
Мұндағы, Р - газдың жалпы қысымы
xі және Pі – газды қоспаның і - компонетінің парциалды
қысымы және сәйкесінше мольдік үлесі.
Шық нүктесін анықтау үшін арнайы өңделген графиктермен де табуға
болады.
φ0,6 қатысты ылғалдылықта көмірсутектер сумен кристаллогидраттар
түзеді, булар қар мен мұзға ұқсас ақ түсті кристалл денелер. Бұлар газ
тасымалдау құбырларының реттегіш клапандарының қысымын төмендетіп, бітеп
тастайды. Метан сумен СН4·Н2О гидрат түзеді, этан С2Н6·8Н2О, пропан
С3Н8·18Н2О түзеді [9].
Гидраттар мұздың түзілу температурасынан жоғары температурада
түзіледі.
Максималды қысым жоғарыламаған кездегі газдардың гидрат түзілмейтін
температурасын гидрат түзілудің критикалық температурасы деп аталады. Метан
үшін 21,5 °C, этан үшін – 14,5 °C, пропан - 5,5 °C тең [10].
Көмірсутекті газ ауыр болған сайын гидраттың ылғал қатысында түзілуі
жылдам жүреді.
Кристаллогидраттардың түзілуін болдырмау үшін газдың ылғалдылығын
φ0,6 дейін ең төмеңгі есептелген температураға дейін газтасымалдау
құбырында төмендету қажет.
Түзілген гидраттарды газдарды қыздыру арқылы ыдыратуға және газдың
шық нүктесін төмендететін және су буының иілгіштігін төмендететін заттарды
қосуға болады. Мұндай заттардың бірі метанол (метил спирті), яғни 1000 кг
газға 0,26 кг мөлшерінде қосады [10,12].
Табиғи газдың газ тұрақтысы газды қоспаның құрамына тәуелді
R=R'Mr
(9)
Мұндағы, R – табиғи газдың газ тұрақтысы;
R'- универсалды газ тұрақтысы, 8314,3 Дж(кмольК) [11].
Жекеленген газдардың критикалық параметрлері. Жекелеген (біркомпонентті)
газдардың күйлері қысым Р, көлем V және температурадан Т тәуелділіктерімен
анықталады.
Газды қоспаның псевдокритикалық температурасы мен қысымы келесі
формуламен анықталады:
Тпк=∑аіТкрі
Рпк=∑аіРкрі
(10)
Мұндағы, Ткр ,Ркрі – газды қоспаның і - компонентінің сәйкесінше абсолютті
критикалық температурасы және қысымы.
Табиғи газдың псевдокритикалық параметрлері арналық газтасымалдау
құбырларын технологиялық жобалау талаптарына сәйкес газды қоспаның
тығыздығымен ρқ.ж анықтайды:
Тпк=155,244(0,564+ ρқ.ж)
Рпк=0,1737(26,831- ρқ.ж)
(11)
Сығылу коэффициенті табиғи газдың идеалды газ заңынан ауытқуын
көрсетеді. Сығылу коэффициенті арнайы номограммамен, Т, Р немесе жобалаудың
салалық талаптарымен анықталады:
Z=1- (0,0241Рпр1-1,68Тпр+0,78Т2пр+0,010 7Т3пр)
(12)
Мұндағы, РпрТпр - сәйкесінше псевдокритикалық жағдайдағы келтірілген
газдың Т мен Р мәні келесі формуламен анықталады:
Рпр=РРпк
Тпр=ТТпк
(13)
Газдың жылу сыйымдылығы оның құрамынан, Р, Т - дан тәуелді. Құрамында
85 % метаны бар табиғи газдың изобаралық жылу сыйымдылығы газтасымалдау
құбырларын жобалаудың салалық талаптарына сәйкес келесі формуламен
анықталады:
Ср=1,695+1,838∙10-3Т+1,96∙106(Р-0,1 )Т3
(14)
Газтасымалдау құбырының бойында қысымның төмендеуі салқындаумен
жалғастырылады. Бұл құбылыс Джоуль - Томсон эффектісімен байланысты. Қысым
азайғанда температураның сандық өзгеруі Джоуль-Томсон коэффициентімен
сипатталады ( КМПа) [11].
Құрамында 85 % метаны бар табиғи газдар үшін
Dі=1Ср(0,98∙106Т2 -1,5)
(15)
Мұндағы, Ср- газдың орташа изобаралық жылу сыйымдылығы [12].
1.1.3 Табиғи газдың құрамындағы күкірт қосылыстары
Газдардың құрамындағы бөгде қоспалар және коррозияға активті күкірт
қосылыстары, жанбайтын инертті газдар, көмірсутекті газдардың жану жылуын
төмендетеді. Бұл кезде күкіртсутектің мөлшері бірнеше ондық үлеске дейін
өзгереді. Мұндай газ тұтынушыға жіберілмес бұрын күкіртсутектің улылығы мен
коррозиға активтігіне байланысты тазартылып отырады. Сонымен қатар ол газды
өңдеуде қолданылатын химиялық процестердегі катализаторлар үшін у болып
табылады [13].
Күкіртсутектен басқа күкіртті қосылыстар меркаптандар, күкірткөміртек бар,
бұл қосылыстар катализаторларды улап, құрылғының коррозияға ұшырауының
бірден бір себебі болып табылады.
Тазартылған газдағы күкірт қосылыстарының мөлшері реттеліп отырады
[14].
Күкірт қосылыстарының және күкірт диоксидінің физика - химиялық
қасиеттері келесі кесте 3 - те көрсетілген.
Кесте 3 - Күкірт қосылыстарының физикалық көрсеткіштері [15].
Көрсеткіштер H2S COS CS2 CH3SH C2H5SH SO2
Молекулярлық 34,08 60,07 76,13 48,1 62,13 64,06
Массасы
Температура,◦С
Балқу -85,6 -138,9 -112 -123 -147,9 -75,5
Қайнау -60,4 -50,3 46,2 6 35 -10
Критикалық 100 102 279 197 226 157,8
Критикалық қысымы,8,82 5,8 7,8 7,14 5,42 7,78
Мпа
Критикалық көлемі,98,5 140 170 145 207 122
см³⁄моль
Критикалық сығылу 0,284 0,26 0,293 0,268 0,274 0,268
коэффи
циенті
Қалыпты қайнау 18,66 - 62,73 24,56 26,77 24,91
температурасында
бу түзілу жылуы,
кДжмоль
Көміртектің күкірт оксиді COS - қалыпты жағдайда түссіз, жеңіл
тұтанады, иісі жоқ минус 50,2°C температурада конденсирленеді. Күкірт
қосылыстарының негізгі көрсеткіштеріне қайнау, балқу, критикалық
температурасы және қысымы мен көлемі, сығылу коэффициенттері жатады.
1.1.3.1 Күкіртсутектің физика - химиялық қасиеттері
Табиғи газдар құрамында көп мөлшерде күкіртсутек кездеседі. Сондықтан
бұл қосылыстың физика - химиялық қасиеттері қарастырылды.
Күкіртсутек - қышқылға жатады, күкірт қосылыстарының ішіндегі
белсенді қосылыс. Қалыпты жағдайда түссіз, шіріген жұмыртқаның иісі шығады,
тығыздығы 1,92 кгм³. Өте улы: 0,2 - 0,3 мгм³коцентрацияда адам қатты
уланады, ал 1 мгм³ ден жоғары концентрацияда өлімге әкеледі. Күкіртсутегі
металдардың химиялық және электрохимиялық коррозиясын тудырады. Жарылғыш
қауіптілік концентрациясының ауамен қоспасы 4 тен 45 % құрайды [14].
Сонымен қатар күкіртсутек газды күкірт өндірісі үшін шикізат болып
табылады.
Күкіртсутектің адам өміріне қауіптілігі оның концентрациясы мен
экспозициясына тәуелді. Ол келесі кесте 4 - те көрсетілген.
Кесте 4 - Күкіртсутектің қауіптілік көрсеткіші[14].
H2S тің ауадағы көлемдік үлесі, % 104Физиологиялық эффект
0,13 Аз мөлшерде сезілетін иіс.
1 Өткір иісті.
10 Сатылы шекті мәні. Адам үшін 8
сағатқа дейін қауіпсіз максималды
концентрация.
100 Жөтеліп, тамақ пен көзді
тітіркендіреді, 3 - 5 минуттан кейін
есінен танады.
500 15 минут әсер еткеннен кейін тыныс
алу тоқталады.
1000 Бірден есінен танып, өледі.
Күкіртсутектің физика - химиялық параметрлері келесі кестелерде
көрсетілген.
Кесте 5 – 0 ºС ден жоғары температурада қаныққан H2S буының қысымы [16].
Темпера Қысым, Темпера Қысым, Темпера Қысым
тура, ºС Атм тура,ºС Атм тура,ºС атм
0 10,8 30 23,6 60 44,5
10 14,1 40 29,7 80 64,0
20 18,5 50 36,5 100 88,7
Кесте 6 - Күкіртсутектің жылусыйымдылығы [16].
Т,К Ср, Т,К Ср,
кал(моль·град) кал(моль·град)
298,16 8,14 700 9,47
400 8,48 800 9,81
500 8,81 1000 10,47
600 9,14
Ср=7,15+0,00332Т
Кесте 7 - H2S тің сығылу коэффициенті [16].
Т, ºС Атм, кысым кезіндегі коэфффициент
1,033 2,4 3,51
Шынайы Орташа-
(0 - t)Cp
Cp Cv
0 8,07 6,08 8,07 0 0
100 8,34 6,35 8,20 820 2,51
200 8,70 6,71 8,36 1672 4,53
300 9,12 7,13 8,54 2562 6,23
400 9,55 7,56 8,74 3496 7,73
500 9,97 7,98 8,94 4470 9,09
600 10,37 8,38 9,15 5490 10,33
800 11,08 9,09 9,55 7640 12,54
1000 11,65 9,66 9,91 9910 14,48
Газдың пропорционалды қысымы 760 мм сын бағ. Осы және келесілерде газдың
көлемі қалыпты жағдайға келтірілген (760 мм сын бағ. және 0°С).
Күкіртсутектің ∆Н - булану жылуы қайнау температурасында және 1 атмда
4524 калмоль.
H2S тің балқу жылуы үштік нүктеде 620 калмоль.
СрСv қатынасы H2S үшін әртүрлі температурада келесідей:
Температура,ºС ... ... ... ... ... . ... ... 10 25 50 75
СрСv ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1,322 1,321 1,313
1,301
Күкіртсутектің термиялық диссоциациясы келесі реакция бойынша жүреді:
H2S → Н2 +12 S2
Диссоциация константасы
lgK = lg PH2√PS2 ∕PH2S (16)
Мұндағы, PH2, PS2 , PH2S – сутектің, күкіртсутек пен күкірттің
буларының тепе - теңдік қысымы.
Күкіртсутектің тұтқырлығы 1 атм
Температура,ºС ... ... ... 0 20 100
Тұтқырлық, мПа ... ... ... 117 124 159
Күкіртсутектің өздігінентұтану температурасы 290 ºС тең. H2S тің
ауамен қоспасының жарылғыштық шегі – 4,3 тен 45,5 %. Күкіртсутектің жылу
қабілеттігі 6070 ккалм3.
Күкіртсутектің суда еруінің жылуы 4500 калмоль.
H2S нің сулы ерітіндідегі 18 ºС электр диссоциациясының константасы:
К1= 9,1·10ˉ8 K2=1,2·10ˉ15
Жалпы қысымда (Р) күкіртсутегінің метанолдағы (см3г) ерігіштігі S
келесі теңдеумен есептеледі
S= 692 - p 1,9po-p
(17)
Мұндағы, ро – сұйық күкіртсутегінің буының қысымы.
Өлшеудің қателігі 3 %.
Ацетондағы H2S еру жылуы – 5200 калмоль.
Құрамында СО2 бар газдың құрамынан таңдамалы түрде бөліп алу үшін
төмен температуралы абсорбция әдісінде сонымен қатар толуол қолданылуы
мүмкін. Селективтік коэффициенті
С= SH2S SCO2
(18)
Мұндағы, SH2S ,SCO2 - H2S және СО2 ерігіштігі.
Метанолдың - 45 ºС де селективтілік коэффициенті шамамен 6, толуолда
14,2. Температура төмендеген сайын селективтік коэффициенті жоғарылайды.
Күкіртсутектің 0 ден 60 ºС температура аралығында толуолда ерігіштігін
келесі теңдеумен есептейді:
lgS = lgp + 1020T – 5,21
(19)
Мұндағы, S – ерігіштік, см3г; р – қысым, мм сын.бағ.
1.1.3.2 Меркаптанды күкірттің физика - химиялық қасиеттері
Тасыманатын газ құрамында көп мөлшерде меркаптанды күкірт мөлшері
кездеседі. Сондықтан меркаптандардың физика - химиялық қасиеттері
қарастырылады.
Меркаптандар (тиолдар) - өткір жағымсыз иісті күкірторганикалық
қосылыстар , суда ерімейді, бірақ та органикалық еріткіштерде жақсы ериді.
Металдармен жанасқанда реакцияға түсіп, металдардың меркаптидтерін түзеді,
сол кезде меркаптанды коррозия жүреді. Өткір иісті болғандықтан
меркаптандарды (этилмеркаптан) газды желілер мен жүйелерді тығыздыққа
зерттеу кезінде табиғи газдарға одарант ретінде қолданады. Меркаптандарды
300 °С дейін қыздырғанда сульфидтер мен күкіртсутегін түзе ыдырайды. Күкірт
қосылысты газдар құрамындағы меркаптандарды алкантиолдар типіне жатқызады
[14]. Олардың қасиеттері келесі кестелерде көрсетілген [Кесте 9,10,11 ].
Температурадан тәуелді метилмеркаптанның буының қысымы
Температура, °С ... ... ..90,7 75,3 -67,5 -58,8 -49,2 -43,1 -34,8
Қысым, мм сын.бағ ... ..1 5 10 20 40 60
100
Температура, °С ... ... -51,28 -23,87 -9,47 -0,03 5,98
Қысым, мм сын.бағ ... .41,13 201,46 399,30 599,40 760,64
Этилмеркаптанның қаныққан буының қысымы
Температура, °С ... ..0,405 5,326 10,111 15,017 19,954 24,993
Қысым, мм сын.бағ..187,57 233,72 289,13 355,22 433,56 525,86
Температура, °С ... ..29,944 40,092 45,221 50,390 55,604 60,838
Қысым, мм сын.бағ..633,99 906,06 1074,6 1268,0 1489,1 1740,8
0-66 °С аралығында қаныққан будың қысымын (мм сын. бағ.) келесі теңдеумен
есептейді:
lgр = 6,95206 – 1084,531231,385 + t
(20)
Этилмеркаптанның булану жылуы (калмоль)
25 °С ... ... ... ... ... ... 6526±2
35 °С ... ... ... ... ... ... 6401±2
7-35 °С аралығында булану жылуы келесі теңдеумен есептеледі
∆Н = 815 + 1,369Т – 0,02288Т2
(21)
Идеалды газды жағдайда Н2 ,С және S2 ден этилмеркаптанның түзілуінің молдік
жылуы ∆Н және еркін энергиясы ∆Ғ
Температура, К 273,16 300 400 500 600 700 800 900 1000
∆Н ккалмоль 23,16 26,47 27,52 28,39 29,09 29,63 30,03 30,29 30
∆Ғ ккалмоль 12,00 10,6 5,14 0,56 6,14 12,37 18,39 24,48 30,5
Кесте 9 - Меркаптандардың (алкантиолдардың) физика - химиялық
көрсеткіштері [16].
Элементік
құрамы
Зат Формула М % салмақ
Коміртекті Эмпири
Қаңқа калық С Н S
Метантиол C-S-H CH4S 48,109 24,97 8,38 66,65
Этантиол C-C-SH C2H6S 62,136 38,66 9,73 51,61
Пропантиол - 1 C-C-C-SH C3H8S 76,163 47,31 10,59 42,10
Пропантиол - 2 C-C-(SH)-C
Бутантиол - 1 C-C-C-C-SH C3H8 76,163 47,61 10,59 42,10
C-C-C-SH
2 – метил \ C4H10S 90,190 53,27 11,58 35,55
–пропантиол - 1 C
Кесте 10 - Тұрақты қысымдағы алкантиолдардың жылусыйымдылығы
Ср кал(град· моль) [17].
Атауы 273,16К 298,16К 300К 400К 500К 600К
Метантиол 11,54 12,01 12,05 14,04 15,91 17,57
Этантиол 16,46 17,37 17,44 21,08 24,36 27,21
Пропантиол – 1 21,39 22,65 22,75 27,86 32,56 36,72
Бутантиол – 1 26,63 28,24 28,37 34,95 41,07 46,54
Пентантиол – 1 31,78 33,75 33,91 41,93 49,36 55,92
Гексантиол – 1 36,89 39,21 39,40 48,87 57,60 65,26
Гептантиол – 1 42,00 44,68 44,90 55,81 65,85 74,60
Октантиол – 1 47,11 50,15 50,40 62,75 74,10 83,94
Нонантиол – 1 52,22 55,62 55,90 69,69 82,35 93,28
Декантиол – 1 57,33 61,09 61,40 76,63 90,60 102,62
Кесте 11 - Тиолдардың көмірсутектермен азеотроптары [17].
Тиолдар Көмірсутектер Азеотроп
Атауы Тқайн,°САтауы Тқайн,°СТқайн,°СRSH
мөлшері,
% мас
Метантиол 660 изо – бутан -11,70 - 13,0 14,9
Этантиол 35,04 изо – пентан 27,90 25,72 20,0
н - пентан 36,15 30,46 51,0
2 – Метил – 2 - Бутан 37,20 33,0 60,0
Циклопентан 49,35 34,95 89,0
Неогексан 49,70 34,41 83,0
Пропантиол - 1 67,82 изо - Гексан 60,40 59,20 23,9
н - Гексан 68,75 64,35 53,6
Метилциклопентан 71,85 66,45 64,2
Циклогексан 80,85 67,77 97,2
Пропантиол - 2 67,82 изо - Гексан 60,40 59,20 23,9
н - Гексан 68,75 64,35 53,6
Метилциклопентан 71,85 66,45 64,2
Циклогексан 80,85 67,77 97,6
Меркаптандар көмірсутектермен азеотроптар түзеді. Жоғарыдағы кестеде
азеотроптардың физикалық көрсеткіштері және тиолдардың мөлшерлері
көрсетілген.
1.2 Газтасымалдау құбырларымен табиғи газды тасымалдау
Қазақстан отын – энергетикалық ресурстардың мол қорына ие; дәлелденген
мұнай қоры 4 млрд т, барланған табиғи газ қоры 3 трлн м3.
Қазақстанда энергетикалық ресурстарды тұтыну өндіруге қарағанда төмен.
Сондықтан қалған бөлігі әлемдік нарыққа шығарылады. Энергиялық ресурстарды
тасымалдаудың ең негізгісі газтасымалдау құбырлары болып табылады және олар
артықшылықтарымен ерекшеленеді [18].
• Ландшафттан тәуелсіз әр түрлі қашықтықта әртүрлі бағытта
орналастырылуы мүмкін.
• Олардың жұмысы сыртқы жағдайлардан (ауа райы, жыл мезгілі т.б)
тәуелсіз.
• Басқа транспорт түріне қарағанда сенімді және жоғары дәрежеде
автоматтандырылған.
Тасымалдау құбырлары қазақстандық мұнайдың 80% және газдың 100%
тасымалдауды қамтамасыз етеді [18].
1.2.1 Арналық газтасымалдау құбырлар желісі
Газды отынның негізгі ерекшелігі газтасымалдау құбырларының дамуына
әсер етті.
ΧΧ ғ 60 жылдарда Қазақстан аумағын ірі транзитті газтасымалдау
құбырлары кесіп өтті. Уралды арзан да сапалы отынмен қамтамасыз ету үшін
1963ж Газли - Челябинск газтасымалдау құбыры салынды (диаметрі 1020 мм,
ұзындығы 1967 км), Бухара – Урал жүйесінің бірінші желісі болды. 1966 жылы
екінші желі Газли – Свердловск газтасымалдау құбыры салынды (диаметрі 1020
мм, ұзындығы 2163 км) [19].
Бухара – Урал газтасымалдау жүйесінің құрылысы сәтті аяқталған соң
газды Өзбекстаннан, Түркіменстаннан, Қазақстаннан Ресейдің орталық
аудандарына Мәскеуге, Санкт - Петербургке бағыттау мәселесі шешілді. 1966
жылы Орта Азия - Орталық газтасымалдау құбыры жүйесінің құрылысы басталды.
Жүйенің бірінші желісінің диаметрі 1220 мм, ұзындығы 2750 км, тасымалдауға
1967 жылы қосылды. Келесі ұзындығы 2694 км екі желі салынды, құбырларының
диаметрі 1220 мм, екіншісі - 1971 жылы, үшіншісі -1975 жылы. Төртінші және
бесінші желілер құбырының диаметрі 1420 мм жасалған [19].
Қазақстанның солтүстік – батыс аудандарын газбен қамтамасыз ету үшін
Қарталы - Қостанай (1963ж), оңтүстік желілер құрылысы Бухара – Ташкент
–Бішкек - Алматы (1964ж) және Газли - Шымкент (1988ж) салынды. Түркімен
газына қол жеткізу үшін Окарем - Бейнеу газтасымалдау құбырларының
транзитті газтасымалдау жүйесі іске қосылды [19].
Қазақстанда желілік газтасымалдау құбырымен газды тасымалдауды Интергаз
Орталық Азия акционерлік қоғамы қазіргі Казтрансгаз акционерлік қоғамы
іске асыруда және келесі кестеде көрсетілген [Қосымша А].
Кесте 12 - Интергаз Орталық Азия акционерлік қоғамының газтасымалдау
құбырлары [19].
Атауы Салын Торап Қазақстан Диаметр Өткізу
ған саны территория мм қабілеттігі,
жылы сындағы млрд м3жыл
ұзындығы,
км
Орта 5 - - 50,060,0
Азия - Орталық -
ОАО - 1
ОАО - 2 1967 1 279 1020 -
ОАО - 3 1971 1 406 1220 -
ОАО - 4 1975 1 821 1220 -
ОАО - 5 1976 1 821 1420 -
1985 1 821 1420 -
Қазақстанда негізгі арналық газ тасымалдау екі жүйесі бар: Орта Азия
-Орталық және Бухара - Урал. Орта Азия - Орталық қосымша газтасымалдау
құбырымен Кавказбен (Мақат - Солтүстік Кавказ) және Түркіменстанның батыс
аудандарымен (Окарем - Бейнеу), Бухара - Урал жүйесінің солтүстік бөлігі
Жанажол - Октябрьск - Ақтөбе және Қарталы – Рудный - Қостанай газтасымалдау
құбырына қосылған.
Оңтүстік аудандарда Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарынан
Бухара – Ташкент – Бішкек - Алматы жүйесі өтеді.
Қазақстанның Батыс ауданының солтүстігінде Союз, Орынбор -
Новопсков газтасымалдау құбырлар желісі кіреді.
Қазақстанның арналық газтасымалдау құбырларының жалпы ұзындығы 10000
км - ден аса. 2006 жылы осы газтасымалдау құбырлары бойымен 121,9 млрд м3
газ, соның ішінде халықаралық транзит - 107,6 млрд м3 , экспорт 7,8 млрд
м3, ішкі тасымалдау - 6,5 млрд м3 газ тасымалданады.
Көрсетілген мәліметтерден Қазақстан территориясындағы арналық
газтасымалдау құбырлары негізінен ресей, түркімен, өзбек газдарының
транзиті үшін қызмет көрсетеді.
1.2.2 Арналық газтасымалдау құбырларының құрылымы және жіктелуі
Газ кенорындарынан өнімді тұтынушыға дейін жеткізу жүйесі
технологиялық тізбекті құрайды. Кен орыннан газ газжинау пункітінен
коллектор арқылы газ дайындау құрылғыға түседі, мұнда газ кептіріліп,
механикалық қоспалардан, СО2 және Н2S тен тазартылады. Әрі қарай газ
арналық газтасымалдау құбыры желісіне жетеді [20].
Арналық газтасымалдау құбырларының құрамына келесі нысаналар кіреді:
• Негізгі бастапқы жабдықтар
• Компрессорлық бекеттер
• Газ тарату бекеттері
• Газды жерасты сақтау бекеттері
• Желілік жабдықтар
Негізгі бастапқы жабдықтарда газдарды дайындау және механикалық
қоспалардан, ылғалдан, СО2 ден, гелийден тазарту жұмыстары жүргізіледі. Бұл
кешен компрессорлық бекет аумағында орналасады [19].
Компрессорлық бекеттер газтасымалдағыштар бойында 80...120 км
аралығында орналасқан және айдалатын газдың қысымын тұрақтандыру қызметін
атқарады. Көп жағдайда компрессорлық бекеттер орталықтан тартқыш
үрлегіштермен, газотурбиналық құрылғылармен және электрқозғалғыштармен
жабдықталады. Қазіргі кезде 88 % компрессорлық бекеттер газтурбиналармен
жабдықталған, тек 12 % электрқозғалғыштармен жабдықталған [20].
Газ тарату бекеттері газдың қысымын жұмыс қысымына дейін өзгерту
жұмыстары газ тарату жүйелерінің қызметі. Газ тарату бекеттері есептеу
түйіндері мен тазалау және одаризациялау құрылғыларымен жабдықталған.
Газ тарату бекеттерінен кейін газ жергілікті бөлімшелердің газ
желілеріне жіберіледі, мұнда тұтынушыларға жеткізіледі. Газдың қысымын
төмендету және реттеу жұмыстары газды реттеу пункттерінде жүргізіледі
[19,21].
Халықты тегістей газбен қамту мақсатында жерасты сақтау бекеттері
орналастырылады.
Желілік құрылымдарға арналық газтасымалдау құбырлары, желілік бітеуіш
құрылғылар, газтасымалдау құбырларын тазарту түйіндері, жасанды
кедергілерден және шын кедергілерден ауыстырғыш, коррозиядан қорғау
бекеттері, дренажды құрылғылар, технологиялық байланыс желілері, желілік
эксплуатациялық қызметтер құрылымы және тасымалданған газды арналық
газтасымалдау құбырынан тұтынушыларға жеткізу бөлімі [21].
Желілік крандар аралығы 30 км - ден аспауы қажет. Желілік крандарды
басқару дистанционды түрде немесе қолмен жүргізіледі. Желілік крандар
апатты қапталған автоматты механизмдермен жабдықталуы тиіс.
Арналық газтасымалдау құбырларының қосымша желілік құрылымдары арналық
мұнайтасымалдағыштар құрылымынан ерекшеленеді. Бұларға желілік байланыстар,
трасса бойы жолдары, тік ұшақ алаңдары, қосымша құбырлар қоры орналасқан
алаңдар, желілік жөндеушілер орны жатады.
Құрылым құрамын эксплуатациялау кейбір нақты жағдайларға байланысты
өзгеруі мүмкін. Мыс: аз арақашықтағы газтасымалдау құбырларының бойында
аралық компрессорлық бекеттер болмайды. Егерде өндірілетін газда Н2S пен
СО2 болмаса, онда құрылғыларды тазалау жүргізілмейді. Жерасты газды сақтау
қоймалары тек ірі қалалар мен аудандар жанында салынады [21].
Жұмысшы қысымына байланысты арналық газтасымалдау құбырлары
жіктеледі:
1 класс - жұмысшы қысымы 2,5 МПа - дан жоғары және 10 МПа - ға дейін.
2 класс - жұмысшы қысымы 1,2 МПа - дан 2,5 МПа - ға дейін.
Жұмысшы қысымы 1,2 МПа - дан төмен газтасымалдау құбырлары арналы
газтасымалдау құбырларына жатпайды. Арналық газтасымалдау құбырлары бірнеше
ондаған, мыңдаған километрге дейін созылады [21].
1.2.3 Компрессорлық бекеттер
Компрессорлық бекеттер газтасымалдау құбырының бойында 80...120 км
аралығында орналасқан және айдалатын газдың қысымын тұрақтандыру қызметін
атқарады. Көп жағдайда компрессорлық бекеттер орталықтан тартқыш
үрлегіштермен, газотурбиналық құрылғылармен және электрқозғалғыштармен
жабдықталады. Қазіргі кезде 88 % компрессорлық бекеттер газтурбиналармен
жабдықталған, тек 12 % электрқозғалғыштармен жабдықталған. Сонымен қатар
аралық компрессорлық бекеттерде жалпы газды механикалық қоспалардан тазалау
және салқындату жұмыстары жүргізіледі [21].
Негізгі және қосымша қызмет көрсету функциялары. Компрессорлық
бекеттер өндірістік процессінің негізін қамтамасыз ету - табиғи газды
арналық газтасымалдау құбыры бойынша тасымалдау және дайындау қосымша
өндірістер көмегімен жүзеге асырылады. Арналық газтасымалдау құбырларының
өнеркәсіптеріндегі әртүрлі қосымша процесстер
тағайындалу және өндірістік - шаруашылық бағытталуына байланысты түрліше
болып келеді [21].
Қосымша процеске бұрғылау, өндіру, тасымалдау және газөңдеудегі
негізгі маңызды бағыттар жатады [21].
Негізгі өндірістік қорды қалпына келтіру және қызмет көрсету, сонымен
қатар жабдықтарды жөндеу.
Өнеркәсіптің түрлі бөлімшелерін электржабдықтау және булы сулы
жабдықтау; дайын өнімді, материалды және қажетті шикізатты сақтау және
тасымалдау; газ сапасын техникалық бақылау.
Өнеркәсіптің үздіксіз жұмыс жасауы көптеген жағдайларда қондырғыны
ұзақ қолдану жағдайына, жабдықты жөндеу және қызмет көрсетумен анықталады.
Қазіргі кезде газтасымалдау құбырының негізгі қорларын қалпына келтіру және
қызмет көрсету - газды тарату, сақтау және тасымалдау жұмыстарының өзіндік
құны бойынша үлкен мәнге ие [22].
Арналық газтасымалдау құбырының және газ сақтаудың қосымша шаруашылық
құрамы жұмыс жағдайына, осы нысананың өндірістік-шаруашылық әрекеттің
ерекшеліктеріне және қуаттылығына байланысты. Газтасымалдау құбырлары
бойындағы қосымша қызметтер құрамына мыналар кіреді:
Желілік эксплуатациялық қызмет;
Электрхимиялық қорғау қызмет көрсетуі;
Энергия және сумен жабдықтау қызметі;
Бақылау - өлшеу аспаптары және автоматика;
Химиялық зертхана;
Материалды - техникалық қамтамасыз ету қызметі;
Тасымалдау қызметі;
1. Желілік эксплуатациялық қызмет арналық жөндеу және газтасымалдағыш
жолындағы құрылымдарды жабдықтауда қызмет көрсетеді.
2. Электрхимиялық қорғау бригадасы станцияларды катодты қорғауда
қызмет көрсетеді, сонымен қатар құрылғыларды дренажды және протекторлы
қорғау қызметін атқарады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Реферат
бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Әдеби шолу
1.1 Табиғи жанғыш газдардың жалпы сипаттамасы
1.1.1Табиғи газдың
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 5
1.1.2 Табиғи газды анықтауда қолданылатын
көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... .7
1.1.3 Табиғи газ құрамындағы күкірт
қосылыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1.3.1 Күкіртсутектің физика-химиялық
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..12
1.1.3.2 Меркаптанды күкірттің физика-химиялық
қасиеттері ... ... ... ... ... 15
1.2 Газқұбырларымен газды
тасымалдау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.2.1 Арналық газтасымалдау құбырлар
желісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...18
1.2.2 Арналық газтасымалдау құбырларының құрылымы және
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.2.3 Компрессорлық
бекеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...20
1.3 Тасымалданатын газды алдын - ала дайындау
1.3.1 Меркаптанды күкірт пен күкіртсутекті анықтау
әдістері ... ... ... ... ..22
1.3.2 Газды механикалық қоспалардан тазарту
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... 23
2 Тәжірибелік бөлім
2.1 Новинки компрессорлық бекетіне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 25
2.2 Газды механикалық қоспалардан тазарту
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2.1 Циклонды
шаңұстағыш ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 27
2.2.2 Құрылғыны техникалық бақылау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3 Тасымалданатын табиғи газ құрамындағы күкіртсутекті анықтау
әдісі ... ...32
2.4 Тасымалданатын табиғи газ құрамындағы меркаптанды күкіртті анықтау
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.5 Тасымалданатын табиғи газ құрамындағы күкірт қосылыстарының нәтижелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .39
3 Еңбекті қорғау мен қауіпсіздік
техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..46
Қосымша А Қазақстан территориясындағы негізгі газтасымалдау құбырлар
желісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Қосымша Б IV - IVб цехтарының технологиялық
сызбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Қосымша В Циклонды шаңұстағыштың бақылау аумақтарының сызбасы ... ... 50
Қосымша Г Анықталған күкіртсутек (Н2S) мөлшерінің нәтижелерін математикалық
әдіспен өңдеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .51
Қосымша Д Анықталған меркаптанды күкірт (R - SH) мөлшерінің нәтижелерін
математикалық әдіспен
өңдеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...52
Реферат
Дипломдық жұмыс 46 беттен, 3 бөлімнен, 17 кестеден және 4 суреттен, 3
технологиялық сызбадан, 25 формуладан тұрады. Осы дипломдық жұмысты жазу
кезінде 27 әдебиеттерден материалдар қолданылды.
Қолданылған негізгі терминдер: арналық газтасымалдау құбыры,
компрессорлық бекет, орталықтан тартқыш үрлегіштер, газтурбиналық
қондырғылар, дренажды қондырғы, циклонды шаңұстағыш, гравитационды
сепаратор, конденсат, компромирлеу, ультрадыбысты дефектоскопия, визуалды -
оптикалық бақылау.
Қысқартулар мен белгілеулер:
ОАО - Орта Азия - Орталық
Ү - үрлегіш
ОТҮ - орталықтан тартқыш үрлегіш
ГТ - газды турбина
ГАҚ - газды айдау қондырғысы
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбы - табиғи газдың құрамындағы бейорганикалық
қосылыстарды анықтау.
Өзектілік: Отын - энергетикалық кешен мемлекет экономикасының негізгі
саласының бірі болып табылады. Мұнай мен газды өндіру және өңдеу арасын
байланыстыратын бұл - арналық газтасымалдау құбырлары. Бұл арналық
газтасымалдау құбырларының бірнеше километрге созылып жатуына байланысты,
оларды бақылау жасау негізінде белгілі бір қашықтықтар аралығында
компрессорлық бекеттер орналастырылады. Компрессорлық бекеттердің негізгі
атқаратын қызметі - ол тасымалданатын газдың қысымын реттеу, табиғи газ
құрамын механикалық қоспалардан, бейорганикалық қосылыстардан тазарту
циклонды тазарту қондырғыларында жүргізіледі, өйткені механикалық қоспалар
құбырлардың эрозионды әкетілуін жоғарлатады. Бұл ауамен салқындату
қондырғыларында іске асырылады. Тасымалданатын газ біріншілік өңдеу
барысында күкірт қосылыстарынан тазартылып, мөлшері азаяды, оған қарамастан
тасымалданатын газ құрамында өте аз мөлшерде күкірт қосылыстары болады.
Бұлар коррозия өнімдері ретінде түзіліп компрессорлық клапандарда, арналық
газтасымалдау құбырларында жиналып, оның коррозияға ұшырауын тездетуі
мүмкін. Сондықтан коррозиялық процестердің алдын - алу мақсатында күкірт
қосылыстарын міндетті түрде үнемі қадағалап, бақылау жасап отыру қажет.
Тасымалданатын табиғи газ құрамындағы күкірт қосылыстарын бақылау
компрессорлық бекетте орналасқан химиялық зертханада жүргізіледі. Күкірт
қосылыстарының мөлшерін анықтау МЕМСТ сәйкес жүргізіледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Тасымалданатын табиғи жанғыш гадарды
циклонды шаңұстағыш қондырғысында тазарту және күкіртсутек пен меркаптанды
күкірттің мөлшерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
Осы мақсатқа сәйкес келесі міндеттер қойылды:
1)Табиғи жанғыш газдың құрамындағы бейорганикалық қосылыстарды
анықтау.
2)Тасымалданатын газ құрамын толық анықтау барысында ең негізгі
көрсеткіш - күкірт қосылыстарын анықтау арқылы баға беру.
Зерттеу обьектісі: Орта Азия – Орталық арналық желісінің Интергаз
Орталық Азия акционерлік қоғамының Орал арналық газ құбырлары
басқармасындағы Новинки компрессорлық бекетінің ОАО - 4 шикізат көзі
табиғи жанғыш газ.
Зерттеу пәні: Тасымалданатын табиғи жанғыш газды тазарту және күкірт
қосылыстарын анықтау, мақсатында олардың технологиялық сызба үлгісін
көрсету, газды талдау барысында нәтижелерді анықтау.
1 Әдеби шолу
1.1 Табиғи жанғыш газдардың жалпы сипаттамасы
1.1.1 Табиғи газдың құрамы
Барлық табиғи газ жер асты коллекторда орналасқан, сирек мұнай кен
орындарына жақын орналасады. Табиғи газ негізін қарапайым көмірсутегі
метан (CH4) және ауыр күрделі көмірсутектер (С2Н6, С3Н8 , С4Н10) құрайды.
Оны келесі кестеден көруге болады [1].
Кесте 1 - Табиғи газдың құрамындағы көмірсутектер мөлшері
Орташа көмірсутекті табиғи газ
Газ Құрамы %
Метан 88
Этан 5
Пропан 2
Бутан 1
Табиғи газдың басты құндылығы оның – жанғыштық қасиетіне негізділеді.
Табиғи газ ең таза отын болып табылады, себебі оның жануы кезінде су буы
мен көміртек диоксиді түзіледі. Бәрімізге белгілі газ, яғни үй жағдайында
және өндірісте қолданылатын газ толығымен метаннан тұрады.
Метан – түссіз газ, иісі жоқ, жеңіл жанады жалыны ашық жарық. Осыдан
басқа метан еріткіштер және басқа да органикалық заттар өндірісі үшін
негізгі шикізат көзі болып табылады. Пропан және бутанды табиғи газдан
бөліп алып жеке сатады. Сұйытылған мұнай газы, пропан, ауылдық аудандарда,
яғни газ тасымалдау құбырлары жоқ аудандарда табиғи газдың орнын
алмастырады [2].
Табиғи газ қоспалардан көміртек диоксиді (көмірқышқыл газы),
күкіртсутек (жоғары күкіртті газ), су, сонымен қатар азот, гелий және т.б
газдар болуы мүмкін.
Көміртек диоксиді (СО2) жанбайды, сондықтан оның газдың құрамында
болуы құндылығын төмендетеді. Бірақ та көмірқышқыл газын ескі мұнай
ұңғымаларына үрлеуге болады өнімділігін жоғарлату үшін, сондықтан кейде
табиғи газдан бөліп алып жеке жанама өнім ретінде жібереді. Азотты мұнай
ұңғымаларын үрлеу үшін қолданылады. Гелий құнды өнім болып табылады, оны
электроникада қолданады, ал одан басқа дирижабльдер мен ауалы шарларды
толтыру үшін қолданады [3,4].
Табиғи жанғыш газдардың физика - химиялық көрсеткіштері келесі
талаптарға сай болуы қажет:
Воббе саны, кДжм ... ... ... ... ... ... ... .. 39400...52000
Номиналды мәннен Воббе
Санының ауытқу мүмкіндігі, % ... ... ..±5
Меркаптанды күкірт 1 м3де, г ... ... ... ... ...0,02
Механикалық қоспалар 1 м3де, г ... ... ... ...0,001
Оттегінің көлемдік үлесі, % ... ... ... ... ... ..1
5542 - 87 МЕМСТ бойынша табиғи газдың жарылғыштық қасиеті Воббе санымен
сипатталады және жану жылуы газдың қатысты тығыздығының шаршы түбірінің
қатынасымен сипатталады:
(1)
Воббе санының тербелу шегі жоғары сондықтан газтарату жүйелері үшін МЕМСТ
5542 - 87 номиналды мәнінен ±5% ауытқуды талап етеді.
Көмірсутекті газдарды үш топқа бөледі: құрамында 50 гм3 ауыр
көмірсутектері пропан және одан да жоғары газдарды құрғақ табиғи газдар;
құрамында ауыр көмірсутектері 150 гм3 бар газдарды – майлы газдар
(газаконденсатты газдар , серік газдар); 50 ден 150 гм3 – газдар аралық
топқа жатады [5].
Газ кен орындарының көпшілігі негізінен метаннан тұрады .
Табиғи газды сонымен қатар мұнаймен қоса алады, мұнда ол мұнайдың
жалпы массасының 10 - нан 50 % дейін мөлшерде еріген күйде болады. Мұнайдан
газды бөлу немесе ұстап қалу, мұнайдың қысымын төмендетіп металл
резервуарларда – сепараторларда ұңғымалардан шыққан кезінде бөліп алуға
негізделеді. Алынан газды серік газ деп атайды.
Серік газдардың құрамы тұрақты болмайды, ол 60 % дейін метан және
ауыр көмірсутектерден тұрады.
Ал кей жағдайда газ толығымен мұнайда еріген күйде болады және
онымен бірге өндіріледі. Әдетте 1 т мұнай құрамында 20 - 400 м3 газ болады.
Бұл факторды газды фактор деп атайды [5].
Мұнай құрамында еріген газдың болуы оң фактор болып табылады, себебі
газ мұнайдың көлемін жоғарлатып, тығыздығы мен тұтқырлығын төмендетеді,
соның нәтижесінде ұңғымадан жылдам шығады.
Газды фактор әр түрлі кен орындар үшін әртүрлі, өйткені бұл кен
орынның табиғаты мен тасымалдау режиміне тәуелді [6].
Газды отын ретінде табиғи газдарды (газды кен орындарында өндірілген),
серік газдарды ( мұнай кен орындарын өңдеу кезінде алынады) сұйытылған
көмірсутек газдарын және газконденсатты кен орындарында өндірілген
газдарды қолданады [7].
Көптеген жағдайларда көмірсутекті газдар бір - бірінен құрамының
әртүрлілігімен ерекшеленеді.
Барлық белгілі көмірсутекті газдар келесі топқа жіктеледі:
Кесте 2 - Көмірсутектердің жіктелуі
Көмірсутекті газдар
Біріншілік Екіншілік
Шекті Шексіз
Кесте 2 – жалғасы
Табиғи газ Келесі процес Келесі процес
Газдыконден.кен тердің газы: тердің газы:
орындарының Каталитикалық Каталитикалық
газы(ГКМ) риформинг крекинг
Серік мұнай газы Гидрокрекинг Термокрекинг
Мұнайдың тұрақ - н Гидротазалау Висбрекинг
газы Изомеризация Пиролиз
Көмірді гидрлеу Фишер - Тропша синтезі
бойынша
Кестеден көрсетілген біріншілік көмірсутекті газдар кен орыннан
өндіріледі, ал екіншілік газдар әртүрлі өңдеу процесіне байланысты шекті
және шексіз түрге бөлінеді. Осыған байланысты олардан алынатын өнімдер
құрамы әртүрлі болады.
1.1.2 Табиғи газдарды анықтаудағы қолданылатын көрсеткіштер
Газдардың маңызды физикалық қасиеттеріне молярлы массасы, тығыздығы,
тұтқырлығы және ылғылдылығы жатады.
Молярлы масса М кгкмоль - бұл зат массасынының оның мөлшеріне қатынасы.
Тығыздық ρ кгм3 - бұл 1 м3 көлемді алатын газдың массасы.
Тұтқырлық - бұл бөлшектердің өзара орын ауыстыруына газдың қарсылық көрсету
қабілеті. Газдардың кинетикалық теориясына сәйкес газдың көршілес қабаттары
бөлшектердің жылулық қозғалысы нәтижесінде араласады. Бұл кезде импульстің
жылдам қозғалған қабат молекуласының жай қозғалатын қабат молекуласына
тасымалдануы жүреді, нәтижесінде біртіндеп газ ағынындағы көршілес
қабаттардың жылдамдығы теңеледі. Ішкі үйкеліс күші Ньютон заңы бойынша
анықталады, яғни бірлік бетіне қатысты ішкі үйкеліс жылдамдық градиентіне
пропорционалды
f = μ∆ω∕∆n
(2)
мұндағы, f – ішкі үйкеліс күші;
μ - ішкі үйкеліс коэффициенті;
∆ω∕∆n - қабаттардың жазықтықпен жанасқандағы
перпендикулярлы бағыттың жылдамдықтарының градиенті.
∆ω - ∆n арақашықтағы жылдамдығы өзгеруі қабаттарының
жазықтықпен перпендикуляр жанасуы.
Жалпы жағдайда, егерде ішкі үйкеліс қабаттарды жанасу бетінің
туындысы деп қарастырсақ, онда
F = fS = μS = ∆ω∕∆n
(3)
мұндағы, S – параллелль орын ауыстыратын қабаттардың бетінің ауданы.
Егер ∆ω∕∆n=l f=μ, μ коэффициенті көршілес екі қабаттың бетінің жанасу
бірлігі, бұл қабаттар бір - біріне қатысты қозғалады.
Ішкі үйкеліс μ коэффициентін сонымен қатар абсолютті және
динамикалық тұтқырлық деп атайды, оның өлшем бірлігі Па·с. Техникалық
есептеулерде туынды шама тұтқырлықтың кинематикалық коэффициентін
қарастырады, м2с:
ν = μ∕ρ
(4)
мұндағы, ρ-газдың тығыздығы
Газдардың кинетикалық теориясына сәйкес кинематикалық тұтқырлық ішкі
диффузия коэффициентіне пропорционалды ν ~ D, ішкі диффузия коэффициенті
берілген температурада молекуланың жылулық қозғалысының орташа жылдамдығы
мен молекуланың еркін жүрісінің ұзындығына тәуелді және пропорционалды.
Бұдан газдың тұтқырлығы молекулалардың жылулық қозғалысының орташа
жылдамдығына тәуелді және температура өскен сайын жоғарылайды. Газдың
тұтқырлығының температураға тәуелділігі Стурленд формуласымен анықталады:
μ =
μ0∙(Т0+C)(Т+C)∙(ТТ0)32 (5)
мұндағы, μ0 - 0 0С температурадағы абсолютті тұтқырлық.
С - эмпирикалық өлшемсіз коэффициент.
Газдардың қоспасы үшін ол келесі формуламен анықталады
μ= 100∑mіμі
(6)
мұндағы, mі – қоспадағы і компонентінің массалық үлесі %
μі – і компонентінің динамикалық тұтқырлық коэффициенті.
Тұтқырлық газдың ламинарлы ағысы жағдайында ғана
анықталады.Турбулентті қозғалыс жағдайында тұтқырлық физикалық константа
болмайды. Бұл жағдайда тұтқырлық орнына турбулентті кедергі деген ұғымды
қолданады, сондықтан ол турбулентті тұтқырлық деп аталады [8].
Газдардың су буымен қанығуы тек белгілі бір шекте болады және
температура мен қысымға тәуелді. Газдың белгілі бір қысым астындағы су
буымен қаныққан кездегі температурасы шық нүктесі деп аталады. Бұл
нүктенің салқындауы су буының конденсациясына әкеледі.
Газдың ылғалдылығының маңызды сапаларының бірі парциалды қысым немесе
су буының иілгіштігі, белгілі бір жағдайдағы су буының қысымы, ылғал газбен
орын алған барлық көлем көрсетіледі.
Газдың қатысты, меншікті және абсолютті ылғалдылығын ажыратады.
Абсолютті ылғалдылық дегеніміз газдың бірлік көлеміндегі су буының
массасы немесе мөлшері. Абсолютті ылғалдылық өлшем бірлігі – гм3.
Меншікті ылғалдылық - ылғал газдың бірлік массасы немесе мөлшері ,
меншікті ылғалдық өлшем бірлігі – гкг.
Қатысты ылғалдық (газдың су буымен қанығу дәрежесі) дегеніміз
абсолютті ылғалдылық максималды мүмкін берілген температура мен қысымға
қатысты.
Газдың қатысты ылғалдылығын φ пайызбен өрнектейді және газ
құрамындағы су буының парциалды қысымын (р) қаныққан су буының қысымына (Р)
қатынасымен өрнектейді, осы температурада
φ = pP
(7)
Көмірсутекті газдардың шық нүктесі газдардың құрамы мен қысымына
тәуелді. Шық нүктесінде келесі қатынастар орындалуы қажет.
lp=∑xіPі
(8)
Мұндағы, Р - газдың жалпы қысымы
xі және Pі – газды қоспаның і - компонетінің парциалды
қысымы және сәйкесінше мольдік үлесі.
Шық нүктесін анықтау үшін арнайы өңделген графиктермен де табуға
болады.
φ0,6 қатысты ылғалдылықта көмірсутектер сумен кристаллогидраттар
түзеді, булар қар мен мұзға ұқсас ақ түсті кристалл денелер. Бұлар газ
тасымалдау құбырларының реттегіш клапандарының қысымын төмендетіп, бітеп
тастайды. Метан сумен СН4·Н2О гидрат түзеді, этан С2Н6·8Н2О, пропан
С3Н8·18Н2О түзеді [9].
Гидраттар мұздың түзілу температурасынан жоғары температурада
түзіледі.
Максималды қысым жоғарыламаған кездегі газдардың гидрат түзілмейтін
температурасын гидрат түзілудің критикалық температурасы деп аталады. Метан
үшін 21,5 °C, этан үшін – 14,5 °C, пропан - 5,5 °C тең [10].
Көмірсутекті газ ауыр болған сайын гидраттың ылғал қатысында түзілуі
жылдам жүреді.
Кристаллогидраттардың түзілуін болдырмау үшін газдың ылғалдылығын
φ0,6 дейін ең төмеңгі есептелген температураға дейін газтасымалдау
құбырында төмендету қажет.
Түзілген гидраттарды газдарды қыздыру арқылы ыдыратуға және газдың
шық нүктесін төмендететін және су буының иілгіштігін төмендететін заттарды
қосуға болады. Мұндай заттардың бірі метанол (метил спирті), яғни 1000 кг
газға 0,26 кг мөлшерінде қосады [10,12].
Табиғи газдың газ тұрақтысы газды қоспаның құрамына тәуелді
R=R'Mr
(9)
Мұндағы, R – табиғи газдың газ тұрақтысы;
R'- универсалды газ тұрақтысы, 8314,3 Дж(кмольК) [11].
Жекеленген газдардың критикалық параметрлері. Жекелеген (біркомпонентті)
газдардың күйлері қысым Р, көлем V және температурадан Т тәуелділіктерімен
анықталады.
Газды қоспаның псевдокритикалық температурасы мен қысымы келесі
формуламен анықталады:
Тпк=∑аіТкрі
Рпк=∑аіРкрі
(10)
Мұндағы, Ткр ,Ркрі – газды қоспаның і - компонентінің сәйкесінше абсолютті
критикалық температурасы және қысымы.
Табиғи газдың псевдокритикалық параметрлері арналық газтасымалдау
құбырларын технологиялық жобалау талаптарына сәйкес газды қоспаның
тығыздығымен ρқ.ж анықтайды:
Тпк=155,244(0,564+ ρқ.ж)
Рпк=0,1737(26,831- ρқ.ж)
(11)
Сығылу коэффициенті табиғи газдың идеалды газ заңынан ауытқуын
көрсетеді. Сығылу коэффициенті арнайы номограммамен, Т, Р немесе жобалаудың
салалық талаптарымен анықталады:
Z=1- (0,0241Рпр1-1,68Тпр+0,78Т2пр+0,010 7Т3пр)
(12)
Мұндағы, РпрТпр - сәйкесінше псевдокритикалық жағдайдағы келтірілген
газдың Т мен Р мәні келесі формуламен анықталады:
Рпр=РРпк
Тпр=ТТпк
(13)
Газдың жылу сыйымдылығы оның құрамынан, Р, Т - дан тәуелді. Құрамында
85 % метаны бар табиғи газдың изобаралық жылу сыйымдылығы газтасымалдау
құбырларын жобалаудың салалық талаптарына сәйкес келесі формуламен
анықталады:
Ср=1,695+1,838∙10-3Т+1,96∙106(Р-0,1 )Т3
(14)
Газтасымалдау құбырының бойында қысымның төмендеуі салқындаумен
жалғастырылады. Бұл құбылыс Джоуль - Томсон эффектісімен байланысты. Қысым
азайғанда температураның сандық өзгеруі Джоуль-Томсон коэффициентімен
сипатталады ( КМПа) [11].
Құрамында 85 % метаны бар табиғи газдар үшін
Dі=1Ср(0,98∙106Т2 -1,5)
(15)
Мұндағы, Ср- газдың орташа изобаралық жылу сыйымдылығы [12].
1.1.3 Табиғи газдың құрамындағы күкірт қосылыстары
Газдардың құрамындағы бөгде қоспалар және коррозияға активті күкірт
қосылыстары, жанбайтын инертті газдар, көмірсутекті газдардың жану жылуын
төмендетеді. Бұл кезде күкіртсутектің мөлшері бірнеше ондық үлеске дейін
өзгереді. Мұндай газ тұтынушыға жіберілмес бұрын күкіртсутектің улылығы мен
коррозиға активтігіне байланысты тазартылып отырады. Сонымен қатар ол газды
өңдеуде қолданылатын химиялық процестердегі катализаторлар үшін у болып
табылады [13].
Күкіртсутектен басқа күкіртті қосылыстар меркаптандар, күкірткөміртек бар,
бұл қосылыстар катализаторларды улап, құрылғының коррозияға ұшырауының
бірден бір себебі болып табылады.
Тазартылған газдағы күкірт қосылыстарының мөлшері реттеліп отырады
[14].
Күкірт қосылыстарының және күкірт диоксидінің физика - химиялық
қасиеттері келесі кесте 3 - те көрсетілген.
Кесте 3 - Күкірт қосылыстарының физикалық көрсеткіштері [15].
Көрсеткіштер H2S COS CS2 CH3SH C2H5SH SO2
Молекулярлық 34,08 60,07 76,13 48,1 62,13 64,06
Массасы
Температура,◦С
Балқу -85,6 -138,9 -112 -123 -147,9 -75,5
Қайнау -60,4 -50,3 46,2 6 35 -10
Критикалық 100 102 279 197 226 157,8
Критикалық қысымы,8,82 5,8 7,8 7,14 5,42 7,78
Мпа
Критикалық көлемі,98,5 140 170 145 207 122
см³⁄моль
Критикалық сығылу 0,284 0,26 0,293 0,268 0,274 0,268
коэффи
циенті
Қалыпты қайнау 18,66 - 62,73 24,56 26,77 24,91
температурасында
бу түзілу жылуы,
кДжмоль
Көміртектің күкірт оксиді COS - қалыпты жағдайда түссіз, жеңіл
тұтанады, иісі жоқ минус 50,2°C температурада конденсирленеді. Күкірт
қосылыстарының негізгі көрсеткіштеріне қайнау, балқу, критикалық
температурасы және қысымы мен көлемі, сығылу коэффициенттері жатады.
1.1.3.1 Күкіртсутектің физика - химиялық қасиеттері
Табиғи газдар құрамында көп мөлшерде күкіртсутек кездеседі. Сондықтан
бұл қосылыстың физика - химиялық қасиеттері қарастырылды.
Күкіртсутек - қышқылға жатады, күкірт қосылыстарының ішіндегі
белсенді қосылыс. Қалыпты жағдайда түссіз, шіріген жұмыртқаның иісі шығады,
тығыздығы 1,92 кгм³. Өте улы: 0,2 - 0,3 мгм³коцентрацияда адам қатты
уланады, ал 1 мгм³ ден жоғары концентрацияда өлімге әкеледі. Күкіртсутегі
металдардың химиялық және электрохимиялық коррозиясын тудырады. Жарылғыш
қауіптілік концентрациясының ауамен қоспасы 4 тен 45 % құрайды [14].
Сонымен қатар күкіртсутек газды күкірт өндірісі үшін шикізат болып
табылады.
Күкіртсутектің адам өміріне қауіптілігі оның концентрациясы мен
экспозициясына тәуелді. Ол келесі кесте 4 - те көрсетілген.
Кесте 4 - Күкіртсутектің қауіптілік көрсеткіші[14].
H2S тің ауадағы көлемдік үлесі, % 104Физиологиялық эффект
0,13 Аз мөлшерде сезілетін иіс.
1 Өткір иісті.
10 Сатылы шекті мәні. Адам үшін 8
сағатқа дейін қауіпсіз максималды
концентрация.
100 Жөтеліп, тамақ пен көзді
тітіркендіреді, 3 - 5 минуттан кейін
есінен танады.
500 15 минут әсер еткеннен кейін тыныс
алу тоқталады.
1000 Бірден есінен танып, өледі.
Күкіртсутектің физика - химиялық параметрлері келесі кестелерде
көрсетілген.
Кесте 5 – 0 ºС ден жоғары температурада қаныққан H2S буының қысымы [16].
Темпера Қысым, Темпера Қысым, Темпера Қысым
тура, ºС Атм тура,ºС Атм тура,ºС атм
0 10,8 30 23,6 60 44,5
10 14,1 40 29,7 80 64,0
20 18,5 50 36,5 100 88,7
Кесте 6 - Күкіртсутектің жылусыйымдылығы [16].
Т,К Ср, Т,К Ср,
кал(моль·град) кал(моль·град)
298,16 8,14 700 9,47
400 8,48 800 9,81
500 8,81 1000 10,47
600 9,14
Ср=7,15+0,00332Т
Кесте 7 - H2S тің сығылу коэффициенті [16].
Т, ºС Атм, кысым кезіндегі коэфффициент
1,033 2,4 3,51
Шынайы Орташа-
(0 - t)Cp
Cp Cv
0 8,07 6,08 8,07 0 0
100 8,34 6,35 8,20 820 2,51
200 8,70 6,71 8,36 1672 4,53
300 9,12 7,13 8,54 2562 6,23
400 9,55 7,56 8,74 3496 7,73
500 9,97 7,98 8,94 4470 9,09
600 10,37 8,38 9,15 5490 10,33
800 11,08 9,09 9,55 7640 12,54
1000 11,65 9,66 9,91 9910 14,48
Газдың пропорционалды қысымы 760 мм сын бағ. Осы және келесілерде газдың
көлемі қалыпты жағдайға келтірілген (760 мм сын бағ. және 0°С).
Күкіртсутектің ∆Н - булану жылуы қайнау температурасында және 1 атмда
4524 калмоль.
H2S тің балқу жылуы үштік нүктеде 620 калмоль.
СрСv қатынасы H2S үшін әртүрлі температурада келесідей:
Температура,ºС ... ... ... ... ... . ... ... 10 25 50 75
СрСv ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1,322 1,321 1,313
1,301
Күкіртсутектің термиялық диссоциациясы келесі реакция бойынша жүреді:
H2S → Н2 +12 S2
Диссоциация константасы
lgK = lg PH2√PS2 ∕PH2S (16)
Мұндағы, PH2, PS2 , PH2S – сутектің, күкіртсутек пен күкірттің
буларының тепе - теңдік қысымы.
Күкіртсутектің тұтқырлығы 1 атм
Температура,ºС ... ... ... 0 20 100
Тұтқырлық, мПа ... ... ... 117 124 159
Күкіртсутектің өздігінентұтану температурасы 290 ºС тең. H2S тің
ауамен қоспасының жарылғыштық шегі – 4,3 тен 45,5 %. Күкіртсутектің жылу
қабілеттігі 6070 ккалм3.
Күкіртсутектің суда еруінің жылуы 4500 калмоль.
H2S нің сулы ерітіндідегі 18 ºС электр диссоциациясының константасы:
К1= 9,1·10ˉ8 K2=1,2·10ˉ15
Жалпы қысымда (Р) күкіртсутегінің метанолдағы (см3г) ерігіштігі S
келесі теңдеумен есептеледі
S= 692 - p 1,9po-p
(17)
Мұндағы, ро – сұйық күкіртсутегінің буының қысымы.
Өлшеудің қателігі 3 %.
Ацетондағы H2S еру жылуы – 5200 калмоль.
Құрамында СО2 бар газдың құрамынан таңдамалы түрде бөліп алу үшін
төмен температуралы абсорбция әдісінде сонымен қатар толуол қолданылуы
мүмкін. Селективтік коэффициенті
С= SH2S SCO2
(18)
Мұндағы, SH2S ,SCO2 - H2S және СО2 ерігіштігі.
Метанолдың - 45 ºС де селективтілік коэффициенті шамамен 6, толуолда
14,2. Температура төмендеген сайын селективтік коэффициенті жоғарылайды.
Күкіртсутектің 0 ден 60 ºС температура аралығында толуолда ерігіштігін
келесі теңдеумен есептейді:
lgS = lgp + 1020T – 5,21
(19)
Мұндағы, S – ерігіштік, см3г; р – қысым, мм сын.бағ.
1.1.3.2 Меркаптанды күкірттің физика - химиялық қасиеттері
Тасыманатын газ құрамында көп мөлшерде меркаптанды күкірт мөлшері
кездеседі. Сондықтан меркаптандардың физика - химиялық қасиеттері
қарастырылады.
Меркаптандар (тиолдар) - өткір жағымсыз иісті күкірторганикалық
қосылыстар , суда ерімейді, бірақ та органикалық еріткіштерде жақсы ериді.
Металдармен жанасқанда реакцияға түсіп, металдардың меркаптидтерін түзеді,
сол кезде меркаптанды коррозия жүреді. Өткір иісті болғандықтан
меркаптандарды (этилмеркаптан) газды желілер мен жүйелерді тығыздыққа
зерттеу кезінде табиғи газдарға одарант ретінде қолданады. Меркаптандарды
300 °С дейін қыздырғанда сульфидтер мен күкіртсутегін түзе ыдырайды. Күкірт
қосылысты газдар құрамындағы меркаптандарды алкантиолдар типіне жатқызады
[14]. Олардың қасиеттері келесі кестелерде көрсетілген [Кесте 9,10,11 ].
Температурадан тәуелді метилмеркаптанның буының қысымы
Температура, °С ... ... ..90,7 75,3 -67,5 -58,8 -49,2 -43,1 -34,8
Қысым, мм сын.бағ ... ..1 5 10 20 40 60
100
Температура, °С ... ... -51,28 -23,87 -9,47 -0,03 5,98
Қысым, мм сын.бағ ... .41,13 201,46 399,30 599,40 760,64
Этилмеркаптанның қаныққан буының қысымы
Температура, °С ... ..0,405 5,326 10,111 15,017 19,954 24,993
Қысым, мм сын.бағ..187,57 233,72 289,13 355,22 433,56 525,86
Температура, °С ... ..29,944 40,092 45,221 50,390 55,604 60,838
Қысым, мм сын.бағ..633,99 906,06 1074,6 1268,0 1489,1 1740,8
0-66 °С аралығында қаныққан будың қысымын (мм сын. бағ.) келесі теңдеумен
есептейді:
lgр = 6,95206 – 1084,531231,385 + t
(20)
Этилмеркаптанның булану жылуы (калмоль)
25 °С ... ... ... ... ... ... 6526±2
35 °С ... ... ... ... ... ... 6401±2
7-35 °С аралығында булану жылуы келесі теңдеумен есептеледі
∆Н = 815 + 1,369Т – 0,02288Т2
(21)
Идеалды газды жағдайда Н2 ,С және S2 ден этилмеркаптанның түзілуінің молдік
жылуы ∆Н және еркін энергиясы ∆Ғ
Температура, К 273,16 300 400 500 600 700 800 900 1000
∆Н ккалмоль 23,16 26,47 27,52 28,39 29,09 29,63 30,03 30,29 30
∆Ғ ккалмоль 12,00 10,6 5,14 0,56 6,14 12,37 18,39 24,48 30,5
Кесте 9 - Меркаптандардың (алкантиолдардың) физика - химиялық
көрсеткіштері [16].
Элементік
құрамы
Зат Формула М % салмақ
Коміртекті Эмпири
Қаңқа калық С Н S
Метантиол C-S-H CH4S 48,109 24,97 8,38 66,65
Этантиол C-C-SH C2H6S 62,136 38,66 9,73 51,61
Пропантиол - 1 C-C-C-SH C3H8S 76,163 47,31 10,59 42,10
Пропантиол - 2 C-C-(SH)-C
Бутантиол - 1 C-C-C-C-SH C3H8 76,163 47,61 10,59 42,10
C-C-C-SH
2 – метил \ C4H10S 90,190 53,27 11,58 35,55
–пропантиол - 1 C
Кесте 10 - Тұрақты қысымдағы алкантиолдардың жылусыйымдылығы
Ср кал(град· моль) [17].
Атауы 273,16К 298,16К 300К 400К 500К 600К
Метантиол 11,54 12,01 12,05 14,04 15,91 17,57
Этантиол 16,46 17,37 17,44 21,08 24,36 27,21
Пропантиол – 1 21,39 22,65 22,75 27,86 32,56 36,72
Бутантиол – 1 26,63 28,24 28,37 34,95 41,07 46,54
Пентантиол – 1 31,78 33,75 33,91 41,93 49,36 55,92
Гексантиол – 1 36,89 39,21 39,40 48,87 57,60 65,26
Гептантиол – 1 42,00 44,68 44,90 55,81 65,85 74,60
Октантиол – 1 47,11 50,15 50,40 62,75 74,10 83,94
Нонантиол – 1 52,22 55,62 55,90 69,69 82,35 93,28
Декантиол – 1 57,33 61,09 61,40 76,63 90,60 102,62
Кесте 11 - Тиолдардың көмірсутектермен азеотроптары [17].
Тиолдар Көмірсутектер Азеотроп
Атауы Тқайн,°САтауы Тқайн,°СТқайн,°СRSH
мөлшері,
% мас
Метантиол 660 изо – бутан -11,70 - 13,0 14,9
Этантиол 35,04 изо – пентан 27,90 25,72 20,0
н - пентан 36,15 30,46 51,0
2 – Метил – 2 - Бутан 37,20 33,0 60,0
Циклопентан 49,35 34,95 89,0
Неогексан 49,70 34,41 83,0
Пропантиол - 1 67,82 изо - Гексан 60,40 59,20 23,9
н - Гексан 68,75 64,35 53,6
Метилциклопентан 71,85 66,45 64,2
Циклогексан 80,85 67,77 97,2
Пропантиол - 2 67,82 изо - Гексан 60,40 59,20 23,9
н - Гексан 68,75 64,35 53,6
Метилциклопентан 71,85 66,45 64,2
Циклогексан 80,85 67,77 97,6
Меркаптандар көмірсутектермен азеотроптар түзеді. Жоғарыдағы кестеде
азеотроптардың физикалық көрсеткіштері және тиолдардың мөлшерлері
көрсетілген.
1.2 Газтасымалдау құбырларымен табиғи газды тасымалдау
Қазақстан отын – энергетикалық ресурстардың мол қорына ие; дәлелденген
мұнай қоры 4 млрд т, барланған табиғи газ қоры 3 трлн м3.
Қазақстанда энергетикалық ресурстарды тұтыну өндіруге қарағанда төмен.
Сондықтан қалған бөлігі әлемдік нарыққа шығарылады. Энергиялық ресурстарды
тасымалдаудың ең негізгісі газтасымалдау құбырлары болып табылады және олар
артықшылықтарымен ерекшеленеді [18].
• Ландшафттан тәуелсіз әр түрлі қашықтықта әртүрлі бағытта
орналастырылуы мүмкін.
• Олардың жұмысы сыртқы жағдайлардан (ауа райы, жыл мезгілі т.б)
тәуелсіз.
• Басқа транспорт түріне қарағанда сенімді және жоғары дәрежеде
автоматтандырылған.
Тасымалдау құбырлары қазақстандық мұнайдың 80% және газдың 100%
тасымалдауды қамтамасыз етеді [18].
1.2.1 Арналық газтасымалдау құбырлар желісі
Газды отынның негізгі ерекшелігі газтасымалдау құбырларының дамуына
әсер етті.
ΧΧ ғ 60 жылдарда Қазақстан аумағын ірі транзитті газтасымалдау
құбырлары кесіп өтті. Уралды арзан да сапалы отынмен қамтамасыз ету үшін
1963ж Газли - Челябинск газтасымалдау құбыры салынды (диаметрі 1020 мм,
ұзындығы 1967 км), Бухара – Урал жүйесінің бірінші желісі болды. 1966 жылы
екінші желі Газли – Свердловск газтасымалдау құбыры салынды (диаметрі 1020
мм, ұзындығы 2163 км) [19].
Бухара – Урал газтасымалдау жүйесінің құрылысы сәтті аяқталған соң
газды Өзбекстаннан, Түркіменстаннан, Қазақстаннан Ресейдің орталық
аудандарына Мәскеуге, Санкт - Петербургке бағыттау мәселесі шешілді. 1966
жылы Орта Азия - Орталық газтасымалдау құбыры жүйесінің құрылысы басталды.
Жүйенің бірінші желісінің диаметрі 1220 мм, ұзындығы 2750 км, тасымалдауға
1967 жылы қосылды. Келесі ұзындығы 2694 км екі желі салынды, құбырларының
диаметрі 1220 мм, екіншісі - 1971 жылы, үшіншісі -1975 жылы. Төртінші және
бесінші желілер құбырының диаметрі 1420 мм жасалған [19].
Қазақстанның солтүстік – батыс аудандарын газбен қамтамасыз ету үшін
Қарталы - Қостанай (1963ж), оңтүстік желілер құрылысы Бухара – Ташкент
–Бішкек - Алматы (1964ж) және Газли - Шымкент (1988ж) салынды. Түркімен
газына қол жеткізу үшін Окарем - Бейнеу газтасымалдау құбырларының
транзитті газтасымалдау жүйесі іске қосылды [19].
Қазақстанда желілік газтасымалдау құбырымен газды тасымалдауды Интергаз
Орталық Азия акционерлік қоғамы қазіргі Казтрансгаз акционерлік қоғамы
іске асыруда және келесі кестеде көрсетілген [Қосымша А].
Кесте 12 - Интергаз Орталық Азия акционерлік қоғамының газтасымалдау
құбырлары [19].
Атауы Салын Торап Қазақстан Диаметр Өткізу
ған саны территория мм қабілеттігі,
жылы сындағы млрд м3жыл
ұзындығы,
км
Орта 5 - - 50,060,0
Азия - Орталық -
ОАО - 1
ОАО - 2 1967 1 279 1020 -
ОАО - 3 1971 1 406 1220 -
ОАО - 4 1975 1 821 1220 -
ОАО - 5 1976 1 821 1420 -
1985 1 821 1420 -
Қазақстанда негізгі арналық газ тасымалдау екі жүйесі бар: Орта Азия
-Орталық және Бухара - Урал. Орта Азия - Орталық қосымша газтасымалдау
құбырымен Кавказбен (Мақат - Солтүстік Кавказ) және Түркіменстанның батыс
аудандарымен (Окарем - Бейнеу), Бухара - Урал жүйесінің солтүстік бөлігі
Жанажол - Октябрьск - Ақтөбе және Қарталы – Рудный - Қостанай газтасымалдау
құбырына қосылған.
Оңтүстік аудандарда Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарынан
Бухара – Ташкент – Бішкек - Алматы жүйесі өтеді.
Қазақстанның Батыс ауданының солтүстігінде Союз, Орынбор -
Новопсков газтасымалдау құбырлар желісі кіреді.
Қазақстанның арналық газтасымалдау құбырларының жалпы ұзындығы 10000
км - ден аса. 2006 жылы осы газтасымалдау құбырлары бойымен 121,9 млрд м3
газ, соның ішінде халықаралық транзит - 107,6 млрд м3 , экспорт 7,8 млрд
м3, ішкі тасымалдау - 6,5 млрд м3 газ тасымалданады.
Көрсетілген мәліметтерден Қазақстан территориясындағы арналық
газтасымалдау құбырлары негізінен ресей, түркімен, өзбек газдарының
транзиті үшін қызмет көрсетеді.
1.2.2 Арналық газтасымалдау құбырларының құрылымы және жіктелуі
Газ кенорындарынан өнімді тұтынушыға дейін жеткізу жүйесі
технологиялық тізбекті құрайды. Кен орыннан газ газжинау пункітінен
коллектор арқылы газ дайындау құрылғыға түседі, мұнда газ кептіріліп,
механикалық қоспалардан, СО2 және Н2S тен тазартылады. Әрі қарай газ
арналық газтасымалдау құбыры желісіне жетеді [20].
Арналық газтасымалдау құбырларының құрамына келесі нысаналар кіреді:
• Негізгі бастапқы жабдықтар
• Компрессорлық бекеттер
• Газ тарату бекеттері
• Газды жерасты сақтау бекеттері
• Желілік жабдықтар
Негізгі бастапқы жабдықтарда газдарды дайындау және механикалық
қоспалардан, ылғалдан, СО2 ден, гелийден тазарту жұмыстары жүргізіледі. Бұл
кешен компрессорлық бекет аумағында орналасады [19].
Компрессорлық бекеттер газтасымалдағыштар бойында 80...120 км
аралығында орналасқан және айдалатын газдың қысымын тұрақтандыру қызметін
атқарады. Көп жағдайда компрессорлық бекеттер орталықтан тартқыш
үрлегіштермен, газотурбиналық құрылғылармен және электрқозғалғыштармен
жабдықталады. Қазіргі кезде 88 % компрессорлық бекеттер газтурбиналармен
жабдықталған, тек 12 % электрқозғалғыштармен жабдықталған [20].
Газ тарату бекеттері газдың қысымын жұмыс қысымына дейін өзгерту
жұмыстары газ тарату жүйелерінің қызметі. Газ тарату бекеттері есептеу
түйіндері мен тазалау және одаризациялау құрылғыларымен жабдықталған.
Газ тарату бекеттерінен кейін газ жергілікті бөлімшелердің газ
желілеріне жіберіледі, мұнда тұтынушыларға жеткізіледі. Газдың қысымын
төмендету және реттеу жұмыстары газды реттеу пункттерінде жүргізіледі
[19,21].
Халықты тегістей газбен қамту мақсатында жерасты сақтау бекеттері
орналастырылады.
Желілік құрылымдарға арналық газтасымалдау құбырлары, желілік бітеуіш
құрылғылар, газтасымалдау құбырларын тазарту түйіндері, жасанды
кедергілерден және шын кедергілерден ауыстырғыш, коррозиядан қорғау
бекеттері, дренажды құрылғылар, технологиялық байланыс желілері, желілік
эксплуатациялық қызметтер құрылымы және тасымалданған газды арналық
газтасымалдау құбырынан тұтынушыларға жеткізу бөлімі [21].
Желілік крандар аралығы 30 км - ден аспауы қажет. Желілік крандарды
басқару дистанционды түрде немесе қолмен жүргізіледі. Желілік крандар
апатты қапталған автоматты механизмдермен жабдықталуы тиіс.
Арналық газтасымалдау құбырларының қосымша желілік құрылымдары арналық
мұнайтасымалдағыштар құрылымынан ерекшеленеді. Бұларға желілік байланыстар,
трасса бойы жолдары, тік ұшақ алаңдары, қосымша құбырлар қоры орналасқан
алаңдар, желілік жөндеушілер орны жатады.
Құрылым құрамын эксплуатациялау кейбір нақты жағдайларға байланысты
өзгеруі мүмкін. Мыс: аз арақашықтағы газтасымалдау құбырларының бойында
аралық компрессорлық бекеттер болмайды. Егерде өндірілетін газда Н2S пен
СО2 болмаса, онда құрылғыларды тазалау жүргізілмейді. Жерасты газды сақтау
қоймалары тек ірі қалалар мен аудандар жанында салынады [21].
Жұмысшы қысымына байланысты арналық газтасымалдау құбырлары
жіктеледі:
1 класс - жұмысшы қысымы 2,5 МПа - дан жоғары және 10 МПа - ға дейін.
2 класс - жұмысшы қысымы 1,2 МПа - дан 2,5 МПа - ға дейін.
Жұмысшы қысымы 1,2 МПа - дан төмен газтасымалдау құбырлары арналы
газтасымалдау құбырларына жатпайды. Арналық газтасымалдау құбырлары бірнеше
ондаған, мыңдаған километрге дейін созылады [21].
1.2.3 Компрессорлық бекеттер
Компрессорлық бекеттер газтасымалдау құбырының бойында 80...120 км
аралығында орналасқан және айдалатын газдың қысымын тұрақтандыру қызметін
атқарады. Көп жағдайда компрессорлық бекеттер орталықтан тартқыш
үрлегіштермен, газотурбиналық құрылғылармен және электрқозғалғыштармен
жабдықталады. Қазіргі кезде 88 % компрессорлық бекеттер газтурбиналармен
жабдықталған, тек 12 % электрқозғалғыштармен жабдықталған. Сонымен қатар
аралық компрессорлық бекеттерде жалпы газды механикалық қоспалардан тазалау
және салқындату жұмыстары жүргізіледі [21].
Негізгі және қосымша қызмет көрсету функциялары. Компрессорлық
бекеттер өндірістік процессінің негізін қамтамасыз ету - табиғи газды
арналық газтасымалдау құбыры бойынша тасымалдау және дайындау қосымша
өндірістер көмегімен жүзеге асырылады. Арналық газтасымалдау құбырларының
өнеркәсіптеріндегі әртүрлі қосымша процесстер
тағайындалу және өндірістік - шаруашылық бағытталуына байланысты түрліше
болып келеді [21].
Қосымша процеске бұрғылау, өндіру, тасымалдау және газөңдеудегі
негізгі маңызды бағыттар жатады [21].
Негізгі өндірістік қорды қалпына келтіру және қызмет көрсету, сонымен
қатар жабдықтарды жөндеу.
Өнеркәсіптің түрлі бөлімшелерін электржабдықтау және булы сулы
жабдықтау; дайын өнімді, материалды және қажетті шикізатты сақтау және
тасымалдау; газ сапасын техникалық бақылау.
Өнеркәсіптің үздіксіз жұмыс жасауы көптеген жағдайларда қондырғыны
ұзақ қолдану жағдайына, жабдықты жөндеу және қызмет көрсетумен анықталады.
Қазіргі кезде газтасымалдау құбырының негізгі қорларын қалпына келтіру және
қызмет көрсету - газды тарату, сақтау және тасымалдау жұмыстарының өзіндік
құны бойынша үлкен мәнге ие [22].
Арналық газтасымалдау құбырының және газ сақтаудың қосымша шаруашылық
құрамы жұмыс жағдайына, осы нысананың өндірістік-шаруашылық әрекеттің
ерекшеліктеріне және қуаттылығына байланысты. Газтасымалдау құбырлары
бойындағы қосымша қызметтер құрамына мыналар кіреді:
Желілік эксплуатациялық қызмет;
Электрхимиялық қорғау қызмет көрсетуі;
Энергия және сумен жабдықтау қызметі;
Бақылау - өлшеу аспаптары және автоматика;
Химиялық зертхана;
Материалды - техникалық қамтамасыз ету қызметі;
Тасымалдау қызметі;
1. Желілік эксплуатациялық қызмет арналық жөндеу және газтасымалдағыш
жолындағы құрылымдарды жабдықтауда қызмет көрсетеді.
2. Электрхимиялық қорғау бригадасы станцияларды катодты қорғауда
қызмет көрсетеді, сонымен қатар құрылғыларды дренажды және протекторлы
қорғау қызметін атқарады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz