Ерте тас ғасыры
ӘОЖ
КБЖ
А
Баспаға әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Ғылыми кеңесі шешімімен ұсынылған
№ хаттама____ 2023 жыл
Пікір жазғандар:
тарих ғылымдарының докторы, профессор Кәрібаев Б.Б.
тарих ғылымдарының кандидаты Шамшиденова Ф.М.
тарих ғылымдарының кандидаты Оспанова Р.Р.
Бегалиева А.К.
ЕЖЕЛГІ ЗАМАНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ. Оқулық. - Алматы: Қазақ университеті, 2022. - 130 бет.
ISBN
Оқу құралында ежелгі замандағы Қазақстан тарихының мәселелері, тәуелсіз Қазақстан тұсында ғылыми айналымға енген археологиялық ескерткіштердің жаңалықтары шығыс, батыс деректерін талдау негізінде сипатталады.
ӘОЖ
КБЖ
А
ISBN
(C) Бегалиева А.К., 2023
(C) Қазақ университеті баспа үйі, 2023
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Қазақстан аумағындағы ТАС ҒАСЫРЫ - ПАЛЕОЛИТ ... ... ... ... 5
1.1. Ерте тас ғасыры ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Жоғарғы тас ғасыры (кейінгі палеолит) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..12
1.3. Мезолит және неолит ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
1.4. Энеолит ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
1.5. Көшпелі шаруашылықтың генезисі және эволюциясы ... ... ... ... ... ... . ...38
1.6. Ұлы Жібек жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2. Қазақстан аумағындағы ҚОЛА ДӘУІРІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..42
2.1. Қола дәуірінің ерекшеліктері. Андронов мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ...42
2.2. Беғазы-Дәндібай мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.3. Шығыс Қазақстандағы қола дәуірі ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..48
2.4. Солтүстік, Орталық Қазақстанның қола дәуіріне
жататын ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.5. Жетісу және Оңтүстік Қазақстан жеріндегі қола дәуірі
ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
2.6. Батыс Қазақстандағы қола дәуірі ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .73
2.7. Ежелгі адамдардың наным-сенімі. Петроглифтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
3. Қазақстан аумағындағы ЕРТЕ ТЕМІР ҒАСЫРЫ ... ... ... ... ... ... .793. 1. сақ тайпалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 9
3.2. Үйсіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .93
3.3. Қаңлылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .108
3.4. Ғұндар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 112
3.5. Сармат тайпалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...114
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .117А қосымшаСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .118Ә қосымшаСЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...119Г ЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...127КАРТАЛАР ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .130Кіріспе
Қазақстан тарихы пәні бүгінгі уақытта ежелгі заманнан бастап қазіргі заманға дейін барлық университетте, колледждерде, ЖОО-ға дейінгі факультеттердің барлық мамандығында оқытылып, пән бойынша мемлекеттік емтихан тапсырылады.
Ежелгі тарихқа жататын көптеген жәдігер, археологиялық ескерткіштер Қазақстанның барлық өңірінен табылып жатқаны белгілі. Сондықтан, соңғы деректерге сүйене отырып, өткеннің объективті шындығын беру арқылы біз Қазақстан Республикасының ұлттық бірлігінің қалыптасуына, егемендіктің нығаюына ықпал жасаймыз. Тарихты тану арқылы тарихи сананы дамытып, жеке адамды азаматтыққа, патриотизмге тәрбиелеуге болады деп санаймыз.
Бұл курстың мақсаты Қазақстан территориясындағы тарихи үдерістердің негізгі кезеңдері мен ерекшеліктерін ежелгі дәуірден бастап ХІІІ ғасырдың басына дейінгі кезең аралығы турала толық мағлұмат беру. Осыған байланысты мына міндеттер алға қойылады:
- студенттерді хронологиялық тәртіппен Қазақстан тарих ғылымдарындағы соңғы жаңалықтар негізінде фактологиялық материалдармен таныстыру;
- ежелгі замандағы Қазақстанның тарихи-мәдени үдерістерінің негізгі кезеңдері мен ерекшеліктерін айқындау;
- көшпелілер өркениеті феноменін түсіндіру;
- Алтын адам ескерткіштерінің маңызын көрсету;
- Ұлы Жібек жолының ашылуын, оның ежелгі Қазақстан тарихының саяси, экономикалық және мәдени өміріндегі маңызын анықтау;
- түркі мемлекеттерінің қалыптасу тарихын сипаттау.
Тыңдаушылардың алатын білімі:
- ежелгі Қазақстан тарихын, мемлекеттілік туралы түсінікті, мәселелерін жаңа өркениетті тәсілмен сипаттауға үйреніп, жаңа деректер негізінде білім алады;
- тарихи эволюция заңдарын түсініп, тарихи принцип негізінде өткен тарихқа сипаттама жасай алады;
- семинар сабақтарына дайындалғанда қолда бар ғылыми әдебиеттерді өз бетімен оқып, пікірін айта алады.
Біліктілігі:
- Қазақстан тарихы пәнінің оқу жоспарына бағытталу;
- дәріс және семинар сабақтарында алған білімдерін тәжірибеде қолдану;
- тарихи кезеңдердің ерекшелігін көрсету;
- археологиялық ескерткіштерді талдай білу;
- негізгі ғылыми терминдерге түсінік беру.
Құзырлылығы:
- студент кешенді түрде ізденеді, тарихи ақпаратты жүйелейді;
- деректерге дербес талдау жасап, өз көзқарасын білдіреді.
Тарих - кез келген қоғамдағы өзін-өзі танудың және өзіндік идентификацияның әдісі, ал ұлттық тарих - біріктіретін маңызды рөлі және тілі, діні, рухани мәдениеті, таңбасы, дәстүрі бар біртұтас халықты құрайтын мемлекеттің негізгі факторы.
Өткен тарих өшіп қалмайды, ол әлеуметтік өмірдің жинақталған тәжірибесінде жалғаса береді. Адамдық тәжірибені жинақтау және өңдеу - тарихтың бірінші міндеті.
Міне, осы тұрғыдан алғанда, бұл оқу құралы жастардың Қазақстан тарихынан білім алып, тарихи санасының қалыптасуына, олардың бойында өз еліне деген патриоттық сезімнің қалыптасуына септігін тигізеді.
1. Қазақстан аумағындағы ТАС ҒАСЫРЫ - ПАЛЕОЛИТ
1.1. Ерте тас ғасыры
Тас ғасыры б.з.б. 2-6 млн жыл - б.з.б. 3 мыңжылдықта болды.
Палеолит (ежелгі тас) дәуірі - адамзат тарихындағы маңызды кезеңдердің бірі. Бұл кезде адам қалыптаса бастады. Тас ғасыры мынадай кезеңдерге бөлінеді:
Палеолит - ежелгі тас дәуірі (б.з.б. 2,6 млн жылдан - 12 мыңжылдыққа дейін);
Мезолит - орта тас дәуірі (б.з.б. 12-5 мыңжылдықтар);
Неолит - жаңа тас дәуірі (б.з.б. 5-3 мыңжылдықтар).
Тас дәуірінде антропогендік дәуірдің белгілері болды (грек. Antropos - адам, genesis - туындау). Оған адамдардың тұрағы, тас, сүйек өңдеу шеберханасы, үңгірлер жатады. Жердегі алғашқы өзгерістер антропогенге (neos - жаңа, genos - туу) дейінгі неогендік дәуірде өткен. Бұл кезде Қазақстан жерінде таулар, кішкене тау шоқылары көтерілді. Теңіздер тартылып, құрлықтар пайда болды.
Антропогендік дәуір ерте, орта, жоғары, қазіргі заманғы болып төртке бөлінеді.
Ертедегі палеолит үлкен үш дәуірден тұрады: Олдувай (2,6 млн - 700 мың жыл бұрын), ашель (700 мың - 150-120 мың жыл бұрын) және мустье (150-120 мың - 31-30 мың жыл бұрын).
Алғашқы адам екі миллион жыл бұрын пайда болды. Антропогендік дәуірде палеогеографиялық өзгерістер көп болды. Қазақстан жерінде Тянь-Шань, Алтай, Тарбағатай, Сауыр, Жоңғар Алатауы сияқты таулар пайда болды. Рельефтердің барлық түрінде тұрақтар болды. Олардың көпшілігінде ежелгі гоминидтер ұзақ мекендеген. Мұндай тұрақтарға Қызылтау (Жамбыл облысы), Мұғаджар (Ақтөбе облысы), Шақпақ ата (Маңғыстау облысы), Семізбұғы (Қарағанды облысы), т.б. жатады.
Ежелгі тас ғасырында адам және оның шаруашылығы қалыптасты. Өндіргіш күштер өте төмен деңгейде болды. Ерте палеолитте құрғақ ауа райы қайта ылғал ауаға ауысады. Адамдар күн қатты суығанда өмір сүрді. Орманда пілдер, биік жазықтарда бизон, дала мүйізтұмсығы, марал, бұғы, жабайы жылқы, үлкен түйелер мекендеген. Сондықтан Қазақстан жерінен ежелгі жануарлардың сүйегі көптеп табылған.
Ежелгі адамдардың қалдықтары Шығыс Африкадағы Танзанияда Олдувай шатқалынан табылған.
Ежелгі ата-бабаларымыздың тік жүруге көшуі және еңбек етуге қажетті қолды босатуы, алғашқы қарабайыр өңделген еңбек құралдарының пайда болуы адамзат қоғамының қалыптасуының бастамасы болды. Одан кейінгі мыңжылдық дәуір адамның биологиялық түр (homo sapiens) ретінде баяу қалыптасу уақыты, оның құралдары мен өмір сүру салты үнемі жетілдіріліп, қоғамдық ұйымның үдемелі даму кезеңі болды. Адамның пайда болуы мен даму тарихы, оның Жер бетінің көптеген бөлігіндегі еңбек қызметі ортақ және өзара тығыз байланысты. Осыны негізге ала отырып, Қазақстан территориясындағы адам эволюциясын контексте қарастыру керек.
Олдувай мәдениеті деп аталатын төменгі палеолиттің ең көне кезеңі шамамен 2,5 миллионнан 800 мың жылға дейін созылды.
Шаруашылық өте қарапайым болды, оны табиғаттың дайын өнімдерін пайдаланғаны дәлелдейді. Адам жабайы дәнді дақылдарды, жемістер мен жидектерді жинады, жабайы аңдарды аулады. Адамдар арасындағы қарым-қатынас ұжым мүшелерінің шаруашылық жағынан тең болуына, табиғи жас мөлшеріне, жынысына қарай еңбек бөлінісіне құрылды және ұжымдық сипатта болды.
Ерте тас дәуірінің негізгі мәліметтерін біз тастан жасалған құралдардан аламыз. Адамдардың қоғамдық ұйымы ұзақ даму жолынан өтті. Алғашқы адамдар табыны төменгі палеолиттің ең ерте кезеңі - Олдувай кезеңіне жатады. Табында топтасқан адамдар бірлесіп қорғанды, шабуылға шықты, аң аулады. Бұл рулық қауымға дейінгі әлеуметтік құрылым еді. Онда қауымдық үй шаруашылығы, қоғамдық қатынастар болған жоқ. Дегенмен де онда неке қатынастарының белгілі бір реттілігі болды.
Ашель дәуірінде жаңа әлеуметтік ұйымның, яғни алғашқы қауымның алғышарттары бірте-бірте жетілді. Ал мустье кезеңінде отырықшылық, табиғи еңбек бөлінісі пайда болды. Кейінгі палеолитте адам ұжымы әлеуметтік жағынан жаңа қырымен - алғашқы тайпалық қауымдастықтың жетілуімен сипатталады. Бұл сапалы секіріс, көптеген зерттеушінің пікірінше, неандертальдық адамның қазіргі физикалық типтегі адамға (homo sapiens) айналуымен сәйкес келді.
Археологиялық мәліметтерге қарағанда, homo өкілдері шамамен 2,5 миллион жыл бұрын пайда болған. Еңбекке қабілеттілерін қазір презинджантроп деп атайды. Олардың сүйек қалдықтары, дөрекі кескіш құралдары (чопперлер) 1959 - 1963 жылдары Олдувай шатқалынан (Шығыс Африка) табылған. Зерттеушілер бұл көне гоминидті homo habilis (епті адам) деп атады. Оның калий-аргон әдісімен анықталған абсолютті жасы - 1 миллион 750 мың жыл.
Көлемі жағынан homo habilis миы (652 см3) антропоид маймылдардың миынан біраз үлкен екені белгілі болған. Бірқатар басқа дерек, мысалы, тік жүру туралы айтатын аяқтың айқын доғасы, жаратылыстың қазба маймылдарын ең ежелгі адамнан бөлетін сызықтан өтіп кеткенін көрсетеді.
Адам эволюциясындағы келесі адам homo erectus (тік адам) болды. Питекантроп пен синантроп осыған жатады. Бұлар ашель мәдениетінің өкілдері. Ява аралынан табылған питекантроп миының көлемі - 950 см3, ал алғаш рет Бейжің маңындағы Чжоукудян үңгірінен табылған синантроп миының көлемі 1075 см3 болған. Синантроптың сүйектерімен қатар, түрлі пішіндегі дөрекі тас құралдар, қатты күйдірілген тастар, төменгі антропогендік фаунаның көптеген жануарының сүйектері табылған.
Ғылымда қазіргі адамның ежелгі ата қонысы және нәсілдік типтердің шығу тегі туралы ортақ пікір жоқ. Екі болжам кең таралған: полицентрлік және моноцентрлік. Біріншісі бойынша қазіргі адамның қалыптасуы планетаның бірнеше бөлігінде: Еуропа, Азия, Африка және Австралияда; Кавказоид, монголоид, негроид, австралоид сияқты ірі нәсілдердің қалыптасу үдерісі салыстырмалы түрде оқшауланған қарқынмен жүрді. Моноцентристік болжамды жақтаушылар барлық нәсілдік типтер бастапқыда Солтүстік-Шығыс Африканың, Батыс және Оңтүстік Азияның ұлан-ғайыр территориясын мекендеген ең көне адамдардың бір тектік тегінен дамыған деп санайды. Алғашқы адамдарда бірде-бір заманауи нәсілдің белгілері болған жоқ. Тек адам топтарының қоныстануы, отырықшылануымен жер шарының түрлі аймақтарында біртіндеп қандай да бір нәсілдер пайда болды.
Соңғы кезде ғалымдар адамның екі аймақта, яғни Солтүстік-Шығыс Африка және Оңтүстік-Батыс Азияда пайда болғанын айтады. Дәл осы жерде, экватордың солтүстігінде орналасқан тропиктік аймақта ежелгі адамның қазба қалдықтары көп табылған.
Кейінгі ашель, мустье дәуірлерінде тас құралдарды жасау технологиясында және ежелгі адамдардың тұрмыс-тіршілігінде елеулі өзгерістер болды. Адам эволюциясы неандерталь фазасы деп аталатын жоғары сатысына шықты.
Ашель-мустье дәуірінің адамдары палеоантроптар деп аталады. Олар айтарлықтай суық климатта, жер шарының бірқатар жерін мұз басқан өңірлерінде тіршілік етті. Төменгі палеолиттің соңғы кезеңінде қазіргі адамдардың ізашары - ежелгі адамдардың сыртқы келбеті қалыптасты.
Неандертальдықтардың ерекше белгілері - маңдайының күшті қас жоталары бар көлбеу болуы, бас сүйегінің аласа төбесі, массивті сүйектері, үлкен тістері және шығыңқы иек бөлігінің болмауы немесе әлсіз дамуы. Омыртқаның сәл қисаюы және тізе буынындағы әлсіз түзетілген аяқтары неандертальдықтардың біршама ебедейсіз жүрісін көрсетеді. Олардың бойы қысқа болды (150-160 см), бірақ ми қабығының көлемі 1300-1400 см3-ге жетті.
Кейінгі ашель және мустье кезеңінің адамы, оның мәдениеті дамуының жаңа кезеңі болды. Өндіріс тұрғысынан ол тас өңдеудің неғұрлым жетілдірілген техникасына көшумен ерекшеленді. Оның мәні мынада: тас дайындамасы оның бір немесе екі қысқа жағы тегіс аумаққа ие болатындай етіп үгілген. Ол үшін ұсақтағыштар пайдаланылды: қылшықтан, ағаштан, мүйізден жасалған цилиндрлік құралдар. Содан кейін тегіс аймақтан ұзартылған массивті тақталар кесілді. Бұл жаңа өңдеу әдісі Леваллуа техникасы деп аталды.
Ашельде пайда болған дискіден басқарылатын өзектерден құрал жасау әдісі де дами берді. Мұндай дайындамалардан пластиналар жетек өзегінің шетінен оның ортасына бағытталған шпалдар сериясы арқылы алынды. Мустериандық құралдардың жетекші түрлері үшкір және қырғыш болды. Нүкте, шамасы, функцияны орындады - пышақтың әрекеттері мен жебенің ағаш қазық ұшы. Қырғыштар ағаш өңдеуге, өлген жануарлардың терісін жабуға және т.б.
Дегенмен құралдар жиынтығы осы екі құрал түрімен шектелген жоқ. Олардан басқа бұрынғы дәуірден мұраға қалған тас бұйымдарының көне түрлері болыды, олар дамыды: клектон және псевдо-клектон түрлерінің үлпектері, екі қырлы және т.б.
Әртүрлі аймақтың мустье кезеңінің орындарында құрал-саймандардың сан алуан түрі мен оларды жасаудың арнайы әдістері анық көрінеді. Соңғысы, мүмкін ашельдік кезеңде, әрине, мустьерлік дәуірде ең ежелгі адам топтары мәдениетіндегі жергілікті (фациялық) белгілердің болуы туралы идеяға әкеледі. Мұндай ерекшеліктер Қазақстан территориясына да тән.
Тас құрал-саймандарды дайындаудағы технотипологиялық ерекшеліктер әртүрлі себеппен анықталды: белгілі бір ұжымның табиғи ортасы, тас өңдеудегі қалыптасқан дәстүрлер, шикізат. Мустериандық адамның ең үлкен жетістігі от жағудың әртүрлі тәсілін ашуы болды: ағашты ағашқа ысқылау (ағаш таяқтың сүйір ұшын жұмсақ ағаштың ойығына кіргізіп, айналдыру) және шақпақ тасты соғу арқылы ұшқын шығару. Отты меңгеру малдың еті мен майын құнарлы, оңай сіңетін тағамға айналдыруға мүмкіндік берді.
Ежелгі палеолиттің соңғы кезеңі әртүрлі ескерткіштермен сипатталады. Бізге тасты сарайлардың астында немесе үңгірдің кіре берісінде жабдықталған тұрақты ошағы бар қарабайыр тұрғын үйлер, шикі тас шығатын жерлермен шектелген автотұрақтар-цехтар, карьер шеберханалары, маусымдық аңшылар лагері және уақытша аңшылық лагерьлері аман жетті. Тұрғын үйде таспен қапталған ошақтардың ізі қалған осындай ескерткіштердің бірі - Шығыс Қазақстандағы Шүлбі учаскесі.
Неандерталь адамы климатты ылғалдандыру және салқындату жағдайында саятшылық түріндегі тұрғын үйді шеберлікпен тұрғызды, шағын дөңгелек жартылай қазбаларды қазып, содан кейін қабырғалары жерге қазылған жануар сүйектерімен бекітіп үлкен тұрғын үйлер тұрғызды. Сол кездегі жартылай отырықшы өмір салты туралы айтуға негіз бар. Адам ұжымының бір бөлігі (әйелдер, балалар, қарттар) жинаумен айналысып, тұрақты баспаналарда тұрды, ал екінші бөлігі - аңшылық топтарға немесе отрядтарға біріктірілген ерлер олжа іздеп, ыңғайлы жерлерге уақытша орналасты.
Еңбек үдерістерінің әртүрлілігі - карьерлерден шикізат алу, аңшылық құралдарын жасау, тұрғын үйлер салу, аңшылық олжаны өңдеу және азық-түлік дайындау табиғи (жынысы мен жасы бойынша) еңбек бөлінісіне әкелді. Тұрмыстық жағдай ұжымның үйлесімді қызметін талап етті.
Жергілікті топ немесе аңшылар қауымы қоғамның негізгі бірлігіне айналды. Бұл қауымдастықтарда рулық құрылыстың кейбір қарабайыр белгілері, рухани мәдениеттің бастаулары туралы айтуға мүмкіндік беретін қарапайым генеалогиялық байланыстар бұрыннан болған болуы мүмкін. Ашель-мустье дәуірі палеоантроптардың салыстырмалы түрде кең қоныстанған уақыты болды. ТМД-ның барлық дерлік оңтүстік аймақтары неандертальдық типтегі мекендеу аймағына енді.
Қазақстан аумағында ежелгі палеолиттің екінші жартысына жататын орындардың көп бөлігі белгілі. Олардың салыстырмалы түрде біркелкі таралуы мустье заманының адамы Қазақстан территориясының көп бөлігін - оңтүстіктегі Қаратау жотасынан өзеннің жоғарғы ағысына дейінгі аумақтарды игергенін көрсетеді. Солтүстікте Есіл және батыста Сарысудың орта ағысынан шығыста Ертістің жоғарғы ағысына дейін.
Қазірдің өзінде екі үлкен мәдени аймақты - оңтүстік және солтүстікті бөліп көрсетуге болады. Қазақстанның ең көне тарихи ескерткіштерінің сипаттамалары палеолиттің көптеген зерттеушісі қабылдаған екі дәуірге сәйкес берілген: ерте және кейінгі палеолит.
Алайда Қазақстанның оңтүстік аймақтарындағы палеографиялық жағдай ежелгі адамның өмір сүруіне қолайлы болды. Бұған Оңтүстік Қазақстандағы Оңтүстік-Шығыс Азия мен Африкадан ерте ашель дәуіріндегі қарапайым еңбек құралдарына ұқсас архаикалық тас құралдардың табылуы, Чжоукудян үңгірінен Синантроппен бірге табылған фаунаға жақын ежелгі жануарлардың түрі дәлел бола алады. Қазақстан территориясындағы ең ежелгі адамның қоныстануына қолайлы аймақтардың бірі - Қаратау жотасы болды. Бұл аралықта және оған жақын аудандарда төрттік мұз басудың ізі жоқ. Салыстырмалы түрде ылғалды және жылы климат, ылғал сүйгіш өсімдіктер өсті, алуан түрлі фауна ежелгі палеолит дәуірінде адам өмір сүруіне қажетті алғышарттарды жасады.
Мұнда жазылған ең көне еңбек құралдарының қатарында ауыл маңынан табылған тік бұрышты шақпақ тас үлпектері бар. Қаратау жотасының оңтүстік-батысында, Арыстанды өзені жағасында Қоңырдек поселкесінде жайылманың үстіндегі төменгі төрттік дәуірінің ең биік жерінен Клектон деп аталатын ежелгі құралдар табылған. Ол бүкіл қабықтың жартысының көбін алады, бұл құралдар қатты соққы береді. Олармен бірге үлкен шақпақ тастар, түйнектер - өзектер болды.
Кіші Қаратау жотасының солтүстік-шығыс бөлігінде ең ежелгі адам негізінен оқшауланған төбелерде (қалдықтарда) және аласа жоталарда көне дәуірдің негізгі әшекей тасы - шақпақ тастарға ең бай жерлерде өмір сүрген. Мұнда, мәселен, 5-10 км радиуста 12 палеолит орны ашылды, 5 мыңнан аса шақпақ тас артефактілер жиналды. Ерте ашель дәуірінің олжалары Қаратауда Шабақты, Тәңірқазған, Бөріқазған, Қызылтау, Ақкөл 1, Қазанғап тұрақтарынан табылған.
Шабақты жолында ұзартылған қалдықтың жазық бетінде Арыстанды тұрағына ұқсас клектон деп аталатын архаикалық үлпектердің арасынан екі балта табылған. Біріншісі, пішіні үшбұрышты, сұр-жасыл кремнийлі әк тастан жасалған; оның жұмыс ұшы екі жақты жұмсақ қапталған және доға тәрізді өткір жүзді. Екіншісі, балта, сопақ, массивті қырғышқа ұқсайды; осы сияқты табылған екі құралдың бірі африкалық ұсақтайтын құрал сияқты, үлкен қиыршық тастардан жасалған өрескел кесетін құрал. Оның доға тәрізді дөңес жұмыс бөлігі екі жағынан үлкен жоңқалармен қайрайды, ал қарама-қарсы ұшы өңделмейді.
Ерте ашель кезеңіне Бөріқазған және Тәңірқазған тұрақтары жатады. Мұнда мәдени қалдықтардың нақты анықталған қорынан Қаратау жотасының аймақтарын мекендеген ең ежелгі адамның тас өнеркәсібінің негізгі түрлерін көрсететін төрт топ артефактілер табылған. Бұл бір және екі жақты жұмсақ жұмыс жиектері бар ірі кескіш құралдар, мұқият өңделген жұмыс қалақтары бар ашельдік өзектер. Осындай тас құралдар жиынтығы Ақкөл 1 учаскесіне шоғырланған.
Ерте ашель дәуірінің тағы бір үлкен ескерткіші Бетпақдалада Шу өзенінің оң жағалауынан табылды. Өзеннің ең жоғары ежелгі төрттік террасасының бетінде табылған заттардың пайда болуының геологиялық жағдайы Шу, Қазанғап трактіндегі оның төменгі палеолит дәуіріне жататыны туралы мағлұмат береді. Тығыз саздың жұқа қабатының астына көмілген бұл жерден әртүрлі тас жәдігерлерінің 300-ге жуық үлгісі табылды. Табылған заттар клектондық типтегі массивті үлпектерге негізделген. Шақпақ тастан жасалған қолөнер екі жақты (екі қырлы) және бір жақты кескіш құралдармен, бүйір қырғыштардың, қол балталарының, өзектердің және басқа да пішіндердің аз пайызымен сипатталады.
Қаратау тас құралдарының пішіні мен өңдеу техникасының типологиялық жағынан Африка, Үндістан, Пәкістан, Қытай елдерімен ұқсастығына қарағанда, ең көне олжалар Оңтүстік Қазақстан территориясын ерте ашель дәуірінде-ақ адамдар мекендегенінен дерек береді.
Қазақстанның ең ежелгі тұрғындары эволюциялық жағынан homo erectus фазасына сәйкес келетін питекантроп пен синантроптың замандастары болды. Қаратаудың қарабайыр тұрғындары от өндіруге және ұстауға қабілетті болды. Олар ірі және ұсақ жануарларды аулаумен, өсімдік азығын жинаумен айналысты. Оған Оңтүстік Қазақстандағы Қошқорған мен Шоқтас бірегей мекеніне жерленген материалдық мәдениетінің қалдықтары дәлел. Ескерткіштер Түркістан облысындағы Қаратау жотасының оңтүстік-батыс беткейі (Тянь-Шаньның ең алыс солтүстік-батыс сілемі) мен Сырдария өзенінің аңғары арасындағы тау жазығында орналасқан. Бұл өңір Азия орталығының құрғақ аймағының барлық белгісімен сипатталады. Бұған негізінен Қарақұм шөлінің жақындығы ықпал етеді. Қаратау жотасының абсолютті биіктігі 450-250 м биіктіктегі таулы жазығы су айрықтарында бор және неоген жыныстарының жекелеген эрозиялық қалдықтары мен жергілікті ойпаттарда төрттік голоцен жинақтары бар. Территориясы көптеген ұсақ аңғарлармен және маусымдық ағындардың арналарымен, сондай-ақ сайлармен ойылып жатыр.
Сұр, күлді-сұр түсті тығыз тұнбалар (2-2,5 м-ге дейін), фациялар ойпат беткейлерінде сазды біркелкі емес құмдарға айналады. Бұл плейстоценнің және ішінара голоценнің көлдік шөгінділері екені сөзсіз. Ойпаттың шығыс беткейінде 15-20 м биіктіктегі бөлек террасалы беттер көзге көрінеді, олар біршама эрозиялық генезиске ие. Террасалардың беттері қайта шөгілген шағын бор кремнийлі қиыршық тастармен жабылған. Қошқорғанның шетінен солтүстік-шығысқа қарай беткейге көтеріліп, ұзындығы 3 шақырымнан асатын су өткізетін құбырдың астынан арық қазылған. Ең биіктеу бөлігінде арық ашық (жоғарыдан төмен қарай): лесс тәрізді, сарғыш-сары, өте тығыз, өсімдік тамыр жүйесінің сирек реликтері бар кеуекті карбонатты саздақ. Кейде саздақтарда мөлшері 2 см-ге дейін жететін кремнийлі қиыршық тастар кездеседі. Негізіне қарай саздақтар құмдырақ, сазды құмдарға айналады. Төменде үстіңгі бор құмтастарының үстіндегі үгілу қыртысы сұр түсті, ұсақ орташа түйіршікті, полимиктитті, құрамында темір-марганецті құрамның қара және қара қоспалары бар каолинді құм. Баурайдан 200 м төмен қарай арықта неогендік балшық тәрізді кесек ұсақталған қызыл-бозғылт-жасыл-сұр және ашық-сұр түсті тікенектер табылды. Балшық түрлі-түсті, оның ішінде гипс кристалдары бар. Су айрығының еңісінен төмен қарай, неогендік саздардың бетінде құмды саздақтармен цементтелген ұсақ кремнийлі малта тастардың аралық қабаттарын тұндырған су ағындарының жас ойықтары табылды. Шұңқырдан 500-700 м төмен тек ақшыл-сұр лесс жамылғысы көрінеді, оның ішінде малта тас жоқ. Тек анда-санда ғана тозған жоғарғы бор жыныстарының шығулары каолинді ұсақ-орташа түйіршікті біртекті полимиктикалық құм тастармен, сондай-ақ кремнийлі конгломераттармен берілген. Балшық өте тығыз, шашыранды, неоген дәуіріне жатады. Арықтан төмен қарай балшық түсі ашық кірпіш қызылдан пісте жасылға дейін өзгереді. Бор шөгінділерінің неогендік су өткізбейтін жамылғысы барлық жерде сақталмаған.
Тұтастай алғанда, неогендік саздың төбесінде жатқан шашыраңқы құмды-қиыршық тас аралық қабаттар мен көне арналар Қаратау жотасының беткі бөлігінде көп мөлшердегі суы мол грифондарды қамтамасыз ету арнасы бола алмады. Бор дәуірінің су қоймалары - құм, құм тастар және конгломераттар - Қаратау жотасының палеозой беткейлерін шлейф ретінде қоршап тұрған ұзақ өмір сүретін қуатты құбырлар қызметін атқарды.
1993 - 1994 жылдары жүргізілген археологиялық зерттеулер нәтижесінде алынған тас тізімдемесі 5 мыңға жуық жәдігерді қамтиды және технотипологиясы жағынан экспрессивті кешен. Кешен барлық негізгі белгілері бойынша біртекті: бастапқы шикізаты, бетінің тұтастығы, типологиясы, дайындау технологиясы (екінші реттік өңдеу) және бастапқы бөлу жүйесі бойынша. Жасу үшін әртүрлі тау жыныстары пайдаланылды, негізінен тамыр кварцы, ірі түйіршікті сұр құмтас, кварцит, шақпақтас, әкті құмтас, тасталған ағаш пайдаланылды. Артефактілердің 70%-ға жуығы тамырлы кварц пен бор дәуірінің ірі түйіршікті құм тастарынан жасалған. Бұл екі тау жынысы кесінділер мен сынықтар түрінде пайдаланылған. Қалған тау жыныстары негізінен жойылған бор брекчияларының ұсақ тастары ретінде пайдаланылады. Тұтастай алғанда, саланың сыртқы түрі микролитті болған.
Архантроп тұрақтары Кіші Қаратау жотасының маңынан (Бөріқазған, Тәңірқазған, Қосқорған, Шоқтас), Сарыарқадан (Жаман Айбат, Хантау, Өгізтау) Балқаштың солтүстік өңірінен (Тораңғы, Ақтоғай, Саяқ) табылған. Оларды 1959 жылы Х. Алпысбаев, 1982 жылы А.Г. Медоев, 1993 жылы Ж.Қ. Таймағамбетов тапқан. 1997 жылы геолог Ә. Байбатша зерттеген.
Палеолиттің ежелгі тұрағы Қаратау жотасынан 15 мыңнан аса тас құрал табылған. Алғашқы адамдар баспана жасауды үйреніп, оны ағаш діңдерден, ірі жануарлар сүйегінен күрке түрінде тұрғызып, үстін аң терісімен, шөппен жапқын. Баспаналар тұрпайы еді. Ортасында жер ошақ болды. Тастарды өңдейтін шеберхана тұрақтар, аңға шыққанда уақытша тұрақтайтын мерзімдік тұрақтар болған.
Бақылау сұрақтары:
1. Ерте палеолит дәуірінің кезеңдерін атаңыз.
2. Адамдар табыны ерте палеолиттің қай кезеңінде пайда болды?
3. Ашель кезеңінің тұрақтары қандай?
4. Қаратау жотасындағы ерте палеолит ескерткіштеріне сипаттама жасаңыз.
1.2. Жоғарғы тас ғасыры (кейінгі палеолит)
Қазіргі адамдардың (homo sapiens) пайда болуы соңғы палеолитпен байланысты. Осы уақыттан бастап гоминидтер эволюциясындағы шешуші бетбұрыс және нағыз адамзат тарихына соңғы көшу басталады.
Homo sapiens алғашқы өкілдерінің пайда болуы, әдетте, б.з.д. 50-45 мыңжылдықтарға жатады. Оған тән белгілер 1868 жылы Франциядағы Кроманьон үңгірінен табылған бес қаңқаны зерттеу негізінде анықталды. Кроманьон адамының қалдықтары Еуропаның басқа географиялық аймақтарынан да табылған.
Кроманьон типінде қазіргі адамдарға тән ерекшеліктер анық байқалады: түзу маңдай, суперцилиарлы доғалар (супраорбитальды жотаның орнына), бас сүйегінің биік тұғыры, айқын иек шығуы, мұрынның кішкене ені, кішкентай көз ұялары және т.б. Кроманьон адамы кең маңдайлы және жалпақ беті бар ұзартылған басының үйлесімімен, бетінің түзу профильділігімен, ми қорабының үлкен сыйымдылығымен (1500-1800 см³), жылдам өсу және айқын бұлшық ет рельефімен сипатталады. Салыстырмалы зерттеулер көрсеткендей, homo sapiens ми қыртысының әлеуметтік өмірімен тығыз байланысты тежегіш рөлін атқаратын аймақтары ерекше дамыған.
Адамдар өздерінің алдында туындаған мәселелерді қоршаған орта жағдайларына бейімделу арқылы емес, ұжымдық қызмет процесінде өндірістік жетістіктерді жүзеге асыру арқылы шеше бастады.
Кейінгі палеолит - адамдардың жер шарының барлық климаттық белдеулеріне кеңінен қоныстануы және нәсілдер мен нәсілдік топтардың қалыптасу кезеңі. Homo sapiens-тің пайда болуы мен кейінгі палеолиттегі адамзат қоғамының материалдық және рухани мәдениетінің одан әрі дамуы арасында тікелей байланыс бар. Бұл құбылыс қоғамдық қатынастардың үдемелі дамуымен, рулық қауымның қалыптасу үдерісімен, рудың адам ұжымының қоғамдық ұйымының алғашқы ерекше формасы ретінде пайда болуымен тікелей байланысты. Тайпалық ұйым барлық жерде матрилинальды және матрилокальды болып, ал әйел қауымда үстем жағдайға ие болды деп болжанады. Демек, аналық ру бір-бірімен туыстық байланыстармен және жалпы аналық румен біріккен экзогамдық адамдар тобы болды. Әйелдердің қоғамдық өмірдегі жоғары орны қауымдық шаруашылықтың ерекшеліктерімен, отбасындағы әйелдің руды жалғастырушы рөлімен де айқындалды. Ежелгі халықтың дүниетанымдық түсінігінде ата-баба мен ошақ қасы әйелге табынушылықтың пайда болуы кездейсоқ емес.
Кейінгі палеолит дәуіріндегі адамның дүниетанымы күрделене түсті. Жануарға оның бейне-символын меңгеру арқылы билікке ие боламын деген сенімге негізделген аңшылық магия культі кең етек алды. Сол кезде пайда болған жарқын қарабайыр өнер сиқырдың әмбебап құралы болды деп есептеледі. Оның негізгі тақырыбы - түрлі жануарлар бейнесі, ою және мүсін. Жердің құнарлылығын, ана болуды бейнелейтін сүйектен немесе жұмсақ тастан қашалған әйел фигуралары болды.
Жердегі тіршіліктің жалғасы ретінде адамның жаны мен ақырет өмірі туралы идеялар күрделі ғұрыптық рәсімдердің пайда болуына әкелді. Марқұмның денесіне қызыл очер себілген, кеудесіне жыртқыштың бұрғыланған қабықтары мен азуларынан жасалған алқалармен безендірілген, аяқтары мамонт азуынан жасалған білезіктермен, ал киімдері моншақтармен безендірілді. Жерленгендердің қасына шақпақ тастар мен сүйектен жасалған бұйымдар қойылды.
Қазақстан территориясы үшін кейінгі палеолит мәдениеттерінің аумағы әлі анықталған жоқ. Десе де, жасалған қорытындыларға қарағанда, олардың географиялық жағынан таралған аумағы кең. Соңғысы, біздің ойымызша, палегеографиялық жағдайларға байланысты. Дәл осы уақыт салқындаумен, құрғақшылықтың басталуымен ерекшеленді. Бұл кейінгі палеолит адамдарының өмір сүруіне қолайсыз еді.
Қалыптасқан адам үшін табиғи жағдайлар құбылмалы болды. Бұл мұз дәуірінің соңы болатын. Қазақстанның көптеген таулы аймақтары соңғы мұз басуға ұшырады. Оның соңғы іздері бүгінгі күнге дейін сақталған. Кейіннен Ресейдің еуропалық бөлігінің солтүстігіндегі мұз қабатының еруі және Кавказ жотасының солтүстік сілемдерінің жаңа тектоникалық көтерілуі Каспий теңізі деңгейінің көтерілуіне әкеліп соқты және ол қайтадан бүкіл Каспий ойпатының суы астында қалды. Жоғарғы антропогеннің басталуы тау жоталарының едәуір көтерілуімен (жоңғар фазасы) және климаттың жалпы ылғалдануымен қатар жүрді. Мұздықтардың еруінен, өзен арналарының өзгеруінен су ағынының көбеюі Сырдария мен Әмудария, Арал теңізінің пайда болуына әкелді.
Климаттың біршама салқындауына және жалпы ылғалдануына қарамастан, ол кездегі флора мен фауна қазіргіге қарағанда бай болды. Тянь-Шаньда, Орталық және Солтүстік Қазақстанда емен ормандары мен қайың тоғайлары сол кезде тұтастай қысқарып, бай бұталы-шалғынды жайылымдар көбейді.
Еуразияның ұлан-ғайыр кеңістігінде мамонт деп аталатын ерекше фауналық кешен дамыды. Бұл кешендегідей көптеген қазба қалдықтары Қазақстанның әр өңірінен табылған. Оның негізгі түрлері мамонт, жүнді мүйізтұмсық, бұқа, ұсақ бизон, үңгір аюы және жолбарыс арыстаны деген жолбарыс пен арыстанның ерекшеліктерін біріктіретін жыртқыш болды. Олармен бірге ақбөкен, арқар, марал, елік және басқа да ірілі-ұсақты аңдар далада, тау шалғынында өмір сүрген. Мамонттар дәуірдің соңына қарай Алтай тауларында көп болған. Мұнда негізгі түрлермен қатар, байкал топозы мен мүйізді бөкен кең таралған. Бұл осы аймақ фаунасының Орталық Азиядан Забайкальеге дейінгі аумақты мекендеген жануарлар әлемімен ортақтығын көрсетеді. Жоғарғы антропогеннің екінші жартысында күрделі табиғи-климаттық өзгерістер болды. Азияның басқа бөліктеріндегі сияқты Қазақстан аумағында да климат құрғақ және жылы бола бастады. Өсімдік жамылғысының азаюы, шөл даланың басталуы, ең алдымен, ірі шөпқоректілердің тіршілік ету жағдайына әсер етті. Мамонттар мен жүнді мүйізтұмсықтар шамамен б.д.д. 10 мың жылда азайып, жойылып жатты. Орал өзенінің сол жағалауындағы соңғы мамонттардың бірі шамамен 8 мың жыл бұрын өлген.
Палеолит дәуірінде аң аулаудағы негізгі азық-түлік көзі болған ірі жануарлардың жойылуы адам өмірінің жағдайын өзгертті. Орта және ұсақ жануарларды аулау үшін жаңа, жетілдірілген құралдар қажет болды. Аңшылар жиі тамақ іздеп, ұзақ сапарларға шыға бастады. Жарық саятшылықтары мен ашық оттары бар уақытша лагерьлер аңшылардың кезбе топтары үшін лагерьлердің негізгі түріне айналды.
Пластиналарды өзектен бөлу техникасы жетілдірілді. Бұл тасты өңдеу дәлдігінің жоғарылауының нәтижесі болды. Өзгерту үшін мустье заманының дискоидты және үшбұрышты өзектері призматикалық келді. Осындай бір өзектен бұрынғы кездегідей екі-үш қалақ емес, пышақтарды қосымша өңдеусіз жұмысқа кіріскен бірнеше ондаған жіңішке қалақтар алынды, ал кейбір құралдар басу ретушімен өңделді. Қатты затты (тас, сүйек, мүйіз) үлпек жүзге басу арқылы ежелгі шеберлер кез келген пішіндегі құралдарды алды.
Еңбек құралдарын жасауда адам отты шебер пайдаланған. Баяу қыздыру және тасты кейіннен салқындату оның құрылымын өзгертті. Бұл сыққыш ретуш техникасын қолдану арқылы құралдарды өңдеуді жеңілдетті.
Еңбек мақсатындағы әртүрлі құралдар болды. Соңғы палеолитте қазірдің өзінде оннан аса әртүрлі құрал түрлері бар: қырғыштар, ұшты және дөңгелек қырғыштар, ұштары қиғаш жүздер, бүйірлік және ортаңғы азу тістер, найза және найза бастары, ойықтары бар жүздер, тескіштер. Әсіресе пластиналар мен үлпектерден жасалған, өткір бұрышы кесілген, қалақ жүзінің жазықтығына перпендикуляр кесу жиегін құрайтын көптеген азу тістер бар.
Азу тістердің көптігі сүйектің өсіп келе жатқан рөлін көрсетеді. Бұл материалдан шақпақ тасты жүзі және сүйек сабы бар композициялық құралдар, әртүрлі бұрғылар, тескіштер, жануар терісін өңдеуге арналған қырғыштар, сүйектен найза ұштары мен жебелер, гарпундар мен найзалар жасалды. Сүйек инелер пайда болды. Адам аң терісінен және теріден киім тігуді үйренді.
Аңшылық бұрынғыдай шаруашылықта жетекші рөл атқара берді. Бірақ аң аулау құралдарының әртүрлілігі, аңшылықтың жаңа әдістері (отпен айдау, аң аулау, болалар, мүйіздермен аң аулау) шаруашылық қызметтің бұл түрін өнімді етті. Ыңғайлы жерлерде қарабайыр адамдар гарпундардың, үшкір қысқа сүйек таяқшалар түріндегі қарабайыр ілгектердің көмегімен балық аулады.
Бұрынғыдай адам әртүрлі өсімдік тағамдарын: жабайы жаңғақтарды, жидектерді, жабайы сәбізді, қымыздықты, пиязды және кейбір өсімдіктердің түйнектерін жинаумен айналысты.
Кейінгі палеолитте, әсіресе оның бірінші жартысында климаттың салқындауымен сипатталатын адам қоныстары шағын төбелердің басында жақсы жабдықталған қоныстар болды. Бұған тұрғын үйлердің тірек бағаналарынан көптеген шұңқыр табылуы және оның іздері дәлел.
Кейінгі палеолит адамының материалдық мәдениеті жер шарының әртүрлі аймақтарында әр уақытта қалыптасып, оның тарихи даму жолдары бірдей болған жоқ. Негізінен тас құралдарды өңдеу техникасымен ерекшеленетін екі үлкен аумақ болғаны анық. Еуропа мен Кіші Азияда ерте дәуір адамы призматикалық ядроны өңдеудің жаңа технологиясын өте ерте игерді. Қазақстан мен Орталық Азияның іргелес аймақтарында, Африка мен Орталық Азияда ұзақ уақыт бойы ескі Леваллуа тас жару әдісі басым болды. Тек соңғы палеолиттің ақырғы кезеңдерінде (яғни мезолитке жақын) мұнда жаңа призмалық техникаға көшу жүзеге асты.
Автотұрақтар мен жеке олжалар. Қазақстан аумағында соңғы палеолиттің толық зерттелген орындары аз. Кейінгі палеолиттік пішіндермен қатар, тұтас ұзынша тастардан жасалған архаикалық кескіш құралдар, дөңес немесе сопақ жұмыс қыры бар массивті бүйір қырғыштар, дискі тәрізді өзектерден ойылған үшбұрышты қалақшалар әлі де жетекші орын алады.
Тас өңдеудің ежелгі қазақ-орталық азиялық әдістерін соңғы палеолитте Алтай мен Сібір тұрғындары кеңінен пайдаланған.
Солтүстік Балқаш аймағының кейінгі палеолит ошақтарының жоғарғы шекарасы қазіргі антропогеннің немесе геологиялық голоценнің басына жатады. Дәл осы уақытта құрғақ климаттың басталуына байланысты ірі сүтқоректілерді аулайтын аңшылар тайпасы кеуіп қалған шалғынды алқаптарды тастап, мамонттар мен бизондардың артынан солтүстікке, жақсы ылғалданған аймақтарға көшуге мәжбүр болды. Тұранда, Түлкүлі және Семізбұғы тауларының маңында олар көптеген тас жәдігерлерді қалдырды: сына тәрізді өзектер, массивті дискі тәрізді үлпектерде қырғыш өзектер және пышақ тәрізді жүздер, орта типті қашаулар.
Қарабас елді мекенінде (Қарағанды қаласының оңтүстік-батысында) 172 порфирит артефакті жиналды. Олардың ішінде ірі үлпек, екі диск тәрізді өзек, қабыршақтардың ажырау іздері бар алты түйін, үш ірі қалақ, кескіш құралдар, жебе ұшының сынығы бар.
Үшінші учаске Орталық Қазақстанның шығыс бөлігінде (Екібастұз қаласының оңтүстігінде) солтүстіктен көлді жауып жатқан төбенің оңтүстік шлейфінде орналасқан. Мұнда мыңнан аса яшма бұйымдары жиналған. Олардың ішінде диск тәрізді көп платформалы конустық өзектер, кең үлпектер, қалақтар, қырғыштар, таяқша тәрізді құралдар, қырғыштар, пирстер, жапырақ тәрізді жебелердің сынықтары бар.
Шығыс Қазақстан ескерткіштерінің ішінде ең көрнектісі үш нысан бар. Біріншісі өзеннің сағасына жақын шағын әктас үңгірінің кіреберісінде орналасқан Бұқтырма. Батысқа қарай кіретін үңгір жалпы кең және биік шатырмен біріктірілген екі гроттан тұрды. Мәдени қабаттағы үш жыл бойы жүргізілген қазба жұмыстары ошақтың қалдықтарын, еңбек құралдарын, жабайы жануарлардың сүйегін табуға мүмкіндік берді. Нысан қызметін атқарған жануарлар.
Бұқтырма үңгіріндегі кейінгі палеолит адамының аңшылығы плейстоцен мен қазіргі фаунаның қызықты қоспасын құрады. Табылған заттар - мамонт пен жүнді бизонның сүйектері, арқар, бұғы, үңгір гиенасы, қоңыр аю, құлан, қасқыр, түйе, елік, т.б.
Коллекцияда қалақшаларда жасалған қырғыштар, бірі дөңгелек ретушпен тегіс дискіде жасалған, шеттері ретуштелген және дөңгелек ұшы бар пышақ тәрізді массивті қалақ, миниатюралық пирамидалық өзек, призматикалық өзектен алынған қалақтар, порфириттен жасалған ұсақтағыш бар. Екі шетінде қиыршық тастар. Олармен бірге қиыршық тас кесетін құрал, ретушсыз кең үлпекте жасалған қырғыш табылды.
Ертістің оң жағалауынан табылған екінші орын Новоникольскаядағы тас құралдар 0,9-1 м тереңдікте жатыр. Барлық артефакті кешені Қазақстандағы кейінгі палеолит мәдениетіне тән. Массивті қабыршақтан жасалған жұмыс қыры дөңес үшбұрышты пішінді бүйір қырғыш, ретуштелген үшкір ұшты құрал, олардан призмалық өзектер мен қалақшалар, ең соңында тұтас малтатастан жасалған массивті кесу құралы бар.
Үшінші елді мекен Шульбинка ауылынан шығысқа қарай 3 шақырым жерде орналасқан. Семей облысы Новошульба ауданы Ескі Шульба. Тастан жасалған бұйымдар мен шағын ошақтардың болуы мұнда ежелгі аңшылардың ұзақ уақыт мекендегенін көрсетеді. Тас бұйымдары үш жерден табылды. Бірақ олардың ең көп саны үшіншісінде - бес мыңнан аса. Тас бұйымдарының коллекциясында конус тәрізді, сына тәрізді, призмалық өзектер кездеседі: бүйір қырғыштар мен қырғыштар, ұшты нүктелер, пирсингтер және ұсақтағыштар. Қиыршық тастардан жасалған кесінділер айтарлықтай үлкен, олардың кейбіреуінің өзектері диск тәрізді және тегістелген. Үшіншісінен еденді тазалау кезінде әрқайсысының диаметрі 15 см-ден аспайтын 6 дөңгелектенген қара дақтар тіркелді. Мүмкін, бұл тұрғын үйдің шатырына тірек болған ағаш тіректер болса керек. Сонымен қатар қиыршық тастардан тұратын 2 ошақ, диаметрі 25 см-ден аспайтын 2 ошақты дақ анықталды.
Табылған заттардың горизонттарға біркелкі таралуы, еңбек құралдарының ұсақ формаларының жоғарғы горизонттарда, ал үлкендерінің төменгі горизонттарда басым болуы ежелгі адамдардың мекендейтін екі кезеңімен - палеолит және неолитпен байланысты екенін көрсетеді. 1981 - 1983 жылдары учаскені зерттеу кезінде Шульбинка учаскесінен алынған материалдардың маңызы бар. Өйткені олар Шығыс Қазақстан аумағынан келіп, екі үлкен аймақ: Орталық Азия мен Оңтүстік Қазақстан арасында аралық орынды алады. Жалпы Таулы Алтайда палеолит дәуіріндегі мәдениеттер жақсы зерттелген.
Оңтүстік Қазақстанда соңғы палеолит дәуірінің орындары салыстырмалы түрде аз. Олардың арасында үлкен қызығушылық тудыратыны - Ащысай учаскесі. Оның іздері сол жақтан табылды.
Тұрлан (Терісаққан, Шолаққорған ауылының батысы) террасасының табанында сұр массивтік әктастың іргесінде құмды саз және құм араласқан 5-6 м тастар мен малта тас қабаты бар; Сазды қабаты 10 м тереңдікте қазылған.
Жерден 7,5-7,8 м тереңдікте мәдени қабат табылды. Ол 15 алаудан тұрды. Оның айналасында жануарлардың ұсақталған сүйектері (бизон, тау қойлары, жабайы жылқылар) және әртүрлі шақпақ тастан жасалған бұйымдар болды. Ащысай учаскесіндегі қарабайыр аңшылар қалдырған құралдардың ішінде қырғыштар, үшкір ұштары, пышақ тәрізді жүздері, тескіштер бар. Призмалық және конус тәрізді өзектер мен көптеген өндіріс қалдықтары да табылды.
Сорқұл көлі ойпаты (ауылдың шығысы) екінші терраса тәріздес жиегінен екі нүктеден шақпақ тастар мен арқасы кең, жиектері тегіс емес пластиналар, призмалық және конус тәрізді өзектер мен қырғыштардан жасалған тас жәдігерлердің тағы бір жинағы табылды.
Ақырында өзеннің үшінші террасасының жағалық жартасынан кейінгі палеолит дәуірінің мәнерлі бірқатар құралы табылды. Флинт артефактілері шағын кеңістікте қиыршық тас пен қиыршық тастардың жұқа қабатында жатыр. Қабыршақтардың бірінде бірнеше алдыңғы шпалдар мен дөңгелек ретуштың ізі сақталды. Ондаған шақпақ тас артефактілердің ішінде пышақ тәрізді ұзартылған кең жүзі, өңдеу іздері де ерекшеленеді.
Жетісу аумағы соңғы уақытқа дейін Қазақстан палеолитінің археологиясында ақтаңдақ болды. Бұл, ең алдымен, аймақтың аз зерттелуіне байланысты. Ашық елді мекендерден өзен аңғарындағы I-IV Ақтоғай елді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КБЖ
А
Баспаға әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Ғылыми кеңесі шешімімен ұсынылған
№ хаттама____ 2023 жыл
Пікір жазғандар:
тарих ғылымдарының докторы, профессор Кәрібаев Б.Б.
тарих ғылымдарының кандидаты Шамшиденова Ф.М.
тарих ғылымдарының кандидаты Оспанова Р.Р.
Бегалиева А.К.
ЕЖЕЛГІ ЗАМАНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ. Оқулық. - Алматы: Қазақ университеті, 2022. - 130 бет.
ISBN
Оқу құралында ежелгі замандағы Қазақстан тарихының мәселелері, тәуелсіз Қазақстан тұсында ғылыми айналымға енген археологиялық ескерткіштердің жаңалықтары шығыс, батыс деректерін талдау негізінде сипатталады.
ӘОЖ
КБЖ
А
ISBN
(C) Бегалиева А.К., 2023
(C) Қазақ университеті баспа үйі, 2023
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Қазақстан аумағындағы ТАС ҒАСЫРЫ - ПАЛЕОЛИТ ... ... ... ... 5
1.1. Ерте тас ғасыры ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Жоғарғы тас ғасыры (кейінгі палеолит) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..12
1.3. Мезолит және неолит ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
1.4. Энеолит ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
1.5. Көшпелі шаруашылықтың генезисі және эволюциясы ... ... ... ... ... ... . ...38
1.6. Ұлы Жібек жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2. Қазақстан аумағындағы ҚОЛА ДӘУІРІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..42
2.1. Қола дәуірінің ерекшеліктері. Андронов мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ...42
2.2. Беғазы-Дәндібай мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.3. Шығыс Қазақстандағы қола дәуірі ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..48
2.4. Солтүстік, Орталық Қазақстанның қола дәуіріне
жататын ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.5. Жетісу және Оңтүстік Қазақстан жеріндегі қола дәуірі
ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
2.6. Батыс Қазақстандағы қола дәуірі ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .73
2.7. Ежелгі адамдардың наным-сенімі. Петроглифтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
3. Қазақстан аумағындағы ЕРТЕ ТЕМІР ҒАСЫРЫ ... ... ... ... ... ... .793. 1. сақ тайпалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 9
3.2. Үйсіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .93
3.3. Қаңлылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .108
3.4. Ғұндар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 112
3.5. Сармат тайпалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...114
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .117А қосымшаСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .118Ә қосымшаСЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...119Г ЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...127КАРТАЛАР ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .130Кіріспе
Қазақстан тарихы пәні бүгінгі уақытта ежелгі заманнан бастап қазіргі заманға дейін барлық университетте, колледждерде, ЖОО-ға дейінгі факультеттердің барлық мамандығында оқытылып, пән бойынша мемлекеттік емтихан тапсырылады.
Ежелгі тарихқа жататын көптеген жәдігер, археологиялық ескерткіштер Қазақстанның барлық өңірінен табылып жатқаны белгілі. Сондықтан, соңғы деректерге сүйене отырып, өткеннің объективті шындығын беру арқылы біз Қазақстан Республикасының ұлттық бірлігінің қалыптасуына, егемендіктің нығаюына ықпал жасаймыз. Тарихты тану арқылы тарихи сананы дамытып, жеке адамды азаматтыққа, патриотизмге тәрбиелеуге болады деп санаймыз.
Бұл курстың мақсаты Қазақстан территориясындағы тарихи үдерістердің негізгі кезеңдері мен ерекшеліктерін ежелгі дәуірден бастап ХІІІ ғасырдың басына дейінгі кезең аралығы турала толық мағлұмат беру. Осыған байланысты мына міндеттер алға қойылады:
- студенттерді хронологиялық тәртіппен Қазақстан тарих ғылымдарындағы соңғы жаңалықтар негізінде фактологиялық материалдармен таныстыру;
- ежелгі замандағы Қазақстанның тарихи-мәдени үдерістерінің негізгі кезеңдері мен ерекшеліктерін айқындау;
- көшпелілер өркениеті феноменін түсіндіру;
- Алтын адам ескерткіштерінің маңызын көрсету;
- Ұлы Жібек жолының ашылуын, оның ежелгі Қазақстан тарихының саяси, экономикалық және мәдени өміріндегі маңызын анықтау;
- түркі мемлекеттерінің қалыптасу тарихын сипаттау.
Тыңдаушылардың алатын білімі:
- ежелгі Қазақстан тарихын, мемлекеттілік туралы түсінікті, мәселелерін жаңа өркениетті тәсілмен сипаттауға үйреніп, жаңа деректер негізінде білім алады;
- тарихи эволюция заңдарын түсініп, тарихи принцип негізінде өткен тарихқа сипаттама жасай алады;
- семинар сабақтарына дайындалғанда қолда бар ғылыми әдебиеттерді өз бетімен оқып, пікірін айта алады.
Біліктілігі:
- Қазақстан тарихы пәнінің оқу жоспарына бағытталу;
- дәріс және семинар сабақтарында алған білімдерін тәжірибеде қолдану;
- тарихи кезеңдердің ерекшелігін көрсету;
- археологиялық ескерткіштерді талдай білу;
- негізгі ғылыми терминдерге түсінік беру.
Құзырлылығы:
- студент кешенді түрде ізденеді, тарихи ақпаратты жүйелейді;
- деректерге дербес талдау жасап, өз көзқарасын білдіреді.
Тарих - кез келген қоғамдағы өзін-өзі танудың және өзіндік идентификацияның әдісі, ал ұлттық тарих - біріктіретін маңызды рөлі және тілі, діні, рухани мәдениеті, таңбасы, дәстүрі бар біртұтас халықты құрайтын мемлекеттің негізгі факторы.
Өткен тарих өшіп қалмайды, ол әлеуметтік өмірдің жинақталған тәжірибесінде жалғаса береді. Адамдық тәжірибені жинақтау және өңдеу - тарихтың бірінші міндеті.
Міне, осы тұрғыдан алғанда, бұл оқу құралы жастардың Қазақстан тарихынан білім алып, тарихи санасының қалыптасуына, олардың бойында өз еліне деген патриоттық сезімнің қалыптасуына септігін тигізеді.
1. Қазақстан аумағындағы ТАС ҒАСЫРЫ - ПАЛЕОЛИТ
1.1. Ерте тас ғасыры
Тас ғасыры б.з.б. 2-6 млн жыл - б.з.б. 3 мыңжылдықта болды.
Палеолит (ежелгі тас) дәуірі - адамзат тарихындағы маңызды кезеңдердің бірі. Бұл кезде адам қалыптаса бастады. Тас ғасыры мынадай кезеңдерге бөлінеді:
Палеолит - ежелгі тас дәуірі (б.з.б. 2,6 млн жылдан - 12 мыңжылдыққа дейін);
Мезолит - орта тас дәуірі (б.з.б. 12-5 мыңжылдықтар);
Неолит - жаңа тас дәуірі (б.з.б. 5-3 мыңжылдықтар).
Тас дәуірінде антропогендік дәуірдің белгілері болды (грек. Antropos - адам, genesis - туындау). Оған адамдардың тұрағы, тас, сүйек өңдеу шеберханасы, үңгірлер жатады. Жердегі алғашқы өзгерістер антропогенге (neos - жаңа, genos - туу) дейінгі неогендік дәуірде өткен. Бұл кезде Қазақстан жерінде таулар, кішкене тау шоқылары көтерілді. Теңіздер тартылып, құрлықтар пайда болды.
Антропогендік дәуір ерте, орта, жоғары, қазіргі заманғы болып төртке бөлінеді.
Ертедегі палеолит үлкен үш дәуірден тұрады: Олдувай (2,6 млн - 700 мың жыл бұрын), ашель (700 мың - 150-120 мың жыл бұрын) және мустье (150-120 мың - 31-30 мың жыл бұрын).
Алғашқы адам екі миллион жыл бұрын пайда болды. Антропогендік дәуірде палеогеографиялық өзгерістер көп болды. Қазақстан жерінде Тянь-Шань, Алтай, Тарбағатай, Сауыр, Жоңғар Алатауы сияқты таулар пайда болды. Рельефтердің барлық түрінде тұрақтар болды. Олардың көпшілігінде ежелгі гоминидтер ұзақ мекендеген. Мұндай тұрақтарға Қызылтау (Жамбыл облысы), Мұғаджар (Ақтөбе облысы), Шақпақ ата (Маңғыстау облысы), Семізбұғы (Қарағанды облысы), т.б. жатады.
Ежелгі тас ғасырында адам және оның шаруашылығы қалыптасты. Өндіргіш күштер өте төмен деңгейде болды. Ерте палеолитте құрғақ ауа райы қайта ылғал ауаға ауысады. Адамдар күн қатты суығанда өмір сүрді. Орманда пілдер, биік жазықтарда бизон, дала мүйізтұмсығы, марал, бұғы, жабайы жылқы, үлкен түйелер мекендеген. Сондықтан Қазақстан жерінен ежелгі жануарлардың сүйегі көптеп табылған.
Ежелгі адамдардың қалдықтары Шығыс Африкадағы Танзанияда Олдувай шатқалынан табылған.
Ежелгі ата-бабаларымыздың тік жүруге көшуі және еңбек етуге қажетті қолды босатуы, алғашқы қарабайыр өңделген еңбек құралдарының пайда болуы адамзат қоғамының қалыптасуының бастамасы болды. Одан кейінгі мыңжылдық дәуір адамның биологиялық түр (homo sapiens) ретінде баяу қалыптасу уақыты, оның құралдары мен өмір сүру салты үнемі жетілдіріліп, қоғамдық ұйымның үдемелі даму кезеңі болды. Адамның пайда болуы мен даму тарихы, оның Жер бетінің көптеген бөлігіндегі еңбек қызметі ортақ және өзара тығыз байланысты. Осыны негізге ала отырып, Қазақстан территориясындағы адам эволюциясын контексте қарастыру керек.
Олдувай мәдениеті деп аталатын төменгі палеолиттің ең көне кезеңі шамамен 2,5 миллионнан 800 мың жылға дейін созылды.
Шаруашылық өте қарапайым болды, оны табиғаттың дайын өнімдерін пайдаланғаны дәлелдейді. Адам жабайы дәнді дақылдарды, жемістер мен жидектерді жинады, жабайы аңдарды аулады. Адамдар арасындағы қарым-қатынас ұжым мүшелерінің шаруашылық жағынан тең болуына, табиғи жас мөлшеріне, жынысына қарай еңбек бөлінісіне құрылды және ұжымдық сипатта болды.
Ерте тас дәуірінің негізгі мәліметтерін біз тастан жасалған құралдардан аламыз. Адамдардың қоғамдық ұйымы ұзақ даму жолынан өтті. Алғашқы адамдар табыны төменгі палеолиттің ең ерте кезеңі - Олдувай кезеңіне жатады. Табында топтасқан адамдар бірлесіп қорғанды, шабуылға шықты, аң аулады. Бұл рулық қауымға дейінгі әлеуметтік құрылым еді. Онда қауымдық үй шаруашылығы, қоғамдық қатынастар болған жоқ. Дегенмен де онда неке қатынастарының белгілі бір реттілігі болды.
Ашель дәуірінде жаңа әлеуметтік ұйымның, яғни алғашқы қауымның алғышарттары бірте-бірте жетілді. Ал мустье кезеңінде отырықшылық, табиғи еңбек бөлінісі пайда болды. Кейінгі палеолитте адам ұжымы әлеуметтік жағынан жаңа қырымен - алғашқы тайпалық қауымдастықтың жетілуімен сипатталады. Бұл сапалы секіріс, көптеген зерттеушінің пікірінше, неандертальдық адамның қазіргі физикалық типтегі адамға (homo sapiens) айналуымен сәйкес келді.
Археологиялық мәліметтерге қарағанда, homo өкілдері шамамен 2,5 миллион жыл бұрын пайда болған. Еңбекке қабілеттілерін қазір презинджантроп деп атайды. Олардың сүйек қалдықтары, дөрекі кескіш құралдары (чопперлер) 1959 - 1963 жылдары Олдувай шатқалынан (Шығыс Африка) табылған. Зерттеушілер бұл көне гоминидті homo habilis (епті адам) деп атады. Оның калий-аргон әдісімен анықталған абсолютті жасы - 1 миллион 750 мың жыл.
Көлемі жағынан homo habilis миы (652 см3) антропоид маймылдардың миынан біраз үлкен екені белгілі болған. Бірқатар басқа дерек, мысалы, тік жүру туралы айтатын аяқтың айқын доғасы, жаратылыстың қазба маймылдарын ең ежелгі адамнан бөлетін сызықтан өтіп кеткенін көрсетеді.
Адам эволюциясындағы келесі адам homo erectus (тік адам) болды. Питекантроп пен синантроп осыған жатады. Бұлар ашель мәдениетінің өкілдері. Ява аралынан табылған питекантроп миының көлемі - 950 см3, ал алғаш рет Бейжің маңындағы Чжоукудян үңгірінен табылған синантроп миының көлемі 1075 см3 болған. Синантроптың сүйектерімен қатар, түрлі пішіндегі дөрекі тас құралдар, қатты күйдірілген тастар, төменгі антропогендік фаунаның көптеген жануарының сүйектері табылған.
Ғылымда қазіргі адамның ежелгі ата қонысы және нәсілдік типтердің шығу тегі туралы ортақ пікір жоқ. Екі болжам кең таралған: полицентрлік және моноцентрлік. Біріншісі бойынша қазіргі адамның қалыптасуы планетаның бірнеше бөлігінде: Еуропа, Азия, Африка және Австралияда; Кавказоид, монголоид, негроид, австралоид сияқты ірі нәсілдердің қалыптасу үдерісі салыстырмалы түрде оқшауланған қарқынмен жүрді. Моноцентристік болжамды жақтаушылар барлық нәсілдік типтер бастапқыда Солтүстік-Шығыс Африканың, Батыс және Оңтүстік Азияның ұлан-ғайыр территориясын мекендеген ең көне адамдардың бір тектік тегінен дамыған деп санайды. Алғашқы адамдарда бірде-бір заманауи нәсілдің белгілері болған жоқ. Тек адам топтарының қоныстануы, отырықшылануымен жер шарының түрлі аймақтарында біртіндеп қандай да бір нәсілдер пайда болды.
Соңғы кезде ғалымдар адамның екі аймақта, яғни Солтүстік-Шығыс Африка және Оңтүстік-Батыс Азияда пайда болғанын айтады. Дәл осы жерде, экватордың солтүстігінде орналасқан тропиктік аймақта ежелгі адамның қазба қалдықтары көп табылған.
Кейінгі ашель, мустье дәуірлерінде тас құралдарды жасау технологиясында және ежелгі адамдардың тұрмыс-тіршілігінде елеулі өзгерістер болды. Адам эволюциясы неандерталь фазасы деп аталатын жоғары сатысына шықты.
Ашель-мустье дәуірінің адамдары палеоантроптар деп аталады. Олар айтарлықтай суық климатта, жер шарының бірқатар жерін мұз басқан өңірлерінде тіршілік етті. Төменгі палеолиттің соңғы кезеңінде қазіргі адамдардың ізашары - ежелгі адамдардың сыртқы келбеті қалыптасты.
Неандертальдықтардың ерекше белгілері - маңдайының күшті қас жоталары бар көлбеу болуы, бас сүйегінің аласа төбесі, массивті сүйектері, үлкен тістері және шығыңқы иек бөлігінің болмауы немесе әлсіз дамуы. Омыртқаның сәл қисаюы және тізе буынындағы әлсіз түзетілген аяқтары неандертальдықтардың біршама ебедейсіз жүрісін көрсетеді. Олардың бойы қысқа болды (150-160 см), бірақ ми қабығының көлемі 1300-1400 см3-ге жетті.
Кейінгі ашель және мустье кезеңінің адамы, оның мәдениеті дамуының жаңа кезеңі болды. Өндіріс тұрғысынан ол тас өңдеудің неғұрлым жетілдірілген техникасына көшумен ерекшеленді. Оның мәні мынада: тас дайындамасы оның бір немесе екі қысқа жағы тегіс аумаққа ие болатындай етіп үгілген. Ол үшін ұсақтағыштар пайдаланылды: қылшықтан, ағаштан, мүйізден жасалған цилиндрлік құралдар. Содан кейін тегіс аймақтан ұзартылған массивті тақталар кесілді. Бұл жаңа өңдеу әдісі Леваллуа техникасы деп аталды.
Ашельде пайда болған дискіден басқарылатын өзектерден құрал жасау әдісі де дами берді. Мұндай дайындамалардан пластиналар жетек өзегінің шетінен оның ортасына бағытталған шпалдар сериясы арқылы алынды. Мустериандық құралдардың жетекші түрлері үшкір және қырғыш болды. Нүкте, шамасы, функцияны орындады - пышақтың әрекеттері мен жебенің ағаш қазық ұшы. Қырғыштар ағаш өңдеуге, өлген жануарлардың терісін жабуға және т.б.
Дегенмен құралдар жиынтығы осы екі құрал түрімен шектелген жоқ. Олардан басқа бұрынғы дәуірден мұраға қалған тас бұйымдарының көне түрлері болыды, олар дамыды: клектон және псевдо-клектон түрлерінің үлпектері, екі қырлы және т.б.
Әртүрлі аймақтың мустье кезеңінің орындарында құрал-саймандардың сан алуан түрі мен оларды жасаудың арнайы әдістері анық көрінеді. Соңғысы, мүмкін ашельдік кезеңде, әрине, мустьерлік дәуірде ең ежелгі адам топтары мәдениетіндегі жергілікті (фациялық) белгілердің болуы туралы идеяға әкеледі. Мұндай ерекшеліктер Қазақстан территориясына да тән.
Тас құрал-саймандарды дайындаудағы технотипологиялық ерекшеліктер әртүрлі себеппен анықталды: белгілі бір ұжымның табиғи ортасы, тас өңдеудегі қалыптасқан дәстүрлер, шикізат. Мустериандық адамның ең үлкен жетістігі от жағудың әртүрлі тәсілін ашуы болды: ағашты ағашқа ысқылау (ағаш таяқтың сүйір ұшын жұмсақ ағаштың ойығына кіргізіп, айналдыру) және шақпақ тасты соғу арқылы ұшқын шығару. Отты меңгеру малдың еті мен майын құнарлы, оңай сіңетін тағамға айналдыруға мүмкіндік берді.
Ежелгі палеолиттің соңғы кезеңі әртүрлі ескерткіштермен сипатталады. Бізге тасты сарайлардың астында немесе үңгірдің кіре берісінде жабдықталған тұрақты ошағы бар қарабайыр тұрғын үйлер, шикі тас шығатын жерлермен шектелген автотұрақтар-цехтар, карьер шеберханалары, маусымдық аңшылар лагері және уақытша аңшылық лагерьлері аман жетті. Тұрғын үйде таспен қапталған ошақтардың ізі қалған осындай ескерткіштердің бірі - Шығыс Қазақстандағы Шүлбі учаскесі.
Неандерталь адамы климатты ылғалдандыру және салқындату жағдайында саятшылық түріндегі тұрғын үйді шеберлікпен тұрғызды, шағын дөңгелек жартылай қазбаларды қазып, содан кейін қабырғалары жерге қазылған жануар сүйектерімен бекітіп үлкен тұрғын үйлер тұрғызды. Сол кездегі жартылай отырықшы өмір салты туралы айтуға негіз бар. Адам ұжымының бір бөлігі (әйелдер, балалар, қарттар) жинаумен айналысып, тұрақты баспаналарда тұрды, ал екінші бөлігі - аңшылық топтарға немесе отрядтарға біріктірілген ерлер олжа іздеп, ыңғайлы жерлерге уақытша орналасты.
Еңбек үдерістерінің әртүрлілігі - карьерлерден шикізат алу, аңшылық құралдарын жасау, тұрғын үйлер салу, аңшылық олжаны өңдеу және азық-түлік дайындау табиғи (жынысы мен жасы бойынша) еңбек бөлінісіне әкелді. Тұрмыстық жағдай ұжымның үйлесімді қызметін талап етті.
Жергілікті топ немесе аңшылар қауымы қоғамның негізгі бірлігіне айналды. Бұл қауымдастықтарда рулық құрылыстың кейбір қарабайыр белгілері, рухани мәдениеттің бастаулары туралы айтуға мүмкіндік беретін қарапайым генеалогиялық байланыстар бұрыннан болған болуы мүмкін. Ашель-мустье дәуірі палеоантроптардың салыстырмалы түрде кең қоныстанған уақыты болды. ТМД-ның барлық дерлік оңтүстік аймақтары неандертальдық типтегі мекендеу аймағына енді.
Қазақстан аумағында ежелгі палеолиттің екінші жартысына жататын орындардың көп бөлігі белгілі. Олардың салыстырмалы түрде біркелкі таралуы мустье заманының адамы Қазақстан территориясының көп бөлігін - оңтүстіктегі Қаратау жотасынан өзеннің жоғарғы ағысына дейінгі аумақтарды игергенін көрсетеді. Солтүстікте Есіл және батыста Сарысудың орта ағысынан шығыста Ертістің жоғарғы ағысына дейін.
Қазірдің өзінде екі үлкен мәдени аймақты - оңтүстік және солтүстікті бөліп көрсетуге болады. Қазақстанның ең көне тарихи ескерткіштерінің сипаттамалары палеолиттің көптеген зерттеушісі қабылдаған екі дәуірге сәйкес берілген: ерте және кейінгі палеолит.
Алайда Қазақстанның оңтүстік аймақтарындағы палеографиялық жағдай ежелгі адамның өмір сүруіне қолайлы болды. Бұған Оңтүстік Қазақстандағы Оңтүстік-Шығыс Азия мен Африкадан ерте ашель дәуіріндегі қарапайым еңбек құралдарына ұқсас архаикалық тас құралдардың табылуы, Чжоукудян үңгірінен Синантроппен бірге табылған фаунаға жақын ежелгі жануарлардың түрі дәлел бола алады. Қазақстан территориясындағы ең ежелгі адамның қоныстануына қолайлы аймақтардың бірі - Қаратау жотасы болды. Бұл аралықта және оған жақын аудандарда төрттік мұз басудың ізі жоқ. Салыстырмалы түрде ылғалды және жылы климат, ылғал сүйгіш өсімдіктер өсті, алуан түрлі фауна ежелгі палеолит дәуірінде адам өмір сүруіне қажетті алғышарттарды жасады.
Мұнда жазылған ең көне еңбек құралдарының қатарында ауыл маңынан табылған тік бұрышты шақпақ тас үлпектері бар. Қаратау жотасының оңтүстік-батысында, Арыстанды өзені жағасында Қоңырдек поселкесінде жайылманың үстіндегі төменгі төрттік дәуірінің ең биік жерінен Клектон деп аталатын ежелгі құралдар табылған. Ол бүкіл қабықтың жартысының көбін алады, бұл құралдар қатты соққы береді. Олармен бірге үлкен шақпақ тастар, түйнектер - өзектер болды.
Кіші Қаратау жотасының солтүстік-шығыс бөлігінде ең ежелгі адам негізінен оқшауланған төбелерде (қалдықтарда) және аласа жоталарда көне дәуірдің негізгі әшекей тасы - шақпақ тастарға ең бай жерлерде өмір сүрген. Мұнда, мәселен, 5-10 км радиуста 12 палеолит орны ашылды, 5 мыңнан аса шақпақ тас артефактілер жиналды. Ерте ашель дәуірінің олжалары Қаратауда Шабақты, Тәңірқазған, Бөріқазған, Қызылтау, Ақкөл 1, Қазанғап тұрақтарынан табылған.
Шабақты жолында ұзартылған қалдықтың жазық бетінде Арыстанды тұрағына ұқсас клектон деп аталатын архаикалық үлпектердің арасынан екі балта табылған. Біріншісі, пішіні үшбұрышты, сұр-жасыл кремнийлі әк тастан жасалған; оның жұмыс ұшы екі жақты жұмсақ қапталған және доға тәрізді өткір жүзді. Екіншісі, балта, сопақ, массивті қырғышқа ұқсайды; осы сияқты табылған екі құралдың бірі африкалық ұсақтайтын құрал сияқты, үлкен қиыршық тастардан жасалған өрескел кесетін құрал. Оның доға тәрізді дөңес жұмыс бөлігі екі жағынан үлкен жоңқалармен қайрайды, ал қарама-қарсы ұшы өңделмейді.
Ерте ашель кезеңіне Бөріқазған және Тәңірқазған тұрақтары жатады. Мұнда мәдени қалдықтардың нақты анықталған қорынан Қаратау жотасының аймақтарын мекендеген ең ежелгі адамның тас өнеркәсібінің негізгі түрлерін көрсететін төрт топ артефактілер табылған. Бұл бір және екі жақты жұмсақ жұмыс жиектері бар ірі кескіш құралдар, мұқият өңделген жұмыс қалақтары бар ашельдік өзектер. Осындай тас құралдар жиынтығы Ақкөл 1 учаскесіне шоғырланған.
Ерте ашель дәуірінің тағы бір үлкен ескерткіші Бетпақдалада Шу өзенінің оң жағалауынан табылды. Өзеннің ең жоғары ежелгі төрттік террасасының бетінде табылған заттардың пайда болуының геологиялық жағдайы Шу, Қазанғап трактіндегі оның төменгі палеолит дәуіріне жататыны туралы мағлұмат береді. Тығыз саздың жұқа қабатының астына көмілген бұл жерден әртүрлі тас жәдігерлерінің 300-ге жуық үлгісі табылды. Табылған заттар клектондық типтегі массивті үлпектерге негізделген. Шақпақ тастан жасалған қолөнер екі жақты (екі қырлы) және бір жақты кескіш құралдармен, бүйір қырғыштардың, қол балталарының, өзектердің және басқа да пішіндердің аз пайызымен сипатталады.
Қаратау тас құралдарының пішіні мен өңдеу техникасының типологиялық жағынан Африка, Үндістан, Пәкістан, Қытай елдерімен ұқсастығына қарағанда, ең көне олжалар Оңтүстік Қазақстан территориясын ерте ашель дәуірінде-ақ адамдар мекендегенінен дерек береді.
Қазақстанның ең ежелгі тұрғындары эволюциялық жағынан homo erectus фазасына сәйкес келетін питекантроп пен синантроптың замандастары болды. Қаратаудың қарабайыр тұрғындары от өндіруге және ұстауға қабілетті болды. Олар ірі және ұсақ жануарларды аулаумен, өсімдік азығын жинаумен айналысты. Оған Оңтүстік Қазақстандағы Қошқорған мен Шоқтас бірегей мекеніне жерленген материалдық мәдениетінің қалдықтары дәлел. Ескерткіштер Түркістан облысындағы Қаратау жотасының оңтүстік-батыс беткейі (Тянь-Шаньның ең алыс солтүстік-батыс сілемі) мен Сырдария өзенінің аңғары арасындағы тау жазығында орналасқан. Бұл өңір Азия орталығының құрғақ аймағының барлық белгісімен сипатталады. Бұған негізінен Қарақұм шөлінің жақындығы ықпал етеді. Қаратау жотасының абсолютті биіктігі 450-250 м биіктіктегі таулы жазығы су айрықтарында бор және неоген жыныстарының жекелеген эрозиялық қалдықтары мен жергілікті ойпаттарда төрттік голоцен жинақтары бар. Территориясы көптеген ұсақ аңғарлармен және маусымдық ағындардың арналарымен, сондай-ақ сайлармен ойылып жатыр.
Сұр, күлді-сұр түсті тығыз тұнбалар (2-2,5 м-ге дейін), фациялар ойпат беткейлерінде сазды біркелкі емес құмдарға айналады. Бұл плейстоценнің және ішінара голоценнің көлдік шөгінділері екені сөзсіз. Ойпаттың шығыс беткейінде 15-20 м биіктіктегі бөлек террасалы беттер көзге көрінеді, олар біршама эрозиялық генезиске ие. Террасалардың беттері қайта шөгілген шағын бор кремнийлі қиыршық тастармен жабылған. Қошқорғанның шетінен солтүстік-шығысқа қарай беткейге көтеріліп, ұзындығы 3 шақырымнан асатын су өткізетін құбырдың астынан арық қазылған. Ең биіктеу бөлігінде арық ашық (жоғарыдан төмен қарай): лесс тәрізді, сарғыш-сары, өте тығыз, өсімдік тамыр жүйесінің сирек реликтері бар кеуекті карбонатты саздақ. Кейде саздақтарда мөлшері 2 см-ге дейін жететін кремнийлі қиыршық тастар кездеседі. Негізіне қарай саздақтар құмдырақ, сазды құмдарға айналады. Төменде үстіңгі бор құмтастарының үстіндегі үгілу қыртысы сұр түсті, ұсақ орташа түйіршікті, полимиктитті, құрамында темір-марганецті құрамның қара және қара қоспалары бар каолинді құм. Баурайдан 200 м төмен қарай арықта неогендік балшық тәрізді кесек ұсақталған қызыл-бозғылт-жасыл-сұр және ашық-сұр түсті тікенектер табылды. Балшық түрлі-түсті, оның ішінде гипс кристалдары бар. Су айрығының еңісінен төмен қарай, неогендік саздардың бетінде құмды саздақтармен цементтелген ұсақ кремнийлі малта тастардың аралық қабаттарын тұндырған су ағындарының жас ойықтары табылды. Шұңқырдан 500-700 м төмен тек ақшыл-сұр лесс жамылғысы көрінеді, оның ішінде малта тас жоқ. Тек анда-санда ғана тозған жоғарғы бор жыныстарының шығулары каолинді ұсақ-орташа түйіршікті біртекті полимиктикалық құм тастармен, сондай-ақ кремнийлі конгломераттармен берілген. Балшық өте тығыз, шашыранды, неоген дәуіріне жатады. Арықтан төмен қарай балшық түсі ашық кірпіш қызылдан пісте жасылға дейін өзгереді. Бор шөгінділерінің неогендік су өткізбейтін жамылғысы барлық жерде сақталмаған.
Тұтастай алғанда, неогендік саздың төбесінде жатқан шашыраңқы құмды-қиыршық тас аралық қабаттар мен көне арналар Қаратау жотасының беткі бөлігінде көп мөлшердегі суы мол грифондарды қамтамасыз ету арнасы бола алмады. Бор дәуірінің су қоймалары - құм, құм тастар және конгломераттар - Қаратау жотасының палеозой беткейлерін шлейф ретінде қоршап тұрған ұзақ өмір сүретін қуатты құбырлар қызметін атқарды.
1993 - 1994 жылдары жүргізілген археологиялық зерттеулер нәтижесінде алынған тас тізімдемесі 5 мыңға жуық жәдігерді қамтиды және технотипологиясы жағынан экспрессивті кешен. Кешен барлық негізгі белгілері бойынша біртекті: бастапқы шикізаты, бетінің тұтастығы, типологиясы, дайындау технологиясы (екінші реттік өңдеу) және бастапқы бөлу жүйесі бойынша. Жасу үшін әртүрлі тау жыныстары пайдаланылды, негізінен тамыр кварцы, ірі түйіршікті сұр құмтас, кварцит, шақпақтас, әкті құмтас, тасталған ағаш пайдаланылды. Артефактілердің 70%-ға жуығы тамырлы кварц пен бор дәуірінің ірі түйіршікті құм тастарынан жасалған. Бұл екі тау жынысы кесінділер мен сынықтар түрінде пайдаланылған. Қалған тау жыныстары негізінен жойылған бор брекчияларының ұсақ тастары ретінде пайдаланылады. Тұтастай алғанда, саланың сыртқы түрі микролитті болған.
Архантроп тұрақтары Кіші Қаратау жотасының маңынан (Бөріқазған, Тәңірқазған, Қосқорған, Шоқтас), Сарыарқадан (Жаман Айбат, Хантау, Өгізтау) Балқаштың солтүстік өңірінен (Тораңғы, Ақтоғай, Саяқ) табылған. Оларды 1959 жылы Х. Алпысбаев, 1982 жылы А.Г. Медоев, 1993 жылы Ж.Қ. Таймағамбетов тапқан. 1997 жылы геолог Ә. Байбатша зерттеген.
Палеолиттің ежелгі тұрағы Қаратау жотасынан 15 мыңнан аса тас құрал табылған. Алғашқы адамдар баспана жасауды үйреніп, оны ағаш діңдерден, ірі жануарлар сүйегінен күрке түрінде тұрғызып, үстін аң терісімен, шөппен жапқын. Баспаналар тұрпайы еді. Ортасында жер ошақ болды. Тастарды өңдейтін шеберхана тұрақтар, аңға шыққанда уақытша тұрақтайтын мерзімдік тұрақтар болған.
Бақылау сұрақтары:
1. Ерте палеолит дәуірінің кезеңдерін атаңыз.
2. Адамдар табыны ерте палеолиттің қай кезеңінде пайда болды?
3. Ашель кезеңінің тұрақтары қандай?
4. Қаратау жотасындағы ерте палеолит ескерткіштеріне сипаттама жасаңыз.
1.2. Жоғарғы тас ғасыры (кейінгі палеолит)
Қазіргі адамдардың (homo sapiens) пайда болуы соңғы палеолитпен байланысты. Осы уақыттан бастап гоминидтер эволюциясындағы шешуші бетбұрыс және нағыз адамзат тарихына соңғы көшу басталады.
Homo sapiens алғашқы өкілдерінің пайда болуы, әдетте, б.з.д. 50-45 мыңжылдықтарға жатады. Оған тән белгілер 1868 жылы Франциядағы Кроманьон үңгірінен табылған бес қаңқаны зерттеу негізінде анықталды. Кроманьон адамының қалдықтары Еуропаның басқа географиялық аймақтарынан да табылған.
Кроманьон типінде қазіргі адамдарға тән ерекшеліктер анық байқалады: түзу маңдай, суперцилиарлы доғалар (супраорбитальды жотаның орнына), бас сүйегінің биік тұғыры, айқын иек шығуы, мұрынның кішкене ені, кішкентай көз ұялары және т.б. Кроманьон адамы кең маңдайлы және жалпақ беті бар ұзартылған басының үйлесімімен, бетінің түзу профильділігімен, ми қорабының үлкен сыйымдылығымен (1500-1800 см³), жылдам өсу және айқын бұлшық ет рельефімен сипатталады. Салыстырмалы зерттеулер көрсеткендей, homo sapiens ми қыртысының әлеуметтік өмірімен тығыз байланысты тежегіш рөлін атқаратын аймақтары ерекше дамыған.
Адамдар өздерінің алдында туындаған мәселелерді қоршаған орта жағдайларына бейімделу арқылы емес, ұжымдық қызмет процесінде өндірістік жетістіктерді жүзеге асыру арқылы шеше бастады.
Кейінгі палеолит - адамдардың жер шарының барлық климаттық белдеулеріне кеңінен қоныстануы және нәсілдер мен нәсілдік топтардың қалыптасу кезеңі. Homo sapiens-тің пайда болуы мен кейінгі палеолиттегі адамзат қоғамының материалдық және рухани мәдениетінің одан әрі дамуы арасында тікелей байланыс бар. Бұл құбылыс қоғамдық қатынастардың үдемелі дамуымен, рулық қауымның қалыптасу үдерісімен, рудың адам ұжымының қоғамдық ұйымының алғашқы ерекше формасы ретінде пайда болуымен тікелей байланысты. Тайпалық ұйым барлық жерде матрилинальды және матрилокальды болып, ал әйел қауымда үстем жағдайға ие болды деп болжанады. Демек, аналық ру бір-бірімен туыстық байланыстармен және жалпы аналық румен біріккен экзогамдық адамдар тобы болды. Әйелдердің қоғамдық өмірдегі жоғары орны қауымдық шаруашылықтың ерекшеліктерімен, отбасындағы әйелдің руды жалғастырушы рөлімен де айқындалды. Ежелгі халықтың дүниетанымдық түсінігінде ата-баба мен ошақ қасы әйелге табынушылықтың пайда болуы кездейсоқ емес.
Кейінгі палеолит дәуіріндегі адамның дүниетанымы күрделене түсті. Жануарға оның бейне-символын меңгеру арқылы билікке ие боламын деген сенімге негізделген аңшылық магия культі кең етек алды. Сол кезде пайда болған жарқын қарабайыр өнер сиқырдың әмбебап құралы болды деп есептеледі. Оның негізгі тақырыбы - түрлі жануарлар бейнесі, ою және мүсін. Жердің құнарлылығын, ана болуды бейнелейтін сүйектен немесе жұмсақ тастан қашалған әйел фигуралары болды.
Жердегі тіршіліктің жалғасы ретінде адамның жаны мен ақырет өмірі туралы идеялар күрделі ғұрыптық рәсімдердің пайда болуына әкелді. Марқұмның денесіне қызыл очер себілген, кеудесіне жыртқыштың бұрғыланған қабықтары мен азуларынан жасалған алқалармен безендірілген, аяқтары мамонт азуынан жасалған білезіктермен, ал киімдері моншақтармен безендірілді. Жерленгендердің қасына шақпақ тастар мен сүйектен жасалған бұйымдар қойылды.
Қазақстан территориясы үшін кейінгі палеолит мәдениеттерінің аумағы әлі анықталған жоқ. Десе де, жасалған қорытындыларға қарағанда, олардың географиялық жағынан таралған аумағы кең. Соңғысы, біздің ойымызша, палегеографиялық жағдайларға байланысты. Дәл осы уақыт салқындаумен, құрғақшылықтың басталуымен ерекшеленді. Бұл кейінгі палеолит адамдарының өмір сүруіне қолайсыз еді.
Қалыптасқан адам үшін табиғи жағдайлар құбылмалы болды. Бұл мұз дәуірінің соңы болатын. Қазақстанның көптеген таулы аймақтары соңғы мұз басуға ұшырады. Оның соңғы іздері бүгінгі күнге дейін сақталған. Кейіннен Ресейдің еуропалық бөлігінің солтүстігіндегі мұз қабатының еруі және Кавказ жотасының солтүстік сілемдерінің жаңа тектоникалық көтерілуі Каспий теңізі деңгейінің көтерілуіне әкеліп соқты және ол қайтадан бүкіл Каспий ойпатының суы астында қалды. Жоғарғы антропогеннің басталуы тау жоталарының едәуір көтерілуімен (жоңғар фазасы) және климаттың жалпы ылғалдануымен қатар жүрді. Мұздықтардың еруінен, өзен арналарының өзгеруінен су ағынының көбеюі Сырдария мен Әмудария, Арал теңізінің пайда болуына әкелді.
Климаттың біршама салқындауына және жалпы ылғалдануына қарамастан, ол кездегі флора мен фауна қазіргіге қарағанда бай болды. Тянь-Шаньда, Орталық және Солтүстік Қазақстанда емен ормандары мен қайың тоғайлары сол кезде тұтастай қысқарып, бай бұталы-шалғынды жайылымдар көбейді.
Еуразияның ұлан-ғайыр кеңістігінде мамонт деп аталатын ерекше фауналық кешен дамыды. Бұл кешендегідей көптеген қазба қалдықтары Қазақстанның әр өңірінен табылған. Оның негізгі түрлері мамонт, жүнді мүйізтұмсық, бұқа, ұсақ бизон, үңгір аюы және жолбарыс арыстаны деген жолбарыс пен арыстанның ерекшеліктерін біріктіретін жыртқыш болды. Олармен бірге ақбөкен, арқар, марал, елік және басқа да ірілі-ұсақты аңдар далада, тау шалғынында өмір сүрген. Мамонттар дәуірдің соңына қарай Алтай тауларында көп болған. Мұнда негізгі түрлермен қатар, байкал топозы мен мүйізді бөкен кең таралған. Бұл осы аймақ фаунасының Орталық Азиядан Забайкальеге дейінгі аумақты мекендеген жануарлар әлемімен ортақтығын көрсетеді. Жоғарғы антропогеннің екінші жартысында күрделі табиғи-климаттық өзгерістер болды. Азияның басқа бөліктеріндегі сияқты Қазақстан аумағында да климат құрғақ және жылы бола бастады. Өсімдік жамылғысының азаюы, шөл даланың басталуы, ең алдымен, ірі шөпқоректілердің тіршілік ету жағдайына әсер етті. Мамонттар мен жүнді мүйізтұмсықтар шамамен б.д.д. 10 мың жылда азайып, жойылып жатты. Орал өзенінің сол жағалауындағы соңғы мамонттардың бірі шамамен 8 мың жыл бұрын өлген.
Палеолит дәуірінде аң аулаудағы негізгі азық-түлік көзі болған ірі жануарлардың жойылуы адам өмірінің жағдайын өзгертті. Орта және ұсақ жануарларды аулау үшін жаңа, жетілдірілген құралдар қажет болды. Аңшылар жиі тамақ іздеп, ұзақ сапарларға шыға бастады. Жарық саятшылықтары мен ашық оттары бар уақытша лагерьлер аңшылардың кезбе топтары үшін лагерьлердің негізгі түріне айналды.
Пластиналарды өзектен бөлу техникасы жетілдірілді. Бұл тасты өңдеу дәлдігінің жоғарылауының нәтижесі болды. Өзгерту үшін мустье заманының дискоидты және үшбұрышты өзектері призматикалық келді. Осындай бір өзектен бұрынғы кездегідей екі-үш қалақ емес, пышақтарды қосымша өңдеусіз жұмысқа кіріскен бірнеше ондаған жіңішке қалақтар алынды, ал кейбір құралдар басу ретушімен өңделді. Қатты затты (тас, сүйек, мүйіз) үлпек жүзге басу арқылы ежелгі шеберлер кез келген пішіндегі құралдарды алды.
Еңбек құралдарын жасауда адам отты шебер пайдаланған. Баяу қыздыру және тасты кейіннен салқындату оның құрылымын өзгертті. Бұл сыққыш ретуш техникасын қолдану арқылы құралдарды өңдеуді жеңілдетті.
Еңбек мақсатындағы әртүрлі құралдар болды. Соңғы палеолитте қазірдің өзінде оннан аса әртүрлі құрал түрлері бар: қырғыштар, ұшты және дөңгелек қырғыштар, ұштары қиғаш жүздер, бүйірлік және ортаңғы азу тістер, найза және найза бастары, ойықтары бар жүздер, тескіштер. Әсіресе пластиналар мен үлпектерден жасалған, өткір бұрышы кесілген, қалақ жүзінің жазықтығына перпендикуляр кесу жиегін құрайтын көптеген азу тістер бар.
Азу тістердің көптігі сүйектің өсіп келе жатқан рөлін көрсетеді. Бұл материалдан шақпақ тасты жүзі және сүйек сабы бар композициялық құралдар, әртүрлі бұрғылар, тескіштер, жануар терісін өңдеуге арналған қырғыштар, сүйектен найза ұштары мен жебелер, гарпундар мен найзалар жасалды. Сүйек инелер пайда болды. Адам аң терісінен және теріден киім тігуді үйренді.
Аңшылық бұрынғыдай шаруашылықта жетекші рөл атқара берді. Бірақ аң аулау құралдарының әртүрлілігі, аңшылықтың жаңа әдістері (отпен айдау, аң аулау, болалар, мүйіздермен аң аулау) шаруашылық қызметтің бұл түрін өнімді етті. Ыңғайлы жерлерде қарабайыр адамдар гарпундардың, үшкір қысқа сүйек таяқшалар түріндегі қарабайыр ілгектердің көмегімен балық аулады.
Бұрынғыдай адам әртүрлі өсімдік тағамдарын: жабайы жаңғақтарды, жидектерді, жабайы сәбізді, қымыздықты, пиязды және кейбір өсімдіктердің түйнектерін жинаумен айналысты.
Кейінгі палеолитте, әсіресе оның бірінші жартысында климаттың салқындауымен сипатталатын адам қоныстары шағын төбелердің басында жақсы жабдықталған қоныстар болды. Бұған тұрғын үйлердің тірек бағаналарынан көптеген шұңқыр табылуы және оның іздері дәлел.
Кейінгі палеолит адамының материалдық мәдениеті жер шарының әртүрлі аймақтарында әр уақытта қалыптасып, оның тарихи даму жолдары бірдей болған жоқ. Негізінен тас құралдарды өңдеу техникасымен ерекшеленетін екі үлкен аумақ болғаны анық. Еуропа мен Кіші Азияда ерте дәуір адамы призматикалық ядроны өңдеудің жаңа технологиясын өте ерте игерді. Қазақстан мен Орталық Азияның іргелес аймақтарында, Африка мен Орталық Азияда ұзақ уақыт бойы ескі Леваллуа тас жару әдісі басым болды. Тек соңғы палеолиттің ақырғы кезеңдерінде (яғни мезолитке жақын) мұнда жаңа призмалық техникаға көшу жүзеге асты.
Автотұрақтар мен жеке олжалар. Қазақстан аумағында соңғы палеолиттің толық зерттелген орындары аз. Кейінгі палеолиттік пішіндермен қатар, тұтас ұзынша тастардан жасалған архаикалық кескіш құралдар, дөңес немесе сопақ жұмыс қыры бар массивті бүйір қырғыштар, дискі тәрізді өзектерден ойылған үшбұрышты қалақшалар әлі де жетекші орын алады.
Тас өңдеудің ежелгі қазақ-орталық азиялық әдістерін соңғы палеолитте Алтай мен Сібір тұрғындары кеңінен пайдаланған.
Солтүстік Балқаш аймағының кейінгі палеолит ошақтарының жоғарғы шекарасы қазіргі антропогеннің немесе геологиялық голоценнің басына жатады. Дәл осы уақытта құрғақ климаттың басталуына байланысты ірі сүтқоректілерді аулайтын аңшылар тайпасы кеуіп қалған шалғынды алқаптарды тастап, мамонттар мен бизондардың артынан солтүстікке, жақсы ылғалданған аймақтарға көшуге мәжбүр болды. Тұранда, Түлкүлі және Семізбұғы тауларының маңында олар көптеген тас жәдігерлерді қалдырды: сына тәрізді өзектер, массивті дискі тәрізді үлпектерде қырғыш өзектер және пышақ тәрізді жүздер, орта типті қашаулар.
Қарабас елді мекенінде (Қарағанды қаласының оңтүстік-батысында) 172 порфирит артефакті жиналды. Олардың ішінде ірі үлпек, екі диск тәрізді өзек, қабыршақтардың ажырау іздері бар алты түйін, үш ірі қалақ, кескіш құралдар, жебе ұшының сынығы бар.
Үшінші учаске Орталық Қазақстанның шығыс бөлігінде (Екібастұз қаласының оңтүстігінде) солтүстіктен көлді жауып жатқан төбенің оңтүстік шлейфінде орналасқан. Мұнда мыңнан аса яшма бұйымдары жиналған. Олардың ішінде диск тәрізді көп платформалы конустық өзектер, кең үлпектер, қалақтар, қырғыштар, таяқша тәрізді құралдар, қырғыштар, пирстер, жапырақ тәрізді жебелердің сынықтары бар.
Шығыс Қазақстан ескерткіштерінің ішінде ең көрнектісі үш нысан бар. Біріншісі өзеннің сағасына жақын шағын әктас үңгірінің кіреберісінде орналасқан Бұқтырма. Батысқа қарай кіретін үңгір жалпы кең және биік шатырмен біріктірілген екі гроттан тұрды. Мәдени қабаттағы үш жыл бойы жүргізілген қазба жұмыстары ошақтың қалдықтарын, еңбек құралдарын, жабайы жануарлардың сүйегін табуға мүмкіндік берді. Нысан қызметін атқарған жануарлар.
Бұқтырма үңгіріндегі кейінгі палеолит адамының аңшылығы плейстоцен мен қазіргі фаунаның қызықты қоспасын құрады. Табылған заттар - мамонт пен жүнді бизонның сүйектері, арқар, бұғы, үңгір гиенасы, қоңыр аю, құлан, қасқыр, түйе, елік, т.б.
Коллекцияда қалақшаларда жасалған қырғыштар, бірі дөңгелек ретушпен тегіс дискіде жасалған, шеттері ретуштелген және дөңгелек ұшы бар пышақ тәрізді массивті қалақ, миниатюралық пирамидалық өзек, призматикалық өзектен алынған қалақтар, порфириттен жасалған ұсақтағыш бар. Екі шетінде қиыршық тастар. Олармен бірге қиыршық тас кесетін құрал, ретушсыз кең үлпекте жасалған қырғыш табылды.
Ертістің оң жағалауынан табылған екінші орын Новоникольскаядағы тас құралдар 0,9-1 м тереңдікте жатыр. Барлық артефакті кешені Қазақстандағы кейінгі палеолит мәдениетіне тән. Массивті қабыршақтан жасалған жұмыс қыры дөңес үшбұрышты пішінді бүйір қырғыш, ретуштелген үшкір ұшты құрал, олардан призмалық өзектер мен қалақшалар, ең соңында тұтас малтатастан жасалған массивті кесу құралы бар.
Үшінші елді мекен Шульбинка ауылынан шығысқа қарай 3 шақырым жерде орналасқан. Семей облысы Новошульба ауданы Ескі Шульба. Тастан жасалған бұйымдар мен шағын ошақтардың болуы мұнда ежелгі аңшылардың ұзақ уақыт мекендегенін көрсетеді. Тас бұйымдары үш жерден табылды. Бірақ олардың ең көп саны үшіншісінде - бес мыңнан аса. Тас бұйымдарының коллекциясында конус тәрізді, сына тәрізді, призмалық өзектер кездеседі: бүйір қырғыштар мен қырғыштар, ұшты нүктелер, пирсингтер және ұсақтағыштар. Қиыршық тастардан жасалған кесінділер айтарлықтай үлкен, олардың кейбіреуінің өзектері диск тәрізді және тегістелген. Үшіншісінен еденді тазалау кезінде әрқайсысының диаметрі 15 см-ден аспайтын 6 дөңгелектенген қара дақтар тіркелді. Мүмкін, бұл тұрғын үйдің шатырына тірек болған ағаш тіректер болса керек. Сонымен қатар қиыршық тастардан тұратын 2 ошақ, диаметрі 25 см-ден аспайтын 2 ошақты дақ анықталды.
Табылған заттардың горизонттарға біркелкі таралуы, еңбек құралдарының ұсақ формаларының жоғарғы горизонттарда, ал үлкендерінің төменгі горизонттарда басым болуы ежелгі адамдардың мекендейтін екі кезеңімен - палеолит және неолитпен байланысты екенін көрсетеді. 1981 - 1983 жылдары учаскені зерттеу кезінде Шульбинка учаскесінен алынған материалдардың маңызы бар. Өйткені олар Шығыс Қазақстан аумағынан келіп, екі үлкен аймақ: Орталық Азия мен Оңтүстік Қазақстан арасында аралық орынды алады. Жалпы Таулы Алтайда палеолит дәуіріндегі мәдениеттер жақсы зерттелген.
Оңтүстік Қазақстанда соңғы палеолит дәуірінің орындары салыстырмалы түрде аз. Олардың арасында үлкен қызығушылық тудыратыны - Ащысай учаскесі. Оның іздері сол жақтан табылды.
Тұрлан (Терісаққан, Шолаққорған ауылының батысы) террасасының табанында сұр массивтік әктастың іргесінде құмды саз және құм араласқан 5-6 м тастар мен малта тас қабаты бар; Сазды қабаты 10 м тереңдікте қазылған.
Жерден 7,5-7,8 м тереңдікте мәдени қабат табылды. Ол 15 алаудан тұрды. Оның айналасында жануарлардың ұсақталған сүйектері (бизон, тау қойлары, жабайы жылқылар) және әртүрлі шақпақ тастан жасалған бұйымдар болды. Ащысай учаскесіндегі қарабайыр аңшылар қалдырған құралдардың ішінде қырғыштар, үшкір ұштары, пышақ тәрізді жүздері, тескіштер бар. Призмалық және конус тәрізді өзектер мен көптеген өндіріс қалдықтары да табылды.
Сорқұл көлі ойпаты (ауылдың шығысы) екінші терраса тәріздес жиегінен екі нүктеден шақпақ тастар мен арқасы кең, жиектері тегіс емес пластиналар, призмалық және конус тәрізді өзектер мен қырғыштардан жасалған тас жәдігерлердің тағы бір жинағы табылды.
Ақырында өзеннің үшінші террасасының жағалық жартасынан кейінгі палеолит дәуірінің мәнерлі бірқатар құралы табылды. Флинт артефактілері шағын кеңістікте қиыршық тас пен қиыршық тастардың жұқа қабатында жатыр. Қабыршақтардың бірінде бірнеше алдыңғы шпалдар мен дөңгелек ретуштың ізі сақталды. Ондаған шақпақ тас артефактілердің ішінде пышақ тәрізді ұзартылған кең жүзі, өңдеу іздері де ерекшеленеді.
Жетісу аумағы соңғы уақытқа дейін Қазақстан палеолитінің археологиясында ақтаңдақ болды. Бұл, ең алдымен, аймақтың аз зерттелуіне байланысты. Ашық елді мекендерден өзен аңғарындағы I-IV Ақтоғай елді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz