Қазақстанда рыноктың қалыптасу ерекшеліктері мен заңдылықтары
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 НАРЫҚ ҚОҒАМЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨМІРІНІҢ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Нарық ұғымы,нарықтың мәні,ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Нарықтың пайда болуының шарттары, қызметтері, түрлері, субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.3 Нарықтың құрылымы, инфрақұрылымы, коньюнктурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2 ҚАЗАҚСТАНДА НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
2.1 Нарыққа өту кезеңіндегі қазақстанның экономикалық және әлеуметтік жағдайы ... . 12
2.2 Рыноктық құрылымды қалыптастыру және мемлекет рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.3 Жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫ: ОНЫҢ ФУНКЦИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУ ПРИНЦИПТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.1 Нарық экономикасындағы қазіргі басымдылықтары мен кемшіліктері және өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
3.2 Қазақстанның реттеуші нарық экономикасына өтуі және бағыттары, қалыптасу және даму стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 НАРЫҚ ҚОҒАМЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨМІРІНІҢ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Нарық ұғымы,нарықтың мәні,ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Нарықтың пайда болуының шарттары, қызметтері, түрлері, субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.3 Нарықтың құрылымы, инфрақұрылымы, коньюнктурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2 ҚАЗАҚСТАНДА НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
2.1 Нарыққа өту кезеңіндегі қазақстанның экономикалық және әлеуметтік жағдайы ... . 12
2.2 Рыноктық құрылымды қалыптастыру және мемлекет рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.3 Жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫ: ОНЫҢ ФУНКЦИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУ ПРИНЦИПТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.1 Нарық экономикасындағы қазіргі басымдылықтары мен кемшіліктері және өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
3.2 Қазақстанның реттеуші нарық экономикасына өтуі және бағыттары, қалыптасу және даму стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазіргі таңда, нарықтық экономика заманында, біздің алға қойған мақсатымыз — елімізді экономикалық және әлеуметтік жағынан дамыту, әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосу, халқымыздың әл-ауқатын көтеру. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстанға арнаған жыл сайынғы жолдаулары, «Қазақстан-2030» Стратегияларындағы басты басымдылық — Қазақстанды бәсекеге қабілетті елге айналдыру, ал бұл мақсатқа қол жеткізу үшін шағын және орта бизнесті дамыту алға қойылуда. Ал ол үшін еліміздің экономикасын тиімді ұйымдастырудың маңызы зор, оның ішінде қазіргі таңдағы нарықтық экономиканың заңдылықтары мен ерекшеліктерін ескеру экономиканы алға жылжытудың тетігі болып табылады.
Нарық — қазіргі таңдағы экономикамыздың ең өзекті мәселелерінің бірі. Себебі нарық — қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді байланыстырудың тиімді механизмі ретінде әлемдік өркениеттің ірі жетістіктерінің бірі.Қысқа уақыт аралығында еліміз бұрынғы кеңестік кеңістікте бірінші болып, КСРО құлдырауы салдарын еңсере отырып, бірнеше маңызды кезеңдерден өтті, нарықтық экономикасы бар мемлекет мәртебесін алды.
Қазақстанға өзінің тәуелсіз экономикалық саясатын жүргізуге мүмкіндік берген дер кезінде қабылданған шешімдер мен жүзеге асырылған шараларды талдап шығу маңыздылығы — жіберілген қателіктерді саралап, қазіргі таңда қай бағытта жұмыс жасау қажеттігін нақты шешуге ықпал жасауында.
Экономикалық реформаларды жоспарлы және нарықтық мектептердің күресі жағдайында жүргізу оңай болған жоқ. Соған қарамастан, еліміздің экономикасы нарықтық өзгерістер арнасына тез бет бұрып, дағдарыстар сынынан өтіп, бұрынғы кеңестік кеңістіктегі дамыған ел беделін растай алды.
Еліміздегі нарықтық қатынастар жүйесі жылдан жылға дамып келеді. Қазіргі кезеңдегі басты мақсаттардың қатарында нарықтық экономиканы ары қарай жетілдіру мен дамыту, экономикалық қатынастарға қажет тұстарды ақпараттар жүйесімен қамтамасыз ету, жан-жақты талдау қызметтерін жүргізу, тиімді шешімдер қабылдау сияқты бірқатар маңызды мәселелер бар.
Нарық елімізде тиісті дәрежесінде терең зерттелмеген. Себебі, нұсқау, бөлу әдістеріне негізделген басқару жүйесі жағдайында нарық мәселелері тиісті ғылыми зерттеупәні бола алмады. ТМД-ға кіретін мемлекеттердің және Қазақстан ғалым-экономистерінің арасында нарық туралы бірыңғай пікір жоқ. Сондықтан, бұл нарық мәселесі, соның ішінде Қазақстандағы нарықтық қатынастардың қалыптасу барысын саралап, заңдылықтарын айқындау бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі деп есептейміз.
Курстық жұмыстың мақсаты — Елбасы ұстанған саясаттың өзегі болып табылатын елімізді нарықтық экономикалық жүйеге көшіру арқылы Қазақстан Республикасы азаматтарының әл-ауқатын көтеру, әлемдегі дамыған мемлекеттердің қатарына қосылу болғандықтан, тәуелсіздік алғаннан бергі атқарылған жұмыстар қатарындағы ең елеулісі әкімшілдік-
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазіргі таңда, нарықтық экономика заманында, біздің алға қойған мақсатымыз — елімізді экономикалық және әлеуметтік жағынан дамыту, әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосу, халқымыздың әл-ауқатын көтеру. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстанға арнаған жыл сайынғы жолдаулары, «Қазақстан-2030» Стратегияларындағы басты басымдылық — Қазақстанды бәсекеге қабілетті елге айналдыру, ал бұл мақсатқа қол жеткізу үшін шағын және орта бизнесті дамыту алға қойылуда. Ал ол үшін еліміздің экономикасын тиімді ұйымдастырудың маңызы зор, оның ішінде қазіргі таңдағы нарықтық экономиканың заңдылықтары мен ерекшеліктерін ескеру экономиканы алға жылжытудың тетігі болып табылады.
Нарық — қазіргі таңдағы экономикамыздың ең өзекті мәселелерінің бірі. Себебі нарық — қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді байланыстырудың тиімді механизмі ретінде әлемдік өркениеттің ірі жетістіктерінің бірі.Қысқа уақыт аралығында еліміз бұрынғы кеңестік кеңістікте бірінші болып, КСРО құлдырауы салдарын еңсере отырып, бірнеше маңызды кезеңдерден өтті, нарықтық экономикасы бар мемлекет мәртебесін алды.
Қазақстанға өзінің тәуелсіз экономикалық саясатын жүргізуге мүмкіндік берген дер кезінде қабылданған шешімдер мен жүзеге асырылған шараларды талдап шығу маңыздылығы — жіберілген қателіктерді саралап, қазіргі таңда қай бағытта жұмыс жасау қажеттігін нақты шешуге ықпал жасауында.
Экономикалық реформаларды жоспарлы және нарықтық мектептердің күресі жағдайында жүргізу оңай болған жоқ. Соған қарамастан, еліміздің экономикасы нарықтық өзгерістер арнасына тез бет бұрып, дағдарыстар сынынан өтіп, бұрынғы кеңестік кеңістіктегі дамыған ел беделін растай алды.
Еліміздегі нарықтық қатынастар жүйесі жылдан жылға дамып келеді. Қазіргі кезеңдегі басты мақсаттардың қатарында нарықтық экономиканы ары қарай жетілдіру мен дамыту, экономикалық қатынастарға қажет тұстарды ақпараттар жүйесімен қамтамасыз ету, жан-жақты талдау қызметтерін жүргізу, тиімді шешімдер қабылдау сияқты бірқатар маңызды мәселелер бар.
Нарық елімізде тиісті дәрежесінде терең зерттелмеген. Себебі, нұсқау, бөлу әдістеріне негізделген басқару жүйесі жағдайында нарық мәселелері тиісті ғылыми зерттеупәні бола алмады. ТМД-ға кіретін мемлекеттердің және Қазақстан ғалым-экономистерінің арасында нарық туралы бірыңғай пікір жоқ. Сондықтан, бұл нарық мәселесі, соның ішінде Қазақстандағы нарықтық қатынастардың қалыптасу барысын саралап, заңдылықтарын айқындау бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі деп есептейміз.
Курстық жұмыстың мақсаты — Елбасы ұстанған саясаттың өзегі болып табылатын елімізді нарықтық экономикалық жүйеге көшіру арқылы Қазақстан Республикасы азаматтарының әл-ауқатын көтеру, әлемдегі дамыған мемлекеттердің қатарына қосылу болғандықтан, тәуелсіздік алғаннан бергі атқарылған жұмыстар қатарындағы ең елеулісі әкімшілдік-
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
1. Кулагин П. Рынок в социалистической экономике / Вопросы экономики. 1990. №.-С. 143.
2. Чалбаев К. К. 13 Интенсификация производства и рыночные отношения/Под ред. А.-И. Добрынина.—М.: Экономика, 1990.—287 с.
3. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. — М.: Эксмо, 2007.
4. Маркс К. Капитал. Том второй. Отредактирован и опубликован в Ф. Энгельсом. 1885.
5. Ламберт Х. Социальная рыночная экономика. Германский путь. М., 1994.
6. Кемел М. Тәуелсіздік жылдарындағы аграрлық реформа //Заң, 2002. - № 9. - 46-47-б.б.
7. Реформирование экономики Казахстана: проблемы и их решение /Под ред. М.Б.
8. Тәнекеев С. Ауыл – ұлттың абыройы //Ақиқат, 2003. - № 6. - 30 б.
9. С.Б. Мақыш, Оқу құралы “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, 2004 ж. – 248 бет.
10. “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” ҚР-сы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы, 1995 жылғы 30 наурыздағы, №2155
11. Қосымша әдебиет
12. Бимендиева Л.А. «Экономикалық өсу – ұлттық экономиканың қызмет етуінің нәтижесі ретінде» // Хабаршы журналы № 6, 2004 ж.
13. Бердалиев К.Б «Қазақстан экономикасын басқару негіздері»,
14. Алматы – 2001.
15. Жүнісов Б., МәмбетовҰ., Байжомартов Ү. «Нарықтық экономика негіздері» Алматы «Экономика»-2000ж
16. Көшенова Б.А. «Ақша, Несие, Банктер, Валюта қатынастары»
17. Алматы «Экономика»-2000ж
18. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие», Алматы – 2000 ж.
19. Мэнкью Н.Г. «Макроэкономика», Москва 1999 г
20. Мауленова С.С. «Экономикалық теория». Алматы – 2004.
21. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С. «Микроэкономика». Алматы – 2000 ж.
22. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімдік (2030 ж. дейінгі) даму стратегиясы. Алматы - 1997
23. Райханов Н. «Қазақстанның экономикалық реформа жолы өзінше» // Ақиқат -1996ж
24. «Макроэкономика», Н.Қ. Мамыров, М.Ә. Тілеужанова. Алматы – Экономика, 2003ж.
1. Кулагин П. Рынок в социалистической экономике / Вопросы экономики. 1990. №.-С. 143.
2. Чалбаев К. К. 13 Интенсификация производства и рыночные отношения/Под ред. А.-И. Добрынина.—М.: Экономика, 1990.—287 с.
3. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. — М.: Эксмо, 2007.
4. Маркс К. Капитал. Том второй. Отредактирован и опубликован в Ф. Энгельсом. 1885.
5. Ламберт Х. Социальная рыночная экономика. Германский путь. М., 1994.
6. Кемел М. Тәуелсіздік жылдарындағы аграрлық реформа //Заң, 2002. - № 9. - 46-47-б.б.
7. Реформирование экономики Казахстана: проблемы и их решение /Под ред. М.Б.
8. Тәнекеев С. Ауыл – ұлттың абыройы //Ақиқат, 2003. - № 6. - 30 б.
9. С.Б. Мақыш, Оқу құралы “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, 2004 ж. – 248 бет.
10. “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” ҚР-сы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы, 1995 жылғы 30 наурыздағы, №2155
11. Қосымша әдебиет
12. Бимендиева Л.А. «Экономикалық өсу – ұлттық экономиканың қызмет етуінің нәтижесі ретінде» // Хабаршы журналы № 6, 2004 ж.
13. Бердалиев К.Б «Қазақстан экономикасын басқару негіздері»,
14. Алматы – 2001.
15. Жүнісов Б., МәмбетовҰ., Байжомартов Ү. «Нарықтық экономика негіздері» Алматы «Экономика»-2000ж
16. Көшенова Б.А. «Ақша, Несие, Банктер, Валюта қатынастары»
17. Алматы «Экономика»-2000ж
18. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие», Алматы – 2000 ж.
19. Мэнкью Н.Г. «Макроэкономика», Москва 1999 г
20. Мауленова С.С. «Экономикалық теория». Алматы – 2004.
21. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С. «Микроэкономика». Алматы – 2000 ж.
22. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімдік (2030 ж. дейінгі) даму стратегиясы. Алматы - 1997
23. Райханов Н. «Қазақстанның экономикалық реформа жолы өзінше» // Ақиқат -1996ж
24. «Макроэкономика», Н.Қ. Мамыров, М.Ә. Тілеужанова. Алматы – Экономика, 2003ж.
ҚАЗАҚ ИНЖЕНЕРЛІК-ТЕХНИКАЛЫҚ АКАДЕМИЯСЫ
Қазақстанда рыноктың қалыптасу ерекшеліктері мен заңдылықтары
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Экономикалық теория пәнінен
5В050800 - Есеп және аудит
Курс: 1
Тобы: Есеп және Аудит 1201 СО
Студент: Қалманбет Г.
Жетекші: А.Т. Карипова
Қорғауға жіберілді "_____"________2013 ж.
Қорғалды "____"________________2013 ж.
Астана 2013 ж.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 НАРЫҚ ҚОҒАМЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨМІРІНІҢ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . .. 5
1.1 Нарық ұғымы,нарықтың мәні,ерекшеліктері ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Нарықтың пайда болуының шарттары, қызметтері, түрлері, субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.3 Нарықтың құрылымы, инфрақұрылымы, коньюнктурасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .. 10
2 ҚАЗАҚСТАНДА НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
2.1 Нарыққа өту кезеңіндегі қазақстанның экономикалық және әлеуметтік жағдайы ... . 12
2.2 Рыноктық құрылымды қалыптастыру және мемлекет рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.3 Жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫ: ОНЫҢ ФУНКЦИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУ ПРИНЦИПТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.1 Нарық экономикасындағы қазіргі басымдылықтары мен кемшіліктері және өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.2 Қазақстанның реттеуші нарық экономикасына өтуі және бағыттары, қалыптасу және даму стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазіргі таңда, нарықтық экономика заманында, біздің алға қойған мақсатымыз -- елімізді экономикалық және әлеуметтік жағынан дамыту, әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосу, халқымыздың әл-ауқатын көтеру. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстанға арнаған жыл сайынғы жолдаулары, Қазақстан-2030 Стратегияларындағы басты басымдылық -- Қазақстанды бәсекеге қабілетті елге айналдыру, ал бұл мақсатқа қол жеткізу үшін шағын және орта бизнесті дамыту алға қойылуда. Ал ол үшін еліміздің экономикасын тиімді ұйымдастырудың маңызы зор, оның ішінде қазіргі таңдағы нарықтық экономиканың заңдылықтары мен ерекшеліктерін ескеру экономиканы алға жылжытудың тетігі болып табылады.
Нарық -- қазіргі таңдағы экономикамыздың ең өзекті мәселелерінің бірі. Себебі нарық -- қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді байланыстырудың тиімді механизмі ретінде әлемдік өркениеттің ірі жетістіктерінің бірі.Қысқа уақыт аралығында еліміз бұрынғы кеңестік кеңістікте бірінші болып, КСРО құлдырауы салдарын еңсере отырып, бірнеше маңызды кезеңдерден өтті, нарықтық экономикасы бар мемлекет мәртебесін алды.
Қазақстанға өзінің тәуелсіз экономикалық саясатын жүргізуге мүмкіндік берген дер кезінде қабылданған шешімдер мен жүзеге асырылған шараларды талдап шығу маңыздылығы -- жіберілген қателіктерді саралап, қазіргі таңда қай бағытта жұмыс жасау қажеттігін нақты шешуге ықпал жасауында.
Экономикалық реформаларды жоспарлы және нарықтық мектептердің күресі жағдайында жүргізу оңай болған жоқ. Соған қарамастан, еліміздің экономикасы нарықтық өзгерістер арнасына тез бет бұрып, дағдарыстар сынынан өтіп, бұрынғы кеңестік кеңістіктегі дамыған ел беделін растай алды.
Еліміздегі нарықтық қатынастар жүйесі жылдан жылға дамып келеді. Қазіргі кезеңдегі басты мақсаттардың қатарында нарықтық экономиканы ары қарай жетілдіру мен дамыту, экономикалық қатынастарға қажет тұстарды ақпараттар жүйесімен қамтамасыз ету, жан-жақты талдау қызметтерін жүргізу, тиімді шешімдер қабылдау сияқты бірқатар маңызды мәселелер бар.
Нарық елімізде тиісті дәрежесінде терең зерттелмеген. Себебі, нұсқау, бөлу әдістеріне негізделген басқару жүйесі жағдайында нарық мәселелері тиісті ғылыми зерттеупәні бола алмады. ТМД-ға кіретін мемлекеттердің және Қазақстан ғалым-экономистерінің арасында нарық туралы бірыңғай пікір жоқ. Сондықтан, бұл нарық мәселесі, соның ішінде Қазақстандағы нарықтық қатынастардың қалыптасу барысын саралап, заңдылықтарын айқындау бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі деп есептейміз.
Курстық жұмыстың мақсаты -- Елбасы ұстанған саясаттың өзегі болып табылатын елімізді нарықтық экономикалық жүйеге көшіру арқылы Қазақстан Республикасы азаматтарының әл-ауқатын көтеру, әлемдегі дамыған мемлекеттердің қатарына қосылу болғандықтан, тәуелсіздік алғаннан бергі атқарылған жұмыстар қатарындағы ең елеулісі әкімшілдік-әміршілдік басқару жүйесінің тетігі жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту барысына көз жүгіртіп, сараптаудан өткізу, негізгі заңдылықтарды айқындау.
Экономиканы тұрақтандыру мақсатында Республика Үкіметі нарыққа өтудің тұжырымдамасын әзірледі. Тұжырымдама мемлекеттің және экономикалық егемендіктің басты қағидаларына негізделген. Нарықтық экономика, бүгінгі таңдағы жеке іс бастау, саяси демократиямен астаса отырып, бостандықты сақтап қалудың ең озық тетігін ашып беріп, экономикалық өсу мен молшылықтың барынша кең мүмкіндіктерін ұсынады.
Курстық жұмыстың міндеттері. Нарықтық экономиканың атқаратын рөлі зор. Курстық жұмыстың міндеттері төмендегідей:
-- нарық жүйесінің мәнін ашу;
-- нарық жүйесінің элементтері мен принциптеріне тоқталу;
-- нарық пайда болуының шарттарын ашу;
-- Қазақстан Республикасындағы нарықтың қалыптасу барысын сипаттау;
-- нарықтық экономикаға өту кезеңіндегі Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік жағдайын саралау;
-- нарықтық құрылымды қалыптастырудағы мемлекеттің рөлін айқындау, т.б.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні: Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуінің барысы мен заңдылықтары
Курстық жұмыстың зерттеу нысаны:Қазақстан Республикасының экономикасының нарықтық экономикаға көшу қарқыны
Курстық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Заңдар жинағы, статистикалық ақпарат көздері, нормативті актілер, мерзімді басылымдар, сонымен қатар шетелдік және отандық әдебиеттер қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. НАРЫҚ - ҚОҒАМНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨМІРІНІҢ НЕГІЗІ
1.1 Нарық ұғымы, нарықтың мәні, ерекшеліктері.
Нарықтық механизмді ең жалпы түрде экономикалық негізгі мәселелерін шешу мақсатында өндірушілер мен тұтынушылардың нарық арқылы өзара әрекет ететін шаруашылықты ұйымдастыру формасы деп анықтауға болады.
Нарық дегеніміз не? Басында нарық дегенді әр түрлі тауарларды сатумен байланысты жұртқа жария орын ретінде түсіндірді. Қоғам дамыған сайын, нарық ұғымы да өзгеріп отырды. Қазіргі дамыған қоғамды нарық деген міндетті түрде сатышулар мен сатып алушылар кездесіп,келісім жасайтын орын емес. Қазіргі заманда саудагер теледидар арқылы жарнама бере алады, сатып алушылармен тікелей байланыспай - ақ, олардың тапсырыстарын телефонмен жинап, тауарларды пошта арқылы жібере алады. Нарық - қоғамдық еңбек бөлінісі негізінде оқшауланған өндірушілердің арасындағы үстемдік етуші және анықтаушы байланыс әдісі ретінде көрінеді.
Нарық бұрын-соңды біздің елде терең зерттелмеген. Себебі нұсқау-бөлу әдістеріне негізделген басқару жүйесі жағдайында нарық проблемалары тиісті ғылыми зерттеу пәні бола алмады. ТМД-ға кіретін мемлекеттердің және Қазақстан ғалым - экономистерінің арасында нарық туралы бірыңғай пікір жоқ. Осыған байланысты нарықтың бірнеше анықтамасын келтірейік.
Нарық - бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері мен шарттарын айырбастауға байланысты болатын өндірістік қатынастардың белгілі бір бөлігі немесе жүйесі (Кулагин П. Социалистік экономикадағы нарық. - Вопросы экономики, 1990 ж.№1,143 бет)
Нарық - бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы экономикалық қатынастардың белгілі бір жүйесімен сипатталатын тауар айырбасының саласы (Чалбаев К.К. Өндірісті интенсификациялау және нарықтық қатынастар.М, 1990 ж. 204 бет)
Нарық - тауарларды сатып алу - сатумен байланысты орын алатын экономикалық қатынастар жиынтығы (Саяси экономия. Алматы, Ана тілі, 1991ж, 169 бет)
Келтірілген анықтамалар дәлелді болғанымен,олар проблеманың бір жағын ғана қамтиды. Бұл анықтамаларға ортақ нәрсе - ол нарықты өндірістің емес,айырбастың категориясы,нарықтық қатынастардың субъектісі - өндірушілер мен тұтынушылар деп көрсетілді. Тауар өндірісі жағдайында нарықтық байланыстар экономикалық қатынастардың барлық жүйесін және барлық субъектілерін қамтиды. Нарық құрамына өз жұмыс күшін сатушы.
Кәсіпкерлер де, еңбеккерлер де, соңғы тұтынушылар да, қарыз капиталының, бағалы қағаздардың иелері де, т.б. көреді.
Нарық қоғамдық тұтынушылар мен өндірушіледі байланыстырудың тиімді механизмі ретінде әлемдік өркениеттік ұлы жетістіктерінің бірі деп есептеледі. Бірақ нарық механизмі кәсіпкелік пен бәсекелестікті дамытпайынша өмір сүре алмайды. Ал бұл меншіктің әр түрлі формалары және әр түрлі тауар өндірушілер болғанда ғана мүмкін, бұнда өндіріс экономикалық жағынан әлсіз, өмір сүруге қабілеті жоқ шаруашылықтардан тазартады,оның есесіне олардың тиімді жұмыс жасайтын болашағынан үміт күттіретін қолайлы жағдай жасайды. Бұдан нарықтың қоғамға қажет шаруашылық бірліктерін іріктеудің демократиялық механизмі және ең әділетті төрешісі екенін көріп отырмыз.
Нарықтық экономика мына басымдылықтарға ие:
-Ресурстарды тиімдірек бөлу мен пайдалануға көмектеседі;
-Өндірістің өзгеруші жағдайларына икемді жауап береді;
-Тұтынушылармен қатар өндірушілердің таңдауы мен әрекет ету бостандығын қамтамасыз етеді;
-ҒТР жетістіктерін өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың жаңа технологиялары, әдістерін енгізу үшін жасауға көмектеседі;
Өндірушілерді адамдар қажеттіліктерін қанағаттандыруға және тауарлар мен қызмет көрсетулер сапасын арттыруға бағыттайды. Сонымен бірге нарықтық механизмнің елеулі қайшылықтары да бар. Оларға әлеуметтік жіктеулі, әлсіздерге, әсіресе банкротқа ұшырағандарға деген мейірімсіздік, жұмыссыздықтың болуы жатады. Реттелмейтін таза нарықтық экономика адамның еңбек ету,білім алу,табыс табу сияқты әлеуметтік - экономикалық хұқтарына кепілдік бермейді. Бұл салалар мемлекеттің белсенді түрде араласып реттеуін қажет етеді. Мемлекет бағаны реттеу,салық жүйесі негізінде табысты қайта бөлу, бюджет шығындарының есебін жұмысшыларды қайта мамандандыру, оларға жәрдем ақша бөлу және халықты әлеуметтік қамту жүйесі арқылы нарықтық экономиканың қысымын жұмсартады.
Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктерін,еңбек ресурстарын,еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен пайдалануды көздейді. Бірақ көп қаржы уақытты қажет ететін оның жаңа бағыттарында стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыруды, өндірісте терең құрылымдық өзгерістер жасауды қамтамасыз ете алмайды. Бұл жерде мемлекеттің стратегиялық ғылыми - техникалық саясаты мен экономикалық көмегінсіз,ірі кәсіпорындар мен бірлестіктердің қаржы қуатынсыз жақсы нәтижеге жету мүмкін емес.
Сонымен, нарықтық экономика кемшіліктеріне мыналар жатады:
-табыс алуға кепілдік бермейді;
-толық жұмыс бастылыққа кепілдік бермейді;
-қалпына келтірілмейтін ресурстарды сақтауға көмектеспейді;
-қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды ендіруді әлсіз ынталадырады;
ұжымдық пайдаланылатын тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіруді дамытуды қамтамасыз етпейді. Нарықтық экономиканың әрекет ету жиынтығында нарық жүйесін құрайтын оның белгілі бір элементтерінің болуын көздейді.
Нарықтық экономиканың бірінші әрі маңызды элементі - өндірушілер мен тұтынушылар. Олар еңбектің қоғамдық бөлінуі процесінде, біреулері тауар өндіріп, басқалары оны тұтынған кезде қалыптасады. Тұтыну жеке өзіндік және өндіруші болып бөлінеді. Жеке тұтыну кезінде тауарларды өндіріс сферасынан шығарып, олар халықтың жеке қажеттілігін қанағаттандыру үшін пайдаланылады. Өндіруші тұтыну өндіріс процесінің жалғасы ретінде жүреді, бұл кезде тауар басқа өндірушілер ары қарайғы өңдеу үшін пайдаланылады. Бұл жағдайда өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы өзара әрекет қызмет нәтижелерін алмасу үшін орнатылады. Нарықтық шаруашылықта ол тұрақтылығымен ерекшеленіп, мамандандыру негізінде құрылады және көтерме нарықтық мәселе нысанында көрінеді.
Нарықтық экономиканың екінші элементі ретінде өндірістік бірліктерді корпоративті басқару базасындағы меншіктің жеке немесе аралас нысандарымен ерекшеленетін экономикалық ерекшелік жүреді.
Үшінші маңызды элемент - баға. Ол айрықша зерттеуді қажет етеді. Бұл жерде екі ескерту бар: 1) баға арақатынасы әрекет етуші коньюнктураға байланысты ауытқитын сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасады. 2) баға осы географиялық ауданда өндірілетін осы тауарға деген нарықтық қатынастың әрекеті сферасын анықтайды. Осы сфераның шекарасы трансакциялық шығындармен,яғни айырбаспен байланысты айналым шығындармен анықталады.
Төртінші элемент - орталық буын сұраныс пен ұсыныс сияқты құрамдас болып табылады. Сұраныс нарықта тауарларға деген қажеттілік түрінде жүреді. Тұтынушылар осы тауарларды қалыптасқан бағалармен ақша табыстары кезінде сатып ала алады. Ұсыныс өндірістің ең үнемді әдістері мен ресурстарды тиімді пайдалануға қатысты ынталандырушы ретінде жүреді. Сұраныс пен ұсыныс материалдық игіліктерді өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы тұрақты байланысты қамтамасыз ететін нарықтық механизмнің маңызды элементтері болып табылады.
Нарықтық механизмнің бесінші элементі - бәсеке. Ол пайданы мол табуды және осының негізінде өндіріс көлемін кеңейтуге жол ашады. Бәсеке нарықтық субъектілер мен пропорцияны реттеу механизмінің өзара әрекетінің нысаны ретінде жүреді. Бәсекенің негізгі қызметі пайда, процент нормасы, баға т.б. экономикалық реттеушілер көлемін анықтауда болып табылады.
Нарықтық экономика қызмет етуінің механизмі үш басты принципке негізделеді:
маржиналдық талдау принципі негізінде нарықтық субъектілер мінез - құлқы құрылады,оған орташа емес, шекті шамалар шешуші әсер етеді. Нарықтық талаптарға толуы, нарықтық бағалардың өзгеруі нәтижесінде нарықтық экономиканың бір қалыптан екіншісіне өтуі бірқалыпты жүреді. Бұл жаңа,шекті субъектінің сұраныс немесе ұсыныс түрінде нарықтық экономикаға әсер етпеуінен болып отыр. Жетілген нарық жағдайында,үлкен және тұрақты сұраныс пен шаруашылықты жүргіуші субъектілердің шексіз саны болғанда, осылардың әрқайсысы шексіз шағын үлес салмағына ие болады. Маржиналды жол нарықтық кеңістіктің үздіксіз қызмет етуін қамтамасыз еткендей болып, сұраныс пен ұсыныстың кенеттен ауытқуы пайда болу мүмкіндігін болдырмайды, тауар өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы тепе-теңдікі ұстап отырады.
Балама талдау шығындардың принципі. Балама талдау шығындары ресурстарды пайдаланудың басқа тәсілдерінен немесе кәсіпкерлер қызметіне байланысты туындаған тікелей шығындар мен алынбаған пайдалардың сомасы түрінде болады. Нарықтық экономиаканы құру жіберіп алынған мүмкіндіктер тізімі ішінен аз, бірақ кепілді табыс беретін ең нашар вариант таңдап алуына негізделеді. Балама таңдау шығындары принципі өндірушілерді қолда бар ресурстарды тиімдірек пайдаланудың жолын іздеуге итермелейді.
Экономикалық рационалдылық принципі пайда мен шығындарды салыстыруға негізделеді. Рационалды таңдау кепілді табысты пайданың ең төменгі бөлігі көлемінде қамтамасыз ететіні шекті болып табылатын өзгермелі варианттардың бірінде іске асырылады. Рационалдылық критерийі табысқа деген құқықпен анықталады. Капиталды шектеулі пайдалану кезінде фирмалар пайданы жоғарылатуға тырысса, тұтынушылар өз игілігін барынша жақсартуға ұмтылады.
1.2 Нарықтың пайда болуының шарттары, қызметтері, түрлері, субъектілері.
Нарық әртүрлі факторларға байланысты белгілі бірнақты әлеуметтік - экономикалық жағдайларда өмір сүреді.
* Дүниежүзілік тәжірибе дәлелдеді:
* шаруашылық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі;
* меншік қатынастарының әртүрлі нысандары;
* өндіріс қуатының белгілі бір резерві мен бос жұмыскерлердің болуы;
* нарық инфроқұрылымын жасау;
* тауар өндірушілердің сан алуан түрлерінің болуы; (бәсекелестік)
* контрагенттер өздерінің өнімдеріне баға белгілеу құқы.
* Нарықтың мәні оның атқаратын қызметінен көрінеді:
* ұдайы өндіріс процесін үнемі қамтамаыз ететін реттеуші;
* ұсынымның көлемі мен құрылымының жедел өзгеруі және оның сұраным төлем қабілетіне икемделді;
* бәсеке арқылы тиімсіз шаруашылық түрінен экономиканы сауықтыру (санациялау), тазалау;
* экономикалық оқшауланған тауар өндіруші мен тұтынушылар арасын байланыстыратын буын;
* құрылымдық тұтыну,тұтынысынан (табыстың осы кездегі деңгейіне қарай) ыңғайлы рационалды таңдауға тұтынушыны экономикалық мәжбүр ету.
Ақпараттық қызмет. Нарық тауарлар бағасы мен қызмет ақыларының, несие және банк депозитінің проценттік ставкасының, т.б. үздіксіз өзгеріп отыруы арқылы өндіріске қатысушыларға олар сататын немесе сатып алатын тауарлар мен қызметтерге жұмсалатын қоғамдық қажетті сапасы мен ассортименті туралы ақпарат беріп отырады. Сонымен бірге нарық бәсеке күресінің жәрдемімен қоғамдық өндірісті тиімсіз шаруашылық бірліктерінен тазартады,үміт артатындардың дамуына ыңғайлы жағдай жасайды. Біздің нарық терең монополияланған. Нарықтағы барлық тауардың 50-70% солардың өндірген өнімін құраса, онда кәсіпорын қызыметі монополияланған саналады. Сондықтан рыноктық ортаны қалыпта ұстау үшін бәсекелестер әлемін жасау қажет. Бұл нарықтық қатынастардың табиғи болмысы, бұндай жағдайда тауар өндірушілер өнім өндіру мен сатуға байланысты кәсіпкерлікпен белсенді түрде айналысуға мүдделі болады.
Нарықтың құрылымын әртүрлі белгілеріне қарай өзара байланысты бірнеше түрлерге бөлуге болады.
Территориялық белгілеріне қарай нарық: дүниежүзілік, еларалық бірлестіктер, ұлттық, аймақтық, оқшауланған немесе жергілікті нарықтар деп бөлінеді.
Дүниежүзілік нарық, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы тауарлар мен қызметтерді айырбастау жүйесі түрінде көрінетін бүкіләлемдік шаруашылықтың құрамдас бөлігі. Ол халықаралық еңбек бөлінісінің, валюталық-несие, қаржы қатынастарының негізінде құрылды. Дүниежүзілік нарық өндірістік кооперация және интергация, сыртқы сауда, тауар-айырбас операциялары арқылы ішкі нарықпен байланысты болады.
Еларалық бірлестіктер нарығы деп экономикалық айырбастың ерекше формалары мен шарттары, терең еңбек бөлінісі арқылы байланысқа, бірнеше мемлекеттердің қатысуымен құрылған нарықты айтады.
Ұлттық нарық-бір елдің мемлекеттік шекарасының аумағымен шектелген жалпы ішкі нарық.Ұлттық нарықта белгілі бір нысанда экономикалық қатынастар дамиды. Бұл қатынастар, нарық қызметінің шарты - ақша және тауар айналысының болуының анықтайтын тауар ақшалы форма түрінде көрінеді.
Аймақтық нарық - бөлек территориялық бөлімше нарығы (республика, облыс, аймақ, аудан).
Жергілікті оқшауланған нарық деп негізінен, халық тұтынатын тауарлар мен ақылы қызмет нарығына қатысты айтылады.
Нарықтық қатынастардың жетілу шамасына қарай үстіндегі және әртүрлі дәрежедегі бәсекеге шектеу рыногы (олигополиялық, монополиялық, т.б.) деп айырады.
Олигополиялық нарық баға белгілеу саясатына тым сезімтал және бірегей немесе дифференцияланған өнімдерді өндіретін аз ғана сатушылардан тұрады.
Монополиялық бәсеке нарығы сапасы,қасиеті,сыртқы безендірілуіне қарай ерекшеленетін тауарлардың әртүрлі вариантын ұсынатын көптеген сатушылар мен сатып алушылардан тұрады. Осыған байланысты нарықты сатушылар нарығы және сатып алушылар нарығы деп те бөледі.Қолданылып жүрген заңдылықтарға сәйкес нарықты көлеңкелі және ресми нарық деп те айтады. Нарықтың дамуының сәйкестігіне (пропорционалдығына) байланысты теңестірілген және теңестірілмеген нарық деп бөлу көзделген. Сұраным мен ұсынымның арасында толық сәйкестік орныққан нарықты теңдестірілген нарық деп атайды.
Тауар ерекшеліктеріне қарай нарық - салалық және сала ішіндегі нарық болып бөлінуі мүмкін. Өткізу объектісі халық шаруашылығының бір дербес саласының өнімі болып табылатын нарықты салалық нарық дейді. Қоғамдық өндірістің бір саласының өз ішіндегі өнім өткізу нарығын сала ішіндегі деп айтады. Нарықты көлемді тауар топтары, бөлек тауарлар нарығы деп те бөледі. Тауар топтары нарығына нан-бөлке, макарон өнімдері, т.б. нарығы жатады. Нарықтық экономикалық негізгі шаруашылық субъектілеріне үй шаруашылығын, фирма мен үкіметті жатқызамыз. Олар бір-бірімен ресурс нарығында, қаржы мен тұтыну нарығында өзара әрекет жасап, шығыс пен кірісті айналым жасайды.Үй шаруашылығы материалдық (жер мен капитал) және адами (еңбек пен кәсіпшілдік) ресурстарды өткізе отырып,оларды фирмаларға нарық ресурстары арқылы ұсынады.Соңғылары тауар өндірісін қажетті сұраным ресурстарын талап етеді. Сұраным мен ұсыныстың өзара әрекеті әрбір ресурс түріне нарықтық бағаны белгілейді. Үй шаруашылығы тұтыну нарығында тауарға сұраным жасай отырып, ресурстарды сатудан алынған табысты қажетті өнім мен қызмет жасауға жұмсайды. Ал фирмалар өз өнімін өткізе отырып, ақшалай табыс алады. Үй шаруашылығы тапқан табыстың барлығын өнім сатып алуға жұмсамайды, бір бөлігін жинайды және ресурстар мен салық төлеуге жұмсайды. Фирмалар өндіріс ресурстарын біріктіреді және қозғалысқа келтіріп,өнім шығарады, осы тауарды ұсынады, сату арқылы табыс алады. Фирмалар да табысты ресурстарды төлеуге толық жұмсайды,салық төлейді,инвестицияны жүзеге асырады және т.б.
Табыс пен шығындардың айналуы үкіметке әсер етеді және ол елді мемлекеттің басқару қызметтік жүзеге асырып, экономиканы әр деңгейде реттеп отырады. Үкімет фирмалардан салық алып,жеке кәсіпорындарға дотация,субсидия береді, кәсіпкерлермен қажетті ресурстарды сатып алады. Үкімет жұмысымен қамтамасыз ету саясатын жүргізді және инфляция деңгейіне, ұлттық өнімнің қозғалысы мен құрылымына әсер етіп, табыстарды үлестіреді. Салықтан түскен қаржыны шоғырландырып, жалақыны, трансферттік төлемдерді (зейнетақы, жұмыссыздарға жәрдем ақы) төлейді. Экономиканы тиімді дамыту үшін мемлекеттік қызмет көрсетуді ұсынады. Демек, табыс пен шығындардың шеңбер айналымы үнемі қозғалыста болып, теңгеріледі. Нәтижесінде өндірістің жалпы көлемін байқатып, тұрғындардың жұмыстылығы мен табысы көрсетілді.
1.3 Нарықтың құрылымы, инфрақұрылымы, коньюнктурасы
Адамдардың әрекет ету ортасына (өндірістік, әлеуметтік, қаржы, рухани) және сатып алу - сату ортасына қарай жалпы ішкі ұлттық нарықты шартты түрде бірнеше түрлерге бөлуге болады. Олар біртұтас болып табылатын ұлттық нарықтың жеке элементтерін құрайды, бір-бірімен өзара байланысты
және өзара тәуелділікте болады. Мәселен өндірістік және өндірістік емес (әлеуметтік) салалар - өндіріс құрал-жабдықтары, тұтыну және жұмыс күші нарықтарын құрайды. Дегенмен, нарық түрлерін саралап көрсететін терең құрылым жасау факторы - нарық қатынастары объектілерінің экономикалық бағдары болып табылады. Осы фактор бойынша олар өндіріс құрал-жабдықтары, тұтыну және қызмет көрсету, қаржы (бағалы қағаздар, қарыз, валюта, капитал), еңбек, ғылыми-техникалық, ақпарат, астыртын экономика нарықтары болып бөлінеді.
Нарықтық экономиканың қажетті элементтерінің бірі - инфрақұрылым. Ол институттар (ұйымдар, фирма, мекемелер) жиынтығынан тұрады,оның мәні - нарықтың дамуы мен қызмет жасауы үшін қалыпты жағдай қалыптастырады және қызмет көрсетеді. Нарықтың инфрақұрылымының элементіне - тауарлық, қор биржасы, еңбек биржасы, делдалдық және маркетингтік қызметтер, ақпараттық жүйелер, банктер, көтерме сауда орталықтары, аукциондар, жәрмеңкелер, т.б. жатады. Дамыған нарықтық инфрақұрылым кәсіпкерліктің пайдалы бағыттары мен нысандарын іздеуді жеңілдетеді. Нарықтың инфрақұрылым проблемасының өндіріс пен тұтыну арасындағы пропорция және осы саладағы бүкіл ұдайы өндіріс прцесінің дамуының объективті заңдылықтары мен халық шаруашылығының барлық саласында ресурстарды ұтымды пайдалануды анықтау үшін өзекті маңызы бар.
Қазақстанның Дағдарысқа қарсы шұғыл және әлеуметтік экономикалық реформаларды тереңдету бағдарламасында нарықтық инфрақұрылымның инвестиция мен қорлары және холдингілері, сақтандыру компаниялары мен қорлары,аудиторлық фирмалар, консультация орталықтары мен фирмалар, сауда-өнеркәсіп палаталары, көлік-экспедиция, заң консалтинг орталықтары мен фирмалары сияқты қызмет салаларын ұлғайтуға ерекше көңіл бөлінген.
Нарық инфрақұрылымның тиімділігі көбінесе экономикалық коньюнктураға байланысты, яғни нарықтық белгілі мерзімдегі уақытша жағдайы.
Коньюнктура туралы мына көрсеткіштер жүйесі мәлімдейді:
өндіріс пен құрылыс динамикасы, тауар запастарының мөлшері, баға, процент, бағалы қағаздар курсының қозғалысы;
пайда, еңбек ақы, өндіріс шығындары дәрежесінің өзгеруі;
еңбектегі және жұмыссыздар саны арасындағы қарым-қатынас.
Экономикалық коньюнктураға әсер ететін факторлар:
А) циклдық факторлар әдетте негізгі капиталдың кезекті жаппай жаңаруына байланысты;
ә) циклдық емес факторлар экономикаға тұрақты түрде әсер етуі (оған ҒМР жатады);
б) кездейсоқ (уақытша, тез өтетін)құрғақшылық, аурулар, мода.
Экономикалық коньюнктураны жақсартудың әдісі:
А) инвестициялық ахуалды қалыптастыру;
ә) фирмаларға мемлекеттік тапсырыстардың берілуі мен көлемінің өзгеруі;
б) салық және процент ставкаларының дәрежесін қайта қарау;
в) халықтың ақшалай жинақтарының мөлшерін реттеу.
Қазір кәзіпорындар, жеке нарықтар, маркетинг коньнктура өзгеруін зерттейді, болашағын болжайды.
2. ҚАЗАҚСТАНДА НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Нарыққа өту кезеңіндегі Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік жағдайы
Қазақстанда көп салалы экономика,оны нарық жолына салуға бағытталған қайта құру 1990 жылдардың басында басталды. Қазақстанды нарыққа көшірерде республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуында өзіне тән бірқатар ерекшеліктер бар еді. Олар ең алдымен Қазақстан экономикасының құрылылымындағы қайшылықтар да болды. Өнеркәсіп дәрежесі өте төмен болды. Реформаға кірісерде республиканың қоғамдық табысындағы өнеркәсіп өндірісіндегі үлесі бүкіл КСРО бойынша орта есеппен 61% болса, Қазақстанда 46% ғана болды. Қор және капиталды көп жұмсайтын салалардың үлесі өте жоғары еді,КСРО-да химия,мұнай-химия өндірудің үлесіне орташа 9% келсе, Қазақстанда 15% еді. Машина жасау өнеркәсібінің үлесі КСРО бойынша 27% болса, Қазақстанда17%-ке ғана жетті. Республика экономикасында шикізат өндіру және оның бағасы төмен болғандықтан, адам басына шағатын өнім өте төмен болды.
Қазақстанның халық шаруашылығының құрылымы мен дамуының аймақтық ерекшеліктері бар. Республикамызда әртүрлі пайдалы қазбалар мол және жер қойнауының геологиялық құрылымы біркелкі емес.
Солтүстік және Батыс Қазақстан-өнеркәсіп пен ауылшаруашылық өндірісінің жылдам дамуымен сипатталатын аймақтар. Орталық Қазақстанда негізінен жоғары деңгейде көмір өнеркәсібі, түсті және қара металлургия,машина құрылысы және металл өндеу, химия өнеркәсібі дамыған. Жеңіл өнеркәсіптің дамуы бүгінгі күннің талабына сай келмейді. Өндірілетін жалпы өімнің 7%-і ғана жеңіл өнеркәіп өнімі. Шығыс аймақтары өздерінің табиғат-ауа райы ерекшеліктеріне байланысты дамыған. Семей облысында ет, жүн, тігін бұйымдарын өндіру, т.б. салалар басым. Шығыс Қазақстан облысында түсті металлургия, энергетика, ағаш, қағаз, жеңіл және тамақ өнеркәсіптерінің дамуы ерекше көзге түседі. Оңтүстік аймақтарда республикада дағдарысқа дейін өндірілетін аяқ киімнің 60%-і, тері өндірісінің 40%-і орналасқан. Өркендеу бағыты болып табылатын республика экономикасын нарық жолына бағдарлау кең көлемде жүргізіле бастады.
Нарықты қалыптастырудың алғы шарты-нақты тәуелсіздік.
Тәуелсіздік не үшін қажет? Бұл сұраққа жауап бермес бұрын мына деректерге көңіл аударайық. Бұл сұраққа жауап бермес бұрын мына деректерге көңіл аударайық. Бұрыңғы Одақта орталықтандырылған одақтық басқару федостволары мен министірліктерінде басты-басты 30 өндіріс олардың ішінде көмір және металлургия өнеркәсібі, мұнай, газ, химия және мұнай айыру, жалпы машина жасау, т.б. қазақстан экономикасын дамытуға елеулі үлес қосатын салалар қалып қойған. Осының салдарынан республикада өндірілетін осы салалар өнімдерінің басым мөлшері сыртқа кетіп, сырттан еңбек құралдары мен тұтыну заттарын әкелуге мәжбүр болдық. Халық тұтынатын тауарлар өндіретін салалардың үлесі Қазақстанда кем еді. Ол өнімдердің 60%-ке дейін республикаға сырттан әкелінді. Қазақстаннан жуылған жүннің 70%-і жиналған астықтың жартысынан астамы мақтаның мал терісінің,аң терісінің 50%-і өңделген күйінде сыртқа жіберілген өнім құны 6-7 млрд рубль болса, оны республикадан тыс жерлерде өңделген соң.
Қайта әкелгенде әлгілердің құны 13,8 млрд болып шықты.
Республика бюджетіндегі кірісте салық айналымының үлесі небәрі 9%елі, Эстонияда 45% болатын. Бұдан шығатын қорытынды: Қазақстан өз экономикасының құрылымын өзі айқындап, оның салаларының арақатынас пропорцияларын белгілеу және оған уақытында керекті түзетулер енгізу, күрделі қаржыларды пайдалану жағдайда ғана республика қандай өнімді қанша мөлшерде және оларды қандай бағамен сыртқа шығарудан дұрыс реттей алады. Қазақстанның нарыққа көшуде бастапқы капитал дәрежесі төмен болды. Республикада адам басына шаққанда кіріс төмен болды. Экономиканы қайта құра бастағанда түрмыс дәрежесі төмен 5-6 млн адам болды, бұл Қазақстан халқының 13-денастамы. Республикадағы 214 селолық аудандардың 180-і жәрдем қаржымен күнелтті, 70 аудан экономикалық даму жағына өте артта қалды, 30 аудан кедейліктің күйін кешті. Ұзақ жылдар бойы тауар-ақша қатынасын елемеу экономиканың монополиялығы, бұйрық-әкімшілік басқару тәсілі қор және тауарлардың жеткіліктілігіне қарамастан тапшылыққа,тауар-ақша тепе-теңінің бұзылуына,қайта-қайта бөле берудің тууына, мемлекетке арқа сүйеушілікке әкеп соқты. Нарыққа көшудің қиындығы да, күрделілігі де, ұзаққа созылатындығы да осы себептерден болып отыр. Сондықтан республика ерекшеліктерін ескере отырып, нарыққа кезеңдей кірісу қажет болды.
1990 жыл желтоқсанның аяғында Қазақ КСР-ның экономикасын тұрақтандыру және нарыққа көшу бағдарламасы қабылданды. Бұнда нарықтық құрылымдар құруды жеделдету, экономиканы нарыққа сәйкес реттеу, республиканың әлеуметтік-экономкалық жағдайын тұрақтандыру, нарық тарапын қалыптастыру, шаруашылық әрекеттерді белсендіру қаралған.
1992 жыл Қазақстан экономикасы үшін қоғамдық өндіріс деңгейінің төмендеуі сипатты болды. Бұл тенденция, әсіресе өнеркәсіптің негізі салаларында, күрделі құрылыста тұтыну нарығы саласында ерекше көрінді. Себебі көптеген кәсіпорындардың мемлекеттік бақылаудан шығып кеткені болып отыр. Мұның өзі өнім бағаларын күрт арттыруға әкелді. Азық-түлік тауарлары-23 есе, басқа тауарлар-18 есе қымбаттады.
Екіншіден, өндірісті құрылымдық жағынан қайта құру және экономиканы басқаруды жетілдіруді ілгерілету шаралары жүзеге асырылды. Үшіншіден, қаржы-несие және инвестициялық саясаттарға түбегейлі өзгерістер енгізілді.
Осы шараларға қарамастан, материалдық өндіріс салаларында өндіріс көлемінің кеміуі тоқтамады, 1993 жылы таза материалдық өнім 1992 жылмен салыстырғанда 14,8%-ке кеміді. 1994 жылдың бірінші жартысы өндірістің төмендеуі, инфляцияның өрістеуі, халықтың әл-ауқатының,тұрмыс жағдайының төмендеуімен сипатталады. 1994 жыл 1 шілдеде 730 кәсіпорын толық немесе олардың бірен-сараны тоқтап тұрды, соның ішінде 55,2 мың жұмыскерді қамтитын 106 кәсіпорын толық жұмыс істеген жоқ. Сөйте тұра көп қаржыны несиеге алды, бюджеттен қаржы сұрады, қарызды өтей алмады,қарыз болса өсе берді. Осылардың нәтижесінде ЖӨ осы жылдың қаңтар-маусым айларында 1993 жылдың осыған сәйкес кезеңінен 27%-ке,өнеркәсіп өндірісінің көлемі-29,4 мемлекеттік кәсіпорындар мен мемлекеттердің курделі қаржылары-61,2%-ке кемиді. Табыс деңгейі 1994жылы 1сәуірде Қазақстанда орташа жалақы 23,8 долларға тең болса, бұл көрсеткіш Өзбекстанда-39,6 Түркменияда-57,7 Ресейде-94 доллар болды. Экономикалық реформа осындай қиын жағдайда жүргізілді. Республикада реформаны жүзеге асыруға бағытталған 3 бағдарлама қабылданды. Біріншісі, 1991-1992 жылдарға арналған мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бағдарламасы. Дағдарысқа қарсы шұғыл шаралар және әлеуметтік-экономикалық реформаларды тереңдету бағдарламасы және мемлекеттік меншікті мемлект иелігінен алу және жекешелендірудің 1993-1995 жылдарға арналған ұлттық бағдарламасы.
Дағдарыстарға қарсы және әлеуметтік-экономикалық қайта құруды тереңдете жүргізудің кезек күттірмейтін шаралары туралы екінші бағдарламада 1992-1995 жылдарға алғашқы кезеңге мынандай міндеттер қойылды:
-мемлекет меншігінен алып, меншікті жекешелендіруді белсене жүргізу:
-тұтыну нарығын тауарлармен қанықтыру;
-республиканың әлем шаруашылығына енуі.
Мұнда күштің басым жағын ұлт мүддесінің тәуелсіздігіне деген экономикалық саясатты белсене жүргізуге, инфляцияны мүмкін болғанынша төмендету, өндірістің құлдырай беруін тоқтату, оны өркендетеберуге жағдай жасау,халықтың әлеуметтік нәзік жағына рынок кеселінің салдарын жеңілдету мәселелері топтастырылған.
1996-2005 жылдар барысындағы екінші кезеңге көзделген міндеттер:
-республиканың шикізат өндіруге бағыт ұстауын жойып,
нарықтың толық механизмін құру транспорт тараптарын
тезірек дамыту және нарықтың барлық түрлерін де
қалыптастыру;
-экономиканы монополизацияға соқтырмай, дұрыс бәсеке атаулыны кеңінен қолдау арқылы барлық тауар өндірушілерге шын мәнінде еркіндік жасау;
-отандық және халықаралық бизнес саласын кадрлармен толықтыру,
5-7 жылға арналған кезеңде ашық экономиканы дамыту негізінде Қазақстанның әлемдік саудада алатын орнын нығайту, бюджет тапшылы мәселелерін шешу, ұлттық валютаға толық жол ашу, республиканың әлемдегі өнеркәсібі озық елдер қатарына қосылуы көзделген.
Еліміздің президенті Н.Назарбаев Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы деген кітапшасында экономика саласындағы стратегиялық мақсаттар деп мыналарды айтады:
-меншіктің негізігі түрлерін үйлестіре және іс-қимыл жасай отырып, бәсекелестік бастамаға негізделген әлеуметтік нарықтық және басқа жағдайлар жасалады.
-Қазақстанның табиғи ресурстарының дүниежүзілік тауар нарығында өзінің нақты айқындамасын жеңіп алу немесе басқа елдермен бөлісу...
-Тұтыну нарығын толықтыру
-Қазақстанды дамыту үшін шетел инвстиццияларын тарту және оны тиімді пайдалану.
Осы бағдарламада президентіміз экономика саласындағы стратегиясы үш кезең ішінде нарықтық жүйеге өтуді жалғастыру болатынын атап көрсетті:
-1 кезең макроэкономикалық тұрақтандырудың екі негізі процестерін қамтиды: меншікті жекешелендіру және тұтыну нарығын тауарлармен толықтыру;
-2 кезең экономиканың шикізат базасын өзгертуге қадам басу үшін телекомуникация мен транспорт жүйелерін жеделдете дамыту үшін, сонымен бірге дамыған тауар және бағалы қағаздар мен интелектуалды меншік нарықтарын қалыптастыру үшін қажет;
-3 кезең экономиканың ашық типін жедел қарқынмен дамытумен, осының негізінде өтпелі кезеңде стратегиялық мақсаттарға жетумен, Қазақстанның әлемнің индустриалды елдер қатарына кіруі әлемдік саудада позициясының нығайюымен сипатталады.
1997 жылы қарашада президенттің Қазақстан халқына жолдауында өтпелі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық дамудың қорытындысы шығарылды,тежеуші факторлары айқындалып, 2030 жылға дейін, жүзеге асыруға көзделген жеті ұзақ мерзімді мақсаттар мен олардың мерзімдері көрсетілді.
Қойылған мақсаттарды жүзеге асыру үш кезеңде болуы қажет; 1998-2000 жж, 2001-2010 жж, 2011-2030 жж, 2050 ж.
ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаев ел Тәуелсіздігінің 21 жылдығына арналған салтанатты жиында Қазақстан халқына Жолдауын жариялады.
Біздің ең басты мақсатымыз -- 2050 жылға қарай әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіру. Бізде ол үшін мүмкіншілік те, ресурс та, білімді адамдар да, берекелі ұлт та бар, -- деді Мемлекет басшысы.
Осы ретте еліміздің 2050 жылға дейінгі стратегиясының негізгі ережелерін жан-жақты баяндап берді.
Тура 15 жыл бұрын біз Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын қабылдадық. Бұл 1997 жыл болатын, әлі посткеңестік дүлей басылмаған, дағдарыс Оңтүстік-Шығыс Азияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстанда рыноктың қалыптасу ерекшеліктері мен заңдылықтары
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Экономикалық теория пәнінен
5В050800 - Есеп және аудит
Курс: 1
Тобы: Есеп және Аудит 1201 СО
Студент: Қалманбет Г.
Жетекші: А.Т. Карипова
Қорғауға жіберілді "_____"________2013 ж.
Қорғалды "____"________________2013 ж.
Астана 2013 ж.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 НАРЫҚ ҚОҒАМЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨМІРІНІҢ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . .. 5
1.1 Нарық ұғымы,нарықтың мәні,ерекшеліктері ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Нарықтың пайда болуының шарттары, қызметтері, түрлері, субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.3 Нарықтың құрылымы, инфрақұрылымы, коньюнктурасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .. 10
2 ҚАЗАҚСТАНДА НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
2.1 Нарыққа өту кезеңіндегі қазақстанның экономикалық және әлеуметтік жағдайы ... . 12
2.2 Рыноктық құрылымды қалыптастыру және мемлекет рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.3 Жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫ: ОНЫҢ ФУНКЦИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУ ПРИНЦИПТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.1 Нарық экономикасындағы қазіргі басымдылықтары мен кемшіліктері және өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.2 Қазақстанның реттеуші нарық экономикасына өтуі және бағыттары, қалыптасу және даму стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазіргі таңда, нарықтық экономика заманында, біздің алға қойған мақсатымыз -- елімізді экономикалық және әлеуметтік жағынан дамыту, әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосу, халқымыздың әл-ауқатын көтеру. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстанға арнаған жыл сайынғы жолдаулары, Қазақстан-2030 Стратегияларындағы басты басымдылық -- Қазақстанды бәсекеге қабілетті елге айналдыру, ал бұл мақсатқа қол жеткізу үшін шағын және орта бизнесті дамыту алға қойылуда. Ал ол үшін еліміздің экономикасын тиімді ұйымдастырудың маңызы зор, оның ішінде қазіргі таңдағы нарықтық экономиканың заңдылықтары мен ерекшеліктерін ескеру экономиканы алға жылжытудың тетігі болып табылады.
Нарық -- қазіргі таңдағы экономикамыздың ең өзекті мәселелерінің бірі. Себебі нарық -- қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді байланыстырудың тиімді механизмі ретінде әлемдік өркениеттің ірі жетістіктерінің бірі.Қысқа уақыт аралығында еліміз бұрынғы кеңестік кеңістікте бірінші болып, КСРО құлдырауы салдарын еңсере отырып, бірнеше маңызды кезеңдерден өтті, нарықтық экономикасы бар мемлекет мәртебесін алды.
Қазақстанға өзінің тәуелсіз экономикалық саясатын жүргізуге мүмкіндік берген дер кезінде қабылданған шешімдер мен жүзеге асырылған шараларды талдап шығу маңыздылығы -- жіберілген қателіктерді саралап, қазіргі таңда қай бағытта жұмыс жасау қажеттігін нақты шешуге ықпал жасауында.
Экономикалық реформаларды жоспарлы және нарықтық мектептердің күресі жағдайында жүргізу оңай болған жоқ. Соған қарамастан, еліміздің экономикасы нарықтық өзгерістер арнасына тез бет бұрып, дағдарыстар сынынан өтіп, бұрынғы кеңестік кеңістіктегі дамыған ел беделін растай алды.
Еліміздегі нарықтық қатынастар жүйесі жылдан жылға дамып келеді. Қазіргі кезеңдегі басты мақсаттардың қатарында нарықтық экономиканы ары қарай жетілдіру мен дамыту, экономикалық қатынастарға қажет тұстарды ақпараттар жүйесімен қамтамасыз ету, жан-жақты талдау қызметтерін жүргізу, тиімді шешімдер қабылдау сияқты бірқатар маңызды мәселелер бар.
Нарық елімізде тиісті дәрежесінде терең зерттелмеген. Себебі, нұсқау, бөлу әдістеріне негізделген басқару жүйесі жағдайында нарық мәселелері тиісті ғылыми зерттеупәні бола алмады. ТМД-ға кіретін мемлекеттердің және Қазақстан ғалым-экономистерінің арасында нарық туралы бірыңғай пікір жоқ. Сондықтан, бұл нарық мәселесі, соның ішінде Қазақстандағы нарықтық қатынастардың қалыптасу барысын саралап, заңдылықтарын айқындау бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі деп есептейміз.
Курстық жұмыстың мақсаты -- Елбасы ұстанған саясаттың өзегі болып табылатын елімізді нарықтық экономикалық жүйеге көшіру арқылы Қазақстан Республикасы азаматтарының әл-ауқатын көтеру, әлемдегі дамыған мемлекеттердің қатарына қосылу болғандықтан, тәуелсіздік алғаннан бергі атқарылған жұмыстар қатарындағы ең елеулісі әкімшілдік-әміршілдік басқару жүйесінің тетігі жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту барысына көз жүгіртіп, сараптаудан өткізу, негізгі заңдылықтарды айқындау.
Экономиканы тұрақтандыру мақсатында Республика Үкіметі нарыққа өтудің тұжырымдамасын әзірледі. Тұжырымдама мемлекеттің және экономикалық егемендіктің басты қағидаларына негізделген. Нарықтық экономика, бүгінгі таңдағы жеке іс бастау, саяси демократиямен астаса отырып, бостандықты сақтап қалудың ең озық тетігін ашып беріп, экономикалық өсу мен молшылықтың барынша кең мүмкіндіктерін ұсынады.
Курстық жұмыстың міндеттері. Нарықтық экономиканың атқаратын рөлі зор. Курстық жұмыстың міндеттері төмендегідей:
-- нарық жүйесінің мәнін ашу;
-- нарық жүйесінің элементтері мен принциптеріне тоқталу;
-- нарық пайда болуының шарттарын ашу;
-- Қазақстан Республикасындағы нарықтың қалыптасу барысын сипаттау;
-- нарықтық экономикаға өту кезеңіндегі Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік жағдайын саралау;
-- нарықтық құрылымды қалыптастырудағы мемлекеттің рөлін айқындау, т.б.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні: Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуінің барысы мен заңдылықтары
Курстық жұмыстың зерттеу нысаны:Қазақстан Республикасының экономикасының нарықтық экономикаға көшу қарқыны
Курстық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Заңдар жинағы, статистикалық ақпарат көздері, нормативті актілер, мерзімді басылымдар, сонымен қатар шетелдік және отандық әдебиеттер қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. НАРЫҚ - ҚОҒАМНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨМІРІНІҢ НЕГІЗІ
1.1 Нарық ұғымы, нарықтың мәні, ерекшеліктері.
Нарықтық механизмді ең жалпы түрде экономикалық негізгі мәселелерін шешу мақсатында өндірушілер мен тұтынушылардың нарық арқылы өзара әрекет ететін шаруашылықты ұйымдастыру формасы деп анықтауға болады.
Нарық дегеніміз не? Басында нарық дегенді әр түрлі тауарларды сатумен байланысты жұртқа жария орын ретінде түсіндірді. Қоғам дамыған сайын, нарық ұғымы да өзгеріп отырды. Қазіргі дамыған қоғамды нарық деген міндетті түрде сатышулар мен сатып алушылар кездесіп,келісім жасайтын орын емес. Қазіргі заманда саудагер теледидар арқылы жарнама бере алады, сатып алушылармен тікелей байланыспай - ақ, олардың тапсырыстарын телефонмен жинап, тауарларды пошта арқылы жібере алады. Нарық - қоғамдық еңбек бөлінісі негізінде оқшауланған өндірушілердің арасындағы үстемдік етуші және анықтаушы байланыс әдісі ретінде көрінеді.
Нарық бұрын-соңды біздің елде терең зерттелмеген. Себебі нұсқау-бөлу әдістеріне негізделген басқару жүйесі жағдайында нарық проблемалары тиісті ғылыми зерттеу пәні бола алмады. ТМД-ға кіретін мемлекеттердің және Қазақстан ғалым - экономистерінің арасында нарық туралы бірыңғай пікір жоқ. Осыған байланысты нарықтың бірнеше анықтамасын келтірейік.
Нарық - бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері мен шарттарын айырбастауға байланысты болатын өндірістік қатынастардың белгілі бір бөлігі немесе жүйесі (Кулагин П. Социалистік экономикадағы нарық. - Вопросы экономики, 1990 ж.№1,143 бет)
Нарық - бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы экономикалық қатынастардың белгілі бір жүйесімен сипатталатын тауар айырбасының саласы (Чалбаев К.К. Өндірісті интенсификациялау және нарықтық қатынастар.М, 1990 ж. 204 бет)
Нарық - тауарларды сатып алу - сатумен байланысты орын алатын экономикалық қатынастар жиынтығы (Саяси экономия. Алматы, Ана тілі, 1991ж, 169 бет)
Келтірілген анықтамалар дәлелді болғанымен,олар проблеманың бір жағын ғана қамтиды. Бұл анықтамаларға ортақ нәрсе - ол нарықты өндірістің емес,айырбастың категориясы,нарықтық қатынастардың субъектісі - өндірушілер мен тұтынушылар деп көрсетілді. Тауар өндірісі жағдайында нарықтық байланыстар экономикалық қатынастардың барлық жүйесін және барлық субъектілерін қамтиды. Нарық құрамына өз жұмыс күшін сатушы.
Кәсіпкерлер де, еңбеккерлер де, соңғы тұтынушылар да, қарыз капиталының, бағалы қағаздардың иелері де, т.б. көреді.
Нарық қоғамдық тұтынушылар мен өндірушіледі байланыстырудың тиімді механизмі ретінде әлемдік өркениеттік ұлы жетістіктерінің бірі деп есептеледі. Бірақ нарық механизмі кәсіпкелік пен бәсекелестікті дамытпайынша өмір сүре алмайды. Ал бұл меншіктің әр түрлі формалары және әр түрлі тауар өндірушілер болғанда ғана мүмкін, бұнда өндіріс экономикалық жағынан әлсіз, өмір сүруге қабілеті жоқ шаруашылықтардан тазартады,оның есесіне олардың тиімді жұмыс жасайтын болашағынан үміт күттіретін қолайлы жағдай жасайды. Бұдан нарықтың қоғамға қажет шаруашылық бірліктерін іріктеудің демократиялық механизмі және ең әділетті төрешісі екенін көріп отырмыз.
Нарықтық экономика мына басымдылықтарға ие:
-Ресурстарды тиімдірек бөлу мен пайдалануға көмектеседі;
-Өндірістің өзгеруші жағдайларына икемді жауап береді;
-Тұтынушылармен қатар өндірушілердің таңдауы мен әрекет ету бостандығын қамтамасыз етеді;
-ҒТР жетістіктерін өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың жаңа технологиялары, әдістерін енгізу үшін жасауға көмектеседі;
Өндірушілерді адамдар қажеттіліктерін қанағаттандыруға және тауарлар мен қызмет көрсетулер сапасын арттыруға бағыттайды. Сонымен бірге нарықтық механизмнің елеулі қайшылықтары да бар. Оларға әлеуметтік жіктеулі, әлсіздерге, әсіресе банкротқа ұшырағандарға деген мейірімсіздік, жұмыссыздықтың болуы жатады. Реттелмейтін таза нарықтық экономика адамның еңбек ету,білім алу,табыс табу сияқты әлеуметтік - экономикалық хұқтарына кепілдік бермейді. Бұл салалар мемлекеттің белсенді түрде араласып реттеуін қажет етеді. Мемлекет бағаны реттеу,салық жүйесі негізінде табысты қайта бөлу, бюджет шығындарының есебін жұмысшыларды қайта мамандандыру, оларға жәрдем ақша бөлу және халықты әлеуметтік қамту жүйесі арқылы нарықтық экономиканың қысымын жұмсартады.
Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктерін,еңбек ресурстарын,еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен пайдалануды көздейді. Бірақ көп қаржы уақытты қажет ететін оның жаңа бағыттарында стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыруды, өндірісте терең құрылымдық өзгерістер жасауды қамтамасыз ете алмайды. Бұл жерде мемлекеттің стратегиялық ғылыми - техникалық саясаты мен экономикалық көмегінсіз,ірі кәсіпорындар мен бірлестіктердің қаржы қуатынсыз жақсы нәтижеге жету мүмкін емес.
Сонымен, нарықтық экономика кемшіліктеріне мыналар жатады:
-табыс алуға кепілдік бермейді;
-толық жұмыс бастылыққа кепілдік бермейді;
-қалпына келтірілмейтін ресурстарды сақтауға көмектеспейді;
-қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды ендіруді әлсіз ынталадырады;
ұжымдық пайдаланылатын тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіруді дамытуды қамтамасыз етпейді. Нарықтық экономиканың әрекет ету жиынтығында нарық жүйесін құрайтын оның белгілі бір элементтерінің болуын көздейді.
Нарықтық экономиканың бірінші әрі маңызды элементі - өндірушілер мен тұтынушылар. Олар еңбектің қоғамдық бөлінуі процесінде, біреулері тауар өндіріп, басқалары оны тұтынған кезде қалыптасады. Тұтыну жеке өзіндік және өндіруші болып бөлінеді. Жеке тұтыну кезінде тауарларды өндіріс сферасынан шығарып, олар халықтың жеке қажеттілігін қанағаттандыру үшін пайдаланылады. Өндіруші тұтыну өндіріс процесінің жалғасы ретінде жүреді, бұл кезде тауар басқа өндірушілер ары қарайғы өңдеу үшін пайдаланылады. Бұл жағдайда өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы өзара әрекет қызмет нәтижелерін алмасу үшін орнатылады. Нарықтық шаруашылықта ол тұрақтылығымен ерекшеленіп, мамандандыру негізінде құрылады және көтерме нарықтық мәселе нысанында көрінеді.
Нарықтық экономиканың екінші элементі ретінде өндірістік бірліктерді корпоративті басқару базасындағы меншіктің жеке немесе аралас нысандарымен ерекшеленетін экономикалық ерекшелік жүреді.
Үшінші маңызды элемент - баға. Ол айрықша зерттеуді қажет етеді. Бұл жерде екі ескерту бар: 1) баға арақатынасы әрекет етуші коньюнктураға байланысты ауытқитын сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасады. 2) баға осы географиялық ауданда өндірілетін осы тауарға деген нарықтық қатынастың әрекеті сферасын анықтайды. Осы сфераның шекарасы трансакциялық шығындармен,яғни айырбаспен байланысты айналым шығындармен анықталады.
Төртінші элемент - орталық буын сұраныс пен ұсыныс сияқты құрамдас болып табылады. Сұраныс нарықта тауарларға деген қажеттілік түрінде жүреді. Тұтынушылар осы тауарларды қалыптасқан бағалармен ақша табыстары кезінде сатып ала алады. Ұсыныс өндірістің ең үнемді әдістері мен ресурстарды тиімді пайдалануға қатысты ынталандырушы ретінде жүреді. Сұраныс пен ұсыныс материалдық игіліктерді өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы тұрақты байланысты қамтамасыз ететін нарықтық механизмнің маңызды элементтері болып табылады.
Нарықтық механизмнің бесінші элементі - бәсеке. Ол пайданы мол табуды және осының негізінде өндіріс көлемін кеңейтуге жол ашады. Бәсеке нарықтық субъектілер мен пропорцияны реттеу механизмінің өзара әрекетінің нысаны ретінде жүреді. Бәсекенің негізгі қызметі пайда, процент нормасы, баға т.б. экономикалық реттеушілер көлемін анықтауда болып табылады.
Нарықтық экономика қызмет етуінің механизмі үш басты принципке негізделеді:
маржиналдық талдау принципі негізінде нарықтық субъектілер мінез - құлқы құрылады,оған орташа емес, шекті шамалар шешуші әсер етеді. Нарықтық талаптарға толуы, нарықтық бағалардың өзгеруі нәтижесінде нарықтық экономиканың бір қалыптан екіншісіне өтуі бірқалыпты жүреді. Бұл жаңа,шекті субъектінің сұраныс немесе ұсыныс түрінде нарықтық экономикаға әсер етпеуінен болып отыр. Жетілген нарық жағдайында,үлкен және тұрақты сұраныс пен шаруашылықты жүргіуші субъектілердің шексіз саны болғанда, осылардың әрқайсысы шексіз шағын үлес салмағына ие болады. Маржиналды жол нарықтық кеңістіктің үздіксіз қызмет етуін қамтамасыз еткендей болып, сұраныс пен ұсыныстың кенеттен ауытқуы пайда болу мүмкіндігін болдырмайды, тауар өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы тепе-теңдікі ұстап отырады.
Балама талдау шығындардың принципі. Балама талдау шығындары ресурстарды пайдаланудың басқа тәсілдерінен немесе кәсіпкерлер қызметіне байланысты туындаған тікелей шығындар мен алынбаған пайдалардың сомасы түрінде болады. Нарықтық экономиаканы құру жіберіп алынған мүмкіндіктер тізімі ішінен аз, бірақ кепілді табыс беретін ең нашар вариант таңдап алуына негізделеді. Балама таңдау шығындары принципі өндірушілерді қолда бар ресурстарды тиімдірек пайдаланудың жолын іздеуге итермелейді.
Экономикалық рационалдылық принципі пайда мен шығындарды салыстыруға негізделеді. Рационалды таңдау кепілді табысты пайданың ең төменгі бөлігі көлемінде қамтамасыз ететіні шекті болып табылатын өзгермелі варианттардың бірінде іске асырылады. Рационалдылық критерийі табысқа деген құқықпен анықталады. Капиталды шектеулі пайдалану кезінде фирмалар пайданы жоғарылатуға тырысса, тұтынушылар өз игілігін барынша жақсартуға ұмтылады.
1.2 Нарықтың пайда болуының шарттары, қызметтері, түрлері, субъектілері.
Нарық әртүрлі факторларға байланысты белгілі бірнақты әлеуметтік - экономикалық жағдайларда өмір сүреді.
* Дүниежүзілік тәжірибе дәлелдеді:
* шаруашылық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі;
* меншік қатынастарының әртүрлі нысандары;
* өндіріс қуатының белгілі бір резерві мен бос жұмыскерлердің болуы;
* нарық инфроқұрылымын жасау;
* тауар өндірушілердің сан алуан түрлерінің болуы; (бәсекелестік)
* контрагенттер өздерінің өнімдеріне баға белгілеу құқы.
* Нарықтың мәні оның атқаратын қызметінен көрінеді:
* ұдайы өндіріс процесін үнемі қамтамаыз ететін реттеуші;
* ұсынымның көлемі мен құрылымының жедел өзгеруі және оның сұраным төлем қабілетіне икемделді;
* бәсеке арқылы тиімсіз шаруашылық түрінен экономиканы сауықтыру (санациялау), тазалау;
* экономикалық оқшауланған тауар өндіруші мен тұтынушылар арасын байланыстыратын буын;
* құрылымдық тұтыну,тұтынысынан (табыстың осы кездегі деңгейіне қарай) ыңғайлы рационалды таңдауға тұтынушыны экономикалық мәжбүр ету.
Ақпараттық қызмет. Нарық тауарлар бағасы мен қызмет ақыларының, несие және банк депозитінің проценттік ставкасының, т.б. үздіксіз өзгеріп отыруы арқылы өндіріске қатысушыларға олар сататын немесе сатып алатын тауарлар мен қызметтерге жұмсалатын қоғамдық қажетті сапасы мен ассортименті туралы ақпарат беріп отырады. Сонымен бірге нарық бәсеке күресінің жәрдемімен қоғамдық өндірісті тиімсіз шаруашылық бірліктерінен тазартады,үміт артатындардың дамуына ыңғайлы жағдай жасайды. Біздің нарық терең монополияланған. Нарықтағы барлық тауардың 50-70% солардың өндірген өнімін құраса, онда кәсіпорын қызыметі монополияланған саналады. Сондықтан рыноктық ортаны қалыпта ұстау үшін бәсекелестер әлемін жасау қажет. Бұл нарықтық қатынастардың табиғи болмысы, бұндай жағдайда тауар өндірушілер өнім өндіру мен сатуға байланысты кәсіпкерлікпен белсенді түрде айналысуға мүдделі болады.
Нарықтың құрылымын әртүрлі белгілеріне қарай өзара байланысты бірнеше түрлерге бөлуге болады.
Территориялық белгілеріне қарай нарық: дүниежүзілік, еларалық бірлестіктер, ұлттық, аймақтық, оқшауланған немесе жергілікті нарықтар деп бөлінеді.
Дүниежүзілік нарық, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы тауарлар мен қызметтерді айырбастау жүйесі түрінде көрінетін бүкіләлемдік шаруашылықтың құрамдас бөлігі. Ол халықаралық еңбек бөлінісінің, валюталық-несие, қаржы қатынастарының негізінде құрылды. Дүниежүзілік нарық өндірістік кооперация және интергация, сыртқы сауда, тауар-айырбас операциялары арқылы ішкі нарықпен байланысты болады.
Еларалық бірлестіктер нарығы деп экономикалық айырбастың ерекше формалары мен шарттары, терең еңбек бөлінісі арқылы байланысқа, бірнеше мемлекеттердің қатысуымен құрылған нарықты айтады.
Ұлттық нарық-бір елдің мемлекеттік шекарасының аумағымен шектелген жалпы ішкі нарық.Ұлттық нарықта белгілі бір нысанда экономикалық қатынастар дамиды. Бұл қатынастар, нарық қызметінің шарты - ақша және тауар айналысының болуының анықтайтын тауар ақшалы форма түрінде көрінеді.
Аймақтық нарық - бөлек территориялық бөлімше нарығы (республика, облыс, аймақ, аудан).
Жергілікті оқшауланған нарық деп негізінен, халық тұтынатын тауарлар мен ақылы қызмет нарығына қатысты айтылады.
Нарықтық қатынастардың жетілу шамасына қарай үстіндегі және әртүрлі дәрежедегі бәсекеге шектеу рыногы (олигополиялық, монополиялық, т.б.) деп айырады.
Олигополиялық нарық баға белгілеу саясатына тым сезімтал және бірегей немесе дифференцияланған өнімдерді өндіретін аз ғана сатушылардан тұрады.
Монополиялық бәсеке нарығы сапасы,қасиеті,сыртқы безендірілуіне қарай ерекшеленетін тауарлардың әртүрлі вариантын ұсынатын көптеген сатушылар мен сатып алушылардан тұрады. Осыған байланысты нарықты сатушылар нарығы және сатып алушылар нарығы деп те бөледі.Қолданылып жүрген заңдылықтарға сәйкес нарықты көлеңкелі және ресми нарық деп те айтады. Нарықтың дамуының сәйкестігіне (пропорционалдығына) байланысты теңестірілген және теңестірілмеген нарық деп бөлу көзделген. Сұраным мен ұсынымның арасында толық сәйкестік орныққан нарықты теңдестірілген нарық деп атайды.
Тауар ерекшеліктеріне қарай нарық - салалық және сала ішіндегі нарық болып бөлінуі мүмкін. Өткізу объектісі халық шаруашылығының бір дербес саласының өнімі болып табылатын нарықты салалық нарық дейді. Қоғамдық өндірістің бір саласының өз ішіндегі өнім өткізу нарығын сала ішіндегі деп айтады. Нарықты көлемді тауар топтары, бөлек тауарлар нарығы деп те бөледі. Тауар топтары нарығына нан-бөлке, макарон өнімдері, т.б. нарығы жатады. Нарықтық экономикалық негізгі шаруашылық субъектілеріне үй шаруашылығын, фирма мен үкіметті жатқызамыз. Олар бір-бірімен ресурс нарығында, қаржы мен тұтыну нарығында өзара әрекет жасап, шығыс пен кірісті айналым жасайды.Үй шаруашылығы материалдық (жер мен капитал) және адами (еңбек пен кәсіпшілдік) ресурстарды өткізе отырып,оларды фирмаларға нарық ресурстары арқылы ұсынады.Соңғылары тауар өндірісін қажетті сұраным ресурстарын талап етеді. Сұраным мен ұсыныстың өзара әрекеті әрбір ресурс түріне нарықтық бағаны белгілейді. Үй шаруашылығы тұтыну нарығында тауарға сұраным жасай отырып, ресурстарды сатудан алынған табысты қажетті өнім мен қызмет жасауға жұмсайды. Ал фирмалар өз өнімін өткізе отырып, ақшалай табыс алады. Үй шаруашылығы тапқан табыстың барлығын өнім сатып алуға жұмсамайды, бір бөлігін жинайды және ресурстар мен салық төлеуге жұмсайды. Фирмалар өндіріс ресурстарын біріктіреді және қозғалысқа келтіріп,өнім шығарады, осы тауарды ұсынады, сату арқылы табыс алады. Фирмалар да табысты ресурстарды төлеуге толық жұмсайды,салық төлейді,инвестицияны жүзеге асырады және т.б.
Табыс пен шығындардың айналуы үкіметке әсер етеді және ол елді мемлекеттің басқару қызметтік жүзеге асырып, экономиканы әр деңгейде реттеп отырады. Үкімет фирмалардан салық алып,жеке кәсіпорындарға дотация,субсидия береді, кәсіпкерлермен қажетті ресурстарды сатып алады. Үкімет жұмысымен қамтамасыз ету саясатын жүргізді және инфляция деңгейіне, ұлттық өнімнің қозғалысы мен құрылымына әсер етіп, табыстарды үлестіреді. Салықтан түскен қаржыны шоғырландырып, жалақыны, трансферттік төлемдерді (зейнетақы, жұмыссыздарға жәрдем ақы) төлейді. Экономиканы тиімді дамыту үшін мемлекеттік қызмет көрсетуді ұсынады. Демек, табыс пен шығындардың шеңбер айналымы үнемі қозғалыста болып, теңгеріледі. Нәтижесінде өндірістің жалпы көлемін байқатып, тұрғындардың жұмыстылығы мен табысы көрсетілді.
1.3 Нарықтың құрылымы, инфрақұрылымы, коньюнктурасы
Адамдардың әрекет ету ортасына (өндірістік, әлеуметтік, қаржы, рухани) және сатып алу - сату ортасына қарай жалпы ішкі ұлттық нарықты шартты түрде бірнеше түрлерге бөлуге болады. Олар біртұтас болып табылатын ұлттық нарықтың жеке элементтерін құрайды, бір-бірімен өзара байланысты
және өзара тәуелділікте болады. Мәселен өндірістік және өндірістік емес (әлеуметтік) салалар - өндіріс құрал-жабдықтары, тұтыну және жұмыс күші нарықтарын құрайды. Дегенмен, нарық түрлерін саралап көрсететін терең құрылым жасау факторы - нарық қатынастары объектілерінің экономикалық бағдары болып табылады. Осы фактор бойынша олар өндіріс құрал-жабдықтары, тұтыну және қызмет көрсету, қаржы (бағалы қағаздар, қарыз, валюта, капитал), еңбек, ғылыми-техникалық, ақпарат, астыртын экономика нарықтары болып бөлінеді.
Нарықтық экономиканың қажетті элементтерінің бірі - инфрақұрылым. Ол институттар (ұйымдар, фирма, мекемелер) жиынтығынан тұрады,оның мәні - нарықтың дамуы мен қызмет жасауы үшін қалыпты жағдай қалыптастырады және қызмет көрсетеді. Нарықтың инфрақұрылымының элементіне - тауарлық, қор биржасы, еңбек биржасы, делдалдық және маркетингтік қызметтер, ақпараттық жүйелер, банктер, көтерме сауда орталықтары, аукциондар, жәрмеңкелер, т.б. жатады. Дамыған нарықтық инфрақұрылым кәсіпкерліктің пайдалы бағыттары мен нысандарын іздеуді жеңілдетеді. Нарықтың инфрақұрылым проблемасының өндіріс пен тұтыну арасындағы пропорция және осы саладағы бүкіл ұдайы өндіріс прцесінің дамуының объективті заңдылықтары мен халық шаруашылығының барлық саласында ресурстарды ұтымды пайдалануды анықтау үшін өзекті маңызы бар.
Қазақстанның Дағдарысқа қарсы шұғыл және әлеуметтік экономикалық реформаларды тереңдету бағдарламасында нарықтық инфрақұрылымның инвестиция мен қорлары және холдингілері, сақтандыру компаниялары мен қорлары,аудиторлық фирмалар, консультация орталықтары мен фирмалар, сауда-өнеркәсіп палаталары, көлік-экспедиция, заң консалтинг орталықтары мен фирмалары сияқты қызмет салаларын ұлғайтуға ерекше көңіл бөлінген.
Нарық инфрақұрылымның тиімділігі көбінесе экономикалық коньюнктураға байланысты, яғни нарықтық белгілі мерзімдегі уақытша жағдайы.
Коньюнктура туралы мына көрсеткіштер жүйесі мәлімдейді:
өндіріс пен құрылыс динамикасы, тауар запастарының мөлшері, баға, процент, бағалы қағаздар курсының қозғалысы;
пайда, еңбек ақы, өндіріс шығындары дәрежесінің өзгеруі;
еңбектегі және жұмыссыздар саны арасындағы қарым-қатынас.
Экономикалық коньюнктураға әсер ететін факторлар:
А) циклдық факторлар әдетте негізгі капиталдың кезекті жаппай жаңаруына байланысты;
ә) циклдық емес факторлар экономикаға тұрақты түрде әсер етуі (оған ҒМР жатады);
б) кездейсоқ (уақытша, тез өтетін)құрғақшылық, аурулар, мода.
Экономикалық коньюнктураны жақсартудың әдісі:
А) инвестициялық ахуалды қалыптастыру;
ә) фирмаларға мемлекеттік тапсырыстардың берілуі мен көлемінің өзгеруі;
б) салық және процент ставкаларының дәрежесін қайта қарау;
в) халықтың ақшалай жинақтарының мөлшерін реттеу.
Қазір кәзіпорындар, жеке нарықтар, маркетинг коньнктура өзгеруін зерттейді, болашағын болжайды.
2. ҚАЗАҚСТАНДА НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Нарыққа өту кезеңіндегі Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік жағдайы
Қазақстанда көп салалы экономика,оны нарық жолына салуға бағытталған қайта құру 1990 жылдардың басында басталды. Қазақстанды нарыққа көшірерде республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуында өзіне тән бірқатар ерекшеліктер бар еді. Олар ең алдымен Қазақстан экономикасының құрылылымындағы қайшылықтар да болды. Өнеркәсіп дәрежесі өте төмен болды. Реформаға кірісерде республиканың қоғамдық табысындағы өнеркәсіп өндірісіндегі үлесі бүкіл КСРО бойынша орта есеппен 61% болса, Қазақстанда 46% ғана болды. Қор және капиталды көп жұмсайтын салалардың үлесі өте жоғары еді,КСРО-да химия,мұнай-химия өндірудің үлесіне орташа 9% келсе, Қазақстанда 15% еді. Машина жасау өнеркәсібінің үлесі КСРО бойынша 27% болса, Қазақстанда17%-ке ғана жетті. Республика экономикасында шикізат өндіру және оның бағасы төмен болғандықтан, адам басына шағатын өнім өте төмен болды.
Қазақстанның халық шаруашылығының құрылымы мен дамуының аймақтық ерекшеліктері бар. Республикамызда әртүрлі пайдалы қазбалар мол және жер қойнауының геологиялық құрылымы біркелкі емес.
Солтүстік және Батыс Қазақстан-өнеркәсіп пен ауылшаруашылық өндірісінің жылдам дамуымен сипатталатын аймақтар. Орталық Қазақстанда негізінен жоғары деңгейде көмір өнеркәсібі, түсті және қара металлургия,машина құрылысы және металл өндеу, химия өнеркәсібі дамыған. Жеңіл өнеркәсіптің дамуы бүгінгі күннің талабына сай келмейді. Өндірілетін жалпы өімнің 7%-і ғана жеңіл өнеркәіп өнімі. Шығыс аймақтары өздерінің табиғат-ауа райы ерекшеліктеріне байланысты дамыған. Семей облысында ет, жүн, тігін бұйымдарын өндіру, т.б. салалар басым. Шығыс Қазақстан облысында түсті металлургия, энергетика, ағаш, қағаз, жеңіл және тамақ өнеркәсіптерінің дамуы ерекше көзге түседі. Оңтүстік аймақтарда республикада дағдарысқа дейін өндірілетін аяқ киімнің 60%-і, тері өндірісінің 40%-і орналасқан. Өркендеу бағыты болып табылатын республика экономикасын нарық жолына бағдарлау кең көлемде жүргізіле бастады.
Нарықты қалыптастырудың алғы шарты-нақты тәуелсіздік.
Тәуелсіздік не үшін қажет? Бұл сұраққа жауап бермес бұрын мына деректерге көңіл аударайық. Бұл сұраққа жауап бермес бұрын мына деректерге көңіл аударайық. Бұрыңғы Одақта орталықтандырылған одақтық басқару федостволары мен министірліктерінде басты-басты 30 өндіріс олардың ішінде көмір және металлургия өнеркәсібі, мұнай, газ, химия және мұнай айыру, жалпы машина жасау, т.б. қазақстан экономикасын дамытуға елеулі үлес қосатын салалар қалып қойған. Осының салдарынан республикада өндірілетін осы салалар өнімдерінің басым мөлшері сыртқа кетіп, сырттан еңбек құралдары мен тұтыну заттарын әкелуге мәжбүр болдық. Халық тұтынатын тауарлар өндіретін салалардың үлесі Қазақстанда кем еді. Ол өнімдердің 60%-ке дейін республикаға сырттан әкелінді. Қазақстаннан жуылған жүннің 70%-і жиналған астықтың жартысынан астамы мақтаның мал терісінің,аң терісінің 50%-і өңделген күйінде сыртқа жіберілген өнім құны 6-7 млрд рубль болса, оны республикадан тыс жерлерде өңделген соң.
Қайта әкелгенде әлгілердің құны 13,8 млрд болып шықты.
Республика бюджетіндегі кірісте салық айналымының үлесі небәрі 9%елі, Эстонияда 45% болатын. Бұдан шығатын қорытынды: Қазақстан өз экономикасының құрылымын өзі айқындап, оның салаларының арақатынас пропорцияларын белгілеу және оған уақытында керекті түзетулер енгізу, күрделі қаржыларды пайдалану жағдайда ғана республика қандай өнімді қанша мөлшерде және оларды қандай бағамен сыртқа шығарудан дұрыс реттей алады. Қазақстанның нарыққа көшуде бастапқы капитал дәрежесі төмен болды. Республикада адам басына шаққанда кіріс төмен болды. Экономиканы қайта құра бастағанда түрмыс дәрежесі төмен 5-6 млн адам болды, бұл Қазақстан халқының 13-денастамы. Республикадағы 214 селолық аудандардың 180-і жәрдем қаржымен күнелтті, 70 аудан экономикалық даму жағына өте артта қалды, 30 аудан кедейліктің күйін кешті. Ұзақ жылдар бойы тауар-ақша қатынасын елемеу экономиканың монополиялығы, бұйрық-әкімшілік басқару тәсілі қор және тауарлардың жеткіліктілігіне қарамастан тапшылыққа,тауар-ақша тепе-теңінің бұзылуына,қайта-қайта бөле берудің тууына, мемлекетке арқа сүйеушілікке әкеп соқты. Нарыққа көшудің қиындығы да, күрделілігі де, ұзаққа созылатындығы да осы себептерден болып отыр. Сондықтан республика ерекшеліктерін ескере отырып, нарыққа кезеңдей кірісу қажет болды.
1990 жыл желтоқсанның аяғында Қазақ КСР-ның экономикасын тұрақтандыру және нарыққа көшу бағдарламасы қабылданды. Бұнда нарықтық құрылымдар құруды жеделдету, экономиканы нарыққа сәйкес реттеу, республиканың әлеуметтік-экономкалық жағдайын тұрақтандыру, нарық тарапын қалыптастыру, шаруашылық әрекеттерді белсендіру қаралған.
1992 жыл Қазақстан экономикасы үшін қоғамдық өндіріс деңгейінің төмендеуі сипатты болды. Бұл тенденция, әсіресе өнеркәсіптің негізі салаларында, күрделі құрылыста тұтыну нарығы саласында ерекше көрінді. Себебі көптеген кәсіпорындардың мемлекеттік бақылаудан шығып кеткені болып отыр. Мұның өзі өнім бағаларын күрт арттыруға әкелді. Азық-түлік тауарлары-23 есе, басқа тауарлар-18 есе қымбаттады.
Екіншіден, өндірісті құрылымдық жағынан қайта құру және экономиканы басқаруды жетілдіруді ілгерілету шаралары жүзеге асырылды. Үшіншіден, қаржы-несие және инвестициялық саясаттарға түбегейлі өзгерістер енгізілді.
Осы шараларға қарамастан, материалдық өндіріс салаларында өндіріс көлемінің кеміуі тоқтамады, 1993 жылы таза материалдық өнім 1992 жылмен салыстырғанда 14,8%-ке кеміді. 1994 жылдың бірінші жартысы өндірістің төмендеуі, инфляцияның өрістеуі, халықтың әл-ауқатының,тұрмыс жағдайының төмендеуімен сипатталады. 1994 жыл 1 шілдеде 730 кәсіпорын толық немесе олардың бірен-сараны тоқтап тұрды, соның ішінде 55,2 мың жұмыскерді қамтитын 106 кәсіпорын толық жұмыс істеген жоқ. Сөйте тұра көп қаржыны несиеге алды, бюджеттен қаржы сұрады, қарызды өтей алмады,қарыз болса өсе берді. Осылардың нәтижесінде ЖӨ осы жылдың қаңтар-маусым айларында 1993 жылдың осыған сәйкес кезеңінен 27%-ке,өнеркәсіп өндірісінің көлемі-29,4 мемлекеттік кәсіпорындар мен мемлекеттердің курделі қаржылары-61,2%-ке кемиді. Табыс деңгейі 1994жылы 1сәуірде Қазақстанда орташа жалақы 23,8 долларға тең болса, бұл көрсеткіш Өзбекстанда-39,6 Түркменияда-57,7 Ресейде-94 доллар болды. Экономикалық реформа осындай қиын жағдайда жүргізілді. Республикада реформаны жүзеге асыруға бағытталған 3 бағдарлама қабылданды. Біріншісі, 1991-1992 жылдарға арналған мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бағдарламасы. Дағдарысқа қарсы шұғыл шаралар және әлеуметтік-экономикалық реформаларды тереңдету бағдарламасы және мемлекеттік меншікті мемлект иелігінен алу және жекешелендірудің 1993-1995 жылдарға арналған ұлттық бағдарламасы.
Дағдарыстарға қарсы және әлеуметтік-экономикалық қайта құруды тереңдете жүргізудің кезек күттірмейтін шаралары туралы екінші бағдарламада 1992-1995 жылдарға алғашқы кезеңге мынандай міндеттер қойылды:
-мемлекет меншігінен алып, меншікті жекешелендіруді белсене жүргізу:
-тұтыну нарығын тауарлармен қанықтыру;
-республиканың әлем шаруашылығына енуі.
Мұнда күштің басым жағын ұлт мүддесінің тәуелсіздігіне деген экономикалық саясатты белсене жүргізуге, инфляцияны мүмкін болғанынша төмендету, өндірістің құлдырай беруін тоқтату, оны өркендетеберуге жағдай жасау,халықтың әлеуметтік нәзік жағына рынок кеселінің салдарын жеңілдету мәселелері топтастырылған.
1996-2005 жылдар барысындағы екінші кезеңге көзделген міндеттер:
-республиканың шикізат өндіруге бағыт ұстауын жойып,
нарықтың толық механизмін құру транспорт тараптарын
тезірек дамыту және нарықтың барлық түрлерін де
қалыптастыру;
-экономиканы монополизацияға соқтырмай, дұрыс бәсеке атаулыны кеңінен қолдау арқылы барлық тауар өндірушілерге шын мәнінде еркіндік жасау;
-отандық және халықаралық бизнес саласын кадрлармен толықтыру,
5-7 жылға арналған кезеңде ашық экономиканы дамыту негізінде Қазақстанның әлемдік саудада алатын орнын нығайту, бюджет тапшылы мәселелерін шешу, ұлттық валютаға толық жол ашу, республиканың әлемдегі өнеркәсібі озық елдер қатарына қосылуы көзделген.
Еліміздің президенті Н.Назарбаев Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы деген кітапшасында экономика саласындағы стратегиялық мақсаттар деп мыналарды айтады:
-меншіктің негізігі түрлерін үйлестіре және іс-қимыл жасай отырып, бәсекелестік бастамаға негізделген әлеуметтік нарықтық және басқа жағдайлар жасалады.
-Қазақстанның табиғи ресурстарының дүниежүзілік тауар нарығында өзінің нақты айқындамасын жеңіп алу немесе басқа елдермен бөлісу...
-Тұтыну нарығын толықтыру
-Қазақстанды дамыту үшін шетел инвстиццияларын тарту және оны тиімді пайдалану.
Осы бағдарламада президентіміз экономика саласындағы стратегиясы үш кезең ішінде нарықтық жүйеге өтуді жалғастыру болатынын атап көрсетті:
-1 кезең макроэкономикалық тұрақтандырудың екі негізі процестерін қамтиды: меншікті жекешелендіру және тұтыну нарығын тауарлармен толықтыру;
-2 кезең экономиканың шикізат базасын өзгертуге қадам басу үшін телекомуникация мен транспорт жүйелерін жеделдете дамыту үшін, сонымен бірге дамыған тауар және бағалы қағаздар мен интелектуалды меншік нарықтарын қалыптастыру үшін қажет;
-3 кезең экономиканың ашық типін жедел қарқынмен дамытумен, осының негізінде өтпелі кезеңде стратегиялық мақсаттарға жетумен, Қазақстанның әлемнің индустриалды елдер қатарына кіруі әлемдік саудада позициясының нығайюымен сипатталады.
1997 жылы қарашада президенттің Қазақстан халқына жолдауында өтпелі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық дамудың қорытындысы шығарылды,тежеуші факторлары айқындалып, 2030 жылға дейін, жүзеге асыруға көзделген жеті ұзақ мерзімді мақсаттар мен олардың мерзімдері көрсетілді.
Қойылған мақсаттарды жүзеге асыру үш кезеңде болуы қажет; 1998-2000 жж, 2001-2010 жж, 2011-2030 жж, 2050 ж.
ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаев ел Тәуелсіздігінің 21 жылдығына арналған салтанатты жиында Қазақстан халқына Жолдауын жариялады.
Біздің ең басты мақсатымыз -- 2050 жылға қарай әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіру. Бізде ол үшін мүмкіншілік те, ресурс та, білімді адамдар да, берекелі ұлт та бар, -- деді Мемлекет басшысы.
Осы ретте еліміздің 2050 жылға дейінгі стратегиясының негізгі ережелерін жан-жақты баяндап берді.
Тура 15 жыл бұрын біз Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын қабылдадық. Бұл 1997 жыл болатын, әлі посткеңестік дүлей басылмаған, дағдарыс Оңтүстік-Шығыс Азияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz