КСРО-ның мемлекеттік–партиялық жүйесіндегі дегі атеистік саясат: идеологияландыру және дінге қарсы күрес
М а з м ұ н ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3.7
1. Тарау.КСРО.ның мемлекеттік.партиялық жүйесіндегі дегі атеистік саясат: идеологияландыру және дінге
қарсы күрес
1.1. Атеизмді социалистік құрылыстың идеологиялық
құралы ретінде негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8.15
1.2. Дінге қарсы жүргізілген іс.шаралар ... ... ... ... ... ... .. 16.24
2. Тарау Кеңестік Қазақстандағы атеистік насихат:
іске асырылуы және зардаптары
2.1. Атеистік үгіт.насихат жұмыстарының ауқымы және оның әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
25.35
2.2. Атеистендірудің рухани.идеологиялық салдары ... ... ... 36.43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44.45
Пайдаланған әдебиеттер мен деректер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46.50
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3.7
1. Тарау.КСРО.ның мемлекеттік.партиялық жүйесіндегі дегі атеистік саясат: идеологияландыру және дінге
қарсы күрес
1.1. Атеизмді социалистік құрылыстың идеологиялық
құралы ретінде негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8.15
1.2. Дінге қарсы жүргізілген іс.шаралар ... ... ... ... ... ... .. 16.24
2. Тарау Кеңестік Қазақстандағы атеистік насихат:
іске асырылуы және зардаптары
2.1. Атеистік үгіт.насихат жұмыстарының ауқымы және оның әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
25.35
2.2. Атеистендірудің рухани.идеологиялық салдары ... ... ... 36.43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44.45
Пайдаланған әдебиеттер мен деректер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46.50
КІРІСПЕ.
Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін Ата Заң бойынша зайырлы мемлекет қалыптастыруға бет алған қазақ халқының рухани даму тарихын қайта қарау қажеттігі туып отыр. Өйткені,халықтың тарихында түбегейлі өзгерістер әкелген тарихи, рухани процестерді жете зерттемейінше, оларды бүгінгі күні тарих ғылымы қойып отырған талаптар тұрғысынан қайта саралаудан өткізбейінше, тәуелсіз қазақ мемлекетінің болашақтағы идеологиялық бағыт-бағдарын айқындау мүмкін емес. Әсіресе, қазіргі посткеңестік республикалардың тағдырлас болып, ортақ тарихи кезең «кеңестік тарихынң бірге өткергені белгілі және осы кезеңді обьективті зерделеудің мән-маңызы күн өткен сайын артып келеді. Әлемдік кеңістіктегі елеулі құбылыс-діни фактордың қозғаушы рөлге ие болып отырған кезде және діннің, әсіресе әлемдік діндердің адамзат тарихында өркениет алғышарты ретінде үлкен мәдени серпілістердің қайнар көзі екені әлдеқашан мойындалып отырған шақта, кеңестік кезеңдегі қазақ халқының діни-рухани өткенін қарау өзекті мәселелердің біріне айналды. Ал кеңестік дәуірде жалпы діндерді, соның ішінде ислам дінін де мәдениетке, прогресс ұғымына жат, буржуазияның, империалистердің құралы етіп көрсету кең тарады.
Кеңестік қоғамтану ғылымында бұрындарда орныққан теріс тұжырымдар мен түсініктерге келсек, ол мәселен, дінді мәдениетке қарсы қою, көнеден келе жатқан діни дәстүрді жоққа шығару, оған қарсы құрал ретінде атеистік үгіт-насихатты кең түрде жүргізу, мәдениет пен руханияттың өзегі-әлем мойындаған діннің өзін түбегейлі жоққа шығарушылық, оның адамгершілік, ізгілікке бастар мәнін түсінбеу, оның орнына ешқандай тамыры да, бастау-көзі де жоқ «коммунистік қоғамң және «жаңа атеист адамң тәрбиелеу партияның түпкі мақсаты болды. Нәтижесінде КСРО-да бейрухани тарих пен дінсіз «социалистік ң мәдениет жасалынды. Әлемдік философия мен мәдениеттану ғылымының көрнекті өкілдері тіпті, ХХғ өзінде сыңаржақ материалистік көзқарас пен шектеулі, рационалды сана түрінен бас тартуды ұсынып, ғылым мен дінді интегралдық, яғни тұтастанған жаңа сана аясында біріктіру қажеттігін, сол сияқты осы мақсатқа жету үшін шығыс халықтарының мұрасын зерттеу қажеттігін айтып, адамзатты шынайы руханият пен өзара келісімге шақырғаны белгілі. ХХғ.атақты тарихшысы әрі философы А.Тойнбидің «Тарих-Құдайдың ісің деген сөз айтуы тарих пен теологияның өзара түсіністікке келетін уақыты жақын екенін білдіреді.
Расында, тарихты кезінде материалистік тұрғыдан жазып келгеніміз, ендігі жерде рухани тарихымызды танып-білу міндеті қойылса дұрыс болар еді. Халықтың мәдениеті мен руханиятының негізгі тіні- дінді, діни тарихымызды зерттеу төл тарихшылардың алдындағы келелі міндеттердің бірі болып табылады.
Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін Ата Заң бойынша зайырлы мемлекет қалыптастыруға бет алған қазақ халқының рухани даму тарихын қайта қарау қажеттігі туып отыр. Өйткені,халықтың тарихында түбегейлі өзгерістер әкелген тарихи, рухани процестерді жете зерттемейінше, оларды бүгінгі күні тарих ғылымы қойып отырған талаптар тұрғысынан қайта саралаудан өткізбейінше, тәуелсіз қазақ мемлекетінің болашақтағы идеологиялық бағыт-бағдарын айқындау мүмкін емес. Әсіресе, қазіргі посткеңестік республикалардың тағдырлас болып, ортақ тарихи кезең «кеңестік тарихынң бірге өткергені белгілі және осы кезеңді обьективті зерделеудің мән-маңызы күн өткен сайын артып келеді. Әлемдік кеңістіктегі елеулі құбылыс-діни фактордың қозғаушы рөлге ие болып отырған кезде және діннің, әсіресе әлемдік діндердің адамзат тарихында өркениет алғышарты ретінде үлкен мәдени серпілістердің қайнар көзі екені әлдеқашан мойындалып отырған шақта, кеңестік кезеңдегі қазақ халқының діни-рухани өткенін қарау өзекті мәселелердің біріне айналды. Ал кеңестік дәуірде жалпы діндерді, соның ішінде ислам дінін де мәдениетке, прогресс ұғымына жат, буржуазияның, империалистердің құралы етіп көрсету кең тарады.
Кеңестік қоғамтану ғылымында бұрындарда орныққан теріс тұжырымдар мен түсініктерге келсек, ол мәселен, дінді мәдениетке қарсы қою, көнеден келе жатқан діни дәстүрді жоққа шығару, оған қарсы құрал ретінде атеистік үгіт-насихатты кең түрде жүргізу, мәдениет пен руханияттың өзегі-әлем мойындаған діннің өзін түбегейлі жоққа шығарушылық, оның адамгершілік, ізгілікке бастар мәнін түсінбеу, оның орнына ешқандай тамыры да, бастау-көзі де жоқ «коммунистік қоғамң және «жаңа атеист адамң тәрбиелеу партияның түпкі мақсаты болды. Нәтижесінде КСРО-да бейрухани тарих пен дінсіз «социалистік ң мәдениет жасалынды. Әлемдік философия мен мәдениеттану ғылымының көрнекті өкілдері тіпті, ХХғ өзінде сыңаржақ материалистік көзқарас пен шектеулі, рационалды сана түрінен бас тартуды ұсынып, ғылым мен дінді интегралдық, яғни тұтастанған жаңа сана аясында біріктіру қажеттігін, сол сияқты осы мақсатқа жету үшін шығыс халықтарының мұрасын зерттеу қажеттігін айтып, адамзатты шынайы руханият пен өзара келісімге шақырғаны белгілі. ХХғ.атақты тарихшысы әрі философы А.Тойнбидің «Тарих-Құдайдың ісің деген сөз айтуы тарих пен теологияның өзара түсіністікке келетін уақыты жақын екенін білдіреді.
Расында, тарихты кезінде материалистік тұрғыдан жазып келгеніміз, ендігі жерде рухани тарихымызды танып-білу міндеті қойылса дұрыс болар еді. Халықтың мәдениеті мен руханиятының негізгі тіні- дінді, діни тарихымызды зерттеу төл тарихшылардың алдындағы келелі міндеттердің бірі болып табылады.
Пайдаланған әдебиеттер мен деректер тізімі.
1.Н.Назарбаев. Тарих толқынында.А.Атамұра. 1999. 202 бет.
2.Марешаль Ш.Л. Избранные произведения. М.Госполитиздат. 1955. 800стр.
3.Канэтти.Э. Масса и власть. М.Маргинем. 1997, 528стр; Кураев.А. Православие и право. Церковь в светском государстве. М, Из Сретенского монастыра. 1997, 64стр; МчедловМ.П. Политика и религия. М, 1987; ПолонскаяЛ.Р. Религия в формировании современного политического мышления. Мусульманские страны. Религия и политика.(70-80-е годы.) М,Наука, 1991, 183стр; Салыгин.Е.П. Теократическое государство.М,1999.128стр; Эзрин.Г.И. Государство и религия.Религиозные организации и политическая структура общества. М,1974; Яблоков.И.Н. Религия: сущность явления. М,Знание,1982, 64стр; Шехтерман.Е.И. Религия и политика. А-А, 1970, 43стр.
4.Бонч-Бруевич.В.Д. Избранные атеистические роизведения. М, Мысль. 1973, 373стр.
5.Калинин.М.И. Избранные произведения. В 4-х томах. М,1962.
6.Луначарский.А.В. Об атеизме и религии. М, 1972.
7.Ярославский.Е.М.Как вести антирелиозную пропаганду. М,1925.
8.Бражник.И.И. Право, религия, атеизм. Киев. 1983.
9.Клочков.В.В. Социалистическое государсво, право и религиозные организации. М, 1984.
10.Колесник.Н.А. Социалистическая свобода совести. 1983, 76стр.
11.Круглов.А.А. Свобода совести. Минск, 1986.
12.Розенбаум.Ю.А. Советское государство и церковь. М, Наука, 1985.
13.Тимофеев.В.Д. Марксистко-ленинское учение о свободе совести. М, 1983.
14.Савельев.В.Н. Свободе совести: история и теория. М, Высшая школа.1991,144стр.
15.Барменков.А.И. Свобода совести в СССР. М, 1985.
16.Балтанова.Г.Р. Ислам в СССР. Казань, 1991; Андрианов.Н.П. Атеизм в развитом социалистическом обществе. М, Политиздат, 1980; Куроедов.В.А. Религия и церковь в советском обществе. М, 1984; Персиц.М.М. Отделение церкви от государства и школы от церкви в СССР(1917-1919г). М, 1958; Коновалов.Б.Н. Атеистическое воспитание на современном этапе. М, 1977; Воронцов.Г.В. Массовой атеизм: становление и развитие. Лениздат, 1983.
17.Нұрмағамбетов.К. Мектеп және атеистік тәрбие. А, Мектеп, 1972; Тоқбергенов.А. Жастарға ғылыми-атеистік тәрбие беру. А, Мектеп, 1987; Ақназаров.Х.З. Ғылыми атеизм негіздері. А, Мектеп, 1968.
18.Арабаджян.А.З. Истоки духовности: Религия и атеизм.М, Наука, Изд фирма Вост литературы, 1993; Гордиенко.Н.С. Творческое развитие научного атеизма в теории и политике КПСС. Л, 1980; Сапрыкин.В.А. Трудовой коллектив: атеисты и верующие. М, Политиздат, 1990;
1.Н.Назарбаев. Тарих толқынында.А.Атамұра. 1999. 202 бет.
2.Марешаль Ш.Л. Избранные произведения. М.Госполитиздат. 1955. 800стр.
3.Канэтти.Э. Масса и власть. М.Маргинем. 1997, 528стр; Кураев.А. Православие и право. Церковь в светском государстве. М, Из Сретенского монастыра. 1997, 64стр; МчедловМ.П. Политика и религия. М, 1987; ПолонскаяЛ.Р. Религия в формировании современного политического мышления. Мусульманские страны. Религия и политика.(70-80-е годы.) М,Наука, 1991, 183стр; Салыгин.Е.П. Теократическое государство.М,1999.128стр; Эзрин.Г.И. Государство и религия.Религиозные организации и политическая структура общества. М,1974; Яблоков.И.Н. Религия: сущность явления. М,Знание,1982, 64стр; Шехтерман.Е.И. Религия и политика. А-А, 1970, 43стр.
4.Бонч-Бруевич.В.Д. Избранные атеистические роизведения. М, Мысль. 1973, 373стр.
5.Калинин.М.И. Избранные произведения. В 4-х томах. М,1962.
6.Луначарский.А.В. Об атеизме и религии. М, 1972.
7.Ярославский.Е.М.Как вести антирелиозную пропаганду. М,1925.
8.Бражник.И.И. Право, религия, атеизм. Киев. 1983.
9.Клочков.В.В. Социалистическое государсво, право и религиозные организации. М, 1984.
10.Колесник.Н.А. Социалистическая свобода совести. 1983, 76стр.
11.Круглов.А.А. Свобода совести. Минск, 1986.
12.Розенбаум.Ю.А. Советское государство и церковь. М, Наука, 1985.
13.Тимофеев.В.Д. Марксистко-ленинское учение о свободе совести. М, 1983.
14.Савельев.В.Н. Свободе совести: история и теория. М, Высшая школа.1991,144стр.
15.Барменков.А.И. Свобода совести в СССР. М, 1985.
16.Балтанова.Г.Р. Ислам в СССР. Казань, 1991; Андрианов.Н.П. Атеизм в развитом социалистическом обществе. М, Политиздат, 1980; Куроедов.В.А. Религия и церковь в советском обществе. М, 1984; Персиц.М.М. Отделение церкви от государства и школы от церкви в СССР(1917-1919г). М, 1958; Коновалов.Б.Н. Атеистическое воспитание на современном этапе. М, 1977; Воронцов.Г.В. Массовой атеизм: становление и развитие. Лениздат, 1983.
17.Нұрмағамбетов.К. Мектеп және атеистік тәрбие. А, Мектеп, 1972; Тоқбергенов.А. Жастарға ғылыми-атеистік тәрбие беру. А, Мектеп, 1987; Ақназаров.Х.З. Ғылыми атеизм негіздері. А, Мектеп, 1968.
18.Арабаджян.А.З. Истоки духовности: Религия и атеизм.М, Наука, Изд фирма Вост литературы, 1993; Гордиенко.Н.С. Творческое развитие научного атеизма в теории и политике КПСС. Л, 1980; Сапрыкин.В.А. Трудовой коллектив: атеисты и верующие. М, Политиздат, 1990;
М а з м ұ н ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-7
Тарау.КСРО-ның мемлекеттік–партиялық жүйесіндегі дегі атеистік
саясат: идеологияландыру және дінге
қарсы күрес
Атеизмді социалистік құрылыстың идеологиялық
құралы ретінде негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-15
Дінге қарсы жүргізілген іс-шаралар ... ... ... ... ... ... .. 16-24
Тарау Кеңестік Қазақстандағы атеистік насихат:
іске асырылуы және зардаптары
2.1. Атеистік үгіт-насихат жұмыстарының ауқымы және оның
әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25-35
2.2. Атеистендірудің рухани-идеологиялық салдары ... ... ... 36-43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44-45
Пайдаланған әдебиеттер мен деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... . 46-50
КІРІСПЕ.
Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін Ата Заң бойынша зайырлы
мемлекет қалыптастыруға бет алған қазақ халқының рухани даму тарихын қайта
қарау қажеттігі туып отыр. Өйткені,халықтың тарихында түбегейлі өзгерістер
әкелген тарихи, рухани процестерді жете зерттемейінше, оларды бүгінгі күні
тарих ғылымы қойып отырған талаптар тұрғысынан қайта саралаудан
өткізбейінше, тәуелсіз қазақ мемлекетінің болашақтағы идеологиялық бағыт-
бағдарын айқындау мүмкін емес. Әсіресе, қазіргі посткеңестік
республикалардың тағдырлас болып, ортақ тарихи кезең кеңестік тарихынң
бірге өткергені белгілі және осы кезеңді обьективті зерделеудің мән-маңызы
күн өткен сайын артып келеді. Әлемдік кеңістіктегі елеулі құбылыс-діни
фактордың қозғаушы рөлге ие болып отырған кезде және діннің, әсіресе
әлемдік діндердің адамзат тарихында өркениет алғышарты ретінде үлкен мәдени
серпілістердің қайнар көзі екені әлдеқашан мойындалып отырған шақта,
кеңестік кезеңдегі қазақ халқының діни-рухани өткенін қарау өзекті
мәселелердің біріне айналды. Ал кеңестік дәуірде жалпы діндерді, соның
ішінде ислам дінін де мәдениетке, прогресс ұғымына жат, буржуазияның,
империалистердің құралы етіп көрсету кең тарады.
Кеңестік қоғамтану ғылымында бұрындарда орныққан теріс тұжырымдар мен
түсініктерге келсек, ол мәселен, дінді мәдениетке қарсы қою, көнеден келе
жатқан діни дәстүрді жоққа шығару, оған қарсы құрал ретінде атеистік үгіт-
насихатты кең түрде жүргізу, мәдениет пен руханияттың өзегі-әлем мойындаған
діннің өзін түбегейлі жоққа шығарушылық, оның адамгершілік, ізгілікке
бастар мәнін түсінбеу, оның орнына ешқандай тамыры да, бастау-көзі де жоқ
коммунистік қоғамң және жаңа атеист адамң тәрбиелеу партияның түпкі
мақсаты болды. Нәтижесінде КСРО-да бейрухани тарих пен дінсіз социалистік
ң мәдениет жасалынды. Әлемдік философия мен мәдениеттану ғылымының көрнекті
өкілдері тіпті, ХХғ өзінде сыңаржақ материалистік көзқарас пен шектеулі,
рационалды сана түрінен бас тартуды ұсынып, ғылым мен дінді интегралдық,
яғни тұтастанған жаңа сана аясында біріктіру қажеттігін, сол сияқты осы
мақсатқа жету үшін шығыс халықтарының мұрасын зерттеу қажеттігін айтып,
адамзатты шынайы руханият пен өзара келісімге шақырғаны белгілі. ХХғ.атақты
тарихшысы әрі философы А.Тойнбидің Тарих-Құдайдың ісің деген сөз айтуы
тарих пен теологияның өзара түсіністікке келетін уақыты жақын екенін
білдіреді.
Расында, тарихты кезінде материалистік тұрғыдан жазып келгеніміз,
ендігі жерде рухани тарихымызды танып-білу міндеті қойылса дұрыс болар еді.
Халықтың мәдениеті мен руханиятының негізгі тіні- дінді, діни тарихымызды
зерттеу төл тарихшылардың алдындағы келелі міндеттердің бірі болып
табылады.
Тоталитаризм құрсауынан саяси азат болсақ та, сананы арылту мемлекет
алдындағы үлкен мәселе. Төл тарихымыз бен төлтума мәдениетімізге қайта
оралып, рухани жаңғыру үрдісінде осы діни тарихтың өзіндік орны бар. Осы
орайда, Елбасы Н.Назарбаев Тарих толқынындаң атты еңбегінде: Сөз жоқ,
мәдени мұраның мәнді салаларының бірі ретінде діннің қалпына келуі, қазақ
халқының рухани жаңғыруына тегеурінді ықпал етті...
Бұл тұрғыдан келгенде, Қазақстан формальді тұрғыда ғана зайырлы
мемлекет емес, сонымен бірге іс жүзінде Қазақстан халқының төл табиғаты мен
рухы, сана-сезімі дінге деген тарихи кеңшілікте қалыптасқан.ң деген ойлары
осы мәселеге терең ден қоюға жетелейді.1.
Осы негізде айту керек, күні кешегі кеңестік дәуірдегі қазақ халқының
діни-рухани дамуының қасіретті тарихы өкінішке орай, назарымыздан тыс қалып
келеді. Кеңес мемлекетінің Қазақстанда дінге қарсы жүргізген саясаты мен
қимыл-әрекеттері мүлдем зерттелмеген. Басылып шыққан еңбектерде Кеңестік
партия басшылығының дінге қатысты репрессиялық және идеологиялық-насихаттық
негіздегі атеистік саясаты осы кезге дейін ашық көрсетілген емес. Сондықтан
да тарих ғылымының кеңестану саласында КСРО-ның атеистік саясатының
Қазақстандағы мән-мазмұны мен салдарын ашып көрсетуді бітіру жұмысымызға
арқау еттік.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Жалпы, осы тақырыпқа байланысты
мемлекеттің дінге қатысты саясаты жөнінде тарихнама бұрыннан қалыптасқан.
Осы кезге дейінгі мемлекет-дін қатынасы контексінде қарастырған классик
зерттеушілердің еңбектеріне ерекше тоқталған жөн. Т.Гоббс, Н.Макиавелли,
Ф.Вольтер, П.Марешал, Э.Канэтти т.б.дін-мемлекет байланысын ашып
көрсеткен.2. Ал қазіргі Ресей зерттеушілері: К.С.Гаджиев, А.Кураев,
М.П.Мчедлов, Л.Р.Полонский, Е.П.Салыгин, Г.И.Эзрин, И.Н.Яблоков және
қазақстандық зерттеушілер: А.И.Артемьев, Г.Н.Билялова, А.Косиченко,
Г.А.Лупарева, М.С.Машан, Ж.А.Мурзалин, К.Л.Сыроежкин, Е.И.Шехтерман т.б. өз
еңбектерінде мемлекеттің дінге қатысты саясатының бағыт-бағдарын талдап
берген.3. КСРО партиялық жүйесінің діни істерге араласуын қарастырып,
оның саяси-құқықтық аспектілеріне тоқталып өтеді. Бұл бағыттағы зерттеулер
мемлекет-дін арақатынасын және тарихын түсінуге мүмкіндік береді.
Тарихнамада бұл зерттеулерді дін-мемлекет қатынастарың шеңберіне жатқызуға
болады.
Кеңестік марксистік зерттеушілер үлкен топты құрады.Марксистік
тарихнаманың алғы легінде В.Д.Бонч-Бруевич 4., М.И.Калинин 5.,
П.А.Красиков, Н.К.Крупская, А.В.Луначарский,6., И.И.Скворцов-Степанов, Ем
Ярославский 7., сияқты қызыл атеист қайраткерлердің еңбектері тұтастай
дінді жоққа шығаруға, атеизмді кеңінен насихаттауға арналған. Дінге
материалистік-марксистік тұрғыдан қараудың методологиялық бағдарын
қалыптастырғаны шындық. Марксистік тарихнаманың негізін қалыптастырған
атеист-тарихшылардың еңбектеріне терең талдау арқылы кеңес мемлекетінің
атеистік саясатының түпкі мақсатын аңғара аламыз. Одан кейінгі марксистік
зерттеушілер қатарында: И.И.Бражник 8, В.В.Клочков 9, Н.А.Колесник
10, А.А.Круглов 11, Ю.А.Розенбаум 12, В.Д.Тимофеев 13. өз
еңбектерін КСРО-ның дінге қатысты саясатын жақтап жазады. Шіркеу мен партия
арасындағы қатынастар социалистік жолмен әділ шешімін тапты деп
көрсетеді.Кеңес кезінде ождан бостандығы принциптеріне ерекше тоқталған
В.Н. Савельевтің 14,және А.И.Барменковтың еңбектерін атауға болады.15.
Сонымен бірге В.Г.Афанасьева, Б.А.Рыбаков, А.М.Румянцев,
М.Н.Тихомиров, М.П.Новиков, Д.М. Угринович, А.Ф.Окулов, Г.Р.Балтанова,
В.А.Черняк, И.А.Крывелев, С.И.Никишов, П.Н.Курочкин, Б.Н.Коновалов,
Г.В.Воронцов, Н.П.Андрианов еңбектері атеизмнің қалыптасуы мен дамуын
сипаттайды және атеистік насихатты күшейтуге шақырады.16.
Осы бағыттағы қазақстандық зерттеушілер: Х.З.Ақназаров, К.Нұрмағамбетов,
А.Тоқбергенов т.б. еңбектерінде, әсіресе ислам дініне қарсы насихаттың
өзекті мәселелерін көтереді. Дін тарихы-зұлымдық, озбырлық тарихы деп
оқытып, халықты сендіруге бағытталды. 17.
Посткеңестік ТМД, Ресей ғалымдары Кеңестер Одағының дінге қатысты
саясатын, оның бүгінгі діни ахуалға тигізген салдарын өз еңбектеріне арқау
еткен. Олардың қатарында А.В.Антонов, В.Борщев, В.И.Гараджи, Н.С.Гордиенко,
М.Михайлов, В.Сапрыкин, Ю.В.Тихонравов, С.Ф.Филатов, Д.Е.Фурман,
А.З.Арабаджян, М.Н.Одинцов т.б. 18. Және отандық зерттеушілер
А.И.Артемьев, Н.К.Фокинді айтуға болады. 19.
Сондай-ақ КСРО-ның дінге қарсы саясатын айыптап жазған буржуазиялықң
авторлар еңбегі бүгін де біршама құнды және обьективті зерттеулер ретінде
ғылыми айналымға кеңінен тартылуы керек. Атап айтсақ, А.А.Рорлих,
М.Броксап, А.Бенигсен, Баймырза Хайт, Н.Струве т.б. Бұл шетелдік еңбектерді
өз тілімізге аударып, Отандық тарихымызға қолданылса құба-құп болар еді.
20.
Тек соңғы кездері ғана КСРО-ның дінге қатысты қуғындау және идеологиялық
саясатын зерттеу енді ғана қолға алына бастаған десек болады. Әсіресе,
пролетариаттық мемлекеттің ислам дініне қарсы саясатына біршама тоқталған
Е.А.Кривец 21, А.К.Султангалиева 22 және исламтанушы Н.Нұртазинаның
еңбектері өте құнды. 23 . Кеңес мемлекетінің дінге қарсы саясатының
мазмұны мен зардаптарына тоқталады.
Большевиктердің діни саясатына назар аударып, тың мәселе көтерген
А.Тасмагамбетовтың 24. және партияның дінге қатысты заңдарына талдау
жасаған М.Төлендиеваның мақалалары тікелей осы тақырыпқа арналған. 25.
Осы мәселе төңірегінде үлкен тарихнамалық мектептердің болуы тақырыптың
күрделі екенін көрсетеді. Бұл мәселе жаңа концептуалдық тұрғыдан, тарихи
контексте зерделеуді қажет етеді. Бітіру жұмысымызда осы өзекті мәселені
арнайы қарастыруды жөн көрдік.
Деректік негізі.
Бітіру жұмысының мазмұнына арқау етіп қолданылған дереккөздерін
төмендегідей топтарға бөліп қарастырдық: 1. марксистік еңбектер; 2.КПСС
қаулы-қарарлары; 3. мұрағат қорлары; 4. жаңа шыққан құжаттық жинақтар.
Тақырыптың мазмұнын ашу барысында марксистік авторлардың еңбектері
К.Маркс пен Ф.Энгельс, В.И.Ленин, В.Д.Бонч-Бруевич, Ем.Ярославский т.б.
тезистері кеңінен қолданылды. 26.
Кеңес мемлекетінің дінге қарсы саясатының деректері-идеологиялық
бағдарлау және әкімшілік-күштеу жұмыстарының ресми құжаттары:
Декреты Советской власти М, 1957.27, КПСС в резолюциях и решениях
съездов, конференций и пленумов ЦК28, Материалы Пленума ЦК29.
т.б.құжаттар кеңінен пайдаланылды. Сонымен бірге осы тақырыпта іздену
үстінде екі бірдей мұрағат: ҚР Орталық Мемлекеттік мұрағатының 81, 789,
1711қорлары және ҚР Президенті Архивінің 141, 708 қорларынан тікелей
мәліметтер алынып, пайдаланылды. 30.
Деректердің келесі тобы-құжаттық жинақтар мен мерзімдік басылымдар кеңінен
қолданылды: Коммунистическая партия и Советское правительство о религии и
церкви ( Сб док-в) М. 1959ң, 31. О религии и церкви.(Сб док-в)М,
1981ң,32., Русская православная церковь в Советское время( 1917-
1991):Материалы и документы по истории отношений между гоударством и
Церковью ң33, Преодолевая религиозное влияние ислама (Сб док-в и мат-
в)ң34, және мерзімдік басылымдар Агитаторң, Большевик ң, Наука и
религияң т.б. кеңінен пайдалана отырып, жұмыстың деректік базасын арттыруға
және мазмұнын байытуға тырыстық.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Кеңес мемлекетінің дінге қарсы атеистік саясатының мәнін ашып көрсету,
халықты атеистендіруде күштеу және идеологиялық жағынан қысым жасалғанын,
жалпы КСРО-ның мемлекеттік-партиялық жүйесіндегі мемлекеттік атеизмдің
жаңаша тұрғыда зерделеу бітіру жұмысымыздағы басты мақсатымыз болып
табылады. Бұл үшін төмендегідей міндеттер алдыға қойылды:
• Пролетариаттық мемлекеттің идеологиялық негізгі ұстындары ретінде
материалистік-марксистік дүниетанымды, яғни атеистік сананы орнықтыру
себептеріне назар аудару,
• Атеизмге неліктен идеологиялық мазмұн берілуіне тоқталу;
• Дінге қарсы қабылданған іс-шараларды, оның репрессиялық сипатын ашып
көрсету;
• Кеңес елінде атеистік насихаттың жаппай жүргізілуіне тоқталып өту;
• Кеңестік Қазақстандағы атеистік саясаттың жүзеге асырылуына талдау
жасау;
• Атеистік насихаттың түрлері, әдіс-тәсілдері мен ауқымының қаншалықты
болғанын саралау;
• Кеңес халқын атеистендірудің рухани, идеологиялық жағынан теріс салдарын
көрсету және бүгінгі рухани ахуалмен байланыстыру.
Жұмыстың хронологиялық шегі.
Негізінен зерттеу нысанындағы тақырыптың ауқымы зор, КСРО-ның бүкіл кезеңін
тұтас қамтиды десек болады.Дегенмен, жұмысымызда кеңестік партия
басшылығының атеистік саясатының жүзеге асырылған кезеңі мерзімдік
шегін,яғни 50-85жж.аралығын қарастырдық. Бұл кезең атеистік саясаттың
идеологиялық-насихаттық сипатымен көрініс тапқан.Және бүгінгі күнмен
байланыста қаралған.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Бұл тақырып мүлдем зерттелмегендіктен,онда жаңа
мәселелер көтерілді.Қарастырылған жұмыстың ғылыми жаңалығы төмендегідей
анықталды:
➢ алғаш рет Кеңес өкіметінің дінге қарсы атеистік саясаты коммунизм
құрылысымен тығыз байланыста іске асқаны көрсетілді;
➢ атеизмге идеологиялық үстемдік беріліп, кеңестік қоғам тұтастай
атеистендірілгені дәлелденді;
➢ Кеңестік оқшау жүйеде дінге қарсы күрес алғашында ашық репрессиялық
түрде болса, кейін идеологиялық-насихаттық,ғылыми сипат алғаны
ескертілді;
➢ декретте айтылғандай ождан бостандығы емес, шын мәнінде мемлекеттік
атеизмң орын алғаны белгілі болды;
➢ халық арасында ғылыми-атеистік насихаттың түпкі астарында дінді мүлдем
жою саясаты тұрғаны көрсетілді;
➢ партия басшылығының дінге, әсіресе мұсылман дініне қатал саясат
ұстанғаны дәлелденді;
➢ тоталитарлық режимнің зардаптарының бірі – номенклатуралық рухани сана
екені назарға алынды;
➢ атеистендірудің рухани-идеологиялық салдарының бүгінгі діни ахуалмен
байланысы анықталды.
Құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, мазмұнына сай екі тараудан, әр тарау
екі параграфтан құралған және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған
әдебиеттер реті мен қосымшалар берілген.
1-тарау. КСРО-ның мемлекеттік- партиялық жүйесіндегі атеистік саясат:
идеологияландыру және дінге қарсы күрес.
1. Атеизмді социалистік құрылыстың идеологиялық құралы ретінде негіздеу.
XІX ғасырдың орта шенінде К. Маркс пен Ф.Энгельс еңбектерінде діннің
мәні, пайда болуы, дамуы мен құруы сияқты ғылыми сын тұрғысынан талдаған
пікірлерінің негізінде ғылымның бір саласы марксизм шыққан болатын.
Кеңестік теоретиктер осы сын пікірлерді тұтастай өздеріне идеологиялық
негіз жасап алды. Одан олар атеистік ойдың жоғары сатысы ретінде ғылыми,
маркстік – пролетарлық атеизм теориясын шығарды. Сонда ғылыми, маркстік
атеизм дегеніміз дінді дәлелді түрде, ғылыми негізде жоққа шығаратын
көзқарастар жүйесі. Алдымен біріне-бірі қарама-қайшы екі түсінік: атеизм
және діннің ғылыми анықтамасына, мәніне тоқталсақ. Атеизм грекше – а –
теріске шығару, шылау және теос – құдай, сөзбе сөз аударғанда –
құдайсыздық. Діни түсініктерді (құдайға сенуді, жанның өлмейтіндігін, о
дүниені, өлгендердің қайта тірілмейтіндігін т.с.с.) және жалпы дінді жоққа
шығаратын көзқарастар жүйесі.35.
Атеизм дегеніміз құдайды теріске шығару арқылы адам болмысына сену –
деді К. Маркс.36.
Ал дін – relіgіo – латын тіліне аударғанда – ар–намыстылық, ар–ұятқа
негізделген қатынас, құдайдан қорқу, тақуалық, қасиет-киелілік т.б.
мағыналарды береді. Сонда атеизм түсінігі әлгіндей рухани құндылық, асыл
қасиеттерді жоққа шығарушылық болып тұрғанын көреміз. Большевиктер осы
атеизмге идеологиялық үсемдік беріп қойды. В. И. Ленин бастаған
большевиктер пролетариаттық капитализмге қарсы социализм үшін күресіне
негіз етіп таптық теория мен материалистік ұстанымға сай атеизмді маркстік
ілімдермен қаруландырып ғылыми атеизмді идеологиялық құралға айналдыруда
бар күш-жігерін салып бақты. Марксизмң,-дейді В.И. Ленин, - буржуазиялық
заманның аса бағалы табыстарын тіпті де керексіз етіп тастамай, қайта
керісінше адамзат ойының, мәдениеттің 2000 жылдан аса уақыттың шілде
дамуындағы бағалы нәрсенің бәрін игеріп, қайта өңдеп революцияшыл
пролетариаттың идеологиясы ретінде өзінің бүкіл дүние жүзілік тарихи
маңызына ие болды ң-деп жазды. 37.
К. Маркстың Еуропалық мәселегең, Неміс идеологиясың, Фейербах
туралың, Капиталң, Гота программасына сынң,т.б. және Ф. Энгельс Табиғат
диалектикасың, Антидюрингңт.б. еңбектерінен тезистерінен ғылыми атеизм
саласын одан әрі В.И.Ленин дамытып қана қоймай, іс жүзіне асырды.Дінге
таптық сипат бере отырып,оған қарсы тұруға шақырды. Халық достарың, Қытай
соғысың, Деревня кедейлерінең, Социализм және дінң деген мақалаларында
дін үстем тап құралына айналғанын мейлінше сынай келе былай деп жазды: Дін
дегеніміз - өмір бойы басқа біреуге жұмыс істеумен, мұқтаждық пен жаншылған
халық бұқарасын барлық жерде бірдей басқан рухани езгінің бір түрі.ң.38.
Қаналушы таптардың қанаушы таптармен күрестегі әлсіздігі ол дүниедегі
жақсы тұрмысқа налуды сөзсіз туғызадың деген сөздері өз идеологиясына сай
еңбекшілердің түсінігін қалыптастыруды міндет етті.
Ал одан басқа да Материализм және эмпириокритицизмң еңбегінде идеализм
оның тірегі дін деп оған қарсы тұрса, Жұмысшы партиясының көзқарасың
(1909ж.) мақаласында дін мен шіркеу, мешітке қарсы марксизм тактикасын
белгілейді: Дін дегеніміз - халықтың басын айналдыратын апиын,- Маркстың
осы нақыл сөзі марксизмнің дін мәселесі жөніндегі бүкіл дүние тануының ірге
тасы болып табылады. Осы заманғы шіркеулер мен діндердің, әр алуан діни
ұйымдардың бәрін марксизм әрқашан буржуазиялық реакцияның жұмысшы табын
қанау мен оның басын айналдыру үшін қызмет ететін органдар, деп танидың-
деп дін атаулыға теориялық қарсы тұруға, кейін идеологиялық шабуылға
ұласты. 39.
Халық санасын атеизмге иландырудың әртүрлі әдіс-тәсілдерін Жауынгер
материализмнің маңызы туралың, мақаласында көрсетіп береді. Под знаменем
Марксизмаң журналын атеизм мен материализм органы етіп, атеистік тәрбие мен
діни сенімдерді жою жолдарына тоқталған екен. Ленин: Бұқараға атеистік
насихат жөнінен мейлінше әр алуан материал беру қажет, оларды тұрмыстың
мейлінше әр қилы салаларындағы факторлар мен толыстыру қажет, оларды
қызықтыру үшін, діни ұйқыдан ояту үшін оларды түрліше әдістермен серпілту
т.с.с. үшін оларға олай да, бұлай да жақындаса білу қажетң деп партияға
құйтырқы өсиет қалдырды. Осыдан кейін партия басшылығының дін жөніндегі
саясаты мен атеистік насихаты осы көрсетілген бағыт-бағдардан жаңылған
емес, қайта асыра орындап шыққанын көптеген құжаттар дәлелдеп берді. Ленин
сөзінде кеңес адамының дінге қатысы қалай болу керектігін былайша анық
түрде жария етеді. Дін әркімнің жеке басының ісі деп жариялануға тиіс –
дағды да социалистердің дінге көзқарастары осылай айтылады. Бірақ, бұл
сөздер ешқандай түсініспеушілік туғызбау үшін олардың мағынасын дәлме дәл
анықтау керек. Біз мемлекет жөнінде ғана дін әркімнің жеке басының ісі
болуын талап етеміз, ал діннің біздің партиямызға қатысы жөнінде біз оның
әркімнің жеке басының ісі деп ешбір санай алмаймыз. Мемлекеттің дінмен
жұмысы болмауға діни қоғамдар мемлекеттік өкіметпен байланысы болмау керек.
Әркім қалаған дінін ұстауға немесе ешқандай дінді ұстамауға, яғни, әрбір
социалистерше, атеист болуға ықтиярлы болуға, пролетариат партиясы үшін дін
әркімнің жеке басының ісі емес. Біздің партия – жұмысшы табын азат ету
жолында күресетін саналы, алдыңғы қатарлы күресушілердің одағы. Мұндай одақ
санасыздыққа, қараңғылыққа немесе діни нанымдар сияқты қаратүнек надандыққа
немқұрайлы қарай алмайды және олай қарауға тиіс те емес. Діншілдік тұманға
қарсы таза идеялық және тек идеялық қару арқылы күресу үшін біз шіркеудің
мемлекеттен толық бөлінуін талап етеміз. Ал идеялық күрес біз үшін әркімнің
жеке басының ісі емес жалпы партиялық, жалпы пролетариаттық ісң 40.
Коммунистік партияның манифесінде: ...коммунизм мәңгілік ақиқаттарды
жояды, ол дінді...жоядың - делініп әу бастан-ақ дінге қарсы позициясын ашық
жариялаған болатын.41. В.И.Лениннің дінге қарсы кесіп айтқан сөзіне назар
аударып қарасақ. Діни идеяның қандайы болса да, құдайекең атаулы туралы
идеяның қандайы болса да, тіпті құдайекеңмен шүйіркелесудің қандайы болса
да барып тұрған пасықтық... ең қауіпті пасықтық, жексұрын жұқпалы ауруң-
деген нұсқауларын басшылыққа алған партияның ХІІ сьезінде Дінге қарсы үгіт-
насихатты жолға қою туралың арнаулы қаулысы да өмірде іске асты. Біздің
программамыз түгелдей ғылыми дүниетанымға негізделген және оның үстіне
нақты материалистік дүниетаным негіздеріне құрылған. Сондықтан біздің
программамызды түсіндіру діншілдік тұманының шын тарихи және экономикалық
тамырларын түсіндіруді де қажетті түрде қамтиды. Біздің насихатымыз
атеизмді де насихаттауды да қамтиды. Тиісті ғылыми әдебиетті шығару, енді
біздің партияның жұмысының бір саласы болуға тиісң-деп мәлімдеді
В.И.Ленин.42.
Дінді теріс түсіндіру, керітартпа құбылыс ретінде қарастырылды. Дін –
жеке меншікшілдік, әйелге төмен көзқарас дарашылдық, жайбарақаттық,
еңбектегі керенаулық сияқты ескіліктің санадағы зиянды қалдықтарына дем
беріп, жандандырып отыратын, адамды үмітсіздікке жетелейтін, үстем тап
өкілдеріне қызмет ететін құрал деп теріс баға берілді және оған қарсы
идеялық күрес үздіксіз түрде жүрді.
Дін қалдықтарының коммунизм құрылысына келтіретін зияны бар, дін
ғылымға да, коммунизмге де жат делінді.43. Партиялық құжаттардың қай-
қайсысын алып қарасақ та дінге қарсы күресті үдете беру қажет дегенді
көреміз.
Діншілдік тұманға қарсы таза идеялық және тек идеялық қарумен,
баспасөзімізбен күресу үшін біз шіркеудің мемлекеттен толық бөлінуін талап
етемізң, - деген болатын большевиктердің көсемі.44.
Коммунистік партия дінге қарсы күресте марксизм ілімін басшылыққа алды.
Марксизм дінге мейлінше қас. Біз дінмен күресуге тиіспіз. Бұл - бүкіл
материализмнің әліппесі, олай болса, марксизмнің де әліппесі.ң Қызыл көсем
одан әрі: Бірақ марксизм әліппеге тоқтап қалған материализм емес. Марксизм
оданда әрі барады. Ол: дінмен күресе білуі керек, ал ол үшін бұқарада бұл
танымның және діннің қалай пайда болғанын материалистік тұрғыдан түсіндіру
керек.ң45. Сондағы аңғаратынымыз, марксизм дінмен күресте материализмнен
анағұрлым күшті ілім болып табылады екен. Марксист адам – материалист
болуға, яғни діннің жауы болуға тиіс, бірақ материалист болғанда
диалектикашыл материалист болуға, яғни дінге қарсы күресу ісіне абстракты
түрде емес, дерексіз, таза теориялық әрқашан өзіне тең уағыз негізінде
емес, нақтылы түрде іс жүзінде болып жатқан және бұқараны бәрінен де
көбірек, жақсырақ тәрбиелейтін тап күресі негізінде қоятын болуға тиісң деп
әрбір кеңес адамының дін атаулыға көзқарасын айқындап берді46. Сонымен
дінге қарсы күрес идеялық күрес, партиялық іс болды. Партияның діни
көзқарасқа қарсы идеологиялық күресі дүниеге бір жақты ғылыми көзқарас –
марксизм-ленинизмге және оның теориялық негізі диалектикалық материализмге
негізделген. Осы ғылыми көзқарас осылайша идеологияландырылды. Діни соқыр
сенімдерге қазіргі уақытта дүниеге ғылыми, материалистік көзқарастың –
ғылымға жат, діни көзқарасқа қарсы идеологиялық күрес деп қаралуға тиісң
деп бекітілді47. Сөйтіп, большевиктер қоғамға ғана емес, адам санасына
түбегейлі төңкеріс жасады десек болады. Тіпті В.И. Ленин Социализм – есть
религияң деп жар салды.Материализм атеизмнің философиялық негізі болып
табылады. Материалистік көзқарас дінді біржолата бекерге шығарады. Дәйекті
материализм дінмен келісімге келмейді. Материализмге идеализмді қарсы
қойды. Кеңестік марксистер идеализмнің құралы–дін деп теріс
бағалайды.Олардың ойынша, Идеялизм діннің нәзік формасы. Сонымен бірге
догмаларына ғылымсымақ түр баруге әрекеттенеді. Дін дегеніміз тұрпайы
идеализм. Әдетте дін өзінің ғылымға қарсы қағидаларын дәлелдеуге тіпті
тырыспайдың деген қасаң анықтамалар береді.48. Дінге атеистік анықтама
беріліп дін апиынң деп кеңестік ЖОО-да осылайша оқытылып келді49.
Марксистік идеологияға сипат берген большевиктер социализм құрылысының
басты кедергісі – дін деп есептеп оған қарсы шықты. Осы туралы Кеңес
мемлекетінің дінге қатысты саясатын әшкере етіп жазған Н.Струве өзінің
Христиане в СССР (Париж 1963г.)ң деген еңбегінде 1920 ж.ж. коммунистердің
ең басты әрекеті дінге қарсы жұмыс болғанын атап көрсетеді. Атеизмді
идеологияландыру жан-жақты бағытта, ғылыми материалистік тұрғыда дәлелдеу
арқылы жүргізіле бастады. Лениннің өзі Дінге қарсы күрес науқан емес, ұзақ
процесс сондықтан діни соқыр сенімдерге қарсы күресте табандылық керек
деген болатынң50.
Халық Комиссарлар Кеңесінің 1918ж. 23-і қаңтардағы декреті негізінде
мемлекет тарапынан ендігі жерде рухани-діни құрылымдарға тотальді бақылау
қойылды. Кейінгі кездері кейбір зерттеушілер осы декреттің алғашқы
жобасының атауы басқаша болғаны жөнінде пікірлер айтып жүр. Мысалы, Ф.К.
Лауренайтис декреттің алғашқы нұсқасы Мемлекеттен шіркеуді, шіркеуден
мектепті бөлуң емес, ұждан бостандығы, шіркеу және діни бірлестіктер
туралың деп аталғаны жөнінде тосын пікірді алға тартады. Әрине, бұл атау еш
жерде редакцияланбаған, халыққа әлгіндей атаумен таралып кеткен. Ф.К.
Лауренайтис бұлай аталып кету себебін халыққа мейлінше түсінікті болуымен
түсіндіреді.51. Большевиктердің бастапқы атауды өзгертуі олардың дінге
қатысты саясатының бағыт-бағдарын көрсетіп берсе керек. Осыдан кейін осы
декрет негізінде съездерде қаулы-қарарлар қабылданып отырды. 1919ж.
наурыздағы РКП(б) ХVІІІ съезд бағдарламасында декрет бойынша іс шаралардың
қанағаттанарлықтай еместігін, енді партия барлық қанаушы таптар және діни
ұйымдармен байланысты біржола үзе отырып, жұмысшы бұқараны діни наным-
сенімнен азат ету, дінге қарсы ғылыми-ағартушылық бағытта кең ауқымда
жүргізу міндеті қойылады.52. Осыған сай съезде деревняда саяси және
мәдени ағартушылық жұмыстар жүргізу туралың қарар қабылданып, онда мектеп
шіркеуден, қандайда болса діннен, дін атын жамылған контрреволюцияшылдардың
ықпалынан аластатылу қажет деп шешілді. Бірақ Кеңестік Ресей әр азаматтың
діни бостандығына кепілдік береді және бұл шараның мұқият іске асырылуын
қадағалайды, тіпті дінге күштеушіліктің өзін жауапқа тартады. Сонымен бірге
дінге сенушінің ғибадат қылуына нұқсан келтірушілер қатаң жазалануы тиісң
делінген.53. Осы жерде діни этиканың құқықтық реттелуін жоғары
бағалауымыз керек. Одан кейін қабылданған 1921ж. наурыздағы Х съезде
Главполитпросвет және үгіт-насихат туралың партия тапсырмасы бойынша
Главполитпросветтің міндеттері белгіленді. Бұл бойынша Главполитпросвет
бұқара арасында дінге қарсы үгіт насихат жұмысын ұйымдастыру және оны іске
асыру міндеттелді. Осы мақсатта органның жұмыс мазмұны бұқара арасында
баспасөз құралдары арқылы: газет-журнал, кітап, оқулықтар шығару, лекциялар
топтамасын жариялауды қазіргі техника жетістіктерін (кино,фото) пайдалана
отырып тарату болды. ОК РКП(б) Пленумында дінге қарсы үгіт-насихат туралы
13 пунктен тұратын бағдарлама жасалды. Ол бойынша:1. Дін қызметкерін,
сенуші болсын, ондай сенімдегі кандидат партияға өткізілмесін. Егер партия
мүшелігінде ондай азамат болса, ол аз уақыт ішінде ғибадатын тиып шіркеумен
қатынасын үзсін, бұл талаптар орындалмаса партиядан қуылсын.54. Осындай
қабылданған қаулы-қарарларда коммунист адамның дінге қатысты міндеттері
белгіленіп отырды. Мысалы, КПСС жарғысында былай көрсетілген. Партия
мүшесі мынаған міндетті: маркстік-лениндік теорияны жетік меңгеріп, өзінің
идеялық деңгейін арттыру, коммунистік қоғам адамын қалыптастыру және
тәрбиелеу. Коммунистік мораль прициптерін сақтай отырып, жеке басынан
қоғамдық мүддені жоғары қойып буржуазиялық идеологияның кез-келген
көрінісіне,өткеннің ескіліктеріне және діни қалдықтарға қарсы ымырасыз
күрес жүргізуге тиістің делінгенінен көреміз.55. Кеңестік Конституция
және соның негізінде қабылданған заңдар партияның дінге қатысты ұстанымын
айқындап берді және коммунист адамның діннен бас тартуын талап етті. Әрине,
осы мақсатта идеологиялық жұмыстарды кең ауқымда іс жүзіне асырды.
Сонымен бірге партияның дінге қатысты, әсіресе мұсылман дініне қарсы
қатаң позициясын ресми құжаттардан анық көре аламыз. Мемлекеттік атеистік
саясаттың исламға қатынасының өзіндік ерекшеліктері болды.
Ресей мұсылмандарына арналған үндеуде Сіздердің осыдан бастап діни
сенімдеріңізге және әдет-ғұрыптарыңа,ұлттық және мәдени мекемелеріңе
бостандық пен дербестік право жарияланадың- деп мәлімделгенімен іс жүзінде
олай болмады.56. ОК РКП(б) 1920ж. Шығыс халықтары арасында барлық партия
комитеттері мен саяси бөлімдер жұмысы туралың қаулысы кеңестік биліктің
исламдық факторғаң қатынасын айқындап берді. Бұл құжат мұсылман
халықтарының діни- ұлттық ерекшеліктеріне қарай олармен қалай жұмыс істеу
керектігіне алғышарт жасады. Онда мұсылман халықтарында діни қалдық күшті
сақталып қалған, тіпті олардың өмірінде дін еуропалықтарға, орыстарға
қарағанда әлдеқайда берікң- деп көрсетілді. Коммунистер мұсылман қоғамының
таптық сипатын дәлелдеу мақстында халықты сауаттандырып, клуб-мектептер
ашып, адам, табиғат туралы санасын кеңейтуде білім беруді жолға қойды.
Өздерінің бұл әрекеттерін Кеңестік құрылыс шеңберінде мұсылман бұқарасының
өз ұлттық тағдырын өзі шешуіне жанашырлық көрсетудемізң деп мәлімдеді.57.
1920ж.ж. ортасында мұсылмандық дәстүр жанданып, әртүрлі мұсылман мекемелері
рухани жұмыстар атқарып тұрды. Мұсылмандық шариғат ісі өріс алып, сопылық
жолды қуушы мүридтер 500-800-ге дейін барды.58.
1923 ж. Қазақстанның діни істері Уфадағы орталық діни басқарма құзырына
қарағаны белгілі. Исламдық фактордың белсенділігі компартиялық биліктің
өзін бұқара арасындағы идеологиялық ықпалын әлсіретеді деп қауіптендірді.
Енді партия исламға қатал түрде саясатқа кіріседі.
1923 жылы РКП (б) ХІІ сьезде Дінге қарсы үгіт-насихат туралың
қаулысында: Одақ республикаларындағы 30 млн мұсылман халқына назар
аударуымыз керек. Оларда орта ғасырдан бері діни қалдықтар мызғымастан әлі
күнге дейін сақталып келеді, оның контрреволюциялық мақсатта қолданылу
қаупі бар. Сондықтан әртүрлі ұлттың ерекшелігін ескере отырып, діни
қалдықтарды жоюдың түрлері мен әдіс-тәсілдерін жасау қажет деп көрсетілді.
59.
1926 жылы КазКСР–дегі мұсылмандар дініне қарсы насихат туралы тезистерде
шаманизм қалдықтарының олардың өмірінде үлкен маңыз алып отырғаны
ескертіледі. Ислам таптық езушілік құралы, байларға қызмет етедің деп
теріс айдар тағылды. Сондықтан мұсылмандардың арасында үгіт насихат барлық
деңгейде жүргізілуі тиіс деп белгіленді. Осы тектес құжаттардан
большевиктердің дінге қатысты, әсіресе мұсылмандарға қатаң позицияда
болғанын аңғару қиын емес.
Жоғарыдағыларды жинақтай айтқанда, жан-жақты кең көлемдегі атеистік
насихат жүргізу нәтижесінде кеңес халқының маркстік идеологияға негізделген
атеистік – коммунистікң дүниетанымы қалыптастырылды. Бұл туралы КПСС ОК
1954ж 10-қарашадағы халық арасында ғылыми атеистік насихат жүргізудегі
қателіктер туралың қаулысында былай делінген: Қазіргі уақытта КСРО-да
социализмнің жеңуі және қанаушы таптардың жойылуы нәтижесінде діннің
әлеуметтік тамырлары үзіліп, шіркеудің сүйеніп келген негізі жойылды.
Шіркеу қызметін атқарушылардың көпшілігі, фактілер көрсетіп отырғандай,
қазір кеңес өкіметіне дұрыс көзбен қарайтын позиция ұстанып отыр. Сондықтан
діни соқыр сенімдерге қарсы қазіргі уақытта дүниеге ғылыми, материалистік
көзқарастың күресі – ғылымға жат, діни көзқарасқа қарсы идеологиялық күрес
деп қаралуға тиісң делініп, діни қалдық атаулыға идеялық күресін жалғастыра
берді.
Жалпы, кеңес мемлекетінің идеологияландыру саясатының бір жағы
халықты діннен аластату әрекетімен тығыз байланысты. Сондықтан бұл мәселе
терең зерттелуі керек деп ойлаймыз. Комунистік партияның дінге қатысты
саясатының астары туралы Н.Назарбаев Тарих толқынындаң атты еңбегінде
тоқталып өтеді: Қазақтың бүкіл тарихы, әсіресе діни тарихы өлтіре сынға
алындың дей келе, біздің тарихтың Ресей империясының териториялық
ауқымындағы көшпелі және одан кейінгі кезеңіне тән. Онда мемлекеттік дін
ретінде православие тықпаланды, одан кеңес тарихы кезінде атеизм бел алдың
деп, бұған назар аударады.60.
Соңғы кездері маркстік коммунистік идеология керемет еді деушілердің
пікіріне былай деп тойтарыс береді: Тоталитарлық данышпандардың
идеологиялық жаттығулары шала-шарпы ұғынылған марксизм мен ауыл арасындағы
өр көкіректіктің бытпырақ қойыртпағы ғана екені ойларында жоқң.61.
Ойымызды түйіндей айтсақ ХХ ғасыр басында социализмді дін деп халыққа
күштеп таңған большевиктер шынында, жұртты ғасырлық дәстүрінен, руханияты
мен дінінен аулақ етті. Діни сенімді коммунистік идеологиямен алмастыруға
тырысып бақты.
Кейбір зерттеушілер айтып жүргендей, марксизм- бұл ХІХ ғасырдағы
ғылыми бағыт. ХІХ ғ. ортасында К.Маркс пен Ф.Энгельс орта ғасырлық
қараңғылықтағы теологияға ғылыми – сыни талдау жасаған және олардың дінге
өте дәлелді сын пікір айтқанын ескермеу мүмкін емес. Ал ХХ ғ. басындағы
большевиктер осы ілімді өздеріне идеологиялық құрал етіп алды. Сөйтіп
ғылыми – сыни марксизм ХХ ғ. басында Кеңес мемлекетінің идеологиялық
құралына айналып кеткенін айту керек. Маркстік ілімді идеологиялық қалыпқа
салудың нәтижесінде кеңес елінде атеистік саясат жүргізілді.
Осы орайда, соңғы кездегі дінтанушы–саясатшылар, теолог – философтар
мемлекет-дін қатынасын зерттеп отырады. Адамзат тарихындағы діни құрылымның
бес негізгі типі бар деп есептеледі. Соның бірінде социалистік қоғам
кезінде өзгертілуге ұшыраған діни құрылым жатқызылған. 62. Сонымен бірге
тағы бір зерттеуші И.Б.Цепкова мемлекет - шіркеу қатынасының 3 формасын
көрсетеді:
1. Радикалды бөлік ретінде шіркеудің автономды статусы болады. Шіркеу
мемлекеттен ажыратылса да мемлекет қандай да бір дінге басымдық береді.
2. Демократиялық елдерде мемлекет – дін 2 автономды құрылым ретінде әрекет
етеді.
3. ХХ ғ. тоталитарлық кезеңдегі діннің социалистік үлгісің. Онда атеизм
мемлекеттік – идеологиялық дүниетаным ретінде қалыптастастырылған. 63.
Жоғарыда аталған мамандардың пікіріне сүйене отырып кеңес өкіметінде
дінге қарама-қайшы атеистік дүниетаным орнықтырылғанына көз жеткіземіз.
КСРО тарихының өне бойында табиғи діни санаға ғылыми материализм негізінде
дейтін атеистік дүниетаным қарсы қойылып, онымен күресте ұдайы
идеологиялық құралы ретінде қолданылды.
1.2. Дінге қарсы жүргізілген іс-шаралар.
Марксизм-ленинизм атеизмді мемлекеттік дәрежеде саясатқа айналуына
байланысты, діни қатынастар мен нанымдар кеңес мемлекетінің идеологиялық
негіздеріне қарама-қайшы келді. Социалистік құрылысты орнықтыруда екі
негізге сүйенді: таптық теория және материалистік тұрғыда дінді жоққа
шығару, яғни атеизм. Социализмге жету үшін осы 2 маңызды мәселені қалайда
шешу қажет болды.
Атеизмге халықты сендіру, иландыру үшін міндетті түрде дінге қарсы
репрессиялық саясат жүргізілуі тиіс болды. Бұл саясат еш жарияланбай,
құпияық мазмұнда, біртіндеп іс жүзінде асырылды. Сонымен қатар діни
мәселелерді зерттеуге ешқашан жол берілген емес. Тек дін-апиынңдеген
танымдық мағынада зерттелініп, коммунистік таптық идеология шеңберінде
бағаланды.
Кеңес өкіметі саяси билікті қолына алғаннан кейін үш ай уақыт өте
келе 1918ж. 23 қаңтарда Шіркеуді мемлекеттен бөлуңтуралы арнайы құқықтық
құжат қабылдады.64. 13баптан тұратын бұл құжаттта дінді тежеп шіркеу,
мешіт сияқты қасиетті орындардың құқықтарына шектеу енгізді. Аталмыш
құжаттың 13 бабы шіркеу мен мешіт меншігіне қол сұғуды былай заңдастырды:
Ресейдегі шіркеу мен діни қоғамдардың барлық мүліктері халық игілігі болып
табылады. Құдайға құлшылық үшін пайдаланылатын ғимараттар мен мүліктер
жергілікті және орталық мемлекеттік өкіметтің ерекше қаулыларының
негізінде беріледің. 12 бапта: Ешқандай шіркеу және діни қоғамдар меншікті
иелену құқығына ие бола алмайдың деп көрсетілді. Бұл бойынша, 1917-1937
ж.ж. шіркеу, мешіт мүліктерін заңсыз жоюға, сатуға, тәркілеуге тікелей жол
ашты. Бұл әрекеттерді іс жүзінде асырған НКВД әсіресе1929-1930ж.ж.
мешіттерді, құдай үйлерін қиратуда ешкімге дес бермеді.
1922 ж. 23 ақпанда ВЦИК(ЖОАК) ашыққандар қажетіне шіркеу мүлкін
таратып беру декретін шығарды.65.
Осыдан кейін шіркеулерді жаппай жабу науқаны басталды.1928ж. ОПЦ (РПЦ)
төңкеріске дейін 30 мың приходтың 13 қалған, ал сол жылы 534 шіркеу ,
1929ж. өзінде 1119 храм жабылды. Мәскеудегі 500 храмнан 1930ж. 1 қаңтарда
224-і ғана қалса, 2жылдан соң шіркеудің 87-сі қалады. Орел қаласында сол
жылдары бірде-бір шіркеу қалмаған екен. Жабылған храмдар өңдеу цехына,
қойма, пәтер, клубтарға, ал монастырлар түрмелер мен колонияаларға
айналдырылған.66.
Осындай жағдай Қазақстанда да көрініс тапты. Мысалы Орал округі бойынша
жабылғандардың саны -60, ал 20-сы шіркеу. Солардың 6-ы клубқа, 4-і
мектепке, 2-і құрылыс конторына айналдырылған. 8-і туралы мәлімет
берілмеген. Жабылғандардың ішінде-33 мешіт бар. Петропавл округі бойынша
жабылғандары – 250. Оның ішінде клубқа берілгендері-10, халық үйіне-3,
мектепке- 1, 36-ы туралы мәлімет жоқ. Осындай көптеген фактілерді келтіруге
болады. Ақмола округі бойынша жабылғандары:1. Құдайға сенетін үйлер-46,
оның ішінде мектепке берілгендері-9, клубқа-8, халық үйіне-15, оқу
кітапханасына-1,қызыл бұрышқа -1, дәрігер пунктіне-1, қалған 11-і туралы
ешқандай мәлімет берілмеген.б. Мешіт-1, оны мектепке берген.67.
Осындай мәліметтер НКВД-ға беріліп, олар әкімшілік жолмен діни
орындардың мүлкін заңсыз тәркілеп отырған.
Осылайша жаппай дінге шабуыл туралы поляк жазушысы Витторио Мессори
Шіркеудің қаралы жылдарың атты кітабында: Ғасыр басында либералды
якобиншілер жергілікті социалистермен одақтасып, 1914-1915ж.ж. эпископтарды
қудалады, священниктерді түрмеге жапты, діни ғұрыптарға тиым салынып, діни
мектептер жабылып, шіркеу мүлкі конфискеленді. 1917ж. конституцияның өзі
шіркеуге шабуылды заңдастырдың деп жазды.68.
Осындай күштеу шараларынан кейін діни мекемелер саны едәуір қысқарған
болатын. Салыстырмалы түрде айтсақ, төңкеріске дейін КСРО-да 50мыңға жуық
мешіттер діни істермен айналысқан.(22 мыңы Ресейде, Бұхар хандығы мен
Хиуада15мың, Орта азияда -1200),ал 1929ж. КСРО-да 3700 мұсылман қауымы ғана
жұмыс істеп тұрды. Еңбекші халықты атеистендіруді күшейте түсуде әкімшілік
жолмен діни мекеме-мешіттерді таратуы оған келушілердің қатысуын күрт
азайтқан.69. Әкімшілік жолмен мұсылман құрылымдарын жабуды, мешіттерді
жартылай легальді (ашық) жағдайда қалдырды. Есептеулерге сүйенсек,
тіркелмеген мешіттер жекелеген аймақтарда әдеттегіден 20 есеге дейін көп
болған. Бұның себебі, большевиктер мұсылман құрылымдарының ашық жұмыс
істеуіне кедергі келтірді. (кестеге назар аударыңыз)
Жылдар. 1975 1979 1980 1983 1984 1985 1986
Тіркелгендері. 175 159 166 182 185 187 189
Тіркелмегенденр385 455 434 397 325 318 311
і.
Төңкеріске дейін тек Татарстан территориясында 1590 мешіт және 967
мұсылман оқу орындары болды. 1917ж. Ресейде 166 мұсылман мерзімді
басылымдары шығып тұрды. Қазан төңкерісінен кейін ислам діні мәдениет,
ғылым білім атаулыға қарсың деп жарияланып, мешіттердің көпшілігі дерлік
жабылуға ұшырады.
Кеңес мемлекетінің алғашқы 10 жылында мемлекет пен дін қатынасы қайта
қаралып, қоғамның діни өмірін идеологиялық және құқықтық тұрғыда жүйелеуді
жүзеге асыра бастады.
Мемлекеттік саясаттың дінге, соның ішінде исламға қатынасы жалпы одақтық
шеңберде болса да, тікелей мұсылман дініне байланысты өзіндік ерекшеліктері
де болды. 1918ж. 23 қаңтардағы Мемлекеттен шіркеуді бөлу туралың арнайы
құқықтық құжат жарияланғаны белгілі.70.
Онда наным-сенімдер мен дәстүрлерге, ұлттық және мәдени мекемелерге қол
сұғылмайды және толық ерікті, делінгенімен іс жүзінде ождан бостандығына
қол сұғылып отырған.
1922 ж. КСРО-да қабылданған Қылмыстық кодекстің 11-ші тарауы шіркеудің
мемлекеттен бөліну ережелерін бұзуң деп аталып, оның құрамына 7 бап
енгізілді (119-125 баптар). Кеңес өкіметінің дінге қарсы бағытталған
репрессиялық құқықтық саясатын осыдан байқауға болады.71.
Сол баптарға арнайы шолу жасап өтсек: 119 –бап: Халықтың діни
нанымдарын жұмысшы шаруалар өкіметін құлату, және оның заңдары мен
қаулыларына қарсылық білдіруге қоздыру мақсатында пайдалану -қылмыстық
кодекстің 69-шы бабымен жазаланады. Ал, 69-шы бапта 3 жылдан артық бас
бостандығынан айыру санкциясы белгіленген. Бұдан байқағанымыз, 3 жылдан
артық үкім кесу сот құзырына берілген. Судьялар, трибуналдар, санкцияны
кеңірек қолдану мүмкіндігіне ие. Мұның арты, әрине, заңсыздық, бассыздық
және жаппай репрессия... 120 бап; Халық арасында ырымшылдықты қоздыру
мақсатында алдау әрекеттерін жасау, сонымен қатар осындай жолдармен пайда
табу мақсаттарын көздеу-1 жылға дейін бас бостандығынан айыруға немесе осы
мерзімге күш қолдану жұмысына салынумен жазаланды.ң; 121бап; Мемлекеттік
немесе жеке меншіктегі оқу орындарына және мектептерде жас және кәмелетке
толмағандарға діни ілімдерден дәріс беру – 1 жылға дейінгі күш қолдану
жұмыстарына жазаланадың.;122-бап; Шіркеу және діни мекемелердің немесе
топтардың пайдасына қандай болмасын жинауға күштеу – 6 айға, ал құдайға
құлшылық ету заттарын және ғимараттарын пайдалану құқын 2 жылға дейінгі
мерзімге келісім жасауға айырумен және ұйымның мүлкін тәркілеумен
жазаланды.ң 123-бап; Діни және шіркеу ұйымдарының заңды тұлғаларының
әкімшілік сот және басқа жариялық құқықтық функциялары мен құқықтарын
иеленуі – 6 айға күш қолдану жұмыстарына, жоғарыда аталған ұйымдарды жоюмен
әлгі ұйымдардың мүлкін тәркілеумен жазаланады.ң 124-бап; Мемлекеттік
мекемелермен кәсіпорындарында діни жораларды жасау, сонымен қатар онда діни
бейнелерді орналастыру – 3 айға және 300 алтын рубльмен айып салуға
жазаланады.ң 125-бап Діни жораларды орындауға кедергі жасау, егер осы
әрекеттер қоғамдық тәртіпті бұзбаса және азаматтардың құқықтарына қол
сұғылмаған жағдайда өтсе – 6 айға күш қолдану жұмыстарымен жазаланады.ң
Күштеу саясатын қолына алған Юстиция халық комиссариаты қудалау
саясаты 20ж.ж. іс жүзіне асырылды. Діни қайраткердің үстінен болмашы кінәсі
үшін іс қозғалғаны белгілі. Мысалы Орынбор прокурорының 1293ж.
Оренбургский рабочий (№224)ң газетінде көрсетілгендей, патриарх Тихонның
үстінен құдайға құлшылық еткені үшін іс қозғалған. Ал Кеңес мемлекетіне
оның заңдарына қарсы контрреволюциялық саясат жүргізді деп дін қызметкері
Кононов Дмитрий Михайловичке айып тағылып қылмыстық кодекстің 73, 119, 123
баптары бойынша үстінен іс қозғалды. 1923ж. 13 тамызда №84 іс бойынша
Волдин П.Т, Фрольф А.В, 1920ж. Орынборда жергілікті өкіметтің рұқсатынсыз
діншілдік одақ құру мақсатында жиналыс өткізді деп айып тағылып, жоғарыдағы
баптармен жазаланды .72.
Сонымен қатар діни қызметкерлерді әкімшілік жолмен жер аудару кең етек
алды. 1924ж. Ақөбе губерниясында 2 дін өкілі жер аударылған. Дінге
қарсы ашық қуғындау саясаты қарсылық туғызды. 20ж.ж. басында Кеңеске қарсы
интеллигенция өкілдері Сенімді қорғау Бүкілресейлік одағы атеизмге қарсы
күреске шықты. Сол сияқты жағдай Қазақстанда да діни қозғалыстың туындауына
әкелді. Қазақстандағы дін басылары басқарған құпия түрде жүргізілген
қозғалыс жергілікті жерлерде мұхтасибаттар арқылы арқылы жүзеге асырылып
отырды. Кеңестік аппарат қызметкерлері мұхтасибаттардың пролетариат
диктатурасына қарсы қызметі мен беделін төмендету үшін елдің ескі тұрмыс
жағдайын пайдаланып, діннің құртын қоздырушылар деп атады.ң Ілияс
Кабуловтың 1928ж. 17 қазанда Советская степьң газетіне берген мәліметі
бойынша Қазақстандағы мұхтасибаттар саны 55 болғанын айтады. Бұл мұсылман
мекемелері қару алып, саяси билікке таласқан емес, халыққа діни тәлім-
тәрбие беретін, бірақ теріс саясат кесірінен тіркелмеген мектептер ашумен
шектелді.73.
Озбыр саясатқа қарамастан 1928ж. Сырдария губерниясында 276 мектебі
болып, онда 5150 оқушы оқыған. Бірақ, Кеңес өкіметі алғашқы кезден-ақ
халықты рухани құндылықтардан бас тарттырып, діни мектептерді ашуға тиым
салды. Орталық пен жергілікті биліктің исламға қатысты теріс саясаты
кесірінен тіркелмеген молдалардың құқы заң жүзінде қорғалмағанымен олардың
халық арасында беделі зор болды. Өйткені олар 1;Ұлттық дәстүрді сақтаушылар
ретінде атеистендіруге, еуропаландыруға, орыстандыруға, коммунистендіруге
қарсы тұрды.
2; рухани жағынан халықпен тығыз байланыста болды.
3;Халықтың рухани тұрмысына сай мешіт–медреседе ислами сауаттандырып
отырды.74.
Көптеген партия материалдарынан мұрағат құжаттарынан большевиктердің
дінмен қатынасы, әсіресе мұсылман дінімен байланысы айтарлықтай жақсы
болмағанын, қайта ерекше сипат алғанын байқаймыз. 1926ж. басында ресми
құжаттарда мұсылмандардың Кеңеске қарсы сипатың туралы тезистер
жарияланып, 1927ж. тіпті, дінге қарсы үгіт – насихат жүргізіп қана емес,
еңбекшілердің таптық жауың деп айдар тағылып, Исламмен күрес шараларың
туралы мәселе көтерілді. 1929ж. арнайы қаулы бойынша кез-келген деңгейде
ислами оқытуға тиым салынды.75.
Азаматтардың қазынасына, еңбекшілердің мәдени – тұрмыстық қажетіне
деген желеумен шіркеулер мен мешіттер жаппай жабылды. Мәселен, Алматы
облысы Шілік ауданында 1913ж. 94 мұсылман қауымы – ғимараттары болса,
1929ж. одан бірі де қалмаған. Ал, дінге сенушілер саны 26 000-нан – 6000
–ға дейін азайған.76.
1937 ж. Қазақ Өлкелік Компартия Бюросы дінге қарсы үгіт-насихатты
күшейту, діннің таптық мәнін түсіндіру, Троций – Зиновьев, бандит,
контрреволюционер, ұлтшыл, молда, поп, сектанттармен күресу туралың қаулы
шығарды .77. Осындай қаулы – қарарларды күштеп іске асыруы нәтижесінде
дінге сенушілер азайып, мешіттер жабылды. 1959ж. республикада 23 мазардың
14-і жабылды. Олардың ішінде Қожа Ахмед Яссауи, кесенесі, Арыстан бап,
Ибраһим ата, Хұсаиын қазы, Қазыбай зауи, Мирали бап, т.б. бар еді.78.
Мұрағаттағы қор материалдарында осы жөнінде мынандай есеп беріліп,
қорытындылар жасалып отырған: Тіркелген діни бірлестіктер саны өскен жоқ,
мешітке келушілер саны артқан жоқ, барлық мешіттер мен қауымдардың табысы
1958-1959ж.ж. кеміген, сеніушілерді діннен шығару жұмысы күшеюде, халық
ішінде атеистік сана ұлғая түсті. Ешқандай да діни қауымның тіркеу туралы
ұсынысы келіп түскен жоқ деп қанағаттандырарлық есеп беріліп отырғанын
көреміз. Жоғарыда айтылғандардан көретініміз дінге қарсы іс шаралар дер
кезінде, тіпті, асыра орындалған десек те болады.
Қазан төңкерісінен кейін идеялық-тәрбиелік жұмыстарды жүргізу барысында
дін және діни мәселелерге ғылыми сын тұрғысынын қарау керек деген желеумен
халықты большевиктер өзіне тартуға тырысты. Халықты дінді жоққа
шығарушылыққа, оған қарсы күресуге шақыра отырып жаңа дүниетаным-атеизмді
жаппай тарату үшін әкімшілік-партиялық, идеологиялық, ғылыми тұрғыда
дәлелдеу т.б. әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолданды. Алғашқы кезекте дінге қарсы
жұмыстар халықтың санасына әсер ету бағытында әңгімелер, әдебиеттер шығару,
жиналыс өткізу, диспуттар түрінде, атеистік мазмұндағы газет-журналдар,
мақалаларды көптеп шығару, ғылыми-көпшілік брошюраларды кеңінен жаю
әрекеттері үлкен нәтижелер беріп отырды.
Коммунистік партия мен Кеңес мемлекетінің дінге, шіркеуге сенушілерге
теріс қатынасы төңкеріс пен азамат соғысы жылдарында дін мен сенушілердің
халыққа қарсы контрреволюцияда болды деген айыптаумен түсіндірілді. Осылай
партияның тікелей нұсқауымен Кеңес билігінің алғашқы жылдарында атеистік
қозғалыстар ерікті атеистік бірлестіктер құрылып іске кірісуімен басталды.
1923ж. Москва ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-7
Тарау.КСРО-ның мемлекеттік–партиялық жүйесіндегі дегі атеистік
саясат: идеологияландыру және дінге
қарсы күрес
Атеизмді социалистік құрылыстың идеологиялық
құралы ретінде негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-15
Дінге қарсы жүргізілген іс-шаралар ... ... ... ... ... ... .. 16-24
Тарау Кеңестік Қазақстандағы атеистік насихат:
іске асырылуы және зардаптары
2.1. Атеистік үгіт-насихат жұмыстарының ауқымы және оның
әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25-35
2.2. Атеистендірудің рухани-идеологиялық салдары ... ... ... 36-43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44-45
Пайдаланған әдебиеттер мен деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... . 46-50
КІРІСПЕ.
Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін Ата Заң бойынша зайырлы
мемлекет қалыптастыруға бет алған қазақ халқының рухани даму тарихын қайта
қарау қажеттігі туып отыр. Өйткені,халықтың тарихында түбегейлі өзгерістер
әкелген тарихи, рухани процестерді жете зерттемейінше, оларды бүгінгі күні
тарих ғылымы қойып отырған талаптар тұрғысынан қайта саралаудан
өткізбейінше, тәуелсіз қазақ мемлекетінің болашақтағы идеологиялық бағыт-
бағдарын айқындау мүмкін емес. Әсіресе, қазіргі посткеңестік
республикалардың тағдырлас болып, ортақ тарихи кезең кеңестік тарихынң
бірге өткергені белгілі және осы кезеңді обьективті зерделеудің мән-маңызы
күн өткен сайын артып келеді. Әлемдік кеңістіктегі елеулі құбылыс-діни
фактордың қозғаушы рөлге ие болып отырған кезде және діннің, әсіресе
әлемдік діндердің адамзат тарихында өркениет алғышарты ретінде үлкен мәдени
серпілістердің қайнар көзі екені әлдеқашан мойындалып отырған шақта,
кеңестік кезеңдегі қазақ халқының діни-рухани өткенін қарау өзекті
мәселелердің біріне айналды. Ал кеңестік дәуірде жалпы діндерді, соның
ішінде ислам дінін де мәдениетке, прогресс ұғымына жат, буржуазияның,
империалистердің құралы етіп көрсету кең тарады.
Кеңестік қоғамтану ғылымында бұрындарда орныққан теріс тұжырымдар мен
түсініктерге келсек, ол мәселен, дінді мәдениетке қарсы қою, көнеден келе
жатқан діни дәстүрді жоққа шығару, оған қарсы құрал ретінде атеистік үгіт-
насихатты кең түрде жүргізу, мәдениет пен руханияттың өзегі-әлем мойындаған
діннің өзін түбегейлі жоққа шығарушылық, оның адамгершілік, ізгілікке
бастар мәнін түсінбеу, оның орнына ешқандай тамыры да, бастау-көзі де жоқ
коммунистік қоғамң және жаңа атеист адамң тәрбиелеу партияның түпкі
мақсаты болды. Нәтижесінде КСРО-да бейрухани тарих пен дінсіз социалистік
ң мәдениет жасалынды. Әлемдік философия мен мәдениеттану ғылымының көрнекті
өкілдері тіпті, ХХғ өзінде сыңаржақ материалистік көзқарас пен шектеулі,
рационалды сана түрінен бас тартуды ұсынып, ғылым мен дінді интегралдық,
яғни тұтастанған жаңа сана аясында біріктіру қажеттігін, сол сияқты осы
мақсатқа жету үшін шығыс халықтарының мұрасын зерттеу қажеттігін айтып,
адамзатты шынайы руханият пен өзара келісімге шақырғаны белгілі. ХХғ.атақты
тарихшысы әрі философы А.Тойнбидің Тарих-Құдайдың ісің деген сөз айтуы
тарих пен теологияның өзара түсіністікке келетін уақыты жақын екенін
білдіреді.
Расында, тарихты кезінде материалистік тұрғыдан жазып келгеніміз,
ендігі жерде рухани тарихымызды танып-білу міндеті қойылса дұрыс болар еді.
Халықтың мәдениеті мен руханиятының негізгі тіні- дінді, діни тарихымызды
зерттеу төл тарихшылардың алдындағы келелі міндеттердің бірі болып
табылады.
Тоталитаризм құрсауынан саяси азат болсақ та, сананы арылту мемлекет
алдындағы үлкен мәселе. Төл тарихымыз бен төлтума мәдениетімізге қайта
оралып, рухани жаңғыру үрдісінде осы діни тарихтың өзіндік орны бар. Осы
орайда, Елбасы Н.Назарбаев Тарих толқынындаң атты еңбегінде: Сөз жоқ,
мәдени мұраның мәнді салаларының бірі ретінде діннің қалпына келуі, қазақ
халқының рухани жаңғыруына тегеурінді ықпал етті...
Бұл тұрғыдан келгенде, Қазақстан формальді тұрғыда ғана зайырлы
мемлекет емес, сонымен бірге іс жүзінде Қазақстан халқының төл табиғаты мен
рухы, сана-сезімі дінге деген тарихи кеңшілікте қалыптасқан.ң деген ойлары
осы мәселеге терең ден қоюға жетелейді.1.
Осы негізде айту керек, күні кешегі кеңестік дәуірдегі қазақ халқының
діни-рухани дамуының қасіретті тарихы өкінішке орай, назарымыздан тыс қалып
келеді. Кеңес мемлекетінің Қазақстанда дінге қарсы жүргізген саясаты мен
қимыл-әрекеттері мүлдем зерттелмеген. Басылып шыққан еңбектерде Кеңестік
партия басшылығының дінге қатысты репрессиялық және идеологиялық-насихаттық
негіздегі атеистік саясаты осы кезге дейін ашық көрсетілген емес. Сондықтан
да тарих ғылымының кеңестану саласында КСРО-ның атеистік саясатының
Қазақстандағы мән-мазмұны мен салдарын ашып көрсетуді бітіру жұмысымызға
арқау еттік.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Жалпы, осы тақырыпқа байланысты
мемлекеттің дінге қатысты саясаты жөнінде тарихнама бұрыннан қалыптасқан.
Осы кезге дейінгі мемлекет-дін қатынасы контексінде қарастырған классик
зерттеушілердің еңбектеріне ерекше тоқталған жөн. Т.Гоббс, Н.Макиавелли,
Ф.Вольтер, П.Марешал, Э.Канэтти т.б.дін-мемлекет байланысын ашып
көрсеткен.2. Ал қазіргі Ресей зерттеушілері: К.С.Гаджиев, А.Кураев,
М.П.Мчедлов, Л.Р.Полонский, Е.П.Салыгин, Г.И.Эзрин, И.Н.Яблоков және
қазақстандық зерттеушілер: А.И.Артемьев, Г.Н.Билялова, А.Косиченко,
Г.А.Лупарева, М.С.Машан, Ж.А.Мурзалин, К.Л.Сыроежкин, Е.И.Шехтерман т.б. өз
еңбектерінде мемлекеттің дінге қатысты саясатының бағыт-бағдарын талдап
берген.3. КСРО партиялық жүйесінің діни істерге араласуын қарастырып,
оның саяси-құқықтық аспектілеріне тоқталып өтеді. Бұл бағыттағы зерттеулер
мемлекет-дін арақатынасын және тарихын түсінуге мүмкіндік береді.
Тарихнамада бұл зерттеулерді дін-мемлекет қатынастарың шеңберіне жатқызуға
болады.
Кеңестік марксистік зерттеушілер үлкен топты құрады.Марксистік
тарихнаманың алғы легінде В.Д.Бонч-Бруевич 4., М.И.Калинин 5.,
П.А.Красиков, Н.К.Крупская, А.В.Луначарский,6., И.И.Скворцов-Степанов, Ем
Ярославский 7., сияқты қызыл атеист қайраткерлердің еңбектері тұтастай
дінді жоққа шығаруға, атеизмді кеңінен насихаттауға арналған. Дінге
материалистік-марксистік тұрғыдан қараудың методологиялық бағдарын
қалыптастырғаны шындық. Марксистік тарихнаманың негізін қалыптастырған
атеист-тарихшылардың еңбектеріне терең талдау арқылы кеңес мемлекетінің
атеистік саясатының түпкі мақсатын аңғара аламыз. Одан кейінгі марксистік
зерттеушілер қатарында: И.И.Бражник 8, В.В.Клочков 9, Н.А.Колесник
10, А.А.Круглов 11, Ю.А.Розенбаум 12, В.Д.Тимофеев 13. өз
еңбектерін КСРО-ның дінге қатысты саясатын жақтап жазады. Шіркеу мен партия
арасындағы қатынастар социалистік жолмен әділ шешімін тапты деп
көрсетеді.Кеңес кезінде ождан бостандығы принциптеріне ерекше тоқталған
В.Н. Савельевтің 14,және А.И.Барменковтың еңбектерін атауға болады.15.
Сонымен бірге В.Г.Афанасьева, Б.А.Рыбаков, А.М.Румянцев,
М.Н.Тихомиров, М.П.Новиков, Д.М. Угринович, А.Ф.Окулов, Г.Р.Балтанова,
В.А.Черняк, И.А.Крывелев, С.И.Никишов, П.Н.Курочкин, Б.Н.Коновалов,
Г.В.Воронцов, Н.П.Андрианов еңбектері атеизмнің қалыптасуы мен дамуын
сипаттайды және атеистік насихатты күшейтуге шақырады.16.
Осы бағыттағы қазақстандық зерттеушілер: Х.З.Ақназаров, К.Нұрмағамбетов,
А.Тоқбергенов т.б. еңбектерінде, әсіресе ислам дініне қарсы насихаттың
өзекті мәселелерін көтереді. Дін тарихы-зұлымдық, озбырлық тарихы деп
оқытып, халықты сендіруге бағытталды. 17.
Посткеңестік ТМД, Ресей ғалымдары Кеңестер Одағының дінге қатысты
саясатын, оның бүгінгі діни ахуалға тигізген салдарын өз еңбектеріне арқау
еткен. Олардың қатарында А.В.Антонов, В.Борщев, В.И.Гараджи, Н.С.Гордиенко,
М.Михайлов, В.Сапрыкин, Ю.В.Тихонравов, С.Ф.Филатов, Д.Е.Фурман,
А.З.Арабаджян, М.Н.Одинцов т.б. 18. Және отандық зерттеушілер
А.И.Артемьев, Н.К.Фокинді айтуға болады. 19.
Сондай-ақ КСРО-ның дінге қарсы саясатын айыптап жазған буржуазиялықң
авторлар еңбегі бүгін де біршама құнды және обьективті зерттеулер ретінде
ғылыми айналымға кеңінен тартылуы керек. Атап айтсақ, А.А.Рорлих,
М.Броксап, А.Бенигсен, Баймырза Хайт, Н.Струве т.б. Бұл шетелдік еңбектерді
өз тілімізге аударып, Отандық тарихымызға қолданылса құба-құп болар еді.
20.
Тек соңғы кездері ғана КСРО-ның дінге қатысты қуғындау және идеологиялық
саясатын зерттеу енді ғана қолға алына бастаған десек болады. Әсіресе,
пролетариаттық мемлекеттің ислам дініне қарсы саясатына біршама тоқталған
Е.А.Кривец 21, А.К.Султангалиева 22 және исламтанушы Н.Нұртазинаның
еңбектері өте құнды. 23 . Кеңес мемлекетінің дінге қарсы саясатының
мазмұны мен зардаптарына тоқталады.
Большевиктердің діни саясатына назар аударып, тың мәселе көтерген
А.Тасмагамбетовтың 24. және партияның дінге қатысты заңдарына талдау
жасаған М.Төлендиеваның мақалалары тікелей осы тақырыпқа арналған. 25.
Осы мәселе төңірегінде үлкен тарихнамалық мектептердің болуы тақырыптың
күрделі екенін көрсетеді. Бұл мәселе жаңа концептуалдық тұрғыдан, тарихи
контексте зерделеуді қажет етеді. Бітіру жұмысымызда осы өзекті мәселені
арнайы қарастыруды жөн көрдік.
Деректік негізі.
Бітіру жұмысының мазмұнына арқау етіп қолданылған дереккөздерін
төмендегідей топтарға бөліп қарастырдық: 1. марксистік еңбектер; 2.КПСС
қаулы-қарарлары; 3. мұрағат қорлары; 4. жаңа шыққан құжаттық жинақтар.
Тақырыптың мазмұнын ашу барысында марксистік авторлардың еңбектері
К.Маркс пен Ф.Энгельс, В.И.Ленин, В.Д.Бонч-Бруевич, Ем.Ярославский т.б.
тезистері кеңінен қолданылды. 26.
Кеңес мемлекетінің дінге қарсы саясатының деректері-идеологиялық
бағдарлау және әкімшілік-күштеу жұмыстарының ресми құжаттары:
Декреты Советской власти М, 1957.27, КПСС в резолюциях и решениях
съездов, конференций и пленумов ЦК28, Материалы Пленума ЦК29.
т.б.құжаттар кеңінен пайдаланылды. Сонымен бірге осы тақырыпта іздену
үстінде екі бірдей мұрағат: ҚР Орталық Мемлекеттік мұрағатының 81, 789,
1711қорлары және ҚР Президенті Архивінің 141, 708 қорларынан тікелей
мәліметтер алынып, пайдаланылды. 30.
Деректердің келесі тобы-құжаттық жинақтар мен мерзімдік басылымдар кеңінен
қолданылды: Коммунистическая партия и Советское правительство о религии и
церкви ( Сб док-в) М. 1959ң, 31. О религии и церкви.(Сб док-в)М,
1981ң,32., Русская православная церковь в Советское время( 1917-
1991):Материалы и документы по истории отношений между гоударством и
Церковью ң33, Преодолевая религиозное влияние ислама (Сб док-в и мат-
в)ң34, және мерзімдік басылымдар Агитаторң, Большевик ң, Наука и
религияң т.б. кеңінен пайдалана отырып, жұмыстың деректік базасын арттыруға
және мазмұнын байытуға тырыстық.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Кеңес мемлекетінің дінге қарсы атеистік саясатының мәнін ашып көрсету,
халықты атеистендіруде күштеу және идеологиялық жағынан қысым жасалғанын,
жалпы КСРО-ның мемлекеттік-партиялық жүйесіндегі мемлекеттік атеизмдің
жаңаша тұрғыда зерделеу бітіру жұмысымыздағы басты мақсатымыз болып
табылады. Бұл үшін төмендегідей міндеттер алдыға қойылды:
• Пролетариаттық мемлекеттің идеологиялық негізгі ұстындары ретінде
материалистік-марксистік дүниетанымды, яғни атеистік сананы орнықтыру
себептеріне назар аудару,
• Атеизмге неліктен идеологиялық мазмұн берілуіне тоқталу;
• Дінге қарсы қабылданған іс-шараларды, оның репрессиялық сипатын ашып
көрсету;
• Кеңес елінде атеистік насихаттың жаппай жүргізілуіне тоқталып өту;
• Кеңестік Қазақстандағы атеистік саясаттың жүзеге асырылуына талдау
жасау;
• Атеистік насихаттың түрлері, әдіс-тәсілдері мен ауқымының қаншалықты
болғанын саралау;
• Кеңес халқын атеистендірудің рухани, идеологиялық жағынан теріс салдарын
көрсету және бүгінгі рухани ахуалмен байланыстыру.
Жұмыстың хронологиялық шегі.
Негізінен зерттеу нысанындағы тақырыптың ауқымы зор, КСРО-ның бүкіл кезеңін
тұтас қамтиды десек болады.Дегенмен, жұмысымызда кеңестік партия
басшылығының атеистік саясатының жүзеге асырылған кезеңі мерзімдік
шегін,яғни 50-85жж.аралығын қарастырдық. Бұл кезең атеистік саясаттың
идеологиялық-насихаттық сипатымен көрініс тапқан.Және бүгінгі күнмен
байланыста қаралған.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Бұл тақырып мүлдем зерттелмегендіктен,онда жаңа
мәселелер көтерілді.Қарастырылған жұмыстың ғылыми жаңалығы төмендегідей
анықталды:
➢ алғаш рет Кеңес өкіметінің дінге қарсы атеистік саясаты коммунизм
құрылысымен тығыз байланыста іске асқаны көрсетілді;
➢ атеизмге идеологиялық үстемдік беріліп, кеңестік қоғам тұтастай
атеистендірілгені дәлелденді;
➢ Кеңестік оқшау жүйеде дінге қарсы күрес алғашында ашық репрессиялық
түрде болса, кейін идеологиялық-насихаттық,ғылыми сипат алғаны
ескертілді;
➢ декретте айтылғандай ождан бостандығы емес, шын мәнінде мемлекеттік
атеизмң орын алғаны белгілі болды;
➢ халық арасында ғылыми-атеистік насихаттың түпкі астарында дінді мүлдем
жою саясаты тұрғаны көрсетілді;
➢ партия басшылығының дінге, әсіресе мұсылман дініне қатал саясат
ұстанғаны дәлелденді;
➢ тоталитарлық режимнің зардаптарының бірі – номенклатуралық рухани сана
екені назарға алынды;
➢ атеистендірудің рухани-идеологиялық салдарының бүгінгі діни ахуалмен
байланысы анықталды.
Құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, мазмұнына сай екі тараудан, әр тарау
екі параграфтан құралған және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған
әдебиеттер реті мен қосымшалар берілген.
1-тарау. КСРО-ның мемлекеттік- партиялық жүйесіндегі атеистік саясат:
идеологияландыру және дінге қарсы күрес.
1. Атеизмді социалистік құрылыстың идеологиялық құралы ретінде негіздеу.
XІX ғасырдың орта шенінде К. Маркс пен Ф.Энгельс еңбектерінде діннің
мәні, пайда болуы, дамуы мен құруы сияқты ғылыми сын тұрғысынан талдаған
пікірлерінің негізінде ғылымның бір саласы марксизм шыққан болатын.
Кеңестік теоретиктер осы сын пікірлерді тұтастай өздеріне идеологиялық
негіз жасап алды. Одан олар атеистік ойдың жоғары сатысы ретінде ғылыми,
маркстік – пролетарлық атеизм теориясын шығарды. Сонда ғылыми, маркстік
атеизм дегеніміз дінді дәлелді түрде, ғылыми негізде жоққа шығаратын
көзқарастар жүйесі. Алдымен біріне-бірі қарама-қайшы екі түсінік: атеизм
және діннің ғылыми анықтамасына, мәніне тоқталсақ. Атеизм грекше – а –
теріске шығару, шылау және теос – құдай, сөзбе сөз аударғанда –
құдайсыздық. Діни түсініктерді (құдайға сенуді, жанның өлмейтіндігін, о
дүниені, өлгендердің қайта тірілмейтіндігін т.с.с.) және жалпы дінді жоққа
шығаратын көзқарастар жүйесі.35.
Атеизм дегеніміз құдайды теріске шығару арқылы адам болмысына сену –
деді К. Маркс.36.
Ал дін – relіgіo – латын тіліне аударғанда – ар–намыстылық, ар–ұятқа
негізделген қатынас, құдайдан қорқу, тақуалық, қасиет-киелілік т.б.
мағыналарды береді. Сонда атеизм түсінігі әлгіндей рухани құндылық, асыл
қасиеттерді жоққа шығарушылық болып тұрғанын көреміз. Большевиктер осы
атеизмге идеологиялық үсемдік беріп қойды. В. И. Ленин бастаған
большевиктер пролетариаттық капитализмге қарсы социализм үшін күресіне
негіз етіп таптық теория мен материалистік ұстанымға сай атеизмді маркстік
ілімдермен қаруландырып ғылыми атеизмді идеологиялық құралға айналдыруда
бар күш-жігерін салып бақты. Марксизмң,-дейді В.И. Ленин, - буржуазиялық
заманның аса бағалы табыстарын тіпті де керексіз етіп тастамай, қайта
керісінше адамзат ойының, мәдениеттің 2000 жылдан аса уақыттың шілде
дамуындағы бағалы нәрсенің бәрін игеріп, қайта өңдеп революцияшыл
пролетариаттың идеологиясы ретінде өзінің бүкіл дүние жүзілік тарихи
маңызына ие болды ң-деп жазды. 37.
К. Маркстың Еуропалық мәселегең, Неміс идеологиясың, Фейербах
туралың, Капиталң, Гота программасына сынң,т.б. және Ф. Энгельс Табиғат
диалектикасың, Антидюрингңт.б. еңбектерінен тезистерінен ғылыми атеизм
саласын одан әрі В.И.Ленин дамытып қана қоймай, іс жүзіне асырды.Дінге
таптық сипат бере отырып,оған қарсы тұруға шақырды. Халық достарың, Қытай
соғысың, Деревня кедейлерінең, Социализм және дінң деген мақалаларында
дін үстем тап құралына айналғанын мейлінше сынай келе былай деп жазды: Дін
дегеніміз - өмір бойы басқа біреуге жұмыс істеумен, мұқтаждық пен жаншылған
халық бұқарасын барлық жерде бірдей басқан рухани езгінің бір түрі.ң.38.
Қаналушы таптардың қанаушы таптармен күрестегі әлсіздігі ол дүниедегі
жақсы тұрмысқа налуды сөзсіз туғызадың деген сөздері өз идеологиясына сай
еңбекшілердің түсінігін қалыптастыруды міндет етті.
Ал одан басқа да Материализм және эмпириокритицизмң еңбегінде идеализм
оның тірегі дін деп оған қарсы тұрса, Жұмысшы партиясының көзқарасың
(1909ж.) мақаласында дін мен шіркеу, мешітке қарсы марксизм тактикасын
белгілейді: Дін дегеніміз - халықтың басын айналдыратын апиын,- Маркстың
осы нақыл сөзі марксизмнің дін мәселесі жөніндегі бүкіл дүние тануының ірге
тасы болып табылады. Осы заманғы шіркеулер мен діндердің, әр алуан діни
ұйымдардың бәрін марксизм әрқашан буржуазиялық реакцияның жұмысшы табын
қанау мен оның басын айналдыру үшін қызмет ететін органдар, деп танидың-
деп дін атаулыға теориялық қарсы тұруға, кейін идеологиялық шабуылға
ұласты. 39.
Халық санасын атеизмге иландырудың әртүрлі әдіс-тәсілдерін Жауынгер
материализмнің маңызы туралың, мақаласында көрсетіп береді. Под знаменем
Марксизмаң журналын атеизм мен материализм органы етіп, атеистік тәрбие мен
діни сенімдерді жою жолдарына тоқталған екен. Ленин: Бұқараға атеистік
насихат жөнінен мейлінше әр алуан материал беру қажет, оларды тұрмыстың
мейлінше әр қилы салаларындағы факторлар мен толыстыру қажет, оларды
қызықтыру үшін, діни ұйқыдан ояту үшін оларды түрліше әдістермен серпілту
т.с.с. үшін оларға олай да, бұлай да жақындаса білу қажетң деп партияға
құйтырқы өсиет қалдырды. Осыдан кейін партия басшылығының дін жөніндегі
саясаты мен атеистік насихаты осы көрсетілген бағыт-бағдардан жаңылған
емес, қайта асыра орындап шыққанын көптеген құжаттар дәлелдеп берді. Ленин
сөзінде кеңес адамының дінге қатысы қалай болу керектігін былайша анық
түрде жария етеді. Дін әркімнің жеке басының ісі деп жариялануға тиіс –
дағды да социалистердің дінге көзқарастары осылай айтылады. Бірақ, бұл
сөздер ешқандай түсініспеушілік туғызбау үшін олардың мағынасын дәлме дәл
анықтау керек. Біз мемлекет жөнінде ғана дін әркімнің жеке басының ісі
болуын талап етеміз, ал діннің біздің партиямызға қатысы жөнінде біз оның
әркімнің жеке басының ісі деп ешбір санай алмаймыз. Мемлекеттің дінмен
жұмысы болмауға діни қоғамдар мемлекеттік өкіметпен байланысы болмау керек.
Әркім қалаған дінін ұстауға немесе ешқандай дінді ұстамауға, яғни, әрбір
социалистерше, атеист болуға ықтиярлы болуға, пролетариат партиясы үшін дін
әркімнің жеке басының ісі емес. Біздің партия – жұмысшы табын азат ету
жолында күресетін саналы, алдыңғы қатарлы күресушілердің одағы. Мұндай одақ
санасыздыққа, қараңғылыққа немесе діни нанымдар сияқты қаратүнек надандыққа
немқұрайлы қарай алмайды және олай қарауға тиіс те емес. Діншілдік тұманға
қарсы таза идеялық және тек идеялық қару арқылы күресу үшін біз шіркеудің
мемлекеттен толық бөлінуін талап етеміз. Ал идеялық күрес біз үшін әркімнің
жеке басының ісі емес жалпы партиялық, жалпы пролетариаттық ісң 40.
Коммунистік партияның манифесінде: ...коммунизм мәңгілік ақиқаттарды
жояды, ол дінді...жоядың - делініп әу бастан-ақ дінге қарсы позициясын ашық
жариялаған болатын.41. В.И.Лениннің дінге қарсы кесіп айтқан сөзіне назар
аударып қарасақ. Діни идеяның қандайы болса да, құдайекең атаулы туралы
идеяның қандайы болса да, тіпті құдайекеңмен шүйіркелесудің қандайы болса
да барып тұрған пасықтық... ең қауіпті пасықтық, жексұрын жұқпалы ауруң-
деген нұсқауларын басшылыққа алған партияның ХІІ сьезінде Дінге қарсы үгіт-
насихатты жолға қою туралың арнаулы қаулысы да өмірде іске асты. Біздің
программамыз түгелдей ғылыми дүниетанымға негізделген және оның үстіне
нақты материалистік дүниетаным негіздеріне құрылған. Сондықтан біздің
программамызды түсіндіру діншілдік тұманының шын тарихи және экономикалық
тамырларын түсіндіруді де қажетті түрде қамтиды. Біздің насихатымыз
атеизмді де насихаттауды да қамтиды. Тиісті ғылыми әдебиетті шығару, енді
біздің партияның жұмысының бір саласы болуға тиісң-деп мәлімдеді
В.И.Ленин.42.
Дінді теріс түсіндіру, керітартпа құбылыс ретінде қарастырылды. Дін –
жеке меншікшілдік, әйелге төмен көзқарас дарашылдық, жайбарақаттық,
еңбектегі керенаулық сияқты ескіліктің санадағы зиянды қалдықтарына дем
беріп, жандандырып отыратын, адамды үмітсіздікке жетелейтін, үстем тап
өкілдеріне қызмет ететін құрал деп теріс баға берілді және оған қарсы
идеялық күрес үздіксіз түрде жүрді.
Дін қалдықтарының коммунизм құрылысына келтіретін зияны бар, дін
ғылымға да, коммунизмге де жат делінді.43. Партиялық құжаттардың қай-
қайсысын алып қарасақ та дінге қарсы күресті үдете беру қажет дегенді
көреміз.
Діншілдік тұманға қарсы таза идеялық және тек идеялық қарумен,
баспасөзімізбен күресу үшін біз шіркеудің мемлекеттен толық бөлінуін талап
етемізң, - деген болатын большевиктердің көсемі.44.
Коммунистік партия дінге қарсы күресте марксизм ілімін басшылыққа алды.
Марксизм дінге мейлінше қас. Біз дінмен күресуге тиіспіз. Бұл - бүкіл
материализмнің әліппесі, олай болса, марксизмнің де әліппесі.ң Қызыл көсем
одан әрі: Бірақ марксизм әліппеге тоқтап қалған материализм емес. Марксизм
оданда әрі барады. Ол: дінмен күресе білуі керек, ал ол үшін бұқарада бұл
танымның және діннің қалай пайда болғанын материалистік тұрғыдан түсіндіру
керек.ң45. Сондағы аңғаратынымыз, марксизм дінмен күресте материализмнен
анағұрлым күшті ілім болып табылады екен. Марксист адам – материалист
болуға, яғни діннің жауы болуға тиіс, бірақ материалист болғанда
диалектикашыл материалист болуға, яғни дінге қарсы күресу ісіне абстракты
түрде емес, дерексіз, таза теориялық әрқашан өзіне тең уағыз негізінде
емес, нақтылы түрде іс жүзінде болып жатқан және бұқараны бәрінен де
көбірек, жақсырақ тәрбиелейтін тап күресі негізінде қоятын болуға тиісң деп
әрбір кеңес адамының дін атаулыға көзқарасын айқындап берді46. Сонымен
дінге қарсы күрес идеялық күрес, партиялық іс болды. Партияның діни
көзқарасқа қарсы идеологиялық күресі дүниеге бір жақты ғылыми көзқарас –
марксизм-ленинизмге және оның теориялық негізі диалектикалық материализмге
негізделген. Осы ғылыми көзқарас осылайша идеологияландырылды. Діни соқыр
сенімдерге қазіргі уақытта дүниеге ғылыми, материалистік көзқарастың –
ғылымға жат, діни көзқарасқа қарсы идеологиялық күрес деп қаралуға тиісң
деп бекітілді47. Сөйтіп, большевиктер қоғамға ғана емес, адам санасына
түбегейлі төңкеріс жасады десек болады. Тіпті В.И. Ленин Социализм – есть
религияң деп жар салды.Материализм атеизмнің философиялық негізі болып
табылады. Материалистік көзқарас дінді біржолата бекерге шығарады. Дәйекті
материализм дінмен келісімге келмейді. Материализмге идеализмді қарсы
қойды. Кеңестік марксистер идеализмнің құралы–дін деп теріс
бағалайды.Олардың ойынша, Идеялизм діннің нәзік формасы. Сонымен бірге
догмаларына ғылымсымақ түр баруге әрекеттенеді. Дін дегеніміз тұрпайы
идеализм. Әдетте дін өзінің ғылымға қарсы қағидаларын дәлелдеуге тіпті
тырыспайдың деген қасаң анықтамалар береді.48. Дінге атеистік анықтама
беріліп дін апиынң деп кеңестік ЖОО-да осылайша оқытылып келді49.
Марксистік идеологияға сипат берген большевиктер социализм құрылысының
басты кедергісі – дін деп есептеп оған қарсы шықты. Осы туралы Кеңес
мемлекетінің дінге қатысты саясатын әшкере етіп жазған Н.Струве өзінің
Христиане в СССР (Париж 1963г.)ң деген еңбегінде 1920 ж.ж. коммунистердің
ең басты әрекеті дінге қарсы жұмыс болғанын атап көрсетеді. Атеизмді
идеологияландыру жан-жақты бағытта, ғылыми материалистік тұрғыда дәлелдеу
арқылы жүргізіле бастады. Лениннің өзі Дінге қарсы күрес науқан емес, ұзақ
процесс сондықтан діни соқыр сенімдерге қарсы күресте табандылық керек
деген болатынң50.
Халық Комиссарлар Кеңесінің 1918ж. 23-і қаңтардағы декреті негізінде
мемлекет тарапынан ендігі жерде рухани-діни құрылымдарға тотальді бақылау
қойылды. Кейінгі кездері кейбір зерттеушілер осы декреттің алғашқы
жобасының атауы басқаша болғаны жөнінде пікірлер айтып жүр. Мысалы, Ф.К.
Лауренайтис декреттің алғашқы нұсқасы Мемлекеттен шіркеуді, шіркеуден
мектепті бөлуң емес, ұждан бостандығы, шіркеу және діни бірлестіктер
туралың деп аталғаны жөнінде тосын пікірді алға тартады. Әрине, бұл атау еш
жерде редакцияланбаған, халыққа әлгіндей атаумен таралып кеткен. Ф.К.
Лауренайтис бұлай аталып кету себебін халыққа мейлінше түсінікті болуымен
түсіндіреді.51. Большевиктердің бастапқы атауды өзгертуі олардың дінге
қатысты саясатының бағыт-бағдарын көрсетіп берсе керек. Осыдан кейін осы
декрет негізінде съездерде қаулы-қарарлар қабылданып отырды. 1919ж.
наурыздағы РКП(б) ХVІІІ съезд бағдарламасында декрет бойынша іс шаралардың
қанағаттанарлықтай еместігін, енді партия барлық қанаушы таптар және діни
ұйымдармен байланысты біржола үзе отырып, жұмысшы бұқараны діни наным-
сенімнен азат ету, дінге қарсы ғылыми-ағартушылық бағытта кең ауқымда
жүргізу міндеті қойылады.52. Осыған сай съезде деревняда саяси және
мәдени ағартушылық жұмыстар жүргізу туралың қарар қабылданып, онда мектеп
шіркеуден, қандайда болса діннен, дін атын жамылған контрреволюцияшылдардың
ықпалынан аластатылу қажет деп шешілді. Бірақ Кеңестік Ресей әр азаматтың
діни бостандығына кепілдік береді және бұл шараның мұқият іске асырылуын
қадағалайды, тіпті дінге күштеушіліктің өзін жауапқа тартады. Сонымен бірге
дінге сенушінің ғибадат қылуына нұқсан келтірушілер қатаң жазалануы тиісң
делінген.53. Осы жерде діни этиканың құқықтық реттелуін жоғары
бағалауымыз керек. Одан кейін қабылданған 1921ж. наурыздағы Х съезде
Главполитпросвет және үгіт-насихат туралың партия тапсырмасы бойынша
Главполитпросветтің міндеттері белгіленді. Бұл бойынша Главполитпросвет
бұқара арасында дінге қарсы үгіт насихат жұмысын ұйымдастыру және оны іске
асыру міндеттелді. Осы мақсатта органның жұмыс мазмұны бұқара арасында
баспасөз құралдары арқылы: газет-журнал, кітап, оқулықтар шығару, лекциялар
топтамасын жариялауды қазіргі техника жетістіктерін (кино,фото) пайдалана
отырып тарату болды. ОК РКП(б) Пленумында дінге қарсы үгіт-насихат туралы
13 пунктен тұратын бағдарлама жасалды. Ол бойынша:1. Дін қызметкерін,
сенуші болсын, ондай сенімдегі кандидат партияға өткізілмесін. Егер партия
мүшелігінде ондай азамат болса, ол аз уақыт ішінде ғибадатын тиып шіркеумен
қатынасын үзсін, бұл талаптар орындалмаса партиядан қуылсын.54. Осындай
қабылданған қаулы-қарарларда коммунист адамның дінге қатысты міндеттері
белгіленіп отырды. Мысалы, КПСС жарғысында былай көрсетілген. Партия
мүшесі мынаған міндетті: маркстік-лениндік теорияны жетік меңгеріп, өзінің
идеялық деңгейін арттыру, коммунистік қоғам адамын қалыптастыру және
тәрбиелеу. Коммунистік мораль прициптерін сақтай отырып, жеке басынан
қоғамдық мүддені жоғары қойып буржуазиялық идеологияның кез-келген
көрінісіне,өткеннің ескіліктеріне және діни қалдықтарға қарсы ымырасыз
күрес жүргізуге тиістің делінгенінен көреміз.55. Кеңестік Конституция
және соның негізінде қабылданған заңдар партияның дінге қатысты ұстанымын
айқындап берді және коммунист адамның діннен бас тартуын талап етті. Әрине,
осы мақсатта идеологиялық жұмыстарды кең ауқымда іс жүзіне асырды.
Сонымен бірге партияның дінге қатысты, әсіресе мұсылман дініне қарсы
қатаң позициясын ресми құжаттардан анық көре аламыз. Мемлекеттік атеистік
саясаттың исламға қатынасының өзіндік ерекшеліктері болды.
Ресей мұсылмандарына арналған үндеуде Сіздердің осыдан бастап діни
сенімдеріңізге және әдет-ғұрыптарыңа,ұлттық және мәдени мекемелеріңе
бостандық пен дербестік право жарияланадың- деп мәлімделгенімен іс жүзінде
олай болмады.56. ОК РКП(б) 1920ж. Шығыс халықтары арасында барлық партия
комитеттері мен саяси бөлімдер жұмысы туралың қаулысы кеңестік биліктің
исламдық факторғаң қатынасын айқындап берді. Бұл құжат мұсылман
халықтарының діни- ұлттық ерекшеліктеріне қарай олармен қалай жұмыс істеу
керектігіне алғышарт жасады. Онда мұсылман халықтарында діни қалдық күшті
сақталып қалған, тіпті олардың өмірінде дін еуропалықтарға, орыстарға
қарағанда әлдеқайда берікң- деп көрсетілді. Коммунистер мұсылман қоғамының
таптық сипатын дәлелдеу мақстында халықты сауаттандырып, клуб-мектептер
ашып, адам, табиғат туралы санасын кеңейтуде білім беруді жолға қойды.
Өздерінің бұл әрекеттерін Кеңестік құрылыс шеңберінде мұсылман бұқарасының
өз ұлттық тағдырын өзі шешуіне жанашырлық көрсетудемізң деп мәлімдеді.57.
1920ж.ж. ортасында мұсылмандық дәстүр жанданып, әртүрлі мұсылман мекемелері
рухани жұмыстар атқарып тұрды. Мұсылмандық шариғат ісі өріс алып, сопылық
жолды қуушы мүридтер 500-800-ге дейін барды.58.
1923 ж. Қазақстанның діни істері Уфадағы орталық діни басқарма құзырына
қарағаны белгілі. Исламдық фактордың белсенділігі компартиялық биліктің
өзін бұқара арасындағы идеологиялық ықпалын әлсіретеді деп қауіптендірді.
Енді партия исламға қатал түрде саясатқа кіріседі.
1923 жылы РКП (б) ХІІ сьезде Дінге қарсы үгіт-насихат туралың
қаулысында: Одақ республикаларындағы 30 млн мұсылман халқына назар
аударуымыз керек. Оларда орта ғасырдан бері діни қалдықтар мызғымастан әлі
күнге дейін сақталып келеді, оның контрреволюциялық мақсатта қолданылу
қаупі бар. Сондықтан әртүрлі ұлттың ерекшелігін ескере отырып, діни
қалдықтарды жоюдың түрлері мен әдіс-тәсілдерін жасау қажет деп көрсетілді.
59.
1926 жылы КазКСР–дегі мұсылмандар дініне қарсы насихат туралы тезистерде
шаманизм қалдықтарының олардың өмірінде үлкен маңыз алып отырғаны
ескертіледі. Ислам таптық езушілік құралы, байларға қызмет етедің деп
теріс айдар тағылды. Сондықтан мұсылмандардың арасында үгіт насихат барлық
деңгейде жүргізілуі тиіс деп белгіленді. Осы тектес құжаттардан
большевиктердің дінге қатысты, әсіресе мұсылмандарға қатаң позицияда
болғанын аңғару қиын емес.
Жоғарыдағыларды жинақтай айтқанда, жан-жақты кең көлемдегі атеистік
насихат жүргізу нәтижесінде кеңес халқының маркстік идеологияға негізделген
атеистік – коммунистікң дүниетанымы қалыптастырылды. Бұл туралы КПСС ОК
1954ж 10-қарашадағы халық арасында ғылыми атеистік насихат жүргізудегі
қателіктер туралың қаулысында былай делінген: Қазіргі уақытта КСРО-да
социализмнің жеңуі және қанаушы таптардың жойылуы нәтижесінде діннің
әлеуметтік тамырлары үзіліп, шіркеудің сүйеніп келген негізі жойылды.
Шіркеу қызметін атқарушылардың көпшілігі, фактілер көрсетіп отырғандай,
қазір кеңес өкіметіне дұрыс көзбен қарайтын позиция ұстанып отыр. Сондықтан
діни соқыр сенімдерге қарсы қазіргі уақытта дүниеге ғылыми, материалистік
көзқарастың күресі – ғылымға жат, діни көзқарасқа қарсы идеологиялық күрес
деп қаралуға тиісң делініп, діни қалдық атаулыға идеялық күресін жалғастыра
берді.
Жалпы, кеңес мемлекетінің идеологияландыру саясатының бір жағы
халықты діннен аластату әрекетімен тығыз байланысты. Сондықтан бұл мәселе
терең зерттелуі керек деп ойлаймыз. Комунистік партияның дінге қатысты
саясатының астары туралы Н.Назарбаев Тарих толқынындаң атты еңбегінде
тоқталып өтеді: Қазақтың бүкіл тарихы, әсіресе діни тарихы өлтіре сынға
алындың дей келе, біздің тарихтың Ресей империясының териториялық
ауқымындағы көшпелі және одан кейінгі кезеңіне тән. Онда мемлекеттік дін
ретінде православие тықпаланды, одан кеңес тарихы кезінде атеизм бел алдың
деп, бұған назар аударады.60.
Соңғы кездері маркстік коммунистік идеология керемет еді деушілердің
пікіріне былай деп тойтарыс береді: Тоталитарлық данышпандардың
идеологиялық жаттығулары шала-шарпы ұғынылған марксизм мен ауыл арасындағы
өр көкіректіктің бытпырақ қойыртпағы ғана екені ойларында жоқң.61.
Ойымызды түйіндей айтсақ ХХ ғасыр басында социализмді дін деп халыққа
күштеп таңған большевиктер шынында, жұртты ғасырлық дәстүрінен, руханияты
мен дінінен аулақ етті. Діни сенімді коммунистік идеологиямен алмастыруға
тырысып бақты.
Кейбір зерттеушілер айтып жүргендей, марксизм- бұл ХІХ ғасырдағы
ғылыми бағыт. ХІХ ғ. ортасында К.Маркс пен Ф.Энгельс орта ғасырлық
қараңғылықтағы теологияға ғылыми – сыни талдау жасаған және олардың дінге
өте дәлелді сын пікір айтқанын ескермеу мүмкін емес. Ал ХХ ғ. басындағы
большевиктер осы ілімді өздеріне идеологиялық құрал етіп алды. Сөйтіп
ғылыми – сыни марксизм ХХ ғ. басында Кеңес мемлекетінің идеологиялық
құралына айналып кеткенін айту керек. Маркстік ілімді идеологиялық қалыпқа
салудың нәтижесінде кеңес елінде атеистік саясат жүргізілді.
Осы орайда, соңғы кездегі дінтанушы–саясатшылар, теолог – философтар
мемлекет-дін қатынасын зерттеп отырады. Адамзат тарихындағы діни құрылымның
бес негізгі типі бар деп есептеледі. Соның бірінде социалистік қоғам
кезінде өзгертілуге ұшыраған діни құрылым жатқызылған. 62. Сонымен бірге
тағы бір зерттеуші И.Б.Цепкова мемлекет - шіркеу қатынасының 3 формасын
көрсетеді:
1. Радикалды бөлік ретінде шіркеудің автономды статусы болады. Шіркеу
мемлекеттен ажыратылса да мемлекет қандай да бір дінге басымдық береді.
2. Демократиялық елдерде мемлекет – дін 2 автономды құрылым ретінде әрекет
етеді.
3. ХХ ғ. тоталитарлық кезеңдегі діннің социалистік үлгісің. Онда атеизм
мемлекеттік – идеологиялық дүниетаным ретінде қалыптастастырылған. 63.
Жоғарыда аталған мамандардың пікіріне сүйене отырып кеңес өкіметінде
дінге қарама-қайшы атеистік дүниетаным орнықтырылғанына көз жеткіземіз.
КСРО тарихының өне бойында табиғи діни санаға ғылыми материализм негізінде
дейтін атеистік дүниетаным қарсы қойылып, онымен күресте ұдайы
идеологиялық құралы ретінде қолданылды.
1.2. Дінге қарсы жүргізілген іс-шаралар.
Марксизм-ленинизм атеизмді мемлекеттік дәрежеде саясатқа айналуына
байланысты, діни қатынастар мен нанымдар кеңес мемлекетінің идеологиялық
негіздеріне қарама-қайшы келді. Социалистік құрылысты орнықтыруда екі
негізге сүйенді: таптық теория және материалистік тұрғыда дінді жоққа
шығару, яғни атеизм. Социализмге жету үшін осы 2 маңызды мәселені қалайда
шешу қажет болды.
Атеизмге халықты сендіру, иландыру үшін міндетті түрде дінге қарсы
репрессиялық саясат жүргізілуі тиіс болды. Бұл саясат еш жарияланбай,
құпияық мазмұнда, біртіндеп іс жүзінде асырылды. Сонымен қатар діни
мәселелерді зерттеуге ешқашан жол берілген емес. Тек дін-апиынңдеген
танымдық мағынада зерттелініп, коммунистік таптық идеология шеңберінде
бағаланды.
Кеңес өкіметі саяси билікті қолына алғаннан кейін үш ай уақыт өте
келе 1918ж. 23 қаңтарда Шіркеуді мемлекеттен бөлуңтуралы арнайы құқықтық
құжат қабылдады.64. 13баптан тұратын бұл құжаттта дінді тежеп шіркеу,
мешіт сияқты қасиетті орындардың құқықтарына шектеу енгізді. Аталмыш
құжаттың 13 бабы шіркеу мен мешіт меншігіне қол сұғуды былай заңдастырды:
Ресейдегі шіркеу мен діни қоғамдардың барлық мүліктері халық игілігі болып
табылады. Құдайға құлшылық үшін пайдаланылатын ғимараттар мен мүліктер
жергілікті және орталық мемлекеттік өкіметтің ерекше қаулыларының
негізінде беріледің. 12 бапта: Ешқандай шіркеу және діни қоғамдар меншікті
иелену құқығына ие бола алмайдың деп көрсетілді. Бұл бойынша, 1917-1937
ж.ж. шіркеу, мешіт мүліктерін заңсыз жоюға, сатуға, тәркілеуге тікелей жол
ашты. Бұл әрекеттерді іс жүзінде асырған НКВД әсіресе1929-1930ж.ж.
мешіттерді, құдай үйлерін қиратуда ешкімге дес бермеді.
1922 ж. 23 ақпанда ВЦИК(ЖОАК) ашыққандар қажетіне шіркеу мүлкін
таратып беру декретін шығарды.65.
Осыдан кейін шіркеулерді жаппай жабу науқаны басталды.1928ж. ОПЦ (РПЦ)
төңкеріске дейін 30 мың приходтың 13 қалған, ал сол жылы 534 шіркеу ,
1929ж. өзінде 1119 храм жабылды. Мәскеудегі 500 храмнан 1930ж. 1 қаңтарда
224-і ғана қалса, 2жылдан соң шіркеудің 87-сі қалады. Орел қаласында сол
жылдары бірде-бір шіркеу қалмаған екен. Жабылған храмдар өңдеу цехына,
қойма, пәтер, клубтарға, ал монастырлар түрмелер мен колонияаларға
айналдырылған.66.
Осындай жағдай Қазақстанда да көрініс тапты. Мысалы Орал округі бойынша
жабылғандардың саны -60, ал 20-сы шіркеу. Солардың 6-ы клубқа, 4-і
мектепке, 2-і құрылыс конторына айналдырылған. 8-і туралы мәлімет
берілмеген. Жабылғандардың ішінде-33 мешіт бар. Петропавл округі бойынша
жабылғандары – 250. Оның ішінде клубқа берілгендері-10, халық үйіне-3,
мектепке- 1, 36-ы туралы мәлімет жоқ. Осындай көптеген фактілерді келтіруге
болады. Ақмола округі бойынша жабылғандары:1. Құдайға сенетін үйлер-46,
оның ішінде мектепке берілгендері-9, клубқа-8, халық үйіне-15, оқу
кітапханасына-1,қызыл бұрышқа -1, дәрігер пунктіне-1, қалған 11-і туралы
ешқандай мәлімет берілмеген.б. Мешіт-1, оны мектепке берген.67.
Осындай мәліметтер НКВД-ға беріліп, олар әкімшілік жолмен діни
орындардың мүлкін заңсыз тәркілеп отырған.
Осылайша жаппай дінге шабуыл туралы поляк жазушысы Витторио Мессори
Шіркеудің қаралы жылдарың атты кітабында: Ғасыр басында либералды
якобиншілер жергілікті социалистермен одақтасып, 1914-1915ж.ж. эпископтарды
қудалады, священниктерді түрмеге жапты, діни ғұрыптарға тиым салынып, діни
мектептер жабылып, шіркеу мүлкі конфискеленді. 1917ж. конституцияның өзі
шіркеуге шабуылды заңдастырдың деп жазды.68.
Осындай күштеу шараларынан кейін діни мекемелер саны едәуір қысқарған
болатын. Салыстырмалы түрде айтсақ, төңкеріске дейін КСРО-да 50мыңға жуық
мешіттер діни істермен айналысқан.(22 мыңы Ресейде, Бұхар хандығы мен
Хиуада15мың, Орта азияда -1200),ал 1929ж. КСРО-да 3700 мұсылман қауымы ғана
жұмыс істеп тұрды. Еңбекші халықты атеистендіруді күшейте түсуде әкімшілік
жолмен діни мекеме-мешіттерді таратуы оған келушілердің қатысуын күрт
азайтқан.69. Әкімшілік жолмен мұсылман құрылымдарын жабуды, мешіттерді
жартылай легальді (ашық) жағдайда қалдырды. Есептеулерге сүйенсек,
тіркелмеген мешіттер жекелеген аймақтарда әдеттегіден 20 есеге дейін көп
болған. Бұның себебі, большевиктер мұсылман құрылымдарының ашық жұмыс
істеуіне кедергі келтірді. (кестеге назар аударыңыз)
Жылдар. 1975 1979 1980 1983 1984 1985 1986
Тіркелгендері. 175 159 166 182 185 187 189
Тіркелмегенденр385 455 434 397 325 318 311
і.
Төңкеріске дейін тек Татарстан территориясында 1590 мешіт және 967
мұсылман оқу орындары болды. 1917ж. Ресейде 166 мұсылман мерзімді
басылымдары шығып тұрды. Қазан төңкерісінен кейін ислам діні мәдениет,
ғылым білім атаулыға қарсың деп жарияланып, мешіттердің көпшілігі дерлік
жабылуға ұшырады.
Кеңес мемлекетінің алғашқы 10 жылында мемлекет пен дін қатынасы қайта
қаралып, қоғамның діни өмірін идеологиялық және құқықтық тұрғыда жүйелеуді
жүзеге асыра бастады.
Мемлекеттік саясаттың дінге, соның ішінде исламға қатынасы жалпы одақтық
шеңберде болса да, тікелей мұсылман дініне байланысты өзіндік ерекшеліктері
де болды. 1918ж. 23 қаңтардағы Мемлекеттен шіркеуді бөлу туралың арнайы
құқықтық құжат жарияланғаны белгілі.70.
Онда наным-сенімдер мен дәстүрлерге, ұлттық және мәдени мекемелерге қол
сұғылмайды және толық ерікті, делінгенімен іс жүзінде ождан бостандығына
қол сұғылып отырған.
1922 ж. КСРО-да қабылданған Қылмыстық кодекстің 11-ші тарауы шіркеудің
мемлекеттен бөліну ережелерін бұзуң деп аталып, оның құрамына 7 бап
енгізілді (119-125 баптар). Кеңес өкіметінің дінге қарсы бағытталған
репрессиялық құқықтық саясатын осыдан байқауға болады.71.
Сол баптарға арнайы шолу жасап өтсек: 119 –бап: Халықтың діни
нанымдарын жұмысшы шаруалар өкіметін құлату, және оның заңдары мен
қаулыларына қарсылық білдіруге қоздыру мақсатында пайдалану -қылмыстық
кодекстің 69-шы бабымен жазаланады. Ал, 69-шы бапта 3 жылдан артық бас
бостандығынан айыру санкциясы белгіленген. Бұдан байқағанымыз, 3 жылдан
артық үкім кесу сот құзырына берілген. Судьялар, трибуналдар, санкцияны
кеңірек қолдану мүмкіндігіне ие. Мұның арты, әрине, заңсыздық, бассыздық
және жаппай репрессия... 120 бап; Халық арасында ырымшылдықты қоздыру
мақсатында алдау әрекеттерін жасау, сонымен қатар осындай жолдармен пайда
табу мақсаттарын көздеу-1 жылға дейін бас бостандығынан айыруға немесе осы
мерзімге күш қолдану жұмысына салынумен жазаланды.ң; 121бап; Мемлекеттік
немесе жеке меншіктегі оқу орындарына және мектептерде жас және кәмелетке
толмағандарға діни ілімдерден дәріс беру – 1 жылға дейінгі күш қолдану
жұмыстарына жазаланадың.;122-бап; Шіркеу және діни мекемелердің немесе
топтардың пайдасына қандай болмасын жинауға күштеу – 6 айға, ал құдайға
құлшылық ету заттарын және ғимараттарын пайдалану құқын 2 жылға дейінгі
мерзімге келісім жасауға айырумен және ұйымның мүлкін тәркілеумен
жазаланды.ң 123-бап; Діни және шіркеу ұйымдарының заңды тұлғаларының
әкімшілік сот және басқа жариялық құқықтық функциялары мен құқықтарын
иеленуі – 6 айға күш қолдану жұмыстарына, жоғарыда аталған ұйымдарды жоюмен
әлгі ұйымдардың мүлкін тәркілеумен жазаланады.ң 124-бап; Мемлекеттік
мекемелермен кәсіпорындарында діни жораларды жасау, сонымен қатар онда діни
бейнелерді орналастыру – 3 айға және 300 алтын рубльмен айып салуға
жазаланады.ң 125-бап Діни жораларды орындауға кедергі жасау, егер осы
әрекеттер қоғамдық тәртіпті бұзбаса және азаматтардың құқықтарына қол
сұғылмаған жағдайда өтсе – 6 айға күш қолдану жұмыстарымен жазаланады.ң
Күштеу саясатын қолына алған Юстиция халық комиссариаты қудалау
саясаты 20ж.ж. іс жүзіне асырылды. Діни қайраткердің үстінен болмашы кінәсі
үшін іс қозғалғаны белгілі. Мысалы Орынбор прокурорының 1293ж.
Оренбургский рабочий (№224)ң газетінде көрсетілгендей, патриарх Тихонның
үстінен құдайға құлшылық еткені үшін іс қозғалған. Ал Кеңес мемлекетіне
оның заңдарына қарсы контрреволюциялық саясат жүргізді деп дін қызметкері
Кононов Дмитрий Михайловичке айып тағылып қылмыстық кодекстің 73, 119, 123
баптары бойынша үстінен іс қозғалды. 1923ж. 13 тамызда №84 іс бойынша
Волдин П.Т, Фрольф А.В, 1920ж. Орынборда жергілікті өкіметтің рұқсатынсыз
діншілдік одақ құру мақсатында жиналыс өткізді деп айып тағылып, жоғарыдағы
баптармен жазаланды .72.
Сонымен қатар діни қызметкерлерді әкімшілік жолмен жер аудару кең етек
алды. 1924ж. Ақөбе губерниясында 2 дін өкілі жер аударылған. Дінге
қарсы ашық қуғындау саясаты қарсылық туғызды. 20ж.ж. басында Кеңеске қарсы
интеллигенция өкілдері Сенімді қорғау Бүкілресейлік одағы атеизмге қарсы
күреске шықты. Сол сияқты жағдай Қазақстанда да діни қозғалыстың туындауына
әкелді. Қазақстандағы дін басылары басқарған құпия түрде жүргізілген
қозғалыс жергілікті жерлерде мұхтасибаттар арқылы арқылы жүзеге асырылып
отырды. Кеңестік аппарат қызметкерлері мұхтасибаттардың пролетариат
диктатурасына қарсы қызметі мен беделін төмендету үшін елдің ескі тұрмыс
жағдайын пайдаланып, діннің құртын қоздырушылар деп атады.ң Ілияс
Кабуловтың 1928ж. 17 қазанда Советская степьң газетіне берген мәліметі
бойынша Қазақстандағы мұхтасибаттар саны 55 болғанын айтады. Бұл мұсылман
мекемелері қару алып, саяси билікке таласқан емес, халыққа діни тәлім-
тәрбие беретін, бірақ теріс саясат кесірінен тіркелмеген мектептер ашумен
шектелді.73.
Озбыр саясатқа қарамастан 1928ж. Сырдария губерниясында 276 мектебі
болып, онда 5150 оқушы оқыған. Бірақ, Кеңес өкіметі алғашқы кезден-ақ
халықты рухани құндылықтардан бас тарттырып, діни мектептерді ашуға тиым
салды. Орталық пен жергілікті биліктің исламға қатысты теріс саясаты
кесірінен тіркелмеген молдалардың құқы заң жүзінде қорғалмағанымен олардың
халық арасында беделі зор болды. Өйткені олар 1;Ұлттық дәстүрді сақтаушылар
ретінде атеистендіруге, еуропаландыруға, орыстандыруға, коммунистендіруге
қарсы тұрды.
2; рухани жағынан халықпен тығыз байланыста болды.
3;Халықтың рухани тұрмысына сай мешіт–медреседе ислами сауаттандырып
отырды.74.
Көптеген партия материалдарынан мұрағат құжаттарынан большевиктердің
дінмен қатынасы, әсіресе мұсылман дінімен байланысы айтарлықтай жақсы
болмағанын, қайта ерекше сипат алғанын байқаймыз. 1926ж. басында ресми
құжаттарда мұсылмандардың Кеңеске қарсы сипатың туралы тезистер
жарияланып, 1927ж. тіпті, дінге қарсы үгіт – насихат жүргізіп қана емес,
еңбекшілердің таптық жауың деп айдар тағылып, Исламмен күрес шараларың
туралы мәселе көтерілді. 1929ж. арнайы қаулы бойынша кез-келген деңгейде
ислами оқытуға тиым салынды.75.
Азаматтардың қазынасына, еңбекшілердің мәдени – тұрмыстық қажетіне
деген желеумен шіркеулер мен мешіттер жаппай жабылды. Мәселен, Алматы
облысы Шілік ауданында 1913ж. 94 мұсылман қауымы – ғимараттары болса,
1929ж. одан бірі де қалмаған. Ал, дінге сенушілер саны 26 000-нан – 6000
–ға дейін азайған.76.
1937 ж. Қазақ Өлкелік Компартия Бюросы дінге қарсы үгіт-насихатты
күшейту, діннің таптық мәнін түсіндіру, Троций – Зиновьев, бандит,
контрреволюционер, ұлтшыл, молда, поп, сектанттармен күресу туралың қаулы
шығарды .77. Осындай қаулы – қарарларды күштеп іске асыруы нәтижесінде
дінге сенушілер азайып, мешіттер жабылды. 1959ж. республикада 23 мазардың
14-і жабылды. Олардың ішінде Қожа Ахмед Яссауи, кесенесі, Арыстан бап,
Ибраһим ата, Хұсаиын қазы, Қазыбай зауи, Мирали бап, т.б. бар еді.78.
Мұрағаттағы қор материалдарында осы жөнінде мынандай есеп беріліп,
қорытындылар жасалып отырған: Тіркелген діни бірлестіктер саны өскен жоқ,
мешітке келушілер саны артқан жоқ, барлық мешіттер мен қауымдардың табысы
1958-1959ж.ж. кеміген, сеніушілерді діннен шығару жұмысы күшеюде, халық
ішінде атеистік сана ұлғая түсті. Ешқандай да діни қауымның тіркеу туралы
ұсынысы келіп түскен жоқ деп қанағаттандырарлық есеп беріліп отырғанын
көреміз. Жоғарыда айтылғандардан көретініміз дінге қарсы іс шаралар дер
кезінде, тіпті, асыра орындалған десек те болады.
Қазан төңкерісінен кейін идеялық-тәрбиелік жұмыстарды жүргізу барысында
дін және діни мәселелерге ғылыми сын тұрғысынын қарау керек деген желеумен
халықты большевиктер өзіне тартуға тырысты. Халықты дінді жоққа
шығарушылыққа, оған қарсы күресуге шақыра отырып жаңа дүниетаным-атеизмді
жаппай тарату үшін әкімшілік-партиялық, идеологиялық, ғылыми тұрғыда
дәлелдеу т.б. әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолданды. Алғашқы кезекте дінге қарсы
жұмыстар халықтың санасына әсер ету бағытында әңгімелер, әдебиеттер шығару,
жиналыс өткізу, диспуттар түрінде, атеистік мазмұндағы газет-журналдар,
мақалаларды көптеп шығару, ғылыми-көпшілік брошюраларды кеңінен жаю
әрекеттері үлкен нәтижелер беріп отырды.
Коммунистік партия мен Кеңес мемлекетінің дінге, шіркеуге сенушілерге
теріс қатынасы төңкеріс пен азамат соғысы жылдарында дін мен сенушілердің
халыққа қарсы контрреволюцияда болды деген айыптаумен түсіндірілді. Осылай
партияның тікелей нұсқауымен Кеңес билігінің алғашқы жылдарында атеистік
қозғалыстар ерікті атеистік бірлестіктер құрылып іске кірісуімен басталды.
1923ж. Москва ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz