Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасу кезеңдері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ПРЕЗИДЕНТТІК ҮЛГІСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Басқарудың республикалық үлгісінің тарихы мен түсінігі ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Президенттік республиканың ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасуының құқықтық алғышарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.4 Қазақстанда басқарманың президенттік үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ СТАТУСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.1 Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2 ҚР Президентінің құқықтық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.3 Президентті таңдаудың тәртібі және оны қызметтен босату ... ... ... ... ... ..45
2.4 Президент Әкімшілігі және басқа органдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҮКІМЕТІ МЕН ПРЕЗИДЕНТТІҢ ӨЗАРА ІС.ҚИМЫЛЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ПРЕЗИДЕНТТІК ҮЛГІСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Басқарудың республикалық үлгісінің тарихы мен түсінігі ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Президенттік республиканың ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасуының құқықтық алғышарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.4 Қазақстанда басқарманың президенттік үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ СТАТУСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.1 Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2 ҚР Президентінің құқықтық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.3 Президентті таңдаудың тәртібі және оны қызметтен босату ... ... ... ... ... ..45
2.4 Президент Әкімшілігі және басқа органдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҮКІМЕТІ МЕН ПРЕЗИДЕНТТІҢ ӨЗАРА ІС.ҚИМЫЛЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
КІРІСПЕ
Мемлекеттік биліктің институттарын қалыптастырудың негізгі міндеті жүйе ретінде қоғамның даму деңгейі мен саяси, әлеуметтік және экономикалық жағдайына сәйкес оның саяси және құқықтық рәсімдеуін таңдау болып табылады. Мұндай таңдау мемлекетті қалыптастыруда саяси және құқықтық негізін және мемлекет пен қоғамның өзара іс-қимылының сипаттамасын анықтайды. Ғылыми талдауда объективті қажетілік берілген мәселемен, сонымен қатар Қазақстанға қатысты ауыспалы қоғамды басқару үлгісінің саяси және құқықтық табиғатын зерттеуде көрінеді. Бұл Қазақстандық қоғамды басқарудың қазіргі заманғы және демократиялық үлгіні таңдаудағы бірінші тәжірибесі жөнінде сөз болып отырғаны анық. Бір жағынан, Қазақстан мемлекеті тәуелсіздік алғаннан кейін басталған кезеңде саяси реформаның негізгі мақсаттарының бірі – ауыспалы кезеңдегі қоғамның қажеттілігін толық жүзеге асыру үшін, мемлекеттік билікті ұйымдастырудың әдістерінің өзгеруі болды [1, б 7].
Біздің көзқарасымыз бойынша, таңдау мәселесін ғылыми-теориялық дәлелдеу, Қазақстанда президенттік институттың қалыптасуы мен дамуы және мемлекеттік «құрылыстың» қиын процессінің стратегиялық концепциясын, басқарудың берілген үлгісін таңдауды жүзеге асырғандағы жөнінде, саяси және конституциялық табиғатының ерекшеліктерін, барлық заңдылықтарды шығару жоспарын Қазақстандық ғалымдар әлі аяғына дейін әзірлеген жоқ.
Қазақстан Республикасының президенті – мемлекет басшысы, мемлекеттік биліктің және халық бірлігінің кепілі, тұрақты Конституция- азаматтардың бостандығы мен құқығы [2,б 8].
Негізгі өзгерудің шешуші факторы президенттік институт республикасында Қазақстан мемлекетінің барлық қалыптасу процесі табысты іс-әрекет болып табылады. Осыған байланысты басқарудың президенттік үлгісінің Қазақстандық нұсқасы, шетел мемлекетінің Конституциясының тәжірибесі есебімен қалыптасқан процесс, біздің елдің ұлттық дәстүрі актуалды болып отыр.
Осыған байланысты кәсіби Парламенттің өкілеттігінің кеңеюін, Үкіметтің көтерілу деңгейін, жергілікті биліктің жауапкершілігі мен әсерлігі, қоғамдық институттар, соттың шын тәуелсіздігін қамтамасыз ету, баспасөзді ынталандырған, азаматтардың бостандығы мен құқықтық кепілдігі ретінде Президенттің ерекше рөлін белгілеу қажет.
Зерттеудің актуалдылығы ҚР-да басқарудың президенттік үлгісінің қалыптасуы және конституциялық статустың мағынасы мемлекеттің басшысы ретінде дипломдық жұмыстың берілген тақырыбын таңдауды алдын ала анықтады.
Мәселені зерделеудің дәрежесі. Теориялық және методоголиялық құндылықтың қарастырылатын тақырыбын мағыналау және әзірлеу үшін Қазақстандық және Ресейлік ірі политологтар мен заңгерлер көрсетеді – Абдулпаттаева С.И., Аверьянова В.Б., Ахметова М.М., Баймаханова М.Т.,
Мемлекеттік биліктің институттарын қалыптастырудың негізгі міндеті жүйе ретінде қоғамның даму деңгейі мен саяси, әлеуметтік және экономикалық жағдайына сәйкес оның саяси және құқықтық рәсімдеуін таңдау болып табылады. Мұндай таңдау мемлекетті қалыптастыруда саяси және құқықтық негізін және мемлекет пен қоғамның өзара іс-қимылының сипаттамасын анықтайды. Ғылыми талдауда объективті қажетілік берілген мәселемен, сонымен қатар Қазақстанға қатысты ауыспалы қоғамды басқару үлгісінің саяси және құқықтық табиғатын зерттеуде көрінеді. Бұл Қазақстандық қоғамды басқарудың қазіргі заманғы және демократиялық үлгіні таңдаудағы бірінші тәжірибесі жөнінде сөз болып отырғаны анық. Бір жағынан, Қазақстан мемлекеті тәуелсіздік алғаннан кейін басталған кезеңде саяси реформаның негізгі мақсаттарының бірі – ауыспалы кезеңдегі қоғамның қажеттілігін толық жүзеге асыру үшін, мемлекеттік билікті ұйымдастырудың әдістерінің өзгеруі болды [1, б 7].
Біздің көзқарасымыз бойынша, таңдау мәселесін ғылыми-теориялық дәлелдеу, Қазақстанда президенттік институттың қалыптасуы мен дамуы және мемлекеттік «құрылыстың» қиын процессінің стратегиялық концепциясын, басқарудың берілген үлгісін таңдауды жүзеге асырғандағы жөнінде, саяси және конституциялық табиғатының ерекшеліктерін, барлық заңдылықтарды шығару жоспарын Қазақстандық ғалымдар әлі аяғына дейін әзірлеген жоқ.
Қазақстан Республикасының президенті – мемлекет басшысы, мемлекеттік биліктің және халық бірлігінің кепілі, тұрақты Конституция- азаматтардың бостандығы мен құқығы [2,б 8].
Негізгі өзгерудің шешуші факторы президенттік институт республикасында Қазақстан мемлекетінің барлық қалыптасу процесі табысты іс-әрекет болып табылады. Осыған байланысты басқарудың президенттік үлгісінің Қазақстандық нұсқасы, шетел мемлекетінің Конституциясының тәжірибесі есебімен қалыптасқан процесс, біздің елдің ұлттық дәстүрі актуалды болып отыр.
Осыған байланысты кәсіби Парламенттің өкілеттігінің кеңеюін, Үкіметтің көтерілу деңгейін, жергілікті биліктің жауапкершілігі мен әсерлігі, қоғамдық институттар, соттың шын тәуелсіздігін қамтамасыз ету, баспасөзді ынталандырған, азаматтардың бостандығы мен құқықтық кепілдігі ретінде Президенттің ерекше рөлін белгілеу қажет.
Зерттеудің актуалдылығы ҚР-да басқарудың президенттік үлгісінің қалыптасуы және конституциялық статустың мағынасы мемлекеттің басшысы ретінде дипломдық жұмыстың берілген тақырыбын таңдауды алдын ала анықтады.
Мәселені зерделеудің дәрежесі. Теориялық және методоголиялық құндылықтың қарастырылатын тақырыбын мағыналау және әзірлеу үшін Қазақстандық және Ресейлік ірі политологтар мен заңгерлер көрсетеді – Абдулпаттаева С.И., Аверьянова В.Б., Ахметова М.М., Баймаханова М.Т.,
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Малиновский В. Егеменді Қазақстан мемлекетінің басшысы. Алматы, 1998 С.7,13
2 Ким В.А., Ким Г.В. Казақстан Республикасының конституциялық реті. Аламты, 1998. С.8.
3 Сапарғалиев Г. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы. Алматы, 1998. С. 141-142.
4 Зивс С.Л. Құқықтың көздері. – М.: Ғылым, 1981. 19-23 б
5 Кувалдин В.Б. демократиялық транзит үлгісі ретінде президенттік және парламенттік республика.// Вестник МГУ. Әлеуметтік-саси зерттеулер, 2000, № 6
6 Решетников Ф.М. әлем елдерінің құқықтық жүйесі. – М., 1993, 85б.
7 Мемлекет теориясы мен құқық: ЖОО арнағаг кітап. – ред. Проф.В.М. Корельский и проф. В.Д. Перевалов. – М.: «Норма-ИНФРА-М» басылымы, 2000, 215 б.
8 Платон. 3-том. М. 1971. Т.3.4.1. 89-454 б.
9 Әлемдік философия антологиясы. М.1969. Т.!.Ч. 1, 519б.
10 Аль-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактат. Алма-Ата, 1973. 341-342 б.
11 Макаивелла Н. Патшалық. М. 1999 656 б.
12 Қазақстандық шындық. 2000.30 августа. Ю.Соловьев В.С. М.1996 ,337б.
13 Нерсесянц В.С. Құқық философиясы. М. 1997. 337, 349б.
13Нерсесянц В.С. Құқық философиясы. М. 1997. 337, 349б.
14 Назарбаев Д.Н. Тәуелсіз мемлекеттер достастығының саяси жүйесінің демократизациясы. Алматы. 1997. 146б.
15 Титова Т . Қазақстан Республикасының президент заңға сүйінген статус эволюциясы
16 Джунусова Ж. Республика Қазақстан: Президент. Демократия институттары. Алматы. 1996. с .65
17 Кан Г . . Қазақстан тарихы . Алматы .2000. С .193-195
18 Қазақстан: мемлекеттік кезеңдері. Конституциялық актілер. Алматы.1997. С.392-393
19 Аль-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактат. Алма-Ата, 1973. 341-342 б.
20 Алиев А.Ф. Президенттік республикадағы президент (АҚШ мысалында) М., 1999
21 Асанова Г.К. Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы.-
Қарағанда, 2002.
22 Баишев Ж. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы: Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы: Жет1 жаргы, 2001.
23 Баймаханов М.Т. Вайсберг Л.М. Котов А.К. Қазақстан Республикасының егемендігінің қалыптасуы - Алматы: ҚР мемлекет және құқық институты РК, 1994.
24 Булгакова Д.А. . Мемлекет және құқық теориясы: Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы: Данекер, 2002
25 Вишняков В.Г. Елдің конституциялары - ТМД мүшелері: мемлекеттік биліктің жүйесі және жергілікті өзіндікбасқару// Мемлекет және құқық теориясы 1994 №5
26 Гаман О.В. Саяси көшбасшы ретіндегі президенттік //Саяси-әкімшілік басқару. М., 2004
1 Малиновский В. Егеменді Қазақстан мемлекетінің басшысы. Алматы, 1998 С.7,13
2 Ким В.А., Ким Г.В. Казақстан Республикасының конституциялық реті. Аламты, 1998. С.8.
3 Сапарғалиев Г. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы. Алматы, 1998. С. 141-142.
4 Зивс С.Л. Құқықтың көздері. – М.: Ғылым, 1981. 19-23 б
5 Кувалдин В.Б. демократиялық транзит үлгісі ретінде президенттік және парламенттік республика.// Вестник МГУ. Әлеуметтік-саси зерттеулер, 2000, № 6
6 Решетников Ф.М. әлем елдерінің құқықтық жүйесі. – М., 1993, 85б.
7 Мемлекет теориясы мен құқық: ЖОО арнағаг кітап. – ред. Проф.В.М. Корельский и проф. В.Д. Перевалов. – М.: «Норма-ИНФРА-М» басылымы, 2000, 215 б.
8 Платон. 3-том. М. 1971. Т.3.4.1. 89-454 б.
9 Әлемдік философия антологиясы. М.1969. Т.!.Ч. 1, 519б.
10 Аль-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактат. Алма-Ата, 1973. 341-342 б.
11 Макаивелла Н. Патшалық. М. 1999 656 б.
12 Қазақстандық шындық. 2000.30 августа. Ю.Соловьев В.С. М.1996 ,337б.
13 Нерсесянц В.С. Құқық философиясы. М. 1997. 337, 349б.
13Нерсесянц В.С. Құқық философиясы. М. 1997. 337, 349б.
14 Назарбаев Д.Н. Тәуелсіз мемлекеттер достастығының саяси жүйесінің демократизациясы. Алматы. 1997. 146б.
15 Титова Т . Қазақстан Республикасының президент заңға сүйінген статус эволюциясы
16 Джунусова Ж. Республика Қазақстан: Президент. Демократия институттары. Алматы. 1996. с .65
17 Кан Г . . Қазақстан тарихы . Алматы .2000. С .193-195
18 Қазақстан: мемлекеттік кезеңдері. Конституциялық актілер. Алматы.1997. С.392-393
19 Аль-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактат. Алма-Ата, 1973. 341-342 б.
20 Алиев А.Ф. Президенттік республикадағы президент (АҚШ мысалында) М., 1999
21 Асанова Г.К. Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы.-
Қарағанда, 2002.
22 Баишев Ж. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы: Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы: Жет1 жаргы, 2001.
23 Баймаханов М.Т. Вайсберг Л.М. Котов А.К. Қазақстан Республикасының егемендігінің қалыптасуы - Алматы: ҚР мемлекет және құқық институты РК, 1994.
24 Булгакова Д.А. . Мемлекет және құқық теориясы: Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы: Данекер, 2002
25 Вишняков В.Г. Елдің конституциялары - ТМД мүшелері: мемлекеттік биліктің жүйесі және жергілікті өзіндікбасқару// Мемлекет және құқық теориясы 1994 №5
26 Гаман О.В. Саяси көшбасшы ретіндегі президенттік //Саяси-әкімшілік басқару. М., 2004
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ПРЕЗИДЕНТТІК ҮЛГІСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІСІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .9
1.1 Басқарудың республикалық үлгісінің тарихы мен
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Президенттік республиканың
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасуының
құқықтық
алғышарты ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .15
1.4 Қазақстанда басқарманың президенттік
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 19
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
СТАТУСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.1 Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 ҚР Президентінің құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.3 Президентті таңдаудың тәртібі және оны қызметтен
босату ... ... ... ... ... ..45
2.4 Президент Әкімшілігі және басқа
органдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...47
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҮКІМЕТІ МЕН ПРЕЗИДЕНТТІҢ ӨЗАРА ІС-ҚИМЫЛЫНЫҢ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 67
КІРІСПЕ
Мемлекеттік биліктің институттарын қалыптастырудың негізгі міндеті
жүйе ретінде қоғамның даму деңгейі мен саяси, әлеуметтік және экономикалық
жағдайына сәйкес оның саяси және құқықтық рәсімдеуін таңдау болып табылады.
Мұндай таңдау мемлекетті қалыптастыруда саяси және құқықтық негізін және
мемлекет пен қоғамның өзара іс-қимылының сипаттамасын анықтайды. Ғылыми
талдауда объективті қажетілік берілген мәселемен, сонымен қатар Қазақстанға
қатысты ауыспалы қоғамды басқару үлгісінің саяси және құқықтық табиғатын
зерттеуде көрінеді. Бұл Қазақстандық қоғамды басқарудың қазіргі заманғы
және демократиялық үлгіні таңдаудағы бірінші тәжірибесі жөнінде сөз болып
отырғаны анық. Бір жағынан, Қазақстан мемлекеті тәуелсіздік алғаннан кейін
басталған кезеңде саяси реформаның негізгі мақсаттарының бірі – ауыспалы
кезеңдегі қоғамның қажеттілігін толық жүзеге асыру үшін, мемлекеттік
билікті ұйымдастырудың әдістерінің өзгеруі болды [1, б 7].
Біздің көзқарасымыз бойынша, таңдау мәселесін ғылыми-теориялық
дәлелдеу, Қазақстанда президенттік институттың қалыптасуы мен дамуы және
мемлекеттік құрылыстың қиын процессінің стратегиялық концепциясын,
басқарудың берілген үлгісін таңдауды жүзеге асырғандағы жөнінде, саяси және
конституциялық табиғатының ерекшеліктерін, барлық заңдылықтарды шығару
жоспарын Қазақстандық ғалымдар әлі аяғына дейін әзірлеген жоқ.
Қазақстан Республикасының президенті – мемлекет басшысы, мемлекеттік
биліктің және халық бірлігінің кепілі, тұрақты Конституция- азаматтардың
бостандығы мен құқығы [2,б 8].
Негізгі өзгерудің шешуші факторы президенттік институт
республикасында Қазақстан мемлекетінің барлық қалыптасу процесі табысты іс-
әрекет болып табылады. Осыған байланысты басқарудың президенттік үлгісінің
Қазақстандық нұсқасы, шетел мемлекетінің Конституциясының тәжірибесі
есебімен қалыптасқан процесс, біздің елдің ұлттық дәстүрі актуалды болып
отыр.
Осыған байланысты кәсіби Парламенттің өкілеттігінің кеңеюін,
Үкіметтің көтерілу деңгейін, жергілікті биліктің жауапкершілігі мен
әсерлігі, қоғамдық институттар, соттың шын тәуелсіздігін қамтамасыз ету,
баспасөзді ынталандырған, азаматтардың бостандығы мен құқықтық кепілдігі
ретінде Президенттің ерекше рөлін белгілеу қажет.
Зерттеудің актуалдылығы ҚР-да басқарудың президенттік үлгісінің
қалыптасуы және конституциялық статустың мағынасы мемлекеттің басшысы
ретінде дипломдық жұмыстың берілген тақырыбын таңдауды алдын ала анықтады.
Мәселені зерделеудің дәрежесі. Теориялық және методоголиялық
құндылықтың қарастырылатын тақырыбын мағыналау және әзірлеу үшін
Қазақстандық және Ресейлік ірі политологтар мен заңгерлер көрсетеді –
Абдулпаттаева С.И., Аверьянова В.Б., Ахметова М.М., Баймаханова М.Т.,
Барнашева А.М., Бачилло И.Л., Бурханова К.Н., Джунусова М.С., Ефимова В.И.,
Зиманова С.З., Ишмухаме-дова А.Ш., Кузнецова Е.А., Кузнецова И.Н.,
Надеждина Б.Б., Нарматова С.З., Нерсесянца В.С., Нурпеисова Е.К.,
Сабикенова С., Садыкова Т.С., Сапаргалиева Г.С., Сарсенбаева Т.С., Сартаева
С.С., Сахарова Н.А., Урьянса Ю.П., Четвернина В.А., Чиркина В.Е., Шайкенова
Н.А., Шевцова В.С., Энтина Л.М. және басқалар. Осы феноменді зерттейтін
политологтар үшін, Қазақстандық ғалымдар жиі мемлекеттік құрылғы нұсқасын
және Қазақстанда басқарудың құрылған үлгісін салыстыратын, Франциядағы
мемлекеттік билік жүйесі және Бесінші Франциялық Республиканың қалыптасуы
туралы Ф.Ардананың еңбектерін де қарастырады [3, б 141-142].
Қазақстан Республикасында басқарудың президенттік үлгісінің дамуы
және қалыптасу табиғатын зерттеу контекстінде мемлекет егемендігін
алғандағы мәселелерді ашу және әзірлеу, бұл сұрақ әрқашан мемлекеттік
құрылыс сұрақтарымен өзара тығыз байланысты.
Өзін нақты мемлекетке ауыстырған СОКП шексіз өкілетті СССР сияқты
үлкен мемлекеттердің сыртқы және ішкі қызметтерінің барлық сипаттамаларын
анықтады, ол мақсатына және қатаң өз шарттарын күштеп таңу орталығының
міндетін өзіне тәуелді етті. Қоғамдық өмірдің барлық сферасында таралған
бұл өкілеттілік қазақ ССР мемлекетінің егемендігі басқа одақтық республика
сияқты тең, кеңестік кезеңінде шынында үстірт болғандығын көрсетеді және
дәлелдейді. Қазақстандық зерттеушілер қалай әділетті белгілейді:
...Республика ішкі саяси өмірде ешқандай құқық болған жоқ, толығымен СССР-
ға тәуелді болды. Ол өзінің байлығын, экономикалық ресурстарын қолдануына
құқығы болмады – барлық құқық экономиканы басқару бойынша СССР жүргізуде
қолданылды. Берілген мәселені талдауда осындай тұжырымдаманы белгілі
Қазақстандық заңгер Сапарғалиев Г.С. шығарды: ...Қазақ ССР егемендігі тек
әлеуетті жағдайында ғана болды. Біртұтас мемлекет деп мойындаған болашақта
СССР одағы құрамында болатын Қазақ ССР барлық белгілері мен егемендік
құрылымы бар болса да, ерікті тәуелсіз болған жоқ [4, б 25].
Қазақстан Республикасының экономикалық, саяси және құқықтық сферада
жүзеге асатын кардиналдық реформалар қоғамның демократиясы өзінің
қажеттілігін Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігінің қалыптасуының
нақты концепциясына терең үңілуге шарт қойды. Осыған байланысты, қазіргі
кезде ғылымда объективті қажеттілік бар және алғышарттар пайда болды және
басқарудың президенттік үлгісі және оның даму тенденциясы мен перспективті
анықтаумен Қазақстан Респуликасының қалыптасу мәселесін толық талдау
мүмкін.
Тұғырлы нормативті-құқықтық құжат ретінде Республиканың
Конституциясын зерделеу мәселесінің жалпы комплекстік зерттеуді болжайды.
Қазіргі заманғы ғылымда, Қазақстандық және шет елдік ғалымдардың
еңбектерінде және тәжірибелерінде негізгі және берілген тақырыптың актуалды
сұрақтары кең және мағыналы бейнеленген. Бұл байланыста, бірінші кезекте,
Қазақстан Республикасының Конституциясы және конституциялық процестің өзі
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың зерттеуі болып
табылады және құқықтық және соттық реформалы, әлеуметтік-экономикалық
елдерде жүргізілетін, теориялық үңілуге арналған көпшілік баяндамалары мен
ғылыми ізденуде орталық орынды иеленеді. Президент Н.Ә. Назарбаевтың
еңбегінде елдің 1993 жылығы негізгі заңына, 1995 жылғы елдің
конституциясына және Қазақстан Республикасында барлық нормативті-құқықтық
базаны іске асыру негізінде келешекте дамитын әлеуметтік және экономикалық
реформалардың ісіне қызмет ететін қабылдауға және әзірлеуге терең талдау
мен түпкілікті мінездеме береді. Өз уақытында президенттік институтты
қалыптастыру сұрақтарын әзірлеуде политологтар мен құқықтанушылардың
кезекті зерттеулері үшін теориялық, методологиялық және әдістемені
анықтайтын жұмыстары үлкен үлес қосты: Ахметов М.М. – Қазақстан
Республикасында басқарудың президенттік үлгісінің қалыптасу ерекшеліктері.
Теория және тәжірибе мәселелері (Алматы, 2000), Видова О. – Нұрсұлтан
Назарбаев. Адамның портреті және саясат (Алматы, 1998), Жүнісова Ж.Х. –
Қазақстан Республикасының Президенті. Демократизация институттары
(Алматы, 1996), Жигалов К.В. және Сұлтанов Б.К. – Қазақстан
Республикасының Бірінші Президенті Нұрсұлтан Назарбаев. Қызмет тарихы
(Алматы, 1993), Котова А.К. – Егеменді Қазақстан: Азамат, Нәсіл, Халық
(Алматы, 1997), Малиновский В.А. Егеменді Қазақстан мемлекетінің басшысы
(Алматы, 1998), Назарбаева Д.Н. – Демократизация тәуелсіз мемлекеттер
достастығының саяси жүйесі (Алматы, 1997), Нұрпеисова Е.К. және Котова
А.К. – Қазақстан мемлекеті: хандық биліктен президенттік республикаға
дейін (Алматы, 1995), Петрова В.Ф. – Тоталитарлық әлемнен кейінгі
демократизация: тарих және қазіргі заман (Алматы, 1999) және басқалар.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында президент
институттарының дамуы және қалыптасуына бағытталған, мемлекеттік саясатты
теориялық және методологиялық талдау, мәселені анықтау, қойылған
қабылдаулар, Қазақстанда президент институтының қалыптасуы мен дамуы, елде
президент институтының қалыптасу процесінде туындаған мәселені шешу
жолдарын көрсету болып табылады. Зерттелетін тақырып көптеген маңызды және
өзара байланысты аспектілерге ие.
Мақсатқа сәйкес берілген дипломдық жұмыстың міндеті анықталды:
- басқарудың президенттік үлгісінің дамуы және қалыптасудың теориялық
аспектілерін зерделеу, оны ауыспалы қоғам жағдайы сияқты Қазақстан
Республикасында оны ұйымдастыру және жүзеге асыру;
- Нормативті көздерді зерделеу: 1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциясы (ІІІ бөлім), 26.12.1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциясының заңы, Қазақстан Республикасының Президенті туралы
(6.05.1999ж.), 20.07.2000 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциялық
заңы, Қазақстан Республикасының Бірінші Президенті және басқалар;
- елдің қоғамдық-саяси және әлеуметі-экономикалық тұрақтылығы мен
қайта ұйымдастырудың қажеттілігіне толық жауап беруші ретінде Қазақстанда
басқарудың президенттік үлгісінің конституциялық нұсқасын таңдауды
негіздеу.
- мемлекет басшысының конституциялық статусын анықтау: негізгі
элементтер;
- Қазақстан Республикасының Президентін сайлаудағы сұрақтар және
оның қызметіне енуі: сайлау қорытындыларын анықтау; Қазақстан
Республикасының Президентінің анты;
- Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттілігінің уақытын
ұзарту сұрақтарын зерделеу, Қазақстан Республикасының Президенті қызметінен
босату, Қазақстан Республикасы Президентінің жауапкершілігі және
мемлекеттік сатқын жасаған кезде қызметтен босатуды шешу, Қазақстан
Республикасының Президентінің өкілеттілігінің ауысуы.
Қазақстан Республикасы президентінің Конституциялығының өкілеттілігін
қарастыру: заңнамалық аумағында; заңнамалық процеске қатысу; заңнамаларды
халықтандыру және жазылу; Қазақстан Республикасы Президентінің құқық
шығармашылық қызметі. Қазақстан Республикасы Президентімен заңнамаларды
шығару, сонымен қатар конституциялық немесе қарапайым заңдар мен нұсқаулық
күші бар жарлықтар: олардың заңдық жарлықтар: олардың заңдық сипаттамалары;
орындаушы билік сферасында: Қазақстан Республикасы Басқармасының және басқа
мемлекеттік басқарудың орталық органдарын ұйымдастырда, сонымен қатар
олардың қызметін бақылау, ерекше статуспен мемлекеттік органдарды іске
асыратын ұйымдар және басқалар; ішкі саяси қызметті басқару: ішкі саясаттың
негізгі бағытын анықтау, республиканың дипломатиялық басқарманың
басшыларының тағайындалуы мен сын-пікірі, республикалық халықаралық келісім
шарттарға қол қою мен сөйлесуді жүргізу; Қазақстан Республикасы Қарулы
күштерді Жоғарғы басты басқарушысы ретінде республиканың қауіпсіздігі мен
қорғау, қарулы күштерді жоғарғы басқарушыны тағайындау, ерекше жағдайды
енгізу, сонымен қатар әскери жағдай, бөлек немесе жалпы жұмылдыруды
хабарландыру; азаматтық, қызметтік тұлға және мемлекеттік қызметшілердің
құқықтық жағдайының сұрақтары бойынша; республиканың мемлекеттік құрмет
белгілерімен марапаттау, құрметтік және басқа атақ пен жақсы шендерді беру,
азаматты қабылдау рақымшылық және басқалар.
Қазақстан Республикасы Президентінің қызметін қамтамасыз ету
сұрақтарын зерделеу. Қазақстан Республикасы Президентінің әкімшілігінің
жалпы және жеке заңдылықтар, сонымен қатар басқарудың президенттік үлгісін
таңдаудың ерекшеліктері және Қазақстан Республикасы мысалында, Кеңестік
мемлекеттен кейінгі президенттік институттарды белгілеу, сонымен қатар
әзірлеуді кең қолдану үшін ғылыми және тәжірибелік ұсынымды дайындау және
Қазақстанның жаңа мемлекеттік құрылысы бойынша саяси ойлардың жетістігі,
қоғамдық ауыспалы түрде саяси құрылыстың жаңа үлгісін ендіру стратегиясы
мен тактикасы.
Зерттеудің пәні– мемлекеттік саясатты жүзеге асыру процесі мен
кезеңдері, Қазақстанда президенттік институттың қалыптасуы мен дамуы болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі шынайы процестермен
зерттелетін құбылыстың заңды байланыстарын бақылау негізінде диалектикалық
әдіс болып табылады. Жұмыста қолданылған тарихи-эволюциялық әдісі қоғамдық
құбылыстың даму эволюциясын бақылауға мүмкіндік береді. Методологиялық база
ретінде Қазақстандық политологтар, құқықтанушылар және философтардың
теориялық және методологиялық зерттеулері, сонымен қатар алыс шет елдік,
тәуелсіз мемлекеттер Достастығы елдерінің ғалымдарының еңбектері
қолданылды.
Зерттеу тақырыбын ашу үшін және қойылған міндеттерді шешуде зерттеу
әдістерінің кешені қолданылған: институционалды, жүйелі тарихи,
салыстырмалы және жинақтамалы талдау, Президент Әкімшілігімен және
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетімен шығарылған және әзірленген
нұсқаулар мен өкімдер.
Дипломдық жұмыстың түпнұсқалық негізі алғашқы түпнұсқалар мен
нормативті актілеріне негізделеді – 1978 жылғы Қазақ ССР Конституциясы,
1993 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясы, 1995 жылғы Қазақстан
Республикасы Конституциясы, Қазақстан Республикасы заңдары, қарапайым
немесе конституциялық заңдық күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің
жарғылықтары.
Зерттеудің мәселесі Қазақстан Республикасында президент
институттарының қалыптасуы және дамуы кейбір мәселелі сұрақтарды ашқан
Қазақстандық заңгерлер, философтар, тарихшылар және политологтардың
жұмыстарына арналған.
Теориялық маңызына келсек аталған диплом жұмысы құқық теориясы
пәнінен, саясаттану пәнінен тақырып бойынша қосымша мәліметтер алу үшін
көмекші болары сөзсіз.
Тәжірибелік маңызы Қазақстан Республикасында президенттік
басқарудың қалыптасуы тақырыбында семинар, тәжірибелік сабақтарға
қолдануға болады деген ойдамыз.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ПРЕЗИДЕНТТІК ҮЛГІСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ
1.1 Басқарудың республикалық үлгісінің тарихы мен түсінігі
Республика (латын тілінен аударғанда respublica) – бұл жоғарғы
мемлекеттік билік таңдаулы органдарға жататын мемлекеттік басқарудың
үлгісі. Басқарудың мемлекеттік үлгісінде биліктің жоғарғы органы – алқалы,
мемлекеттік билікті жүзеге асыруда халықтың мандаттары бар. Республика үшін
міндетті түрде халық сайлайтын биліктің жоғарғы өкілетті органының
болуы.[5, б 24]
Басқарудың республикалық үлгісінің жалпы белгілері болып:
- жеке және алқалы мемлекет басшыларының болуы;
- белгілі уақытқа мемлекет басшысын және басқа мемлекеттік биліктің
жоғарғы органдарын сайлау;
- мелекеттік билікті өзінің қалауымен емес, халықтың тапсырмасымен
жүзеге асыру;
- ескерілетін заңдар жағдайында мемлекет басшысының заңдық
жауапкершілігі;
- жоғарғы мемлекеттік биліктің шешімінің міндеті.
Басқарудың республикалық үлгісі соңғы түрде Африкалық мемлекетте
жасақталды. Яғни, тарихи республика басқару үлгісі ретінде Ежелгі заманда
болған, оған Эллада, Ежелгі Рим және т.б. мысал бола алады [6,б85].
Қоғамның дамуының өлшемі бойынша ол өзгерді, жаңа ерекшеліктерге ие болды,
көбіне демократиялық мазмұнға толды.
Бірақ-та сол кезде демократияның институттары әлі дамымаған еді, ал
құлдық қатынас және онымен байланысты ғылыми ұсыныстар мен білім гуманизм
және онымен байланысты қазіргі заманғы демократиялық мемлекеттің
қағидаларымен байланысты гуманизм туындауы үшін алғышарттар жасаған жоқ.
Сондықтан мемлекеттің жарығы құлдық немесе феодалдық мемлекетпен байланысты
емес, Қайта құру кезеңіне сай өзгерістер болып, гуманизм ойы пайда болған,
бостандық, теңдік, ағайындылық болған мемлекеттермен байланысты. Осыған
байланысты, бірінші Европада, сосын Америкада, содан кейін барлық елдерде
басқарудың республикалық үлгі тұғырды жаулап алады және қазіргі заманғы
әлемдік өркениетте басқарудың сипатты үлгісі болып отыр[7, б 215].
Республиканың классификациясы мемлекеттік билік қандай жолмен жүзеге
асады және мемлекеттік-құқықтық қатынас субъектілерінің ішінен кім үлкен
мөлшерде өкілеттіке ие екендігімен байланысты.
Негізінен барлық авторлар республиканы екі түрге бөледі: парламенттік
және президенттік. Бірақ кейбір авторлар әділетті түрде тағы
бір классификация береді, аристократиялық және демократиялық. Біздің
заманда тек қана демократиялық республика бар.
Қазіргі заманғы республика былай бөлінеді:
- президенттік (дуалистикалық);
- парламенттік;
- аралас (жартылай президенттік).
Олар басқарманы биліктің қандай органы (президент немесе парламент)
ұйымдастырады және осы Үкімет кімнің алдында жауапкершілік алады сонымен
өзгешеленеді.
1.2 Президенттік республиканың ерекшелігі
Президенттік республиканың басты сипаты — президент қолына мемлекет
басшысы мен атқару билігінің басшысы өкілеттіктері
шоғырланады(мысалы,Аргентина,Боливи я,АҚШ,Өзбекстан).
Президенттік республиканың алғашқы тарихи әрі үлгілі түрі
АҚШ болып табылады. Бұл елде президенттік институт 1787 жылғы Конституция
негізінде енгізілген. АҚШ-тың мемлекеттік билігі тыйым салу мен қарама-
қайшылық принципі негізінде құрылған. Бұл тыйым салу мен қарама-қайшылық
принципі АҚШ конституциясының жобасын жасаушы авторлардың бірі Дж.
Мэдисонға тиесілі. Ешбір уақыт ықпалына түспеген бұл идея мемлекет басқару
ісіндегі бірден-бір сәтті қадам болды. Заң шығарушы, атқарушы және сот
биліктері біріне-бірі тәуелсіз, бірақ әрі өзара байланысты болып, әрбірі
жеке алғанда қалған екеуімен шектеліп отыратын еді. "Бірінің ниетіне екінші
бірі қарсы тұратын ниетті құруымыз кажет", — деп Мэдисон текке айтпаған [8,
б 89-454].
Міне, осы қанатты сөз әлі АҚШ саясаты мен саясаттануында альфа мен
омега (яғни басаяғы) болып отыр. Мэдисон тыйым салу мен қарама-қайшылық
жүйесіне мемлекеттарапынан қиянат етушілікті болдырмайынша тетік енгізе
білді. Сөйтіп тәуелсіз халықты өкіметтен "ажыратып" әрі өкіметтің де
төменнен жасалған қысымға қатты бағынышты болмауы жағын да қарастыратын
реттерді ойластырды. Тыйым салу мен қарама-қайшылық принципі төмендегідей 6
негізгі ережелерден тұрады:
1.Барлық штаттар тең құқыққа ие болады. Жалпы халыктық үкімет бұлардың
бірде-біреуіне арнайы жеңілдіктер бере алмайды.
2. Басқарудың үш органы жүзеге асады. Олардың бірі — заңдар шығару
үшін, екіншісі — оны орындау үшін, ал үшіншісі — құқықтық мәселелерді шешу
үшін құрылады.
3. Заң алдында барлық азаматтар тең, бай да, кедей де, әлеуметтік
дәрежесіне қарамай, өз құқықтарының заңмен қорғалуын талап ете алады.
4. Үкімет адамдардың емес, заң өкіметі болуы тиіс. Заңнан жоғары ешкім
де, ешнәрсе де жоқ. Бірде-бір өкімет қызметкерінің билікті конституция
немесе занда рұқсат етілгеннен өзге жағдайда пайдалануына болмайды.
5. Халық конституцияны өзгерте отырып, үкімет билігін өзгерте алады.
6. АҚШ аумағында АҚШ-тың конституциясы, конгресс заңдары мен келісім-
шарттары ең жоғары зандар болып табылады. Парламенттік республикада ең
алдымен мемлекеттік биліктің жоғары органдары жүйесінде парламенттің
үстемдік ету сипаты [9, б120].
Президенттік республика – бұл президент мемлекеттің басшысы болып
табылатын басқару үлгісі, өзінің қызметіне жауап беретін Үкіметті
ұйымдастырады. Президенттік республикада, ереже бойынша, Үкіметтің басшы
қағидасын президент орындағандықтан, премьер-министр қызметі болмайды.
Президенттік республикада билік өкілеттілігінің құрылымы туралы анығырақ
корсетілген. Президенттік респуликада осы құқықтың көпшілігі және
өкілеттілігі атқарушы биліктің басшысы болып табылатын, президентке
беріледі. Президенттің құқығының классикалық жиыны жоғарғы мемлекеттік
билікті ұйымдастыру бойынша, сыртқы сілтемелерді жүзеге асыру бойынша, елді
қорғау және Қарулы Күштерді басқару бойынша, азаматтықтан шығу және беру
сұрақтары бойынша құқықтар, кешірім және т.б.
Биліктің жоғарғы өкілдік органдарының құзырлығында заңдылықтардың
сұрақтары, сонымен қатар бақылаушы функциялары бар. Президенттік
республикада министрлерді Президент өзінің карауымен тағайындайды. Кейбір
елдерде, мысалға АҚШ-та, парламенттің жоғарғы палатасының келісімі қажет,
басқа президенттік республикада, мысалға Мексикада, ол қажет емес.
Президент оны қызметтен босатады (жоғарғы палатаның келісімісіз). Үкіметтің
құрамы (кабинет) парламенттің мақұлдауын қажет етпейді (төменгі палата),
сенім білдіру бойынша дауыс беру, үкімет бағдарламаларын мақұлдауы керек
емес. Үкімет алқалы орган болып табылмайды, бұл – президенттің кабинеті,
кеңесетін орган, ал министрлер – президенттің кеңесшілері, бірақ олар
өзінің аумағында мемлекеттік басқаруды жүзеге асырады. Үкімет отырысында
сұрақтарды шешуде іске аспайды немесе олар дауыс беру жолымен шешілмейді:
президенттің ойы шешуші мағынаға ие. АҚШ тарихында барлық министрлер
президенттің ұсынысына қарсы болған жағдай болыпты, бірақ ол шешім
қабылданған. Көптеген президенттік республикада премьер-министр қызметі
жоқ, президент өзі премьер-министр болып табылады. Үкімет парламент
алдында жауапты емес. Парламент үкіметті немесе министрлерді қызметтен
босата алмайды.
Президенттік республика (басқарма үлгісі ретінде), оның мысалы
бойынша АҚШ-та бірінші пайда болғандықтан дуалистік монархияға ұқсайды,
бірақ одан өзгешеліктері көп.[10, б 519]
Ең бастысы, бұл жерде билікті бөлудің қағидалары жүргізілген, ал
өзара қатынас биліктің бұтақтарының арасында ұстау мен қарсы салмақ деп
аталатын қағида базасына құрылған. Президенттік республикада президент бір
партияға, ал көпшілігі басқа парламентте болатын жағдайлар аз байқалады.
Оларға бірлесіп істеуге тура келеді, ешқандай билік конституциялық жолмен
басқасын шығарып тастай алмайды. Ұстау мен қарсы салмақ президенттік
парламенттің заңнамалық қызметін кешіктіруі мүмкін болған жағдайда
көрінеді, екі палатада жеңу үшін жоғары білікті көп дауысты қажет етеді. Өз
кезегінде парламенттің жоғарғы палатасы президенттің қызметтік тұлғаларды
тағайындауына бөгет жасауы мүмкін, сонымен қатар президенттің бекіткен
халықаралық келісім-шарттарын бекітеді (бұдан бас тартуы да мүмкін). Соттық
билік заңнамалық және орындаушы билік ретінде құқықтық тәртіпті сақтауды
қамтамасыз ете отырып, президентті, парламент пен конституциялық актілерді
бақылайды.
Аралас (жартылай президенттік) республика – бұл басқару үлгісі,
үкіметтің қатынасы бойынша парламент пен президент осы немесе басқа өлшемде
өзінің бақылауы мен жауапкершілігін бөледі [11, б 656].
Жартылай президенттік республика президенттік және парламенттік
республиканың элементтерін қосады. Президенттік республикада президенттің
мемлекеттік билік жүйесіндегі жүргізуші ролі сақталған, оның ерекше
жағдайда барлық билікті өзінің қолына алуына (Франция), министрлерді
қызметке алып және шығаруына, кейбір министрлердің қызметіне қатысу, жағдай
ретінде премьер-министр мен министрлерге тәуелсіз әрекет етуге, премьер-
министр мен минимтрлердің контрассигнатурасынсыз кейбір маңызды сұрақтар
бойыша актілер шығаруға (референдумдарды тағайындау, өкілеттілікті қолдану
және т.б.) үкіметтің отырыстарын жетекшілеуге құқығы бар. Жартылай
президенттік республикада президентте президенттік жағдайда да,
парламенттік жағдайда да жоқ өкілеттіліктер бар. Мысалға, белгілі жағдайда,
үкіметке сенімсіздікті білдірген кезде парламент оның құқығын босатады
немесе босатпайды [12, б 337].
Парламенттік республикадан президент пен премьер-министрдің орнын
бөлу қабылданған және маңыздысы – үкіметтің парламент алдында
жауапкершілігінің мүмкіндігі. Жартылай президенттік республикада
сенімсіздік білдіруі мүмкін (бетке басу революциясы). Шынында, осындай
порицания революциясын қабылдау және шығару қиын, революция жобасында
депутаттардың көптеген мөлшерде қолдары қажет етеді; егер ол өтпесе, жобаға
жазылған депутаттар сенімсіздіктің басқа революциясын шығару құқығынан
айрылады. Тәжірибеде мұндай актілер сирек және өте сирек – нәтижелі
(Францияда жетістіктің бірлік жағдайы орын алған)[13,б 337].
Латын Америкасының көптеген елдерінде керемет президенттік
республикалар бар (мұндай термин шет елдік әдебиеттерде бекітілді). Бұл
елдерде президенттің өкілеттігі АҚШ-қа қарағанда кең. Министрлерді және
басқа қызметтік тұлғаларды тағайындауда сенаттың келісімі қажет емес (АҚШ-
та шамамен 6 мың тағайындау бекітеді). Латын Америка елдерінің саясатында
үлкен рөлді дәстүрлі түрде президент жүгінетін қарулы күштер атқарады (оның
рөлі жеке әскери түпөзгеріске байланысты өсті, әскер қойды және
президенттерді орнынан алғанда). Керісінше, әдетте саяси партиялар әлсіз,
ережеге сәйкес, президенттің артынан еретін парламентің рөлі де тең [13,
б349].
60-80 жылдарда Африка және Азияның кейбір елдердінде президенттік
монократиялық мемлекеттердің (кеңестік) өзіндік үлгісі болды, бірақта
басқарудың бұл үлгісі, ереже бойынша, саяси режим тоталитарлы, яғни ең
демократиядан ең жоғары өшірілген тек қана социалистік елдерде ғана
қолданылады. Социалистік елдерде өкілетті органдар нақты қалай
аталатынына тәуелсіз – Вьетнамда Үлттық жиналыстар мен халықтық кеңестер,
Қытайда халықтық өкілдіктердің жиналысы, КНДР-де халықтық жианлыс, Кубада
халықтық биліктің ассамблеясы, ілімде бұл елдер жалпы қабылданған, яғни
бұлар – кеңестік түрдегі органдар. Мұндай үлгіні республикалар социалистік
бағдарын жариялаған көшбасшы елдер ретінде (мысалға, Гвинеяда) және
каписталистік жол бойынша дамитын мемлекеттің үлкен дәрежесінде қолданады
(Тунис, Уганда, Орталық – Африкалық Республика, содан кейін Малавия, Гвинея
және т.б. империялар). Кеңестік типаждық жоғары тұрған сатымен төменгі
тұрған сатыны таңдау, кластық құрамның тазалығын қамтамасыз ететін,
үкімет органдарын өндірістік-аумақтық ұйымдастыру белгілері сияқты, ең
алғашқы белгілерде көрінеді. Социалистік елдердің көбінде бұл белгілер
соңында СССР-да сияқты не жоғалып кетті, не Румынияда сияқты мүлдем пайда
болған жоқ. Бұл елдерде таңдаулар, ереже бойынша, құпия дауыс беруде
жалпылы, тең, түзу болып саналды және бүгінде саналады.
Кеңестік республика үшін сипатты:
1. Кеңестің үстінен қараушылық пен толық билігі немесе басқа атпен
үкімет органдары – қалған барлық мемлекеттік органдар (қатаң
орталықтандырылған прокуратурадан басқа) сәйкес деңгейдегі кеңеспен
ұйымдастырылады, олардың алдында жауапты және (немесе)оларға құрметті
(сотты да қосқанда).
2. Барлық сатының кеңестері ішінде бағынушылық және басқарушылық қатынасы
бар біркелкі жүйеге келтіреді.
3. Кеңестің депутаттары негізгі жұмысты қалдырмай өздерінің функцияларын
орындағандықтан, кеңестің сесссиясы сирек және қысқа, ал олардың
ағымдағы өкілеттілігі шешімі әдетте кезекті кеңеспен бекітілуіне
қалатын орындарда атқарушы органдармен және
орталықта ерекше салыстырмалы тар алқалы органдарда жүзеге асады.
Бірпартиялы заңдар бекітілген жағдайда партия жетекшісі өмір бойы
президент болып жарияланды. Президентке бағынышты, партия мүшелеріне
құралған парламент нақты өкілеттілігі болған жоқ. Президент өзі көптеген
шешуші мағынасы бар министрлердің министрі болды. Бұл түрдің соңғы үлгісі
1995 жылға дейін КНДР болды, қазір президенттік монократиялық республика
үлгісі жоқ, бірақта партияны басқаратын қайтыс болған президенттің және бас
хатшының ұлы қазір шешуші мемлекеттік қызметті иеленбей, мемлекеттің
басшысы болып табылады.
Берілген басқарудың үлгісі парламенттік республикаға ұқсайды, үкімет
парламенттен құралады және оның алдында заңды түрде жауапты, бірақ мұнда
биліктің ешқандай балансы болмағандықтан ол парламенттік үлгіден
өзгешеленеді – билікті тіпті теориялық түрде бөлу қабылданбайды; оған
кеңесте іске асырылған, еңбекші халықтың билігінің бірлік қағидасы қарсы
қойылған.
Монократиялық президенттік (кеңестік) республика үлгісі басқарудың
әскери хунтынан және басқа осындай республикалық нысаннан өзгешелігі, ол
оның дикторлық маңызын жасыратын, көбіне сәнді демократиялық киім
киюінде.
Жоғарыда айтылғандай, басқарудың әлемдік даму нысанының тенденциясы
аралас және будан нысанын құруда. Президенттік және парламенттік
республиканың белгілері ғана емес, кейде республика мен монархияның кейбір
белгілері қосылады.
Басқарудың президенттік үлгісі өз кезегінде мінсіз болып табылмайды.
Біріншіден, басқарудың парламентті үлгісіне қарағанда, ол орындаушы және
биліктің заңнамалық салаларында армдатылған конституциялық дағдарыстың
арақатынасында өзіне егестіктің мүмкіншілігін жасырады. Президент пен
парламенттің көпшілігі әртүрлі партия немесе саяси ағымдарға жатса, ерекше
өседі. Президент ылғи партиялық күресте және лоббистердің саясатшылдығында
бола отырып, өзіне салмақты негіз иеленбеуі мүмкін. Басқаша айтқанда,
басқарудың президенттік және парламенттік үлгісінің арасындағы таңдау,
бірлік арасындағы таңдауды білдіруі мүмкін, бірақ тұрақсыз басшылық пен
тұрақты басшылық, бірақ екі биліктің жанжалы туындауы мүмкін [14,б 141].
Екіншіден, президентті сайлаудың оңтайлы әдісі бар. Олардың әрқайсысы
күшті және әлсіз жағы бар. Президенттік жүйеде пропорционалды өкілеттілікті
ендіру және азшылықтың талабы парламенттің әсерінің төмендеуіне байланысты
маңызды емес. Бірінші орынға мағынасы бойынша президенттік таңдау әдісі
шығады. Тікелей таңдаулар қарапайым және демократиялы болып көрінеді. Бірақ
олардың тікелей таңдауының әртүрлігі бар, оларды жүргізудің әдістерін
таңдау үнемі президентке тәкелді емес. Президенттік билік көп нәрсені
анықтайтын заңнамалық бұтақтарға тәуелді болуы мүмкін, мысалға, оқыс қиын
ретте екінші уақытқа президентті қайта сайлау процедурасы.
Осы немесе басқа елдің саяси өмірінің нақтысында, осы немесе басқа
саяси күштің ара қатынасы есебімен, қалыптасатын дәстүр немесе
кірістірілетін реформалар мемлекеттік басқарудың аралас немесе ағымды
үлгілерінің болуы мүмкін (президенттік және парламенттік республика
аралығында).
Жүргізілген зерттеулердің нәтижесі бойынша келесідей қорытынды
шығарылады:
- президенттік түрдегі республикада президенттің институты
конституциялық анықтаулар мен таңдаулықтар, мемлекетте қызметтік тұлға
ретінде президенттің жоғарғы жағдайы, президенттің аппараты, саяси
тағайындаушылардың корпусы, атқарушы биліктің құрылымы және т.б.
компоненттерді қосатын оның институтының бастаушы жағдайынан басқаларын
өзіне қосады;
- президент институтының концептуалды негізгі талдауы президенттік
республика, жартылай президенттік республика, президенциализм
түсініктерін айқындағаннан кейін шығады;
- президенттік үлгідегі республикада президент институтын іске асыру
президенттік басқару үлгісі деп аталатын үлгіні құраушы құрылымның ерекше
жүйесін және механизмін қалыптастыруды талап етеді. Оның құрамына, алдымен,
президент әкімшілігі кіреді;
- американдық әкімшіліктің ерекшелігі партиялық-саяси адалдықтың
қатаң қағидасына еру, сонымен қатар домалақ, пирамидалық және аралас
үлгілері бойынша ұйымдастыру;
- Францияның спецификасы мемлекет басшаның саяси бостандағын
бейнелейтін, әкімшіліктің қысқартылған трактовка түсінігі болып табылады.
Президенттік үлгідегі республикалардың мемлекеттік билік механизмінде
үлкен рөлді үкімет алады (немес оны алмастыратын орган);
- президенттік институттың іске асырылуының әсерлігі, президенттік
басқару үлгісінде президенттік функцияны нақтылауда жұмыс істейтін
үкіметтің күшті блогі мен басқа құрылымдарды сақтауды қамтамасыз етіледі.
1.3 Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасуының
құқықтық алғышарты
Мемлекет адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болған.
Адамдардың ең алғашқы ұйымдасуы рулық қоғам түрінде пайда болды. Рулық
қоғам оның мүшелерінің қандас туыстығы негізінде, еңбекті қауымдасып
ұйымдастыру және ортақ меншіктілік негізінде қалыптасты.
Әскери демократияның дамуы қоғамда саяси ұйымның – мемлекеттің пайда
болуына әкелді. Мемлекет, бір жағынан, әскери демократияның жаңа негізде
қайта құрылуы нәтижесінде, ал екінші жағынан, жаңа басқару органдарының
пайда болуы нәтижесінде құрылды. Мемлекет – адам баласы бірлестігінің жаңа
ұйымы. Ол рулық қауымнан мынадай белгілермен өзгешеленеді:
1. Мемлекеттің тәуелсіздігі болады. Мұның мәнісі – мемлекет өзінің ішкі
және сыртқы саясатын өзге бір мемлекеттерден тәуелсіз қалыптастырып,
дербес жүзеге асырады деген сөз.
2. Мемлекеттің халқы әкімшілік-аумақтық аймақтарға бөлінеді, бұл жерде
адамдардың рулық белгілері ескерілмейді.
3. Мемлекетте қоғамды басқаратын өкімет билігінің белгілі бір дәрежеде
дамыған жүйесі болады. Оларда адамдардың өзгеше бір тобы – шен иелері
немесе мемлекеттік қызметкерлер жұмыс істейді.
4. Қоғамның өмір сүріп, тіршілік етуі үшін мемлекет заңдар,
нормативтік актілер шығарып, солар арқылы қоғамдық қатынастарды реттеп
отырады, белгілі бір қоғамдық тәртіпті қалыптастырады.
Марксизм мемлекетті тек бір ғана топтың – байлар тобының мүддесін
қорғау үшін жаратылған саяси ұйым ретінде сипаттайды. Құл иеленушілік
дәуірінде мемлекет құл иелерінің мүддесін қорғады, сондықтан ол құл
иеленушілер мемлекеті деп аталады, феодализм дәуірінде ол феодалдардың
мүддесін қорғады. Феодализмнің орнына капитализм келді. Капиталистік
мемлекет капиталистердің қолындағы қару болып табылады. Сөйтіп, марксизм
ілімі бойынша, адамзат тарихында мемлекеттің үш түрлі тұрпаты болған екен:
құл иеленушілік, феодалдық және буржуазиялық мемлекет түрлері.
Марксизм мемлекеттің осы аталған үш түрін де қанаушылардың,
езушілердің мемлекеті деп сипаттайды [15, б 19].
Алайда мемлекет жағдайындағы маркстік ілімінің осал жерлері бар.
Айталық, мемлекеттің осы үш тсатысын, үш түрлі тұрпатын халықтардың барлығы
бірдей бастан өткерген жоқ.
Марксизм-ленинизм капиталистік мемлекеттердің құритындығының және
жаңа тұрпатты социалистік мемлекеттің пайда болатындығының тарихи
сөзсіздігін теориялық жағынан негіздеуге тырысып бақты. 1917 жылдың қазан
айында Ресейде большевиктер партиясының басшылығымен социалистік револиция
жасалды. Соның нәтижесінде Кеңестік социалистік дүниеге келіп, ол 70 жылдам
астам уақыт өмір сүрді.
Құқық дегеніміз мемлекетте қолданылатын барлық құқықтық нормалардың:
құқықтық ғұрыптардың, әділеттілік үлгілердің, мемлекеттің құқықтық
ережелерінің жиынтығы болып табылады. Құқықта заңдар ерекше орын алады.
Мемлекеттік өкімет билігінің жоғарғы органдары қабылдаған нормативтік
актілер заң деп есептелінелді. Заң ең жоғарғы юрисдикциялық күш болып
табылады. Мұның мәнісі – мемлекеттік органдар қабылдаған нормативтік
актілер заңда негізделуге және заңға қайшы келмеуге тиіс деген сөз.
Заңдар адамның құқықтық дәрежесін анықтайды. Құқық тек заңдардан ғана
тұрмайды. Құқық дегеніміз – белгілі бір мемлекетте қабылданған және
қолданылып жүрген барлық құқықтық нормалардың белгілі нормативтік құқықтық
актілерді де көрсетеледі. Конституцияда, заңдарда мемлекеттік органдарға
нормативтік құқықтық актілер қабылдау жөнінде өкілдік беріледі. Президент –
нормативтік жарлықтар, Үкімет – нормативтік қаулылар, Министрліктер –
нориативтік буйрықтар, жергілікті мемлекеттік органдар нормативтік шешімдер
т.б. қабылдайды [16, б 65].
Сөйтіп құқық туралы сөз қозғалғанда, нақты мемлекеттегі қолданылып
жүрген нормативтік актілердің барлығы еске алынады. Мұның өзі – объективтік
мағынадағы, яғни дербес біртұтас құбылыс ретінде өмір сүреді деген
мағынадағы құқық. Құқықты субъектілердің (адамдардың) өз игілігі үшін
мемлекет тарапынан кепілдік берілген белгілі бір қимыл-әрекеттерді істеу
жөніндегі заңдық мүмкіндігі ретінде қолданылады. Мысалы, өмір сүру құқығы,
денсаулығын сақтау құқығы, білім алу құқығы т.т.
Құқықтың алғашқы элементі – құқық нормасы. Құқық нормасы дегеніміз –
мінез-құлық, тәртіп ережесі, тіршілік процесіндегі тәртіп пен мінез-құлық,
ережелерінің үлгісі. Ал мінез-құлық дегеніміз – жеке алып қарағандағы әрбір
адам емес, тұтас адамдар ұжымына да тән жағдай. Жеке адаи ғана емес,
бірнеше адамнан құрылған ұжымдар да бір-бірімен қатынасқа келеді. Демек,
құқық нормаларымен реттелетін қатынастарға түсе отырып, адамдар, олардың
ұйымдары өздерінің мінез-құлқымен сол нормаларды бұзбайтын болуға тиіс [17,
б193-195].
Құқықтық нормалардың жиынығы ретіндегі құқық, қоғам тіршілігінде
маңызды рөл атқара отырып, өмірдің қай саласында болса да адамдар
арасындағы қарым-қатынастарда тәртіп болуына бағытталады. Адамдар бір-
бірімен экономикалық қатынаста, яғни материалдық игіліктерді өндіру
жөніндегі қатынастарда болады. Мысалы, заводтарда, фабрикаларда нормативтік
құқық актілері аоқылы белгілі бір реттілік, еңбек тәртібі орнатылады.
Материалдық игіліктерді бөлу мәселесінде де экономикалық қатынастар пайда
болады. Қызметкерлер өздерінің еңбегі үшін сияпат ақы алуға тиіс. Бұл да
тиісті нормативтік актілермен реттеледі. Адамдар бір-бірімен неше түрлі
шарттық қатынастарға түсіп жатады. Олардың арасындағы сату-сатып алу,
айырбас, жоралғы, қарыз т.б. әрекеттер құқық нормаларының шеңберінде ғана
хатталуға тиіс.
Құқық қоғамның саяси өмірінде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттік
органдардың құрылымы, оларды жасақтау тәсілдері (сайлау, тағайындау,
олардың билік аясы (өкілеттілігі), іс-әрекеттерінің түрлері мен әдістері
т.т. құқықтық нормалар арқылы анықталады.
Қоғамдық тәртіп (демократиялық немесе халыққа қарсы бағытталған) тек
қана құқықтық актілер арқылы орнатылады, оны тәртіп органдары қамтамасыз
етеді. Азаматтардың мемлекеттік басқару ісіне қатынасу үшін пайдаланатын
саяси құқықтары мен бостандықтары тек қана нақ осы құқықтық актілер арқылы
белгіленеді.
Құқық қоғамның әлеуметтік өмірінде де зор рөл атқарады. Құқықтық
нормалар білім алудың, денсаулық сақтаудың, отбасын құрып, оны нығайтудың
т.б. қажеттіктердің заңдық шарттарын белгілейді.
Сөйтіп, құқық дегеніміз адамдардың өміріне қалыпты жағдайлар туғызуға,
қоғамның барлық бағыттарда дамуын заңдық жағынан қамтамасыз етуге тиісті
мемлекеттік қуатты құрал болып табылады. Құқық тек жұртты жазалау үшін,
оларға күштеу шараларын қолдану т.с. үшін қажет деп ойлау дұрыс емес.
Азаматтар өздеріне берілген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланғанда,
құқық нормаларының талаптарын орындағанда, мемлекеттік органдар құқық
нормаларының талаптарын бұзған адамдарға шара қолданып, тиісінше жазалап
отырғанда, құқық нақты іс жүзіне асқан болып табылады.
Биліктің тармақтарға бөлінуі құқықтық мемлекеттің қағидасы ретінде.
Бұл қағиданы алғаш рет Д.Локк пен Ш.Мон-тескье ұсынған болатын. Қағиданың
басты талабы – саяси бос-тандықты бекіту, заңдылықты қамтамасыз ету жəне
белгілі бір əлеуметтік топтың, мекеменің немесе жеке тұлғаның билікті асыра
пайдалануын болдырмау үшін мемлекеттік билікті заң шығару-шылық (халық
сайлайтын жəне қоғамды дамытуды заңдар қа-былдау жолымен жүзеге асыруға
бағытталған), атқарушылық (би-ліктің өқілдік органы тағайындайтын жəне
заңдар мен оралым-дық-шаруашылық қызметті жүзеге асырумен айналысатын) жəне
сот (бұзылған құқықтарды қалпына келтірудің, кінəлілерді əділетті түрде
жазалаудың кепілі болып табылатын) биліктері деп бөлу қажет. Жəне осы əр
бір билік түрлері дербес жəне бір-бірін тежей отырып, өз функцияларын
органдардың ерекше жүйесі арқылы жəне арнайы нысандарда жүзеге асыруы тиіс
[18, б 392-393].
Констиуцияда бекітілген тепе-теңдік жəне тежемелік жүйесі заң
шығару, атқарушы, сот билігінің нақты бір билік түріне қатысты құқықтық
шектеулерінің жиынтығын білдіреді. Мысалы, заң шығару билігіне қатысты
тежемелік жүйесінде ерекше рөлді Президент иеленген, ол заң шығарушыға
қатысты вето құқығын иеленеді; атқарушы билікке қатысты тежемелік сипатта
болып президент өкілеттіктерінің мерзімі, импичмент, сенімсіздік воту-мы,
атқарушы органдардың жауапты қызметкерлеріне заңшығару-шылық құрылымға
сайлануға тыйым салу, коммерциялық қызмет-пен айналысу табылады; сот билігі
үшін конституцияда көрініс тапқан құқықшектеуші құралдар болып мыналар
табылады: кінə-сіздік презумпциясы, қорғану құқығы, азаматтардың заң мен
сот алдындағы теңдігі, іс жүргізудің жариялылығы мен жарыспалы-лығы,
соттарға отвод жариялау жəне т.б. Мемлекет пен тұлғаның өзара
жауапкершілігі. Бұл құқықтық мемлекеттің дербес қағидасы болып табылады.
Бұл саяси билікті шектеудің өзінше бір тəсілі, ол сасяи биліктің иесі ретін-
дегі мемлекет пен оны жүзеге асырудың қатысушысы ретіндегі азаматтың
арасындағы қарым-қатынастардың адамгершілік-заңды бастамаларын көрсетеді.
Қоғам мен тұлғаның бостандығын заң-шығарушылық нысанда бекіте отырып,
мемлекет өз шешімдері мен əрекеттерінде белгілі бір шектеулерді иеленеді.
Заң арқылы ол өзінің азаматтармен, қоғамдық ұйымдармен, басқа мемлекеттер-
мен қарым-қатынастарындағы əділеттілік пен теңдікті қамтамасыз ететін
міндеттемелерді өз мойнына алуы тиіс.
Аль-Фараби ерекше мемлекет туралы Платонның Концепциясын дамыта
отырып, ашық мемлекет туралы өзінің трактадында заң шығарушылық және
атқарушы билік бұтақтарының арасында анық шекараны жүргізеді; басқарушы
және қызмет ететін түсініктерді бөле отырып, абсолюттік басқаруға тән
сапа туралы, ойшыл басқарушы, заң шығарушы, имам және философ деген
түсініктерді байланыстырды [19, б 213].
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығында өзіне қызығушылық тудыратын
мемлекеттік құрылғылар мен басқарушылар туралы зерттеулер қатарында
Н.Макиавелланың Тақсыр жұмысы ерекше орын алды. Н. Макиавелла,
ортағасырлы Италияда басқарушының тәжірибесін түсінуден, саяси бостандыққа
әртүрлі қарсы тұруды білдіру аяусыз басылған патриоттық ойды және
мемлекетті және оның аппаратын бекітуге бағытталған саяси билікті және
ақылды қатаңдылықпен тақсыр-ақылдыны үгіттейді.
Жаңа Европада мемлекетпен және патшалар туралы Т.Гоббс, Дж. Локк және
Ш.Л. Монтескье, олардың билікті бөлу теорияларымен, Ж.Ж. Руссо және
Гегель; Джефферсонның – Жаңа Кеңес және ұстау механизмін құру қажеттілігі
мен қарсы салмақ туралы ойды әзірлеген Гамильтондардың еңбектерінде
дамыған. Гоббсаның кейбір теориялық пайымдары Ш.Л. Монтоскьенің басында
адам теңдік пен әлемге ұмтылады, бірақта, қоғамға қосылғанна кейін, адамдар
өзінің әлсіздігін жоғалтады деп бекітілген критикасына салынды. Қоғамда
теңсіздік бұзылады, жеке тұлғалар арасында, халықтың арасында әскерилер
пайда болады. Байқалған осы екі әскердің түрі адамдар арасында заңдарды
бекітуге себепші болды - деп ойшыл бекітті. Монтоскьенің қосқан үлесін
ескере отырып, мемлекет туралы теорияның дамуында Президент Н.А. Назарбаев
1995 Жылы Қазақстан Конституциясының жылдық мерекесіне арналған өзінің
баяндамасында белгіледі: ... Атақты доктрина Шарль-Луи Монтоскье бұл
концепцияға шартты емес бағдарламалы сипаттамамен билікті бөлу туралы
Конституциямен жаңадан түсіндіріледі. Мемлекеттің бірлік қағидасын орындай
отырып, оның органдары бірін-бірі толықтырап, өзара қызмет етуі керек.
Биліктің монопольді саласы оны қатаң бөлу жоқ және болуы да мүмкін емес,
әйтпесе, ұстау және қарсы салмақ мағынасы жоғалады. Бірлік билігі, оны
жүзеге асыру бойынша өкілеттілік пен функцияларды бөлу ғана бар... [20,
б120].
Орыстың атақты ойшылы В.С. Соловьев өзінің философтық-құқықтық
концепциясын құқықпен іске асқан және өзіне оңды құқық пен жоғарғы
биліктің бірлігін қосатын қоғамдық тұтастықтың құқықтық ұйымын
тұжырымдайды.
Қазіргі заманғы президент термині АҚШ-ғы атқарушы бірлік биліктің
жоғарғы органын қалыптастырумен тікелей байланысты. Соңында президент
институты Латын Америка, Франция және Швейцария елдерінде, содан кейін
басқа Европа, Азия және Африка елдерінде пайда болды. Қазіргі уақытта
басқарудың президенттік үлгісі әлемнің 84 мемлекетінде бар. Осыған орай
Қазақстандық зерттеушілер дылай дейді: ...Қазақстан кең таралған
тенденцияның жалпы арнасымен барады жатыр [21, б 321].
1.4 Қазақстанда басқарудың президенттік үлгісі
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кез келген дамыған мемлекеттің негізін
және мемлекеттілігін қалыптастыруда саяси көшбасшының алатын рөлі зор.
Өйткені қиын-қыстау кезеңінде көшбасшылар тұрақтылықтың кепілі ретінде
ерекше мәнге ие болады және қайта құрулар мен өзгерістердің бастаушысы
болып табылады. Сонымен қатар ол идеяларды, бағдарламаны ұсынып қана
қоймайды, оны жүзеге асырудың тетіктерін де көрсетеді. Н.Ә. Назарбаевтың
озық әрі маңызды шешімдерінің бірі – президенттік институтты енгізу болып
табылады. Президенттік билік қазақ мемлекеттілігінің тұғыры, маңызды
элементі және кешенді реформалардың бұлжымас тірегі болып табылады.
Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістер эволюциясының
жүйелік логикасын қамтамасыз еткен Президенттік институт қана болды.
Елбасымыз түбегейлі терең өзгерістер заманында президент лауазымы қоғамды
тиімді демократияландыру мен жаңғыртуда негізгі рөл ойнайтындығын түсінді.
Сондықтан Қазақстан КСРО-ның басқа елдерінен президент қызметін бұрын
енгізіп, тарихи даналық танытты. Осы уақыттан бастап президент институты –
біздің еліміздің тәуелсіздігі мен егемендігінің кепілі, әлемдік
қауымдастыққа сәтті кірудің, әлеуметтік-экономикалық және саяси дамудың
басты кепілі. Мемлекеттіліктің негізін қалап, тәуелсіздік жариялаған елін
дағдарыстан алып шыққан тарихи тұлғалар көп емес. Олардың қатарына Дж.
Вашингтон, Мұстафа Кемал Ататүрік, Ли Куан Ю, Махатхир Мохаммад және т.б.
жатқызуға болады. Аталған тұлғалар сияқты мемлекеттіліктің негізін қалап
елді тығырықтан алып шыққан тарихи тұлға ретінде Елбасымыз.
Н.Ә.Назарбаевтың есімі лайықты деп ойлаймыз. Қазақстан ғаламдық
демократиялық тренд пен қоғамдық пікірді ескере отыра, либералды
құндылықтар мен қағидаларға негізделген демократиялық, зайырлы және
құқықтық мемлекет құру жолын таңдады. Бұл реформаларды жүзеге асыру үшін
егемендігіміздің негізі болып табылатын мемлекеттік шекараны толықтай
бекіту көзделді. Нақтыланбаған территориялар белгіленіп, еліміздің түбірлі
тарихи жерлері халыққа қайтарылып, мемлекеттік шекарамыз заңды негізде
бекітілді. Сондықтан саяси реформалаудың негізгі бағыттары ретінде тек қана
Президент институтын ғана емес, сонымен қатар парламентаризмді,
көппартиялық жүйені қалыптастыру жолға қойылды. Қоғамды реформалауда
мемлекеттің жүйешіктеріне кері байланыс ретінде ықпал ететін азаматтық
қоғамның институттары қаланды. Қазақстанның ілгері шапшаң дамуы және
халықаралық аренаға шығуы үшін жаңа Конституцияны қабылдау қажеттілігі
туындады. 1995 жылы қабылданған Конституция Қазақстан тәуелсіздігінің
құрылу негізін қалап, саяси жүйенің демократиялануына жол ашты.
Конституциялық ережелер мен билік бөлінуінің конституциялық қағидасына
негізделген мемлекеттің барлық институттары арасындағы келісімдер
демократиялық мемлекетте қоғамды тұрақтандырудың кепілі ретінде жетістікке
жетудің кілті болып табылады. Конституцияда әлеуметтік-экономикалық және
саяси реформаларға жаңа серпіліс беріліп, мемлекеттігіміздің негізі
заңдастырылды. Қазақстан – тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда саяси
күйзелістен аман шыққан посткеңестік кеңістіктегі жалғыз мемлекет. Елімізде
барлық тілдердің теңдігі үшін жағдайлар жасалып, оның шарттары
Конституциямен бекітілген. Аса назар аударатын мәселе, тек қана біздің елде
үш тұғырлы тілмен бірге кез келген этникалық топтың өзінің ана тілінде
еркін сөйлеу мүмкіндігі бар, барлық этностар мәдениетінің дамуына шынайы
мүмкіндіктер қарастырылған. Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен құрылған
Қазақстан халықтар Ассамблеясы ұлтаралық келісімді қамтамасыз етудің
бірегей институты болып табылады. Ассамблеяға әлемдік қауымдастық тарапынан
жоғары баға берілуде, этникааралық татулықтың қазақстандық үлгісі өзінің
тиімділігін дәлелдеді, өйткені тәуелсіздік жылдарында біздің елімізде
ұлттық немесе діни негіздегі ешбір жанжал болған емес. Астанамыз –
Қазақстан мемлекеттілігінің жасампаздығын сипаттайтын символ. Бұл жүзеге
сәтті асырылған тағдырлы саяси шешім, Елбасы үшін ұлы ерліктердің бірі
болды. Әлемдік саясатта жетекші рөл ойнайтын астаналар сияқты Елордамыз
Астананың үлкен геосаяси маңызы бар. Еліміздің қиын қыстау заманнан аман
шығып, сәтті дамуы, халықаралық аренада өзіндік беделге ие болып, әлем
қызығатындай демократиялық реформалардың жүзеге асырылуы – берік
мемлекеттік негіздің толықтай қаланған көрінісі деп пайымдауға болады.
Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесі заңды өкілеттігі шеңберінде басқа
мемлекеттік органдарының шешетін кез келген мәселелерін өз қарамағына алып,
сессиясында тікелей шеше алатын құқығына иелі орган болатын. Ал
Президенттің өкілеттігіне мынадай мәселелерді талдау қалдырған:Жоғарғы
Кеңеске, Министрлер Кеңесінің Председательдік кандитатурасын ұсыну, оны
жұмыстан кетіру мәселесін енгізу, Министрлер Кеңесінің құрамын отставкіге
кетіру жөнінде Жоғарғы Кеңестің алдына қою, Үкімет мүшелерін, оның
Председателімен келісе отырып, жұмысқа тағайындау, не оларды босату туралы
Жоғарғы Кеңестің бекітуіне ұсыныс жасау. Министрлер Кеңестерінің қаулылары
мен жарлықтарының, министрліктердің мемлекеттік комитеттердің актілерін
Конституцияға және өзге де заңдарға қайшы келген жағдайда олардың күшін
тоқтатуға Президенттің хақысы. Ұйымдастырушылық шеңберінде Республика
Президентінің Министрлер Кеңесінің отырысын басқаруға, Үкіметке
сенбеушілігін Жоғарғы Кеңеске ұсынуға құқылы еді. Қазақстан тарихында ең
алғашқы республика Президенті болып Н.Ә. Назарбаев Жоғарғы Кеңестің кезекті
сессиясында 1990 жылғы 24 сәуірде алты жылға сайланды. Осындай мемлекеттік
ұйымдастырудағы елеулі жаңалықтардың бекітілуі атқарушы билікті нығайтудың
қажеттілігінен туындаған деп түсінуіміз керек. Сөйтіп, Жоғарғы атқарушы
органның құрылымы екіжақты болды, өйткені, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ПРЕЗИДЕНТТІК ҮЛГІСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІСІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .9
1.1 Басқарудың республикалық үлгісінің тарихы мен
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Президенттік республиканың
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасуының
құқықтық
алғышарты ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .15
1.4 Қазақстанда басқарманың президенттік
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 19
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
СТАТУСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.1 Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 ҚР Президентінің құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.3 Президентті таңдаудың тәртібі және оны қызметтен
босату ... ... ... ... ... ..45
2.4 Президент Әкімшілігі және басқа
органдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...47
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҮКІМЕТІ МЕН ПРЕЗИДЕНТТІҢ ӨЗАРА ІС-ҚИМЫЛЫНЫҢ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 67
КІРІСПЕ
Мемлекеттік биліктің институттарын қалыптастырудың негізгі міндеті
жүйе ретінде қоғамның даму деңгейі мен саяси, әлеуметтік және экономикалық
жағдайына сәйкес оның саяси және құқықтық рәсімдеуін таңдау болып табылады.
Мұндай таңдау мемлекетті қалыптастыруда саяси және құқықтық негізін және
мемлекет пен қоғамның өзара іс-қимылының сипаттамасын анықтайды. Ғылыми
талдауда объективті қажетілік берілген мәселемен, сонымен қатар Қазақстанға
қатысты ауыспалы қоғамды басқару үлгісінің саяси және құқықтық табиғатын
зерттеуде көрінеді. Бұл Қазақстандық қоғамды басқарудың қазіргі заманғы
және демократиялық үлгіні таңдаудағы бірінші тәжірибесі жөнінде сөз болып
отырғаны анық. Бір жағынан, Қазақстан мемлекеті тәуелсіздік алғаннан кейін
басталған кезеңде саяси реформаның негізгі мақсаттарының бірі – ауыспалы
кезеңдегі қоғамның қажеттілігін толық жүзеге асыру үшін, мемлекеттік
билікті ұйымдастырудың әдістерінің өзгеруі болды [1, б 7].
Біздің көзқарасымыз бойынша, таңдау мәселесін ғылыми-теориялық
дәлелдеу, Қазақстанда президенттік институттың қалыптасуы мен дамуы және
мемлекеттік құрылыстың қиын процессінің стратегиялық концепциясын,
басқарудың берілген үлгісін таңдауды жүзеге асырғандағы жөнінде, саяси және
конституциялық табиғатының ерекшеліктерін, барлық заңдылықтарды шығару
жоспарын Қазақстандық ғалымдар әлі аяғына дейін әзірлеген жоқ.
Қазақстан Республикасының президенті – мемлекет басшысы, мемлекеттік
биліктің және халық бірлігінің кепілі, тұрақты Конституция- азаматтардың
бостандығы мен құқығы [2,б 8].
Негізгі өзгерудің шешуші факторы президенттік институт
республикасында Қазақстан мемлекетінің барлық қалыптасу процесі табысты іс-
әрекет болып табылады. Осыған байланысты басқарудың президенттік үлгісінің
Қазақстандық нұсқасы, шетел мемлекетінің Конституциясының тәжірибесі
есебімен қалыптасқан процесс, біздің елдің ұлттық дәстүрі актуалды болып
отыр.
Осыған байланысты кәсіби Парламенттің өкілеттігінің кеңеюін,
Үкіметтің көтерілу деңгейін, жергілікті биліктің жауапкершілігі мен
әсерлігі, қоғамдық институттар, соттың шын тәуелсіздігін қамтамасыз ету,
баспасөзді ынталандырған, азаматтардың бостандығы мен құқықтық кепілдігі
ретінде Президенттің ерекше рөлін белгілеу қажет.
Зерттеудің актуалдылығы ҚР-да басқарудың президенттік үлгісінің
қалыптасуы және конституциялық статустың мағынасы мемлекеттің басшысы
ретінде дипломдық жұмыстың берілген тақырыбын таңдауды алдын ала анықтады.
Мәселені зерделеудің дәрежесі. Теориялық және методоголиялық
құндылықтың қарастырылатын тақырыбын мағыналау және әзірлеу үшін
Қазақстандық және Ресейлік ірі политологтар мен заңгерлер көрсетеді –
Абдулпаттаева С.И., Аверьянова В.Б., Ахметова М.М., Баймаханова М.Т.,
Барнашева А.М., Бачилло И.Л., Бурханова К.Н., Джунусова М.С., Ефимова В.И.,
Зиманова С.З., Ишмухаме-дова А.Ш., Кузнецова Е.А., Кузнецова И.Н.,
Надеждина Б.Б., Нарматова С.З., Нерсесянца В.С., Нурпеисова Е.К.,
Сабикенова С., Садыкова Т.С., Сапаргалиева Г.С., Сарсенбаева Т.С., Сартаева
С.С., Сахарова Н.А., Урьянса Ю.П., Четвернина В.А., Чиркина В.Е., Шайкенова
Н.А., Шевцова В.С., Энтина Л.М. және басқалар. Осы феноменді зерттейтін
политологтар үшін, Қазақстандық ғалымдар жиі мемлекеттік құрылғы нұсқасын
және Қазақстанда басқарудың құрылған үлгісін салыстыратын, Франциядағы
мемлекеттік билік жүйесі және Бесінші Франциялық Республиканың қалыптасуы
туралы Ф.Ардананың еңбектерін де қарастырады [3, б 141-142].
Қазақстан Республикасында басқарудың президенттік үлгісінің дамуы
және қалыптасу табиғатын зерттеу контекстінде мемлекет егемендігін
алғандағы мәселелерді ашу және әзірлеу, бұл сұрақ әрқашан мемлекеттік
құрылыс сұрақтарымен өзара тығыз байланысты.
Өзін нақты мемлекетке ауыстырған СОКП шексіз өкілетті СССР сияқты
үлкен мемлекеттердің сыртқы және ішкі қызметтерінің барлық сипаттамаларын
анықтады, ол мақсатына және қатаң өз шарттарын күштеп таңу орталығының
міндетін өзіне тәуелді етті. Қоғамдық өмірдің барлық сферасында таралған
бұл өкілеттілік қазақ ССР мемлекетінің егемендігі басқа одақтық республика
сияқты тең, кеңестік кезеңінде шынында үстірт болғандығын көрсетеді және
дәлелдейді. Қазақстандық зерттеушілер қалай әділетті белгілейді:
...Республика ішкі саяси өмірде ешқандай құқық болған жоқ, толығымен СССР-
ға тәуелді болды. Ол өзінің байлығын, экономикалық ресурстарын қолдануына
құқығы болмады – барлық құқық экономиканы басқару бойынша СССР жүргізуде
қолданылды. Берілген мәселені талдауда осындай тұжырымдаманы белгілі
Қазақстандық заңгер Сапарғалиев Г.С. шығарды: ...Қазақ ССР егемендігі тек
әлеуетті жағдайында ғана болды. Біртұтас мемлекет деп мойындаған болашақта
СССР одағы құрамында болатын Қазақ ССР барлық белгілері мен егемендік
құрылымы бар болса да, ерікті тәуелсіз болған жоқ [4, б 25].
Қазақстан Республикасының экономикалық, саяси және құқықтық сферада
жүзеге асатын кардиналдық реформалар қоғамның демократиясы өзінің
қажеттілігін Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігінің қалыптасуының
нақты концепциясына терең үңілуге шарт қойды. Осыған байланысты, қазіргі
кезде ғылымда объективті қажеттілік бар және алғышарттар пайда болды және
басқарудың президенттік үлгісі және оның даму тенденциясы мен перспективті
анықтаумен Қазақстан Респуликасының қалыптасу мәселесін толық талдау
мүмкін.
Тұғырлы нормативті-құқықтық құжат ретінде Республиканың
Конституциясын зерделеу мәселесінің жалпы комплекстік зерттеуді болжайды.
Қазіргі заманғы ғылымда, Қазақстандық және шет елдік ғалымдардың
еңбектерінде және тәжірибелерінде негізгі және берілген тақырыптың актуалды
сұрақтары кең және мағыналы бейнеленген. Бұл байланыста, бірінші кезекте,
Қазақстан Республикасының Конституциясы және конституциялық процестің өзі
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың зерттеуі болып
табылады және құқықтық және соттық реформалы, әлеуметтік-экономикалық
елдерде жүргізілетін, теориялық үңілуге арналған көпшілік баяндамалары мен
ғылыми ізденуде орталық орынды иеленеді. Президент Н.Ә. Назарбаевтың
еңбегінде елдің 1993 жылығы негізгі заңына, 1995 жылғы елдің
конституциясына және Қазақстан Республикасында барлық нормативті-құқықтық
базаны іске асыру негізінде келешекте дамитын әлеуметтік және экономикалық
реформалардың ісіне қызмет ететін қабылдауға және әзірлеуге терең талдау
мен түпкілікті мінездеме береді. Өз уақытында президенттік институтты
қалыптастыру сұрақтарын әзірлеуде политологтар мен құқықтанушылардың
кезекті зерттеулері үшін теориялық, методологиялық және әдістемені
анықтайтын жұмыстары үлкен үлес қосты: Ахметов М.М. – Қазақстан
Республикасында басқарудың президенттік үлгісінің қалыптасу ерекшеліктері.
Теория және тәжірибе мәселелері (Алматы, 2000), Видова О. – Нұрсұлтан
Назарбаев. Адамның портреті және саясат (Алматы, 1998), Жүнісова Ж.Х. –
Қазақстан Республикасының Президенті. Демократизация институттары
(Алматы, 1996), Жигалов К.В. және Сұлтанов Б.К. – Қазақстан
Республикасының Бірінші Президенті Нұрсұлтан Назарбаев. Қызмет тарихы
(Алматы, 1993), Котова А.К. – Егеменді Қазақстан: Азамат, Нәсіл, Халық
(Алматы, 1997), Малиновский В.А. Егеменді Қазақстан мемлекетінің басшысы
(Алматы, 1998), Назарбаева Д.Н. – Демократизация тәуелсіз мемлекеттер
достастығының саяси жүйесі (Алматы, 1997), Нұрпеисова Е.К. және Котова
А.К. – Қазақстан мемлекеті: хандық биліктен президенттік республикаға
дейін (Алматы, 1995), Петрова В.Ф. – Тоталитарлық әлемнен кейінгі
демократизация: тарих және қазіргі заман (Алматы, 1999) және басқалар.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында президент
институттарының дамуы және қалыптасуына бағытталған, мемлекеттік саясатты
теориялық және методологиялық талдау, мәселені анықтау, қойылған
қабылдаулар, Қазақстанда президент институтының қалыптасуы мен дамуы, елде
президент институтының қалыптасу процесінде туындаған мәселені шешу
жолдарын көрсету болып табылады. Зерттелетін тақырып көптеген маңызды және
өзара байланысты аспектілерге ие.
Мақсатқа сәйкес берілген дипломдық жұмыстың міндеті анықталды:
- басқарудың президенттік үлгісінің дамуы және қалыптасудың теориялық
аспектілерін зерделеу, оны ауыспалы қоғам жағдайы сияқты Қазақстан
Республикасында оны ұйымдастыру және жүзеге асыру;
- Нормативті көздерді зерделеу: 1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциясы (ІІІ бөлім), 26.12.1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциясының заңы, Қазақстан Республикасының Президенті туралы
(6.05.1999ж.), 20.07.2000 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциялық
заңы, Қазақстан Республикасының Бірінші Президенті және басқалар;
- елдің қоғамдық-саяси және әлеуметі-экономикалық тұрақтылығы мен
қайта ұйымдастырудың қажеттілігіне толық жауап беруші ретінде Қазақстанда
басқарудың президенттік үлгісінің конституциялық нұсқасын таңдауды
негіздеу.
- мемлекет басшысының конституциялық статусын анықтау: негізгі
элементтер;
- Қазақстан Республикасының Президентін сайлаудағы сұрақтар және
оның қызметіне енуі: сайлау қорытындыларын анықтау; Қазақстан
Республикасының Президентінің анты;
- Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттілігінің уақытын
ұзарту сұрақтарын зерделеу, Қазақстан Республикасының Президенті қызметінен
босату, Қазақстан Республикасы Президентінің жауапкершілігі және
мемлекеттік сатқын жасаған кезде қызметтен босатуды шешу, Қазақстан
Республикасының Президентінің өкілеттілігінің ауысуы.
Қазақстан Республикасы президентінің Конституциялығының өкілеттілігін
қарастыру: заңнамалық аумағында; заңнамалық процеске қатысу; заңнамаларды
халықтандыру және жазылу; Қазақстан Республикасы Президентінің құқық
шығармашылық қызметі. Қазақстан Республикасы Президентімен заңнамаларды
шығару, сонымен қатар конституциялық немесе қарапайым заңдар мен нұсқаулық
күші бар жарлықтар: олардың заңдық жарлықтар: олардың заңдық сипаттамалары;
орындаушы билік сферасында: Қазақстан Республикасы Басқармасының және басқа
мемлекеттік басқарудың орталық органдарын ұйымдастырда, сонымен қатар
олардың қызметін бақылау, ерекше статуспен мемлекеттік органдарды іске
асыратын ұйымдар және басқалар; ішкі саяси қызметті басқару: ішкі саясаттың
негізгі бағытын анықтау, республиканың дипломатиялық басқарманың
басшыларының тағайындалуы мен сын-пікірі, республикалық халықаралық келісім
шарттарға қол қою мен сөйлесуді жүргізу; Қазақстан Республикасы Қарулы
күштерді Жоғарғы басты басқарушысы ретінде республиканың қауіпсіздігі мен
қорғау, қарулы күштерді жоғарғы басқарушыны тағайындау, ерекше жағдайды
енгізу, сонымен қатар әскери жағдай, бөлек немесе жалпы жұмылдыруды
хабарландыру; азаматтық, қызметтік тұлға және мемлекеттік қызметшілердің
құқықтық жағдайының сұрақтары бойынша; республиканың мемлекеттік құрмет
белгілерімен марапаттау, құрметтік және басқа атақ пен жақсы шендерді беру,
азаматты қабылдау рақымшылық және басқалар.
Қазақстан Республикасы Президентінің қызметін қамтамасыз ету
сұрақтарын зерделеу. Қазақстан Республикасы Президентінің әкімшілігінің
жалпы және жеке заңдылықтар, сонымен қатар басқарудың президенттік үлгісін
таңдаудың ерекшеліктері және Қазақстан Республикасы мысалында, Кеңестік
мемлекеттен кейінгі президенттік институттарды белгілеу, сонымен қатар
әзірлеуді кең қолдану үшін ғылыми және тәжірибелік ұсынымды дайындау және
Қазақстанның жаңа мемлекеттік құрылысы бойынша саяси ойлардың жетістігі,
қоғамдық ауыспалы түрде саяси құрылыстың жаңа үлгісін ендіру стратегиясы
мен тактикасы.
Зерттеудің пәні– мемлекеттік саясатты жүзеге асыру процесі мен
кезеңдері, Қазақстанда президенттік институттың қалыптасуы мен дамуы болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі шынайы процестермен
зерттелетін құбылыстың заңды байланыстарын бақылау негізінде диалектикалық
әдіс болып табылады. Жұмыста қолданылған тарихи-эволюциялық әдісі қоғамдық
құбылыстың даму эволюциясын бақылауға мүмкіндік береді. Методологиялық база
ретінде Қазақстандық политологтар, құқықтанушылар және философтардың
теориялық және методологиялық зерттеулері, сонымен қатар алыс шет елдік,
тәуелсіз мемлекеттер Достастығы елдерінің ғалымдарының еңбектері
қолданылды.
Зерттеу тақырыбын ашу үшін және қойылған міндеттерді шешуде зерттеу
әдістерінің кешені қолданылған: институционалды, жүйелі тарихи,
салыстырмалы және жинақтамалы талдау, Президент Әкімшілігімен және
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетімен шығарылған және әзірленген
нұсқаулар мен өкімдер.
Дипломдық жұмыстың түпнұсқалық негізі алғашқы түпнұсқалар мен
нормативті актілеріне негізделеді – 1978 жылғы Қазақ ССР Конституциясы,
1993 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясы, 1995 жылғы Қазақстан
Республикасы Конституциясы, Қазақстан Республикасы заңдары, қарапайым
немесе конституциялық заңдық күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің
жарғылықтары.
Зерттеудің мәселесі Қазақстан Республикасында президент
институттарының қалыптасуы және дамуы кейбір мәселелі сұрақтарды ашқан
Қазақстандық заңгерлер, философтар, тарихшылар және политологтардың
жұмыстарына арналған.
Теориялық маңызына келсек аталған диплом жұмысы құқық теориясы
пәнінен, саясаттану пәнінен тақырып бойынша қосымша мәліметтер алу үшін
көмекші болары сөзсіз.
Тәжірибелік маңызы Қазақстан Республикасында президенттік
басқарудың қалыптасуы тақырыбында семинар, тәжірибелік сабақтарға
қолдануға болады деген ойдамыз.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ПРЕЗИДЕНТТІК ҮЛГІСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ
1.1 Басқарудың республикалық үлгісінің тарихы мен түсінігі
Республика (латын тілінен аударғанда respublica) – бұл жоғарғы
мемлекеттік билік таңдаулы органдарға жататын мемлекеттік басқарудың
үлгісі. Басқарудың мемлекеттік үлгісінде биліктің жоғарғы органы – алқалы,
мемлекеттік билікті жүзеге асыруда халықтың мандаттары бар. Республика үшін
міндетті түрде халық сайлайтын биліктің жоғарғы өкілетті органының
болуы.[5, б 24]
Басқарудың республикалық үлгісінің жалпы белгілері болып:
- жеке және алқалы мемлекет басшыларының болуы;
- белгілі уақытқа мемлекет басшысын және басқа мемлекеттік биліктің
жоғарғы органдарын сайлау;
- мелекеттік билікті өзінің қалауымен емес, халықтың тапсырмасымен
жүзеге асыру;
- ескерілетін заңдар жағдайында мемлекет басшысының заңдық
жауапкершілігі;
- жоғарғы мемлекеттік биліктің шешімінің міндеті.
Басқарудың республикалық үлгісі соңғы түрде Африкалық мемлекетте
жасақталды. Яғни, тарихи республика басқару үлгісі ретінде Ежелгі заманда
болған, оған Эллада, Ежелгі Рим және т.б. мысал бола алады [6,б85].
Қоғамның дамуының өлшемі бойынша ол өзгерді, жаңа ерекшеліктерге ие болды,
көбіне демократиялық мазмұнға толды.
Бірақ-та сол кезде демократияның институттары әлі дамымаған еді, ал
құлдық қатынас және онымен байланысты ғылыми ұсыныстар мен білім гуманизм
және онымен байланысты қазіргі заманғы демократиялық мемлекеттің
қағидаларымен байланысты гуманизм туындауы үшін алғышарттар жасаған жоқ.
Сондықтан мемлекеттің жарығы құлдық немесе феодалдық мемлекетпен байланысты
емес, Қайта құру кезеңіне сай өзгерістер болып, гуманизм ойы пайда болған,
бостандық, теңдік, ағайындылық болған мемлекеттермен байланысты. Осыған
байланысты, бірінші Европада, сосын Америкада, содан кейін барлық елдерде
басқарудың республикалық үлгі тұғырды жаулап алады және қазіргі заманғы
әлемдік өркениетте басқарудың сипатты үлгісі болып отыр[7, б 215].
Республиканың классификациясы мемлекеттік билік қандай жолмен жүзеге
асады және мемлекеттік-құқықтық қатынас субъектілерінің ішінен кім үлкен
мөлшерде өкілеттіке ие екендігімен байланысты.
Негізінен барлық авторлар республиканы екі түрге бөледі: парламенттік
және президенттік. Бірақ кейбір авторлар әділетті түрде тағы
бір классификация береді, аристократиялық және демократиялық. Біздің
заманда тек қана демократиялық республика бар.
Қазіргі заманғы республика былай бөлінеді:
- президенттік (дуалистикалық);
- парламенттік;
- аралас (жартылай президенттік).
Олар басқарманы биліктің қандай органы (президент немесе парламент)
ұйымдастырады және осы Үкімет кімнің алдында жауапкершілік алады сонымен
өзгешеленеді.
1.2 Президенттік республиканың ерекшелігі
Президенттік республиканың басты сипаты — президент қолына мемлекет
басшысы мен атқару билігінің басшысы өкілеттіктері
шоғырланады(мысалы,Аргентина,Боливи я,АҚШ,Өзбекстан).
Президенттік республиканың алғашқы тарихи әрі үлгілі түрі
АҚШ болып табылады. Бұл елде президенттік институт 1787 жылғы Конституция
негізінде енгізілген. АҚШ-тың мемлекеттік билігі тыйым салу мен қарама-
қайшылық принципі негізінде құрылған. Бұл тыйым салу мен қарама-қайшылық
принципі АҚШ конституциясының жобасын жасаушы авторлардың бірі Дж.
Мэдисонға тиесілі. Ешбір уақыт ықпалына түспеген бұл идея мемлекет басқару
ісіндегі бірден-бір сәтті қадам болды. Заң шығарушы, атқарушы және сот
биліктері біріне-бірі тәуелсіз, бірақ әрі өзара байланысты болып, әрбірі
жеке алғанда қалған екеуімен шектеліп отыратын еді. "Бірінің ниетіне екінші
бірі қарсы тұратын ниетті құруымыз кажет", — деп Мэдисон текке айтпаған [8,
б 89-454].
Міне, осы қанатты сөз әлі АҚШ саясаты мен саясаттануында альфа мен
омега (яғни басаяғы) болып отыр. Мэдисон тыйым салу мен қарама-қайшылық
жүйесіне мемлекеттарапынан қиянат етушілікті болдырмайынша тетік енгізе
білді. Сөйтіп тәуелсіз халықты өкіметтен "ажыратып" әрі өкіметтің де
төменнен жасалған қысымға қатты бағынышты болмауы жағын да қарастыратын
реттерді ойластырды. Тыйым салу мен қарама-қайшылық принципі төмендегідей 6
негізгі ережелерден тұрады:
1.Барлық штаттар тең құқыққа ие болады. Жалпы халыктық үкімет бұлардың
бірде-біреуіне арнайы жеңілдіктер бере алмайды.
2. Басқарудың үш органы жүзеге асады. Олардың бірі — заңдар шығару
үшін, екіншісі — оны орындау үшін, ал үшіншісі — құқықтық мәселелерді шешу
үшін құрылады.
3. Заң алдында барлық азаматтар тең, бай да, кедей де, әлеуметтік
дәрежесіне қарамай, өз құқықтарының заңмен қорғалуын талап ете алады.
4. Үкімет адамдардың емес, заң өкіметі болуы тиіс. Заңнан жоғары ешкім
де, ешнәрсе де жоқ. Бірде-бір өкімет қызметкерінің билікті конституция
немесе занда рұқсат етілгеннен өзге жағдайда пайдалануына болмайды.
5. Халық конституцияны өзгерте отырып, үкімет билігін өзгерте алады.
6. АҚШ аумағында АҚШ-тың конституциясы, конгресс заңдары мен келісім-
шарттары ең жоғары зандар болып табылады. Парламенттік республикада ең
алдымен мемлекеттік биліктің жоғары органдары жүйесінде парламенттің
үстемдік ету сипаты [9, б120].
Президенттік республика – бұл президент мемлекеттің басшысы болып
табылатын басқару үлгісі, өзінің қызметіне жауап беретін Үкіметті
ұйымдастырады. Президенттік республикада, ереже бойынша, Үкіметтің басшы
қағидасын президент орындағандықтан, премьер-министр қызметі болмайды.
Президенттік республикада билік өкілеттілігінің құрылымы туралы анығырақ
корсетілген. Президенттік респуликада осы құқықтың көпшілігі және
өкілеттілігі атқарушы биліктің басшысы болып табылатын, президентке
беріледі. Президенттің құқығының классикалық жиыны жоғарғы мемлекеттік
билікті ұйымдастыру бойынша, сыртқы сілтемелерді жүзеге асыру бойынша, елді
қорғау және Қарулы Күштерді басқару бойынша, азаматтықтан шығу және беру
сұрақтары бойынша құқықтар, кешірім және т.б.
Биліктің жоғарғы өкілдік органдарының құзырлығында заңдылықтардың
сұрақтары, сонымен қатар бақылаушы функциялары бар. Президенттік
республикада министрлерді Президент өзінің карауымен тағайындайды. Кейбір
елдерде, мысалға АҚШ-та, парламенттің жоғарғы палатасының келісімі қажет,
басқа президенттік республикада, мысалға Мексикада, ол қажет емес.
Президент оны қызметтен босатады (жоғарғы палатаның келісімісіз). Үкіметтің
құрамы (кабинет) парламенттің мақұлдауын қажет етпейді (төменгі палата),
сенім білдіру бойынша дауыс беру, үкімет бағдарламаларын мақұлдауы керек
емес. Үкімет алқалы орган болып табылмайды, бұл – президенттің кабинеті,
кеңесетін орган, ал министрлер – президенттің кеңесшілері, бірақ олар
өзінің аумағында мемлекеттік басқаруды жүзеге асырады. Үкімет отырысында
сұрақтарды шешуде іске аспайды немесе олар дауыс беру жолымен шешілмейді:
президенттің ойы шешуші мағынаға ие. АҚШ тарихында барлық министрлер
президенттің ұсынысына қарсы болған жағдай болыпты, бірақ ол шешім
қабылданған. Көптеген президенттік республикада премьер-министр қызметі
жоқ, президент өзі премьер-министр болып табылады. Үкімет парламент
алдында жауапты емес. Парламент үкіметті немесе министрлерді қызметтен
босата алмайды.
Президенттік республика (басқарма үлгісі ретінде), оның мысалы
бойынша АҚШ-та бірінші пайда болғандықтан дуалистік монархияға ұқсайды,
бірақ одан өзгешеліктері көп.[10, б 519]
Ең бастысы, бұл жерде билікті бөлудің қағидалары жүргізілген, ал
өзара қатынас биліктің бұтақтарының арасында ұстау мен қарсы салмақ деп
аталатын қағида базасына құрылған. Президенттік республикада президент бір
партияға, ал көпшілігі басқа парламентте болатын жағдайлар аз байқалады.
Оларға бірлесіп істеуге тура келеді, ешқандай билік конституциялық жолмен
басқасын шығарып тастай алмайды. Ұстау мен қарсы салмақ президенттік
парламенттің заңнамалық қызметін кешіктіруі мүмкін болған жағдайда
көрінеді, екі палатада жеңу үшін жоғары білікті көп дауысты қажет етеді. Өз
кезегінде парламенттің жоғарғы палатасы президенттің қызметтік тұлғаларды
тағайындауына бөгет жасауы мүмкін, сонымен қатар президенттің бекіткен
халықаралық келісім-шарттарын бекітеді (бұдан бас тартуы да мүмкін). Соттық
билік заңнамалық және орындаушы билік ретінде құқықтық тәртіпті сақтауды
қамтамасыз ете отырып, президентті, парламент пен конституциялық актілерді
бақылайды.
Аралас (жартылай президенттік) республика – бұл басқару үлгісі,
үкіметтің қатынасы бойынша парламент пен президент осы немесе басқа өлшемде
өзінің бақылауы мен жауапкершілігін бөледі [11, б 656].
Жартылай президенттік республика президенттік және парламенттік
республиканың элементтерін қосады. Президенттік республикада президенттің
мемлекеттік билік жүйесіндегі жүргізуші ролі сақталған, оның ерекше
жағдайда барлық билікті өзінің қолына алуына (Франция), министрлерді
қызметке алып және шығаруына, кейбір министрлердің қызметіне қатысу, жағдай
ретінде премьер-министр мен министрлерге тәуелсіз әрекет етуге, премьер-
министр мен минимтрлердің контрассигнатурасынсыз кейбір маңызды сұрақтар
бойыша актілер шығаруға (референдумдарды тағайындау, өкілеттілікті қолдану
және т.б.) үкіметтің отырыстарын жетекшілеуге құқығы бар. Жартылай
президенттік республикада президентте президенттік жағдайда да,
парламенттік жағдайда да жоқ өкілеттіліктер бар. Мысалға, белгілі жағдайда,
үкіметке сенімсіздікті білдірген кезде парламент оның құқығын босатады
немесе босатпайды [12, б 337].
Парламенттік республикадан президент пен премьер-министрдің орнын
бөлу қабылданған және маңыздысы – үкіметтің парламент алдында
жауапкершілігінің мүмкіндігі. Жартылай президенттік республикада
сенімсіздік білдіруі мүмкін (бетке басу революциясы). Шынында, осындай
порицания революциясын қабылдау және шығару қиын, революция жобасында
депутаттардың көптеген мөлшерде қолдары қажет етеді; егер ол өтпесе, жобаға
жазылған депутаттар сенімсіздіктің басқа революциясын шығару құқығынан
айрылады. Тәжірибеде мұндай актілер сирек және өте сирек – нәтижелі
(Францияда жетістіктің бірлік жағдайы орын алған)[13,б 337].
Латын Америкасының көптеген елдерінде керемет президенттік
республикалар бар (мұндай термин шет елдік әдебиеттерде бекітілді). Бұл
елдерде президенттің өкілеттігі АҚШ-қа қарағанда кең. Министрлерді және
басқа қызметтік тұлғаларды тағайындауда сенаттың келісімі қажет емес (АҚШ-
та шамамен 6 мың тағайындау бекітеді). Латын Америка елдерінің саясатында
үлкен рөлді дәстүрлі түрде президент жүгінетін қарулы күштер атқарады (оның
рөлі жеке әскери түпөзгеріске байланысты өсті, әскер қойды және
президенттерді орнынан алғанда). Керісінше, әдетте саяси партиялар әлсіз,
ережеге сәйкес, президенттің артынан еретін парламентің рөлі де тең [13,
б349].
60-80 жылдарда Африка және Азияның кейбір елдердінде президенттік
монократиялық мемлекеттердің (кеңестік) өзіндік үлгісі болды, бірақта
басқарудың бұл үлгісі, ереже бойынша, саяси режим тоталитарлы, яғни ең
демократиядан ең жоғары өшірілген тек қана социалистік елдерде ғана
қолданылады. Социалистік елдерде өкілетті органдар нақты қалай
аталатынына тәуелсіз – Вьетнамда Үлттық жиналыстар мен халықтық кеңестер,
Қытайда халықтық өкілдіктердің жиналысы, КНДР-де халықтық жианлыс, Кубада
халықтық биліктің ассамблеясы, ілімде бұл елдер жалпы қабылданған, яғни
бұлар – кеңестік түрдегі органдар. Мұндай үлгіні республикалар социалистік
бағдарын жариялаған көшбасшы елдер ретінде (мысалға, Гвинеяда) және
каписталистік жол бойынша дамитын мемлекеттің үлкен дәрежесінде қолданады
(Тунис, Уганда, Орталық – Африкалық Республика, содан кейін Малавия, Гвинея
және т.б. империялар). Кеңестік типаждық жоғары тұрған сатымен төменгі
тұрған сатыны таңдау, кластық құрамның тазалығын қамтамасыз ететін,
үкімет органдарын өндірістік-аумақтық ұйымдастыру белгілері сияқты, ең
алғашқы белгілерде көрінеді. Социалистік елдердің көбінде бұл белгілер
соңында СССР-да сияқты не жоғалып кетті, не Румынияда сияқты мүлдем пайда
болған жоқ. Бұл елдерде таңдаулар, ереже бойынша, құпия дауыс беруде
жалпылы, тең, түзу болып саналды және бүгінде саналады.
Кеңестік республика үшін сипатты:
1. Кеңестің үстінен қараушылық пен толық билігі немесе басқа атпен
үкімет органдары – қалған барлық мемлекеттік органдар (қатаң
орталықтандырылған прокуратурадан басқа) сәйкес деңгейдегі кеңеспен
ұйымдастырылады, олардың алдында жауапты және (немесе)оларға құрметті
(сотты да қосқанда).
2. Барлық сатының кеңестері ішінде бағынушылық және басқарушылық қатынасы
бар біркелкі жүйеге келтіреді.
3. Кеңестің депутаттары негізгі жұмысты қалдырмай өздерінің функцияларын
орындағандықтан, кеңестің сесссиясы сирек және қысқа, ал олардың
ағымдағы өкілеттілігі шешімі әдетте кезекті кеңеспен бекітілуіне
қалатын орындарда атқарушы органдармен және
орталықта ерекше салыстырмалы тар алқалы органдарда жүзеге асады.
Бірпартиялы заңдар бекітілген жағдайда партия жетекшісі өмір бойы
президент болып жарияланды. Президентке бағынышты, партия мүшелеріне
құралған парламент нақты өкілеттілігі болған жоқ. Президент өзі көптеген
шешуші мағынасы бар министрлердің министрі болды. Бұл түрдің соңғы үлгісі
1995 жылға дейін КНДР болды, қазір президенттік монократиялық республика
үлгісі жоқ, бірақта партияны басқаратын қайтыс болған президенттің және бас
хатшының ұлы қазір шешуші мемлекеттік қызметті иеленбей, мемлекеттің
басшысы болып табылады.
Берілген басқарудың үлгісі парламенттік республикаға ұқсайды, үкімет
парламенттен құралады және оның алдында заңды түрде жауапты, бірақ мұнда
биліктің ешқандай балансы болмағандықтан ол парламенттік үлгіден
өзгешеленеді – билікті тіпті теориялық түрде бөлу қабылданбайды; оған
кеңесте іске асырылған, еңбекші халықтың билігінің бірлік қағидасы қарсы
қойылған.
Монократиялық президенттік (кеңестік) республика үлгісі басқарудың
әскери хунтынан және басқа осындай республикалық нысаннан өзгешелігі, ол
оның дикторлық маңызын жасыратын, көбіне сәнді демократиялық киім
киюінде.
Жоғарыда айтылғандай, басқарудың әлемдік даму нысанының тенденциясы
аралас және будан нысанын құруда. Президенттік және парламенттік
республиканың белгілері ғана емес, кейде республика мен монархияның кейбір
белгілері қосылады.
Басқарудың президенттік үлгісі өз кезегінде мінсіз болып табылмайды.
Біріншіден, басқарудың парламентті үлгісіне қарағанда, ол орындаушы және
биліктің заңнамалық салаларында армдатылған конституциялық дағдарыстың
арақатынасында өзіне егестіктің мүмкіншілігін жасырады. Президент пен
парламенттің көпшілігі әртүрлі партия немесе саяси ағымдарға жатса, ерекше
өседі. Президент ылғи партиялық күресте және лоббистердің саясатшылдығында
бола отырып, өзіне салмақты негіз иеленбеуі мүмкін. Басқаша айтқанда,
басқарудың президенттік және парламенттік үлгісінің арасындағы таңдау,
бірлік арасындағы таңдауды білдіруі мүмкін, бірақ тұрақсыз басшылық пен
тұрақты басшылық, бірақ екі биліктің жанжалы туындауы мүмкін [14,б 141].
Екіншіден, президентті сайлаудың оңтайлы әдісі бар. Олардың әрқайсысы
күшті және әлсіз жағы бар. Президенттік жүйеде пропорционалды өкілеттілікті
ендіру және азшылықтың талабы парламенттің әсерінің төмендеуіне байланысты
маңызды емес. Бірінші орынға мағынасы бойынша президенттік таңдау әдісі
шығады. Тікелей таңдаулар қарапайым және демократиялы болып көрінеді. Бірақ
олардың тікелей таңдауының әртүрлігі бар, оларды жүргізудің әдістерін
таңдау үнемі президентке тәкелді емес. Президенттік билік көп нәрсені
анықтайтын заңнамалық бұтақтарға тәуелді болуы мүмкін, мысалға, оқыс қиын
ретте екінші уақытқа президентті қайта сайлау процедурасы.
Осы немесе басқа елдің саяси өмірінің нақтысында, осы немесе басқа
саяси күштің ара қатынасы есебімен, қалыптасатын дәстүр немесе
кірістірілетін реформалар мемлекеттік басқарудың аралас немесе ағымды
үлгілерінің болуы мүмкін (президенттік және парламенттік республика
аралығында).
Жүргізілген зерттеулердің нәтижесі бойынша келесідей қорытынды
шығарылады:
- президенттік түрдегі республикада президенттің институты
конституциялық анықтаулар мен таңдаулықтар, мемлекетте қызметтік тұлға
ретінде президенттің жоғарғы жағдайы, президенттің аппараты, саяси
тағайындаушылардың корпусы, атқарушы биліктің құрылымы және т.б.
компоненттерді қосатын оның институтының бастаушы жағдайынан басқаларын
өзіне қосады;
- президент институтының концептуалды негізгі талдауы президенттік
республика, жартылай президенттік республика, президенциализм
түсініктерін айқындағаннан кейін шығады;
- президенттік үлгідегі республикада президент институтын іске асыру
президенттік басқару үлгісі деп аталатын үлгіні құраушы құрылымның ерекше
жүйесін және механизмін қалыптастыруды талап етеді. Оның құрамына, алдымен,
президент әкімшілігі кіреді;
- американдық әкімшіліктің ерекшелігі партиялық-саяси адалдықтың
қатаң қағидасына еру, сонымен қатар домалақ, пирамидалық және аралас
үлгілері бойынша ұйымдастыру;
- Францияның спецификасы мемлекет басшаның саяси бостандағын
бейнелейтін, әкімшіліктің қысқартылған трактовка түсінігі болып табылады.
Президенттік үлгідегі республикалардың мемлекеттік билік механизмінде
үлкен рөлді үкімет алады (немес оны алмастыратын орган);
- президенттік институттың іске асырылуының әсерлігі, президенттік
басқару үлгісінде президенттік функцияны нақтылауда жұмыс істейтін
үкіметтің күшті блогі мен басқа құрылымдарды сақтауды қамтамасыз етіледі.
1.3 Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасуының
құқықтық алғышарты
Мемлекет адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болған.
Адамдардың ең алғашқы ұйымдасуы рулық қоғам түрінде пайда болды. Рулық
қоғам оның мүшелерінің қандас туыстығы негізінде, еңбекті қауымдасып
ұйымдастыру және ортақ меншіктілік негізінде қалыптасты.
Әскери демократияның дамуы қоғамда саяси ұйымның – мемлекеттің пайда
болуына әкелді. Мемлекет, бір жағынан, әскери демократияның жаңа негізде
қайта құрылуы нәтижесінде, ал екінші жағынан, жаңа басқару органдарының
пайда болуы нәтижесінде құрылды. Мемлекет – адам баласы бірлестігінің жаңа
ұйымы. Ол рулық қауымнан мынадай белгілермен өзгешеленеді:
1. Мемлекеттің тәуелсіздігі болады. Мұның мәнісі – мемлекет өзінің ішкі
және сыртқы саясатын өзге бір мемлекеттерден тәуелсіз қалыптастырып,
дербес жүзеге асырады деген сөз.
2. Мемлекеттің халқы әкімшілік-аумақтық аймақтарға бөлінеді, бұл жерде
адамдардың рулық белгілері ескерілмейді.
3. Мемлекетте қоғамды басқаратын өкімет билігінің белгілі бір дәрежеде
дамыған жүйесі болады. Оларда адамдардың өзгеше бір тобы – шен иелері
немесе мемлекеттік қызметкерлер жұмыс істейді.
4. Қоғамның өмір сүріп, тіршілік етуі үшін мемлекет заңдар,
нормативтік актілер шығарып, солар арқылы қоғамдық қатынастарды реттеп
отырады, белгілі бір қоғамдық тәртіпті қалыптастырады.
Марксизм мемлекетті тек бір ғана топтың – байлар тобының мүддесін
қорғау үшін жаратылған саяси ұйым ретінде сипаттайды. Құл иеленушілік
дәуірінде мемлекет құл иелерінің мүддесін қорғады, сондықтан ол құл
иеленушілер мемлекеті деп аталады, феодализм дәуірінде ол феодалдардың
мүддесін қорғады. Феодализмнің орнына капитализм келді. Капиталистік
мемлекет капиталистердің қолындағы қару болып табылады. Сөйтіп, марксизм
ілімі бойынша, адамзат тарихында мемлекеттің үш түрлі тұрпаты болған екен:
құл иеленушілік, феодалдық және буржуазиялық мемлекет түрлері.
Марксизм мемлекеттің осы аталған үш түрін де қанаушылардың,
езушілердің мемлекеті деп сипаттайды [15, б 19].
Алайда мемлекет жағдайындағы маркстік ілімінің осал жерлері бар.
Айталық, мемлекеттің осы үш тсатысын, үш түрлі тұрпатын халықтардың барлығы
бірдей бастан өткерген жоқ.
Марксизм-ленинизм капиталистік мемлекеттердің құритындығының және
жаңа тұрпатты социалистік мемлекеттің пайда болатындығының тарихи
сөзсіздігін теориялық жағынан негіздеуге тырысып бақты. 1917 жылдың қазан
айында Ресейде большевиктер партиясының басшылығымен социалистік револиция
жасалды. Соның нәтижесінде Кеңестік социалистік дүниеге келіп, ол 70 жылдам
астам уақыт өмір сүрді.
Құқық дегеніміз мемлекетте қолданылатын барлық құқықтық нормалардың:
құқықтық ғұрыптардың, әділеттілік үлгілердің, мемлекеттің құқықтық
ережелерінің жиынтығы болып табылады. Құқықта заңдар ерекше орын алады.
Мемлекеттік өкімет билігінің жоғарғы органдары қабылдаған нормативтік
актілер заң деп есептелінелді. Заң ең жоғарғы юрисдикциялық күш болып
табылады. Мұның мәнісі – мемлекеттік органдар қабылдаған нормативтік
актілер заңда негізделуге және заңға қайшы келмеуге тиіс деген сөз.
Заңдар адамның құқықтық дәрежесін анықтайды. Құқық тек заңдардан ғана
тұрмайды. Құқық дегеніміз – белгілі бір мемлекетте қабылданған және
қолданылып жүрген барлық құқықтық нормалардың белгілі нормативтік құқықтық
актілерді де көрсетеледі. Конституцияда, заңдарда мемлекеттік органдарға
нормативтік құқықтық актілер қабылдау жөнінде өкілдік беріледі. Президент –
нормативтік жарлықтар, Үкімет – нормативтік қаулылар, Министрліктер –
нориативтік буйрықтар, жергілікті мемлекеттік органдар нормативтік шешімдер
т.б. қабылдайды [16, б 65].
Сөйтіп құқық туралы сөз қозғалғанда, нақты мемлекеттегі қолданылып
жүрген нормативтік актілердің барлығы еске алынады. Мұның өзі – объективтік
мағынадағы, яғни дербес біртұтас құбылыс ретінде өмір сүреді деген
мағынадағы құқық. Құқықты субъектілердің (адамдардың) өз игілігі үшін
мемлекет тарапынан кепілдік берілген белгілі бір қимыл-әрекеттерді істеу
жөніндегі заңдық мүмкіндігі ретінде қолданылады. Мысалы, өмір сүру құқығы,
денсаулығын сақтау құқығы, білім алу құқығы т.т.
Құқықтың алғашқы элементі – құқық нормасы. Құқық нормасы дегеніміз –
мінез-құлық, тәртіп ережесі, тіршілік процесіндегі тәртіп пен мінез-құлық,
ережелерінің үлгісі. Ал мінез-құлық дегеніміз – жеке алып қарағандағы әрбір
адам емес, тұтас адамдар ұжымына да тән жағдай. Жеке адаи ғана емес,
бірнеше адамнан құрылған ұжымдар да бір-бірімен қатынасқа келеді. Демек,
құқық нормаларымен реттелетін қатынастарға түсе отырып, адамдар, олардың
ұйымдары өздерінің мінез-құлқымен сол нормаларды бұзбайтын болуға тиіс [17,
б193-195].
Құқықтық нормалардың жиынығы ретіндегі құқық, қоғам тіршілігінде
маңызды рөл атқара отырып, өмірдің қай саласында болса да адамдар
арасындағы қарым-қатынастарда тәртіп болуына бағытталады. Адамдар бір-
бірімен экономикалық қатынаста, яғни материалдық игіліктерді өндіру
жөніндегі қатынастарда болады. Мысалы, заводтарда, фабрикаларда нормативтік
құқық актілері аоқылы белгілі бір реттілік, еңбек тәртібі орнатылады.
Материалдық игіліктерді бөлу мәселесінде де экономикалық қатынастар пайда
болады. Қызметкерлер өздерінің еңбегі үшін сияпат ақы алуға тиіс. Бұл да
тиісті нормативтік актілермен реттеледі. Адамдар бір-бірімен неше түрлі
шарттық қатынастарға түсіп жатады. Олардың арасындағы сату-сатып алу,
айырбас, жоралғы, қарыз т.б. әрекеттер құқық нормаларының шеңберінде ғана
хатталуға тиіс.
Құқық қоғамның саяси өмірінде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттік
органдардың құрылымы, оларды жасақтау тәсілдері (сайлау, тағайындау,
олардың билік аясы (өкілеттілігі), іс-әрекеттерінің түрлері мен әдістері
т.т. құқықтық нормалар арқылы анықталады.
Қоғамдық тәртіп (демократиялық немесе халыққа қарсы бағытталған) тек
қана құқықтық актілер арқылы орнатылады, оны тәртіп органдары қамтамасыз
етеді. Азаматтардың мемлекеттік басқару ісіне қатынасу үшін пайдаланатын
саяси құқықтары мен бостандықтары тек қана нақ осы құқықтық актілер арқылы
белгіленеді.
Құқық қоғамның әлеуметтік өмірінде де зор рөл атқарады. Құқықтық
нормалар білім алудың, денсаулық сақтаудың, отбасын құрып, оны нығайтудың
т.б. қажеттіктердің заңдық шарттарын белгілейді.
Сөйтіп, құқық дегеніміз адамдардың өміріне қалыпты жағдайлар туғызуға,
қоғамның барлық бағыттарда дамуын заңдық жағынан қамтамасыз етуге тиісті
мемлекеттік қуатты құрал болып табылады. Құқық тек жұртты жазалау үшін,
оларға күштеу шараларын қолдану т.с. үшін қажет деп ойлау дұрыс емес.
Азаматтар өздеріне берілген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланғанда,
құқық нормаларының талаптарын орындағанда, мемлекеттік органдар құқық
нормаларының талаптарын бұзған адамдарға шара қолданып, тиісінше жазалап
отырғанда, құқық нақты іс жүзіне асқан болып табылады.
Биліктің тармақтарға бөлінуі құқықтық мемлекеттің қағидасы ретінде.
Бұл қағиданы алғаш рет Д.Локк пен Ш.Мон-тескье ұсынған болатын. Қағиданың
басты талабы – саяси бос-тандықты бекіту, заңдылықты қамтамасыз ету жəне
белгілі бір əлеуметтік топтың, мекеменің немесе жеке тұлғаның билікті асыра
пайдалануын болдырмау үшін мемлекеттік билікті заң шығару-шылық (халық
сайлайтын жəне қоғамды дамытуды заңдар қа-былдау жолымен жүзеге асыруға
бағытталған), атқарушылық (би-ліктің өқілдік органы тағайындайтын жəне
заңдар мен оралым-дық-шаруашылық қызметті жүзеге асырумен айналысатын) жəне
сот (бұзылған құқықтарды қалпына келтірудің, кінəлілерді əділетті түрде
жазалаудың кепілі болып табылатын) биліктері деп бөлу қажет. Жəне осы əр
бір билік түрлері дербес жəне бір-бірін тежей отырып, өз функцияларын
органдардың ерекше жүйесі арқылы жəне арнайы нысандарда жүзеге асыруы тиіс
[18, б 392-393].
Констиуцияда бекітілген тепе-теңдік жəне тежемелік жүйесі заң
шығару, атқарушы, сот билігінің нақты бір билік түріне қатысты құқықтық
шектеулерінің жиынтығын білдіреді. Мысалы, заң шығару билігіне қатысты
тежемелік жүйесінде ерекше рөлді Президент иеленген, ол заң шығарушыға
қатысты вето құқығын иеленеді; атқарушы билікке қатысты тежемелік сипатта
болып президент өкілеттіктерінің мерзімі, импичмент, сенімсіздік воту-мы,
атқарушы органдардың жауапты қызметкерлеріне заңшығару-шылық құрылымға
сайлануға тыйым салу, коммерциялық қызмет-пен айналысу табылады; сот билігі
үшін конституцияда көрініс тапқан құқықшектеуші құралдар болып мыналар
табылады: кінə-сіздік презумпциясы, қорғану құқығы, азаматтардың заң мен
сот алдындағы теңдігі, іс жүргізудің жариялылығы мен жарыспалы-лығы,
соттарға отвод жариялау жəне т.б. Мемлекет пен тұлғаның өзара
жауапкершілігі. Бұл құқықтық мемлекеттің дербес қағидасы болып табылады.
Бұл саяси билікті шектеудің өзінше бір тəсілі, ол сасяи биліктің иесі ретін-
дегі мемлекет пен оны жүзеге асырудың қатысушысы ретіндегі азаматтың
арасындағы қарым-қатынастардың адамгершілік-заңды бастамаларын көрсетеді.
Қоғам мен тұлғаның бостандығын заң-шығарушылық нысанда бекіте отырып,
мемлекет өз шешімдері мен əрекеттерінде белгілі бір шектеулерді иеленеді.
Заң арқылы ол өзінің азаматтармен, қоғамдық ұйымдармен, басқа мемлекеттер-
мен қарым-қатынастарындағы əділеттілік пен теңдікті қамтамасыз ететін
міндеттемелерді өз мойнына алуы тиіс.
Аль-Фараби ерекше мемлекет туралы Платонның Концепциясын дамыта
отырып, ашық мемлекет туралы өзінің трактадында заң шығарушылық және
атқарушы билік бұтақтарының арасында анық шекараны жүргізеді; басқарушы
және қызмет ететін түсініктерді бөле отырып, абсолюттік басқаруға тән
сапа туралы, ойшыл басқарушы, заң шығарушы, имам және философ деген
түсініктерді байланыстырды [19, б 213].
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығында өзіне қызығушылық тудыратын
мемлекеттік құрылғылар мен басқарушылар туралы зерттеулер қатарында
Н.Макиавелланың Тақсыр жұмысы ерекше орын алды. Н. Макиавелла,
ортағасырлы Италияда басқарушының тәжірибесін түсінуден, саяси бостандыққа
әртүрлі қарсы тұруды білдіру аяусыз басылған патриоттық ойды және
мемлекетті және оның аппаратын бекітуге бағытталған саяси билікті және
ақылды қатаңдылықпен тақсыр-ақылдыны үгіттейді.
Жаңа Европада мемлекетпен және патшалар туралы Т.Гоббс, Дж. Локк және
Ш.Л. Монтескье, олардың билікті бөлу теорияларымен, Ж.Ж. Руссо және
Гегель; Джефферсонның – Жаңа Кеңес және ұстау механизмін құру қажеттілігі
мен қарсы салмақ туралы ойды әзірлеген Гамильтондардың еңбектерінде
дамыған. Гоббсаның кейбір теориялық пайымдары Ш.Л. Монтоскьенің басында
адам теңдік пен әлемге ұмтылады, бірақта, қоғамға қосылғанна кейін, адамдар
өзінің әлсіздігін жоғалтады деп бекітілген критикасына салынды. Қоғамда
теңсіздік бұзылады, жеке тұлғалар арасында, халықтың арасында әскерилер
пайда болады. Байқалған осы екі әскердің түрі адамдар арасында заңдарды
бекітуге себепші болды - деп ойшыл бекітті. Монтоскьенің қосқан үлесін
ескере отырып, мемлекет туралы теорияның дамуында Президент Н.А. Назарбаев
1995 Жылы Қазақстан Конституциясының жылдық мерекесіне арналған өзінің
баяндамасында белгіледі: ... Атақты доктрина Шарль-Луи Монтоскье бұл
концепцияға шартты емес бағдарламалы сипаттамамен билікті бөлу туралы
Конституциямен жаңадан түсіндіріледі. Мемлекеттің бірлік қағидасын орындай
отырып, оның органдары бірін-бірі толықтырап, өзара қызмет етуі керек.
Биліктің монопольді саласы оны қатаң бөлу жоқ және болуы да мүмкін емес,
әйтпесе, ұстау және қарсы салмақ мағынасы жоғалады. Бірлік билігі, оны
жүзеге асыру бойынша өкілеттілік пен функцияларды бөлу ғана бар... [20,
б120].
Орыстың атақты ойшылы В.С. Соловьев өзінің философтық-құқықтық
концепциясын құқықпен іске асқан және өзіне оңды құқық пен жоғарғы
биліктің бірлігін қосатын қоғамдық тұтастықтың құқықтық ұйымын
тұжырымдайды.
Қазіргі заманғы президент термині АҚШ-ғы атқарушы бірлік биліктің
жоғарғы органын қалыптастырумен тікелей байланысты. Соңында президент
институты Латын Америка, Франция және Швейцария елдерінде, содан кейін
басқа Европа, Азия және Африка елдерінде пайда болды. Қазіргі уақытта
басқарудың президенттік үлгісі әлемнің 84 мемлекетінде бар. Осыған орай
Қазақстандық зерттеушілер дылай дейді: ...Қазақстан кең таралған
тенденцияның жалпы арнасымен барады жатыр [21, б 321].
1.4 Қазақстанда басқарудың президенттік үлгісі
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кез келген дамыған мемлекеттің негізін
және мемлекеттілігін қалыптастыруда саяси көшбасшының алатын рөлі зор.
Өйткені қиын-қыстау кезеңінде көшбасшылар тұрақтылықтың кепілі ретінде
ерекше мәнге ие болады және қайта құрулар мен өзгерістердің бастаушысы
болып табылады. Сонымен қатар ол идеяларды, бағдарламаны ұсынып қана
қоймайды, оны жүзеге асырудың тетіктерін де көрсетеді. Н.Ә. Назарбаевтың
озық әрі маңызды шешімдерінің бірі – президенттік институтты енгізу болып
табылады. Президенттік билік қазақ мемлекеттілігінің тұғыры, маңызды
элементі және кешенді реформалардың бұлжымас тірегі болып табылады.
Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістер эволюциясының
жүйелік логикасын қамтамасыз еткен Президенттік институт қана болды.
Елбасымыз түбегейлі терең өзгерістер заманында президент лауазымы қоғамды
тиімді демократияландыру мен жаңғыртуда негізгі рөл ойнайтындығын түсінді.
Сондықтан Қазақстан КСРО-ның басқа елдерінен президент қызметін бұрын
енгізіп, тарихи даналық танытты. Осы уақыттан бастап президент институты –
біздің еліміздің тәуелсіздігі мен егемендігінің кепілі, әлемдік
қауымдастыққа сәтті кірудің, әлеуметтік-экономикалық және саяси дамудың
басты кепілі. Мемлекеттіліктің негізін қалап, тәуелсіздік жариялаған елін
дағдарыстан алып шыққан тарихи тұлғалар көп емес. Олардың қатарына Дж.
Вашингтон, Мұстафа Кемал Ататүрік, Ли Куан Ю, Махатхир Мохаммад және т.б.
жатқызуға болады. Аталған тұлғалар сияқты мемлекеттіліктің негізін қалап
елді тығырықтан алып шыққан тарихи тұлға ретінде Елбасымыз.
Н.Ә.Назарбаевтың есімі лайықты деп ойлаймыз. Қазақстан ғаламдық
демократиялық тренд пен қоғамдық пікірді ескере отыра, либералды
құндылықтар мен қағидаларға негізделген демократиялық, зайырлы және
құқықтық мемлекет құру жолын таңдады. Бұл реформаларды жүзеге асыру үшін
егемендігіміздің негізі болып табылатын мемлекеттік шекараны толықтай
бекіту көзделді. Нақтыланбаған территориялар белгіленіп, еліміздің түбірлі
тарихи жерлері халыққа қайтарылып, мемлекеттік шекарамыз заңды негізде
бекітілді. Сондықтан саяси реформалаудың негізгі бағыттары ретінде тек қана
Президент институтын ғана емес, сонымен қатар парламентаризмді,
көппартиялық жүйені қалыптастыру жолға қойылды. Қоғамды реформалауда
мемлекеттің жүйешіктеріне кері байланыс ретінде ықпал ететін азаматтық
қоғамның институттары қаланды. Қазақстанның ілгері шапшаң дамуы және
халықаралық аренаға шығуы үшін жаңа Конституцияны қабылдау қажеттілігі
туындады. 1995 жылы қабылданған Конституция Қазақстан тәуелсіздігінің
құрылу негізін қалап, саяси жүйенің демократиялануына жол ашты.
Конституциялық ережелер мен билік бөлінуінің конституциялық қағидасына
негізделген мемлекеттің барлық институттары арасындағы келісімдер
демократиялық мемлекетте қоғамды тұрақтандырудың кепілі ретінде жетістікке
жетудің кілті болып табылады. Конституцияда әлеуметтік-экономикалық және
саяси реформаларға жаңа серпіліс беріліп, мемлекеттігіміздің негізі
заңдастырылды. Қазақстан – тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда саяси
күйзелістен аман шыққан посткеңестік кеңістіктегі жалғыз мемлекет. Елімізде
барлық тілдердің теңдігі үшін жағдайлар жасалып, оның шарттары
Конституциямен бекітілген. Аса назар аударатын мәселе, тек қана біздің елде
үш тұғырлы тілмен бірге кез келген этникалық топтың өзінің ана тілінде
еркін сөйлеу мүмкіндігі бар, барлық этностар мәдениетінің дамуына шынайы
мүмкіндіктер қарастырылған. Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен құрылған
Қазақстан халықтар Ассамблеясы ұлтаралық келісімді қамтамасыз етудің
бірегей институты болып табылады. Ассамблеяға әлемдік қауымдастық тарапынан
жоғары баға берілуде, этникааралық татулықтың қазақстандық үлгісі өзінің
тиімділігін дәлелдеді, өйткені тәуелсіздік жылдарында біздің елімізде
ұлттық немесе діни негіздегі ешбір жанжал болған емес. Астанамыз –
Қазақстан мемлекеттілігінің жасампаздығын сипаттайтын символ. Бұл жүзеге
сәтті асырылған тағдырлы саяси шешім, Елбасы үшін ұлы ерліктердің бірі
болды. Әлемдік саясатта жетекші рөл ойнайтын астаналар сияқты Елордамыз
Астананың үлкен геосаяси маңызы бар. Еліміздің қиын қыстау заманнан аман
шығып, сәтті дамуы, халықаралық аренада өзіндік беделге ие болып, әлем
қызығатындай демократиялық реформалардың жүзеге асырылуы – берік
мемлекеттік негіздің толықтай қаланған көрінісі деп пайымдауға болады.
Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесі заңды өкілеттігі шеңберінде басқа
мемлекеттік органдарының шешетін кез келген мәселелерін өз қарамағына алып,
сессиясында тікелей шеше алатын құқығына иелі орган болатын. Ал
Президенттің өкілеттігіне мынадай мәселелерді талдау қалдырған:Жоғарғы
Кеңеске, Министрлер Кеңесінің Председательдік кандитатурасын ұсыну, оны
жұмыстан кетіру мәселесін енгізу, Министрлер Кеңесінің құрамын отставкіге
кетіру жөнінде Жоғарғы Кеңестің алдына қою, Үкімет мүшелерін, оның
Председателімен келісе отырып, жұмысқа тағайындау, не оларды босату туралы
Жоғарғы Кеңестің бекітуіне ұсыныс жасау. Министрлер Кеңестерінің қаулылары
мен жарлықтарының, министрліктердің мемлекеттік комитеттердің актілерін
Конституцияға және өзге де заңдарға қайшы келген жағдайда олардың күшін
тоқтатуға Президенттің хақысы. Ұйымдастырушылық шеңберінде Республика
Президентінің Министрлер Кеңесінің отырысын басқаруға, Үкіметке
сенбеушілігін Жоғарғы Кеңеске ұсынуға құқылы еді. Қазақстан тарихында ең
алғашқы республика Президенті болып Н.Ә. Назарбаев Жоғарғы Кеңестің кезекті
сессиясында 1990 жылғы 24 сәуірде алты жылға сайланды. Осындай мемлекеттік
ұйымдастырудағы елеулі жаңалықтардың бекітілуі атқарушы билікті нығайтудың
қажеттілігінен туындаған деп түсінуіміз керек. Сөйтіп, Жоғарғы атқарушы
органның құрылымы екіжақты болды, өйткені, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz