Ғұн көсемі - Атилла

Жоспар

I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім:
1. Ғұндардың саяси тарихы
2. Батысты басыбайлы еткен әмірші
III. Қорытынды
IV. Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе

Еділ (шамамен 400, Қара теңіздің солтүстік жағалауы – 453 / 454) – әйгілі Ғұн империясының билеушісі. Оны Аттила деп сол кездегі латын тілінде, яғни Рим империсының мемлекеттік тілінде атағандықтан тарихта осы термин қалыптасты. Алайда оның есімін әр халық әр түрлі айтады. Ғұн ордасымен тығыз байланыста болған герман тайпалары тілінде оны Эцель, дат тілінде Артала, испан тілінде Аттила, қытай тілінде Әтил, қазақ және басқа түркі халықтарында Еділ деп аталады. Аттила есімінің түбірі Еділ (орысша Волга) өзені атымен байланысты. Аттила аталары билік еткен ғұн тайпаларының Батысқа жорығы (ІҮ ғ.)халықтарының ұлы қоныс аударуының басталуына түрткі болды.
434 ж. Ғұн империясының королі Руғила өлгенде мемлекет билигі оның немере інілері Бледа мен Аттила қолына тиді. 10 жылдай ол билікті немере ағасы Бледемен бөлісіп, 445–453 жж. жалғыз өзі билік етті. Аттила шайқастарының тарихы оның аса дарынды қолбасшы болғандығын танытады. 443, 447–448 жж. Аттила әскері қаутты Шығыс Рим империясына жорық жасап, оны тізе бүктірді. 452 ж. Мүмкіндігі бола тұрса да Рим қаласын қиратыға бармады, тек салық жинап кері қайтты. Аттиланың үлгісі жалпы адамзаттық өркениетті отырықшы халықтар ғана емес, Орта Азияның көшпелілері де жасағаның айқын көрсетті. Еділ патшасының кезінде Ғұн империясының жоғарғы сатысына жетті. Бұл империя Европаны Рим үстемдігінен азат етті, құл иеленушіліктің жойылуына әсерін тигізді. Аттила билігі тұсында ғұндарда әскери демократиялық құрылыс нығайды. Олар Европаның тұрғылықты халықтарын жаулап алып, қалаларды бағындырғанымен өздерінің көшпелі қалпын бұзған жоқ. Бұрын жеңіліс көрмеген Аттила қайтыс болғаннан кейін ғұн тайпалар одағы ыдырап. Тарап кетті. Аттиланың денесі Тисса өзенінің арасына жерленген. Айбынды ғұн көсемі Европаның көптеген халықтарының фольклоры мен жазба әдебиетінің кейіпкері болып мәңгілік сақталып қалған.

Пайдаланған әдебиеттер
1. Қазақ Энциклопедиясы”, 5-том
2. Қазақстан тарихының дәрістер курсы. 1-кітап. Ежелгі заманнан 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін. – Алматы: «Білім», 2004. 392 бет
3. «Аңыз адам» журналы №19 (55) қыркүйек 2012 жыл
4. Ермуханов Бейімбет. Қазақстан: тарихи- публицистикалық көзқарас. Алматы. «Ғылым» 2000. 57-бет .
5. «Егемен Қазақстан». 1996, 7 маусым.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Ғылым және Білім министрлігі

РЕФЕРАТ

Қазақстан территориясындағы тайпалық одақтардың саяси тұлғаларының біреуіне эссе жазу
Астана 2013 ж.
Астана 2013 ж.
Жоспар
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім:
1. Ғұндардың саяси тарихы
2. Батысты басыбайлы еткен әмірші
III. Қорытынды
IV. Пайдаланған әдебиеттер

-

Кіріспе

Еділ (шамамен 400, Қара теңіздің солтүстік жағалауы - 453 454) - әйгілі Ғұн империясының билеушісі. Оны Аттила деп сол кездегі латын тілінде, яғни Рим империсының мемлекеттік тілінде атағандықтан тарихта осы термин қалыптасты. Алайда оның есімін әр халық әр түрлі айтады. Ғұн ордасымен тығыз байланыста болған герман тайпалары тілінде оны Эцель, дат тілінде Артала, испан тілінде Аттила, қытай тілінде Әтил, қазақ және басқа түркі халықтарында Еділ деп аталады. Аттила есімінің түбірі Еділ (орысша Волга) өзені атымен байланысты. Аттила аталары билік еткен ғұн тайпаларының Батысқа жорығы (ІҮ ғ.)халықтарының ұлы қоныс аударуының басталуына түрткі болды.
434 ж. Ғұн империясының королі Руғила өлгенде мемлекет билигі оның немере інілері Бледа мен Аттила қолына тиді. 10 жылдай ол билікті немере ағасы Бледемен бөлісіп, 445 - 453 жж. жалғыз өзі билік етті. Аттила шайқастарының тарихы оның аса дарынды қолбасшы болғандығын танытады. 443, 447 - 448 жж. Аттила әскері қаутты Шығыс Рим империясына жорық жасап, оны тізе бүктірді. 452 ж. Мүмкіндігі бола тұрса да Рим қаласын қиратыға бармады, тек салық жинап кері қайтты. Аттиланың үлгісі жалпы адамзаттық өркениетті отырықшы халықтар ғана емес, Орта Азияның көшпелілері де жасағаның айқын көрсетті. Еділ патшасының кезінде Ғұн империясының жоғарғы сатысына жетті. Бұл империя Европаны Рим үстемдігінен азат етті, құл иеленушіліктің жойылуына әсерін тигізді. Аттила билігі тұсында ғұндарда әскери демократиялық құрылыс нығайды. Олар Европаның тұрғылықты халықтарын жаулап алып, қалаларды бағындырғанымен өздерінің көшпелі қалпын бұзған жоқ. Бұрын жеңіліс көрмеген Аттила қайтыс болғаннан кейін ғұн тайпалар одағы ыдырап. Тарап кетті. Аттиланың денесі Тисса өзенінің арасына жерленген. Айбынды ғұн көсемі Европаның көптеген халықтарының фольклоры мен жазба әдебиетінің кейіпкері болып мәңгілік сақталып қалған.

1. Ғұндардың саяси тарихы

Ғұндар бір кезде Азия мен Шығыс Еуропаны мекендеген ең ежелгі халықтардың бірі болды. Әртүрлі тарихи деректерде ғұндардың рулық және тайпалық бірлестіктері әрқилы аталды. Тарихта ғұндар құрған ірілі - ұсақты мемлекеттер белгілі. Осыған орай олардың ішінде ғұндардың ең үлкен, ең танымал екі империясы зор тарихи із қалдырды.
Бұлардың біріншісі - қытайлықтар Томан шаньюй (б. з. б. 209 жылы қайтыс болған) деп атаған Тұман (Тумань, Теоман жабғу) мемлекеті. Ол өмір сүрген кезеңде ғұндар мемлекеті әжептәуір әлсіреді, бірақ оның мұрагері Құдіретті Мөде (Мете) мемлекетті айтарлықтай нығайтты, ел шекарасын империя деңгейіне дейін кеңейтіп, сапалық өзгерістерді жүзеге асырды. Ол ғұндардың үлкен мемлекетін б. з. б. 209 - 176 жылдар аралығында биледі. Бұл Ғұндардың шығыс империясы еді.
Екінші империя -- Еділ (Еділ патша) мемлекеті. Оның заманында ғұндар Дунайдан бастап Сырдарияға дейін шығыс Еуропаны мекендеген аумақ пен халықтарды иеленді. Бұл мемлекет Ғұндардың батыс империясы деп аталды.
Түркі халықтарының арғы тегі саналатын ғұн тайпалары бастапқы кезде Солтүстік Қытайда, Монғолияда, Байкал өңірінде қоныстанған. Ежелгі Қытай жылнамаларында ғұндар гуй фаң, гун руң, хун ю, шиан ю, шиұң ну секілді атаулармен берілген.
Б. з. басында Қазақстан аумағын мекен еткен тайпалардың ең жауынгер халқы ғұндар болды. Ғұндардың жауынгер билеушілерінің бірі Атилланың есімі ерекше. Оның Еуропа халықтарына басқыншылық жорығы бізге белгілі. Тіпті әлемнің сұлу шаһарларының бірі Венецияның салынуына Атилла бастаған ғұндардың шапқыншылық соғысы себеп болған. Сонымен бірге ғұндар Еуразияда б. з. б. болған халықтардың ұлы қоныс аударуымен тығыз байланысты. Қазақстан жеріне б. з. I ғ. басында қоныстанды. Ғұндар бірлестігінің негізін салушы Мөде болды. Ол деректер бойынша б. з. б. 230 - 174 жылдары өмір сүрген. Б. з. б. III ғ. Ғұндардың билеушісі Мөде үйсіндерге және Қытай аумағының біраз бөлігіне билік жүргізеді. I ғ. яғни 55 жылы ғұндар екіге бөлінеді:
Оңтүстік ғұн мемлекеті қытайлардың қол астына кіреді.
Солтүстік ғұн мемлекеті қазіргі солтүстік-батыс Моңғолия жерін мекен еткен. Билеушілері Чжи-чжи шаньюй болады. Чжи-чжи бастаған ғұндар Ыстықкөл маңында қытай әскерлерінен жеңіліп, қолға түседі (1518). Ғұндар б. з. 93 жылдан бастап екінші рет Мажарстан жеріне (Венгрия) қоныс тебеді.

2. Батысты басыбайлы еткен әмірші

Аттила қаршадайынан ат үстінде ұйқы алған, аттанып барып жылқы алған жортуылшы қауымның салт-санасын бойына дарытып, құралайды көзге атқан мерген, босмойын сойылмен бөріні қасқа маңдайдан ұрып сұлататын аңкөс, бұзаутіс дойырмен қарсыласын тобықтан қағып құлататын қамшыгер болып ержетеді. Сонымен бірге Аттила грек, латын, герман тілін, жазу өнерін меңгереді. Оның себебі әкесі көз жұмған соң өзімен аталас Октар, Рагула (Орақ) секілді ғұн әміршілері 12 жасар Аттиланы екі елдің арасында тыныштықты сақтау үшін Рим империясына ақ үйлі аманатқа тапсырып, орнына Рим патшасынан Аетиус деген баланы алмасады. Осылайша, екі елдің болашақ дарынды екі қолбасшысының өмір жолы түйісіпті. Аттила отырықшы елде саяси тұтқын кебінде жүргенімен сол кездегі әлем мәдениетінің бесігі болған Римнің тарихы, мәдениеті, соғыс өнері, мемлекеттік түзімі мен дипломатиялық жоралғыларын үйреніп, көптеген патшалардың өзі теңдес ұлдарымен достасып, болашақта әлемді билеудің мүмкіндігі бар екеніне көз жеткізіп, көңіліне сыр түйіп еліне оралады.
Ертедегі мемлекеттік жүйеде бір елді екі әмірші қатар билейтін жора-жосын бар болғандықтан Аттила әскери қолбасшы болып тұрады да соңынан 445 жылы билеуші ағасын жолынан тайдырып, ғұн ұлысының дарабоз әміршісіне айналады. Ол ғұн билігін ғана емес, күллі әлемнің әміршісі болуды көксейтіндіктен осы арманын билер мен түменбектеріне түсіндіріп, қылқұйрық деп ұрандап, ауыр қол жинап, сарбаздарын қатаң тәртіпке бағындырып, славян, герман тайпаларын бақылауға алу, шығыс пен батыс Римді жаулау, христиан дінді елдерді түгел құзырына қаратып, атқан оғын Африкаға дейін жеткізу үшін ант беріп, шаңды жорыққа атанады.
Ғұн жауынгерлерінің ат тұяғының дүбірі естілген соң христиан әлемі бас қосып, сақтық шара жасап, Константинополь, Рим шаһарларына күзетті күшейтіп, көшпелілермен шектескен солтүстік Рим империясы астанасын айналдырып, Феодосев қорғанын тұрғызады, Дунай өзенін жағалатып бекініс қамалдарды салады.
Тәңірқұты Аттила 441-447 жылдары солтүстік Рим империясына екі мәрте жорыққа аттанып, төменгі Мизи, Фрак, Иллири секілді өлкелерді иеленіп, Балқан түбегін басып алып, астана Константинополь шәрінің іргесіне қосынын төгеді. Мұндай жаужүрек шапқыншылардан аман құтылудың амалын іздеген шығыс Рим империясының Феодосий ІІ патшасы мәмілегерлік тәсілмен ғұн билеушісіне жыл сайын 7000 фунт алтын, яғни қазіргі өлшеммен 232 келідей алтын төлеуге уәде беріп, оның үстіне Дунайдың төменгі сағасында орналасқан Даки өлкесін тарту етеді. Мұнан соң екі жақ та өз елдерінің салтын сақтап, шартты бұзбау жайында ант-су ішісіп уәде береді.
Ғұндар өз одақтастарымен бірге шапшаң шапқыншылық жасап, қазіргі герман жерін қысқа мерзімде иеленіп, Рейн өзенінен өтіп, Галлия өлкесіне ат тұяғын тигізеді. Олар жолында кездескен қалаларды өртеп, күлге айналдырады. Жабайы ғұндардың үрейлі жорығы туралы аңыз-лақаптар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.