Мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау ерекшеліктері
1. КІРІСПЕ
2. МІНЕЗ.ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУШЫЛЫҒЫ БАР ЖАСӨСПІРІМ.ДЕРДІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ФАКТОРЛАРЫ
3. Мінез.құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің психология ғылымындағы теориялы қ аспектілері
4. Мiнез.құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің
психологиялық ерекшеліктері
5. Мінез.құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің сана.сезім жүйесіндегі өзін.өзі бағалау ерекшеліктері
6. МІНЕЗ.ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУШЫЛЫҒЫ БАР ЖАСӨСПІРІМ.ДЕРДІҢ ӨЗІН.ӨЗІ БАҒАЛАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИ.МЕНТТІК ТҰРҒЫДАН ЗЕРТТЕУ
7. Зерттеу жұмыстарының мақсаты, міндеті, әдістемесі, сыналушыларға сипаттама
8. Алынған нәтижелерді сандық және сапалық талдау
9. Психоккорекциялық және психотерапиялық жұмыстар мен оның нәтижелері
10. ҚОРЫТЫНДЫ
11. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
12. ҚОСЫМШАЛАР
2. МІНЕЗ.ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУШЫЛЫҒЫ БАР ЖАСӨСПІРІМ.ДЕРДІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ФАКТОРЛАРЫ
3. Мінез.құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің психология ғылымындағы теориялы қ аспектілері
4. Мiнез.құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің
психологиялық ерекшеліктері
5. Мінез.құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің сана.сезім жүйесіндегі өзін.өзі бағалау ерекшеліктері
6. МІНЕЗ.ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУШЫЛЫҒЫ БАР ЖАСӨСПІРІМ.ДЕРДІҢ ӨЗІН.ӨЗІ БАҒАЛАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИ.МЕНТТІК ТҰРҒЫДАН ЗЕРТТЕУ
7. Зерттеу жұмыстарының мақсаты, міндеті, әдістемесі, сыналушыларға сипаттама
8. Алынған нәтижелерді сандық және сапалық талдау
9. Психоккорекциялық және психотерапиялық жұмыстар мен оның нәтижелері
10. ҚОРЫТЫНДЫ
11. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
12. ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел болып қазіргі таңдағы даму кезеңі, қоғамның барлық саласындағы қозғайтын істерін қайта құрумен, әлеуметтік-саяси және экономикалық қарым-қатынастардың өзгеруімен сипатталады. Бұл қазiргi кезеңдегi оқушылардың әлеуметтiк жағдайдағы дамуына үлкен өзгерiстер келтiредi, яғни олардың өзiн-өзi бағалауының жеке тұлға болып қалыптасуына әсерiн тигiзедi.
Қазіргі кезде мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің тұлғасының ерекшеліктері, яғни өзін -өзі бағалауы, қарым – қатынас, мінез-құлық туралы мәселелер зерттеушілердің назарын аудартуда.
Сондықтан да, бiздiң ғылыми зерттеуiмiзде болашақ ұрпақтың, әсiресе мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің терiс жолға түспеуiн, адемгершiлiктiк-өнегелi қасиеттерiнiң жоғары және iзгi ниеттi азамат болуына, олардың тұлғасының дұрыс қалыптасуы, яғни өзiн-өзi бағалауы маңызды болып табылады.
Бұлай болу себебі қазіргі таңда отбасы жағдайына, заман талабына сай, әр түрлі зиянды заттардың арқасында ешқандай кінәсіз толық қарым – қатынасқа түспейтін, мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдер көбеюде.
Көптеген ғылыми зерттеулерде мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің тұлғалық сипаттамалары бейнеленген.
Осы мәселе төңірегінде адамның тұлға ретіндегі ролін, оны қалай зерттеу керек екендігі жайында психология саласының зерттеушілері дауласуда
Бұл тұжырымдағы төменгі қарапайым немесе табиғи психикалық үрдістері жоғары, мәдени үрдістерге айналдыру даму үрдістерін түсінудегі негізгі сәт болып табылады.
Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша, адамның тұлғасы өзінің қарым-қатынасы, мінез–құлқының т.б. әсерінің нәтижесінде дамиды. [1.22]
Кейбір зерттеушілердің эксперименттік зерттеулерінде мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің даму ерекшеліктерінің кейбір жақтары қамтылған.
Авторлардың жалпы зерттеушілердің нәтижесінде, мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдерді оқыту және тәрбиелеу барысында айтарлықтай өзгеруін көрсетеді.Сонымен қатар негізгі мәселе олардың өзін-өзі бағалауы.
Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің мұғалімдермен, ата-аналарымен, жолдастары арасындағы қарым-қатынастарды қалыпқа келтіру маңызды болып табылады.
Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің қалыпты тұрғыда қалыптасуы, болашақта олардың парасатты, білікті, мәдениетті, білімді және дүниетанымы жоғары болып, еліміздің мәртебелі азаматы болуына үлкен әсерін тигізері сөзсіз.
Сондықтан да, біздің ғылыми зерттеуімізде болашақ ұрпақтың, әсіресе мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің теріс жолға түспеуін, адемгершіліктік-өнегелі қасиеттерінің жоғары және ізгі ниетті азамат болуына, олардың тұлғасының дұрыс қалыптасуы, яғни өмір талабына бейімделуі мен талаптану деңгейі үлкен ықпалын тигізетін жүйелі тұрғыда қарастыру маңызды болып табылады.
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел болып қазіргі таңдағы даму кезеңі, қоғамның барлық саласындағы қозғайтын істерін қайта құрумен, әлеуметтік-саяси және экономикалық қарым-қатынастардың өзгеруімен сипатталады. Бұл қазiргi кезеңдегi оқушылардың әлеуметтiк жағдайдағы дамуына үлкен өзгерiстер келтiредi, яғни олардың өзiн-өзi бағалауының жеке тұлға болып қалыптасуына әсерiн тигiзедi.
Қазіргі кезде мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің тұлғасының ерекшеліктері, яғни өзін -өзі бағалауы, қарым – қатынас, мінез-құлық туралы мәселелер зерттеушілердің назарын аудартуда.
Сондықтан да, бiздiң ғылыми зерттеуiмiзде болашақ ұрпақтың, әсiресе мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің терiс жолға түспеуiн, адемгершiлiктiк-өнегелi қасиеттерiнiң жоғары және iзгi ниеттi азамат болуына, олардың тұлғасының дұрыс қалыптасуы, яғни өзiн-өзi бағалауы маңызды болып табылады.
Бұлай болу себебі қазіргі таңда отбасы жағдайына, заман талабына сай, әр түрлі зиянды заттардың арқасында ешқандай кінәсіз толық қарым – қатынасқа түспейтін, мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдер көбеюде.
Көптеген ғылыми зерттеулерде мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің тұлғалық сипаттамалары бейнеленген.
Осы мәселе төңірегінде адамның тұлға ретіндегі ролін, оны қалай зерттеу керек екендігі жайында психология саласының зерттеушілері дауласуда
Бұл тұжырымдағы төменгі қарапайым немесе табиғи психикалық үрдістері жоғары, мәдени үрдістерге айналдыру даму үрдістерін түсінудегі негізгі сәт болып табылады.
Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша, адамның тұлғасы өзінің қарым-қатынасы, мінез–құлқының т.б. әсерінің нәтижесінде дамиды. [1.22]
Кейбір зерттеушілердің эксперименттік зерттеулерінде мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің даму ерекшеліктерінің кейбір жақтары қамтылған.
Авторлардың жалпы зерттеушілердің нәтижесінде, мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдерді оқыту және тәрбиелеу барысында айтарлықтай өзгеруін көрсетеді.Сонымен қатар негізгі мәселе олардың өзін-өзі бағалауы.
Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің мұғалімдермен, ата-аналарымен, жолдастары арасындағы қарым-қатынастарды қалыпқа келтіру маңызды болып табылады.
Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің қалыпты тұрғыда қалыптасуы, болашақта олардың парасатты, білікті, мәдениетті, білімді және дүниетанымы жоғары болып, еліміздің мәртебелі азаматы болуына үлкен әсерін тигізері сөзсіз.
Сондықтан да, біздің ғылыми зерттеуімізде болашақ ұрпақтың, әсіресе мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің теріс жолға түспеуін, адемгершіліктік-өнегелі қасиеттерінің жоғары және ізгі ниетті азамат болуына, олардың тұлғасының дұрыс қалыптасуы, яғни өмір талабына бейімделуі мен талаптану деңгейі үлкен ықпалын тигізетін жүйелі тұрғыда қарастыру маңызды болып табылады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1 Выготский С.Л. Собр. Сочинений - М.: Педагогика, 1983 - 45 с.
2 Выготский С.Л. Психология развития как феномен культуры. - М., 1996. - 40 с.
3 Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды. - М.: Педагогика, 1980. – Т.1. 20 с.
4 Ананьев Б.Г. О проблеме современного человекознания. - М., Наука, 1977. - 350 с.
5 Леонтьев А.Н. Избранные психологические труды. - М.: Педагогика, 1983. т.140-185 с.
6 Леонтьев А.Н. Деятельность, сознание, личность. - М., 1975. – 25 с.
7 Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. - М.: Просвещение, 1968. 128 с.
8 Божович Л.И. Проблемы формирования личности. /под. ред. Д.И. Фельдштейн. Москва-Воронеж, 1995. - 325 с.
9 Намазбаева Ж.И. Развитие личности учащихся вспомогательной школы: Дис. докт. психол. наук – М., 1986. - 25с.
10 Намазбаева Ж.И. Психология. Алматы, 2005.- 290 с.
11 Сабирова Р.Ш. Исследование динамики самосознания личности студентов современного ВУЗа: Автореф.дис. канд. психол. наук. –Алматы, 1998. - 28 с.
12 Пилипчук Л.В. Особенности самосознания личности в раннем юношеском возрасте: Автореф.дис. канд. психол. наук. - Алматы, 1999. - 30 с.
13 Омирбекова С.Ж. Особенности самооценки детей подросткового и раннего юношеского возраста. Автореф. ... канд. психол. наук: 27.10.99. Алматы, 1999, 25с.
14 Макина Л.К. Сравнительная характеристика межличностных отно¬шений в группах детей-сирот старших классов (с сохранным и нарушен¬ным интеллектом) и подростков с нарушениями интеллекта, проживаю¬щих в семьях. Автореф. ... канд. психол. наук: 29.11.99. Алматы, 1999, 25 с.
15 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. - М., 1989. - т. 2.-245с.
16 Эльконин Д.Б. Природа детства и его переодизация // Избранные психолгические труды. - М., 1989. 68 с.
17 Мудрик А.В. О воспитании старшеклассников. - М., 1981. - 130 с.
18 Сухомлинский В.А. Сердце отдаю детям. - Киев, 1974. - 22 с.
19 Кон И.С. Психология старшеклассника. - М., 1990. - 50 с.
20 Кон И.С. Психология ранней юности. - М.: - Просвещение, 1989. 90 с.
21 Платонов Г.К. Системе психологии и теория отражения. - М., 1986. 230 -с.
22 Мясищев В.Н. Психология отношений. Избранные психологические труды, /под ред. А.А. Бодалева, М.- Воронеж, 1995, 60с.
23 Платонов Г.К. Сруктура и развитие личности. / отв. ред. А.Д. Глоточкин. - М., Наука. 1986. -236 с.
24 Узнадзе Д.И. Общее учение об установке // Хрестоматие по психологии. М.: Просвещение, 1987. 115 с.
25 Ковалев В.В. Психиатрия детского возраста. М., 1979, 205 с.
26 Крутецкий В.А. Психология обучения и воспитания школьников. - М., 1976. - 37 с.
27 Чамата П.Д. К вопросу о генезисе самосознания личности - в книге: I Проблемы сознания. М., 1968. 230 с.
28 Мерлин В.С. Структура личности: характер, способности самосознание. Нормы. Пермский гос.пед.институт - М., 1990. - 110 с.
29 Намазбаева Ж.И. Развитие личности учащихся вспомогательных школ. Автореф.дис.докт. - М., 1986. - 135 с.
30 Бехтерев В.М. Сознание и его границы. М. - Л., 1988. 40 с.
31 Шорохова Е.В. Тенденции исследования личности в современной психологий. //Психологический журнал, 1980. т.1, №1. 45 с.
32 Левин К. Теория личности. М., 1935, 236 с.
33 Фрейд З. «Я и Оно». Тб 1991. 145 с.
34 Фрейд З. Введение в психоанализ. Лекции. - М., Наука, 1989. - 450 с.
35 Юнг К. Конфликты детской души. М., 1995. - 110 с.
36 Адлер А. Индивидуальная психология. / История зарубежной психологии. Тесты, // под ред. П.Я. Гальперина, А.Н. Ждан. М, 1986. 245 с.
37 Фромм Э. Душа человека. - М., 1992. - 280 с.
38 Маслоу А. Самоактуализация. Психология личности. Тексты. - Басылымы МГУ, 1982. - 30 с.
39 Маслоу А. Новые рубежи человеческой природы. - М., 1999. 175 с.
40 Ярошевский М.Г., Анцыферова Л.И. Развитие и современное состояние зарубежной психологии. - М.: Педагогика, 1974. 235 с.
41 Ярошевский М. Г. История психологии. М.: Мысль, 1985. 330 с.
42 Роджерс К.Р. Творчество как уселение себя. //Вопросы психологии, 1990. №1, 38с.
43 Зейгарник Б. В. Теория личности в зарубежной психологии. МГУ, 1982. - 66 с.
44 Мид М. Культура и мир детства. - М., 1988. - 342 с.
45 Мухина В. С. Проблема генезиса личности. М., 1985. - 95с.
46 Мухина В.С. Проблемы формирования ценностных ориентаций и социальных активизации личности. М., 1984. - 85 с.
47 Лисина М.И. Развитие познавательной активности детей в зоне общения со взрослыми и сверстниками // Вопросы психологии - М.,1982. №2. 35 с.
48 Лисина М.И., Силвестру А.И. Психология самосознания дошкольников. Кишинев, Шпитица, 1983. - 95 с.
49 Хухлаева О.В. Психология подростка. - М., 2004. - 55 с.
50 Хухлаева О.В. Динамика структуры самосознания младших школьников. Автореферат дис. канд. психол. наук - М., 1990. - 65 с.
51 Прихожан А.М. Школьная тревожность и самооценка в старшем подростковом возрасте // Психологические проблемы повышения качества обучения и воспитания. – М. 1984. - 80 с.
52 Прихожан А.М. К анализу генезиса самосознания в подростковом и раннем юношеском возрасте //Воспитание, обучение и психическое развитие.- М., 1983. - 275 с.
53 Алексеев В.А. Развитие самосознания на рубеже подросткового и юношеского возрастов: Автореферат дис. к. психол. наук. - М., 1985. -23 с.
54 Захарова А.В. Генезис самооценки. Автореф. дис. докт. психол. наук. –М., 1989. 35 с.
55 Липкина А. И. Психология самооценки школьника: Автореф. дис. докт. -М., 1974. – 30 с.
56 Липкина А.И., Л.Н. Рыбак Критичность и самооценка в учебной деятель¬ности. -М.: Просвещение, 1968. - 148с.
57 Бороздина Л.В. Динамика самооценки от подросткового возраста к взрослости. // Новые исследования в психологии и возрастной физиологии. 1980, № 1(3), 25 с.
58 Броздина А.В. Что такое самооценка //Психологический журнал. - М., 1992. -Т. 13, №4. -19 с.
59 Савонько Е.И. Оценка и самооценка как мотивы поведения школьников разного возраста. // Вопросы психологии, 1975, 110 с.
60 Овчарова Р.В. Справочная книга практического психолога. М, 1996, 165 с.
61 Власова Т.А., Певзнер М.С. Учителю о детях с отклонениями в раз¬витии. М., 1973, 158 с.
62 Неймарк М.С. Психологический анализ эмоциональных реакций школьников на трудности в работе // Вопросы психологии личности школьника. -М., 1961 - 255 с.
63 Овчарова Р.В. Профилактика отклонений в поведении. М., 1993, 60 с.
64 Братусь Б.С. Психология, клиника и профилактика раннего алкоголизма. – М., 1984, 150 с.
65 Братусь Б.С, В.И.Павленко. Соотношение структуры самооценки и целевой регуляции деятельности в норме и при аномальном развитии // Вопросы пси¬хологии - М., 1986. №4. 46 с.
66 Джемс У. Психология. – М., 1991. 70 с.
67 Сухарева Г.Е. Клинические лекции по психиатрии детского возраста. М., 1965, - 265 с.
68 Малинаускене М.А. Клинико-психологическая характеристика на-рушений поведения у подростков, страдающих олигофренией. Автореф.... канд. психол. наук: 15.10.77. М., 1977. 30 с.
69 Чеснокова И.И. Особенности развития самооценки в онтогенезе //Приципы развития в психологии. - М., 1978. - 330 с.
70 Серебрякова Е.А. Уверенность в себе и условия ее формирования. Автореф. дис. канд. - М., 1955. -25 с.
71 Бернс Р. Развитие Я - концепции и воспитание. – М.: Прогресс, 1986. -385 с.
72 Славина Л.С. Дети с аффективным поведением. – М., 1966. 115 с.
73 Полозова Т.А. Развитие самооценки в детском возрасте. // Советская педагогика. 1973.№ 6. 16 с.
74 Шумилин Е.А. Психологические особенности личности старшеклассника. / Под ред. В.В. Давыдова. – М., Педагогика, 1979. -135 с.
75 Дубровина И.В. Формирование личности в переходный период от подросткового к юношескому возрасту. - М., 1987. – 175 с.
76 Столин В.В. Самосознание личности. - М., 1983. - 195 с.
77 Абулханова-Славская К.А. Стратегия жизни. М., Мысль, 1991. 225 с.
78 Сафин В.Ф. Устойчивость самооценки и механизм ее сохранения. // Вопросы психологии - М., 1975. №3. - 22 с.
79 Сафин В.Ф. Динамика оценочных эталонов в подростковом и юношеском возрасте. // Вопросы психологии - М., 1975. №3. - 17-20 с.
80 Зейгарник Б.В. Теория личности в зарубежной психологии. МГУ, 1982 – 125 с.
81 Братусь Б.С. Аномалии личности. М., 1988, 195с.
82 Коломинский А.Я. Человек: психология. – М.: Просвещение, 1986. -150 с.
83 Реан А.А., Коломинский Я.Л. Социальная педагогическая психоло¬гия. СПб., 1999. 328 с.
84 Драгунова Т.В. Подросток. М, 1976. – 75 с.
85 Драгунова Т.В. Психологические особенности подростка. М., 1978. -85 с.
86 Рувинский Т.И. , Соловьева А.Е. Психология самовоспитания: Учебное пособие по спецкурсу для студентов пединстута. – М Просвещение, 1982. -117 с.
87 Лебединская К.С, Райская М.М. Подростки с нарушениями в аффективной сфере. М.: Педагогика, 1988 -85 с.
88 Лебединский К.К. Эмоциональные нарушения в детском возрасте. М., 1991, 125 с.
89 Личко А.Е., Иванов Н.Я. Патохарактерологический диагностиче¬ский опросник для подростков. СПб., 1992. 66 с.
90 Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростка. Л., 1983. 155 с.
91 Личко А.Е., Битенский В.С. Подростковая наркомания. Л., 1991. 75 с.
92 Личко А.Е., Попов Ю.В. Делинквентное поведение, алкоголизм и наркомания у подростков. М., 1988, 65 с.
93 Илешева Р.Г. Нарушения поведения у детей и подростков. Алма-Ата, 1990. -137 с.
94 Иванов Е.С., Шипицына Л.М. Этиопатогенез нарушений поведения у учеников вспомогательной школы // Дефектология, 1989, № 1, 46 с.
95 Кулагина И.Ю. Личность школьника: от ЗПР до одаренности. М., 1999, 191 с.
96 Знаков В.В. Понимание асоциальными подростками ситуации наси¬лия и унижения человеческого достоинства // Вопросы психологии, 1990, №1, -28 с.
97 Роджерс К.Р. Взгляд на психотерапию. Становление личности. – М., 1994.- 215с.
98.Овчарова Р.В. Социально-психологическая запущенность в детском возрасте. М., 1991, 76 с.
1 Выготский С.Л. Собр. Сочинений - М.: Педагогика, 1983 - 45 с.
2 Выготский С.Л. Психология развития как феномен культуры. - М., 1996. - 40 с.
3 Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды. - М.: Педагогика, 1980. – Т.1. 20 с.
4 Ананьев Б.Г. О проблеме современного человекознания. - М., Наука, 1977. - 350 с.
5 Леонтьев А.Н. Избранные психологические труды. - М.: Педагогика, 1983. т.140-185 с.
6 Леонтьев А.Н. Деятельность, сознание, личность. - М., 1975. – 25 с.
7 Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. - М.: Просвещение, 1968. 128 с.
8 Божович Л.И. Проблемы формирования личности. /под. ред. Д.И. Фельдштейн. Москва-Воронеж, 1995. - 325 с.
9 Намазбаева Ж.И. Развитие личности учащихся вспомогательной школы: Дис. докт. психол. наук – М., 1986. - 25с.
10 Намазбаева Ж.И. Психология. Алматы, 2005.- 290 с.
11 Сабирова Р.Ш. Исследование динамики самосознания личности студентов современного ВУЗа: Автореф.дис. канд. психол. наук. –Алматы, 1998. - 28 с.
12 Пилипчук Л.В. Особенности самосознания личности в раннем юношеском возрасте: Автореф.дис. канд. психол. наук. - Алматы, 1999. - 30 с.
13 Омирбекова С.Ж. Особенности самооценки детей подросткового и раннего юношеского возраста. Автореф. ... канд. психол. наук: 27.10.99. Алматы, 1999, 25с.
14 Макина Л.К. Сравнительная характеристика межличностных отно¬шений в группах детей-сирот старших классов (с сохранным и нарушен¬ным интеллектом) и подростков с нарушениями интеллекта, проживаю¬щих в семьях. Автореф. ... канд. психол. наук: 29.11.99. Алматы, 1999, 25 с.
15 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. - М., 1989. - т. 2.-245с.
16 Эльконин Д.Б. Природа детства и его переодизация // Избранные психолгические труды. - М., 1989. 68 с.
17 Мудрик А.В. О воспитании старшеклассников. - М., 1981. - 130 с.
18 Сухомлинский В.А. Сердце отдаю детям. - Киев, 1974. - 22 с.
19 Кон И.С. Психология старшеклассника. - М., 1990. - 50 с.
20 Кон И.С. Психология ранней юности. - М.: - Просвещение, 1989. 90 с.
21 Платонов Г.К. Системе психологии и теория отражения. - М., 1986. 230 -с.
22 Мясищев В.Н. Психология отношений. Избранные психологические труды, /под ред. А.А. Бодалева, М.- Воронеж, 1995, 60с.
23 Платонов Г.К. Сруктура и развитие личности. / отв. ред. А.Д. Глоточкин. - М., Наука. 1986. -236 с.
24 Узнадзе Д.И. Общее учение об установке // Хрестоматие по психологии. М.: Просвещение, 1987. 115 с.
25 Ковалев В.В. Психиатрия детского возраста. М., 1979, 205 с.
26 Крутецкий В.А. Психология обучения и воспитания школьников. - М., 1976. - 37 с.
27 Чамата П.Д. К вопросу о генезисе самосознания личности - в книге: I Проблемы сознания. М., 1968. 230 с.
28 Мерлин В.С. Структура личности: характер, способности самосознание. Нормы. Пермский гос.пед.институт - М., 1990. - 110 с.
29 Намазбаева Ж.И. Развитие личности учащихся вспомогательных школ. Автореф.дис.докт. - М., 1986. - 135 с.
30 Бехтерев В.М. Сознание и его границы. М. - Л., 1988. 40 с.
31 Шорохова Е.В. Тенденции исследования личности в современной психологий. //Психологический журнал, 1980. т.1, №1. 45 с.
32 Левин К. Теория личности. М., 1935, 236 с.
33 Фрейд З. «Я и Оно». Тб 1991. 145 с.
34 Фрейд З. Введение в психоанализ. Лекции. - М., Наука, 1989. - 450 с.
35 Юнг К. Конфликты детской души. М., 1995. - 110 с.
36 Адлер А. Индивидуальная психология. / История зарубежной психологии. Тесты, // под ред. П.Я. Гальперина, А.Н. Ждан. М, 1986. 245 с.
37 Фромм Э. Душа человека. - М., 1992. - 280 с.
38 Маслоу А. Самоактуализация. Психология личности. Тексты. - Басылымы МГУ, 1982. - 30 с.
39 Маслоу А. Новые рубежи человеческой природы. - М., 1999. 175 с.
40 Ярошевский М.Г., Анцыферова Л.И. Развитие и современное состояние зарубежной психологии. - М.: Педагогика, 1974. 235 с.
41 Ярошевский М. Г. История психологии. М.: Мысль, 1985. 330 с.
42 Роджерс К.Р. Творчество как уселение себя. //Вопросы психологии, 1990. №1, 38с.
43 Зейгарник Б. В. Теория личности в зарубежной психологии. МГУ, 1982. - 66 с.
44 Мид М. Культура и мир детства. - М., 1988. - 342 с.
45 Мухина В. С. Проблема генезиса личности. М., 1985. - 95с.
46 Мухина В.С. Проблемы формирования ценностных ориентаций и социальных активизации личности. М., 1984. - 85 с.
47 Лисина М.И. Развитие познавательной активности детей в зоне общения со взрослыми и сверстниками // Вопросы психологии - М.,1982. №2. 35 с.
48 Лисина М.И., Силвестру А.И. Психология самосознания дошкольников. Кишинев, Шпитица, 1983. - 95 с.
49 Хухлаева О.В. Психология подростка. - М., 2004. - 55 с.
50 Хухлаева О.В. Динамика структуры самосознания младших школьников. Автореферат дис. канд. психол. наук - М., 1990. - 65 с.
51 Прихожан А.М. Школьная тревожность и самооценка в старшем подростковом возрасте // Психологические проблемы повышения качества обучения и воспитания. – М. 1984. - 80 с.
52 Прихожан А.М. К анализу генезиса самосознания в подростковом и раннем юношеском возрасте //Воспитание, обучение и психическое развитие.- М., 1983. - 275 с.
53 Алексеев В.А. Развитие самосознания на рубеже подросткового и юношеского возрастов: Автореферат дис. к. психол. наук. - М., 1985. -23 с.
54 Захарова А.В. Генезис самооценки. Автореф. дис. докт. психол. наук. –М., 1989. 35 с.
55 Липкина А. И. Психология самооценки школьника: Автореф. дис. докт. -М., 1974. – 30 с.
56 Липкина А.И., Л.Н. Рыбак Критичность и самооценка в учебной деятель¬ности. -М.: Просвещение, 1968. - 148с.
57 Бороздина Л.В. Динамика самооценки от подросткового возраста к взрослости. // Новые исследования в психологии и возрастной физиологии. 1980, № 1(3), 25 с.
58 Броздина А.В. Что такое самооценка //Психологический журнал. - М., 1992. -Т. 13, №4. -19 с.
59 Савонько Е.И. Оценка и самооценка как мотивы поведения школьников разного возраста. // Вопросы психологии, 1975, 110 с.
60 Овчарова Р.В. Справочная книга практического психолога. М, 1996, 165 с.
61 Власова Т.А., Певзнер М.С. Учителю о детях с отклонениями в раз¬витии. М., 1973, 158 с.
62 Неймарк М.С. Психологический анализ эмоциональных реакций школьников на трудности в работе // Вопросы психологии личности школьника. -М., 1961 - 255 с.
63 Овчарова Р.В. Профилактика отклонений в поведении. М., 1993, 60 с.
64 Братусь Б.С. Психология, клиника и профилактика раннего алкоголизма. – М., 1984, 150 с.
65 Братусь Б.С, В.И.Павленко. Соотношение структуры самооценки и целевой регуляции деятельности в норме и при аномальном развитии // Вопросы пси¬хологии - М., 1986. №4. 46 с.
66 Джемс У. Психология. – М., 1991. 70 с.
67 Сухарева Г.Е. Клинические лекции по психиатрии детского возраста. М., 1965, - 265 с.
68 Малинаускене М.А. Клинико-психологическая характеристика на-рушений поведения у подростков, страдающих олигофренией. Автореф.... канд. психол. наук: 15.10.77. М., 1977. 30 с.
69 Чеснокова И.И. Особенности развития самооценки в онтогенезе //Приципы развития в психологии. - М., 1978. - 330 с.
70 Серебрякова Е.А. Уверенность в себе и условия ее формирования. Автореф. дис. канд. - М., 1955. -25 с.
71 Бернс Р. Развитие Я - концепции и воспитание. – М.: Прогресс, 1986. -385 с.
72 Славина Л.С. Дети с аффективным поведением. – М., 1966. 115 с.
73 Полозова Т.А. Развитие самооценки в детском возрасте. // Советская педагогика. 1973.№ 6. 16 с.
74 Шумилин Е.А. Психологические особенности личности старшеклассника. / Под ред. В.В. Давыдова. – М., Педагогика, 1979. -135 с.
75 Дубровина И.В. Формирование личности в переходный период от подросткового к юношескому возрасту. - М., 1987. – 175 с.
76 Столин В.В. Самосознание личности. - М., 1983. - 195 с.
77 Абулханова-Славская К.А. Стратегия жизни. М., Мысль, 1991. 225 с.
78 Сафин В.Ф. Устойчивость самооценки и механизм ее сохранения. // Вопросы психологии - М., 1975. №3. - 22 с.
79 Сафин В.Ф. Динамика оценочных эталонов в подростковом и юношеском возрасте. // Вопросы психологии - М., 1975. №3. - 17-20 с.
80 Зейгарник Б.В. Теория личности в зарубежной психологии. МГУ, 1982 – 125 с.
81 Братусь Б.С. Аномалии личности. М., 1988, 195с.
82 Коломинский А.Я. Человек: психология. – М.: Просвещение, 1986. -150 с.
83 Реан А.А., Коломинский Я.Л. Социальная педагогическая психоло¬гия. СПб., 1999. 328 с.
84 Драгунова Т.В. Подросток. М, 1976. – 75 с.
85 Драгунова Т.В. Психологические особенности подростка. М., 1978. -85 с.
86 Рувинский Т.И. , Соловьева А.Е. Психология самовоспитания: Учебное пособие по спецкурсу для студентов пединстута. – М Просвещение, 1982. -117 с.
87 Лебединская К.С, Райская М.М. Подростки с нарушениями в аффективной сфере. М.: Педагогика, 1988 -85 с.
88 Лебединский К.К. Эмоциональные нарушения в детском возрасте. М., 1991, 125 с.
89 Личко А.Е., Иванов Н.Я. Патохарактерологический диагностиче¬ский опросник для подростков. СПб., 1992. 66 с.
90 Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростка. Л., 1983. 155 с.
91 Личко А.Е., Битенский В.С. Подростковая наркомания. Л., 1991. 75 с.
92 Личко А.Е., Попов Ю.В. Делинквентное поведение, алкоголизм и наркомания у подростков. М., 1988, 65 с.
93 Илешева Р.Г. Нарушения поведения у детей и подростков. Алма-Ата, 1990. -137 с.
94 Иванов Е.С., Шипицына Л.М. Этиопатогенез нарушений поведения у учеников вспомогательной школы // Дефектология, 1989, № 1, 46 с.
95 Кулагина И.Ю. Личность школьника: от ЗПР до одаренности. М., 1999, 191 с.
96 Знаков В.В. Понимание асоциальными подростками ситуации наси¬лия и унижения человеческого достоинства // Вопросы психологии, 1990, №1, -28 с.
97 Роджерс К.Р. Взгляд на психотерапию. Становление личности. – М., 1994.- 215с.
98.Овчарова Р.В. Социально-психологическая запущенность в детском возрасте. М., 1991, 76 с.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті
ӘОЖ 371.266:37.015.324
САБИЕВА АЛТЫНАЙ ЖУБАТКАНОВНА
МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУШЫЛЫҒЫ БАР ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
6М010300- Педагогика және психология мамандығы бойынша педагогика
ғылымдарының магистрі дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші: педагогика ғылымдарының
кандидаты У.Б.Ағыбаева
Қызылорда, 2012 ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
I МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУШЫЛЫҒЫ БАР ЖАСӨСПІРІМ-ДЕРДІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ФАКТОРЛАРЫ ... 7
1.1Мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің психология
ғылымындағы теориялы қ аспектілері ... ... ... ... ... ... .. 7
1.2Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің
психологиялық 15
1.3ерекшеліктері ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .. 21
Мінез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің
сана-сезім жүйесіндегі өзін-өзі бағалау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... .
II МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУШЫЛЫҒЫ БАР ЖАСӨСПІРІМ-ДЕРДІҢ ӨЗІН-ӨЗІ
БАҒАЛАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИ-МЕНТТІК ТҰРҒЫДАН
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.1Зерттеу жұмыстарының мақсаты, міндеті, әдістемесі,
сыналушыларға 35
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
2.2Алынған нәтижелерді сандық және сапалық 41
2.3талдау ... ... ... ... ... ... .
Психоккорекциялық және психотерапиялық жұмыстар мен оның 48
нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .72
... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 78
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел болып
қазіргі таңдағы даму кезеңі, қоғамның барлық саласындағы қозғайтын істерін
қайта құрумен, әлеуметтік-саяси және экономикалық қарым-қатынастардың
өзгеруімен сипатталады. Бұл қазiргi кезеңдегi оқушылардың әлеуметтiк
жағдайдағы дамуына үлкен өзгерiстер келтiредi, яғни олардың өзiн-өзi
бағалауының жеке тұлға болып қалыптасуына әсерiн тигiзедi.
Қазіргі кезде мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің
тұлғасының ерекшеліктері, яғни өзін -өзі бағалауы, қарым – қатынас,
мінез-құлық туралы мәселелер зерттеушілердің назарын аудартуда.
Сондықтан да, бiздiң ғылыми зерттеуiмiзде болашақ ұрпақтың, әсiресе
мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің терiс жолға түспеуiн,
адемгершiлiктiк-өнегелi қасиеттерiнiң жоғары және iзгi ниеттi азамат
болуына, олардың тұлғасының дұрыс қалыптасуы, яғни өзiн-өзi бағалауы
маңызды болып табылады.
Бұлай болу себебі қазіргі таңда отбасы жағдайына, заман талабына
сай, әр түрлі зиянды заттардың арқасында ешқандай кінәсіз толық
қарым – қатынасқа түспейтін, мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар
жасөспірімдер көбеюде.
Көптеген ғылыми зерттеулерде мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар
жасөспірімдердің тұлғалық сипаттамалары бейнеленген.
Осы мәселе төңірегінде адамның тұлға ретіндегі ролін, оны қалай зерттеу
керек екендігі жайында психология саласының зерттеушілері дауласуда
Бұл тұжырымдағы төменгі қарапайым немесе табиғи психикалық
үрдістері жоғары, мәдени үрдістерге айналдыру даму үрдістерін
түсінудегі негізгі сәт болып табылады.
Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша, адамның тұлғасы өзінің қарым-
қатынасы, мінез–құлқының т.б. әсерінің нәтижесінде дамиды. [1.22]
Кейбір зерттеушілердің эксперименттік зерттеулерінде мiнез-құлықтарында
ауытқушылығы бар жасөспірімдердің даму ерекшеліктерінің кейбір жақтары
қамтылған.
Авторлардың жалпы зерттеушілердің нәтижесінде, мiнез-құлықтарында
ауытқушылығы бар жасөспірімдерді оқыту және тәрбиелеу барысында
айтарлықтай өзгеруін көрсетеді.Сонымен қатар негізгі мәселе олардың
өзін-өзі бағалауы.
Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің мұғалімдермен,
ата-аналарымен, жолдастары арасындағы қарым-қатынастарды қалыпқа келтіру
маңызды болып табылады.
Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің қалыпты тұрғыда
қалыптасуы, болашақта олардың парасатты, білікті, мәдениетті, білімді және
дүниетанымы жоғары болып, еліміздің мәртебелі азаматы болуына үлкен әсерін
тигізері сөзсіз.
Сондықтан да, біздің ғылыми зерттеуімізде болашақ ұрпақтың, әсіресе
мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің теріс жолға түспеуін,
адемгершіліктік-өнегелі қасиеттерінің жоғары және ізгі ниетті азамат
болуына, олардың тұлғасының дұрыс қалыптасуы, яғни өмір талабына бейімделуі
мен талаптану деңгейі үлкен ықпалын тигізетін жүйелі тұрғыда қарастыру
маңызды болып табылады.
Тұлғаның қалыптасуы адамның мінездемесi үшiн маңызды орын алады, яғни
оның мiнез-құлық пен iс-әрекетiнiң жоғары саналы формаларын қамтамасыз
етiп, оның ақиқатқа байланысты барлық қарым-қатынастырының бiрлiгiн құрайды
[2.21].
Б.Г. Ананьев, А.Н. Леонтьев [3.14.], өз еңбектерiнде объективтi өмiрдi
бейнелеу процесінде, белсендi тұлға, қоршаған әлеуметтiк өмiр танымы, сана
сезiмiмен бiрлестiкте iске енетiн - тұтастай субъект ретiнде көрiнiс бередi
деп дәрiптеледi [4.122,5.140,6.21.]
Ал Божовичтің [7.102.] балалар тұлғасының психологиялық зерттеу
мiндетiнде оның қалыптасуы мен заңдылықтарын бақылау және қолайлы немесе
бөгет жасайтын жағдайларды анықтауы көзделедi.
Алғаш рет көмекші мектеп оқушылары мен мiнез-құлықында ауытқушылығы бар
балаларды толық зерттеген Ж.И. Намазбаева [8.325б.]. Автор тұлғаның
негізгі құрылымының өзгешелігін аша отырып, ақыл-ой, тәжірибелік,мінез –
құлқы бұзылған, қарым – қатынасы төмен, өз ой-пікірін айта алмайтын, еңбек
іс-әрекет барысында, ақыл-ойы кем балалардың жеке тұлғасының қалыптастыру
жолдарын анықтады
Қазақстанда тұлға мәселесi Ж.И. Намазбаеваның [9.19,10.85.]
жетекшiлiгiмен және оның шәкiрттерiнiң, яғни Л.О. Сарсенбаева, Р.Ш.
Сабирова [11.9], Л.В. Пилипчук [12.18], С.Ж. Омирбекова [13.19] және т.б.
ғылыми зерттеу еңбектерiнде белсендi түрде дамуда әрі жан-жақты зерттелуде
Л.С.Выготскийдің өзі "Жоғары психикалық әрекеттердің даму тарихы —
тұлғаның қалыптасу тарихы" деп атап көрсетсе де, ол отандық
психологияда тұлға психологиясының мәселесін зерттеуші ретінде
қабылданбаған. Бұл тұжырымдамадағы төменгі, қарапайым немесе табиғи
психикалық үрдістерді жоғары, мәдени үрдістерге айналдыру бала тұлғасының
даму үрдістерін түсінудегі негізгі сәт болып табылады. Л.С.Выготский
бойынша адамның тұлғасы өзінің енген қарым-қатынастарының кешенді
әсерінің нәтижесінде дамиды. Тұлғаның мінез – құлқы - бұл қоғамдық-тарихи
дамудың өнімі.
Адамның қоғамдық қатынастар жүйесінде алатын орны, оның орындайтын
іс-әрекеті - бұл оның тұлғасының қалыптасуын анықтайтын жағдайлар.
Адам тұлға ретiнде өзiн-өзi бағалаушы тiрi ағза. Өзiн-өзi бағалаусыз
өмiрде өз тағдырын шешу қиын, тiптi мүмкiн емес. Өзiн-өзi бағалау өзiнiң
бойында белгiлi қасиеттердiң барлығының деңгейi жөнiндегi адамның пiкiрi.
Бұл адамның өзiне бағалаушылық қатынастарының пайда болуы. Өзiн-өзi
бағалау, ең алдымен талдау, теңестiру, iрiктеу, ойлау операциясының
нәитижесi.
Кеңес психологиясының ғылымында өзiн-өзi бағалау мәселесi тұлға
дамуының контекстiнде не сана–сезiм мәселесiнде анықталады. Өзiн-өзi
бағалауда iшкi үлгiге танылатын қасиеттердiң алға басуы, бағалы
шкалалармен өзiнiң сипаттамаларын салыстыруы, өзiне деген қатынасының
бейнелену формасы, тұлғаның белсендiлiгiнiң, бағыттылығының бейнеленуi өзiн-
өзi реттеудiң құралы ретiнде көрiнедi. Б.Г.Ананьевтiң, С.Л. Рубинштейннiң
еңбектерiнде өзiн-өзi бағалау сана-сезiм үрдiсiнiң өзегi, оның бөлетiн
бастамасы ретiнде түсiндiрiледi [14.15].
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі кезеңдегі мiнез-құлықтарында ауытқушылығы
бар жасөспірімдердің өзiн-өзi бағалауы ерекшелiктерiн жан- жақты
эксперименттік тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу объектісі: Қазіргі кезеңдегі мiнез-құлықтарында ауытқушылығы
бар жасөспірімдердің өзiн-өзi бағалауы.
Зерттеу пәні. Мінез - құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің өзін-
өзі бағалау ерекшеліктері.
Зерттеу болжамы: Егер мінез - құлқында ауытқушылығы бар
жасөспірімдермен психокорекциялық әдістерді тиімді қолданса, онда олардың
өзін-өзі бағалау деңгейіне оң ықпал етеді.
Зерттеу міндеттері:
-өзін-өзі бағалау мәселесі бойынша теориялық материалдарды
талдау;
-мінез-құлқында ауытқушылығы бар балаларға байланысты
психокоррекциялық бағдарламаларын ұсыну.
-мінездегі ауытқушылық мәселесіне теориялық және әдістемелік
талдау жасау, сараптау, бақылау
-орталықта, арнайы мектепте, жалпы мектепте мінезінде ауытқушылығы
бар балаларға психологиялық көмек көрсету жүйесін орнату, құру.
Зерттеу көздері:
- ҚР Білім беру туралы заңы;
- ҚР дарынды балаларды қолдау және дамыту концепциясы;
- Мінездегі ауытқушылық, өзін-өзі бағалау мәселелеріне арналған Ресей
және Отандық ғалымдарының (Б. Г.Ананьев, А.Н. Леонтьев, К.К. Платонов, В.Н.
Мясищев, Б.И. Пинский, С.Я. Рубинштейн, К.С. Лебединская, С.Я. Рубинштейн,
Ж.И. Намазбаева) ғылыми еңбектері.
Зерттеу әдістері:
- шетелдік және кеңестік психологияда мінез - құлқында ауытқушылығы
бар жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау мәселесіне арналған әдебиеттерде
талдау жасау негізгі теориялық зерттеулерді талдау; зерттеу жұмысының
әдіснамалық негізін анықтау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
- мінез - құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау
ерекшеліктері бойынша теориялық білім жүйеленді, ауытқушы, өзін-өзі
бағалау, түсінігі нақтыланды;
- мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің теориялық аспектілері
көрсетілді;
- мінез - құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау
ерекшеліктерінің мазмұны ашылды.
Зерттеудің практикалық мәні: Мінез-құлқында ауытқушылығы бар
жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау ерекшеліктері бойынша диагностикалық
материалдар ендірілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлдігі мен негізділігі: диссертациялық
зерттеудің теориялық, ғылыми-әдістемелік міндеттеріне сай орындалуы,
зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестілігі, тәжірибелік-эксперимент
жұмысының жоспарлылығы, алынған нәтижелердің нақтылығы мен тиімділігі
дәлелденді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу:
1.Мүмкіндігі шектеулі балалармен психокоррекциялық жұмыстарды
ұйымдастыру.2012ж.
2.Мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің өзін - өзі бағалау
ерекшеліктері. Қызылорда қаласы 2011ж.
Магистрлік диссертацияның құрылымы: кіріспе, екі тарау:
Бірінші тарауда, яғни, мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар
жасөспірімдердің өзін-өзі бағалауының теориялық аспектілері мен
психологиялық ерекшеліктеріне қысқаша талдау берілген.
Екінші тарауда мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің өзін-
өзі бағалау ерекшеліктерін эксперименттік тұрғыдан зерттеп, талдау
жасалған, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
І МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУШЫЛЫҒЫ БАР ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
МЕН ФАКТОРЛАРЫ
1.1 Мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің психология
ғылымындағы теориялық аспектілері
Қазіргі таңда ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдердің мінез-
құлықтары жалпы дамуында айрықша орын алады. Осы кезеңде даму -
процесінің қалыптасуының жеткіліксіз деңгейлерінің нәтижесінде мінез
-құлқында қиындығы бар балалар мен мұндай балалардың еркін дамып
жетілмеуі оның іс-әрекетін, мінез- құлқын бақылап, басқарып отыруға кедергі
болуға, яғни өзінің іс - әрекетіне қойылатын талап пен мінез-құлқын
үйлестіре алмайды.
Мінез- құлқында ерекшеліктер жас кезден байқалады және оның дегбірсіз
қимылы, орынсыз айқайы, ұйқысының нашарлығымен сипатталады. Бұндай
бала төбелескіш, басқа құрбыларымен тату ойнай алмайтын,
өркөкірек болады.
Ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдердің мінез - құлықтары
психикалық дамуы уақытша тежелген, баяулаған, тез ашуланшақ, уайымшыл,
өзін төмен санайтын, мінезінде психопатиялық формалар кездесетін,
козу күйін дәрі- дәрмек беру арқылы тежейтін, кәмелетке жасы
толмаған құқықтық тәртіп бұзушы, ақыл-ойы кем жасөспірімдер мен
балалар жатады. Басқаша айтсақ жағымсыз дау жанжал шығаратындар
[15.148]. Мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің психикалык
даму ерекшеліктерінде кездесетін кемшіліктеріді іздестіріп, одан әрі оларды
өрістету үшін қалыпты дамыған балалардың мінез-құлығымен салыстыра отырып,
зерттеу қажеттілігіне аударады.
Мінез-құлық ауытқушылығын сипаттау үшін арнайы терминдер қолданылады –
делинквенттілік және девианттылық. Делинквентті мінез-құлық – заң арқылы
жазаланатын күрделі заң бұзушылық пен қылмыстан өзге ұсақ заң бұзушылықтар,
тәртіпсіздіктер, айыптылықтар. Девиантты мінез-құлық дегеніміз – қоғамда
қабылданған ережелерге бағынбау, ауытқу. Бұл ұғым өте кең, оған
делинквентті мінез-құлық және т.б. мінез-құлық ауытқушылықтары (ерте
маскүнемдіктен суицидті мінез-құлыққа дейін) жатады. Мінез-құлық
ауытқушылығы ұғымын дамудағы ауытқушылық, дамудың жеткіліксіздігі
ұғымдарынан айыра білу керек. Соңғы екі термин ғылыми әдебиеттерде
синонимдер ретінде қолданылады. Бұл терминдер дамуында ауытқушылықтар бар
балаларды бейнелейді.Көптеген ғылымдарда қалыпты және аномалды
құбылыстар деген ұғымдар бар. Сөздің тура мағынасында қалыпты
аномалды мінез- құлық түсініктерінің анықтамасы қиындай түсуде. Бірақ
ғылымда және үйреншікті өмірде бұл түсініктер барлық жерде қолданылады.
Қалыпты мінез- құлықты көптеген адамдарға тән, ауру бұзылыстарға байланысты
емес, нормативті-қабылдаулы мінез- құлық деп түсіндіреді. Осыған ұқсас,
қалыпсыз мінез- құлықты: нормативті- қабылданбаған, патологиялық,
стандартқа сай емес деп бөлуге болады. Сөздің тура мағынасында қалыпты
қазіргі кезде ғылымда норма- эталонына сәйкес келуі болып саналады.
Нормаларды алу тәсілдерін әдетте критерийлер деп атайды. Популяцияда
кездесетін жиілік есептеу арқылы әр құбылыс үшін норманы анықтай алатын,
кең таралған және жалпы болып статистикалық критерий( әдіс) табылады.
Математикалық статистика көзқарасы бойынша жиі кездесетіннің барлығы
қалыпты. Статистикалық критерий мінез-құлықтың сапалық- сандық бағасымен
оның айқындық деңгейімен және өмір үшін қауіп деңгейімен байланысады.
Статистикалықпен бірге гуманитарлық ғылымдарда жеке адам мінез- құлығының
нормалды аномалды бағасының арнайы критерилері қолданылады:
психопатологиялық, әлеуметтік- нормативті және даралық- психологиялық.
Баланың жоғарғы дәрежедегі мінез-құлқындағы психологиялық қызмет
деңгейінің де түрліше болатындығын ескеру керек. Мінез-құлық бірден пайда
болмайды, өсе келе пайда болады. Алайда осы мінез- құықтарды байқағанда
кемістігін аңғарып қалғандай болсақ, ондай олқылықтарды қалайша толықтыруға
болады және сол кемістіктерді бұдан, былайғы даму кезеңдерін де жоюды,
жандандырудың әдіс-тәсілдерін іздестіру керек.
Осы орайда бала кемістігін қарапайым психологиялық жаттығулар
арқылы түзетуге болады.
Кеңес ғалымдарының, яғни Л.С.Выготский, Н.Л.Коломинский, В.Н.Мясищев,
Б.И.Пинский, С.Я.Рубинштейн, К.С.Лебединская, Г.В.Грибанова пікірлері
бойынша мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың тұлғасының дамуы
қалыпты жағдайдағы жасөспірімдердің тұлғасының даму заңдылықтарына сай
болып келеді. Сондықтан, мінез-құлқы ауытқушы болған балаларды дұрыс
тәрбиелеу жүмысы, арнайы мекемелерде жүргізіліп отырған жағдайда, ол
қоршаған ортасына барабар түрде қарым-қатынас жасауға, өз бетінше жұмыс
жасап, өмір сүруі әбден мүмкін.
Алайда, бұл балалардың тұлғасын дұрыс бағытта қалыптастыру және
тәрбиелеу өте қиынға соғады, өйткені олардың дамуы екінші рет шиеленіскен
себептермен байланысты мидың органикалық зақымдалу жағдайында жүріп жатады.
Мінез-құлықтарында ауытқылары бар жасөспірімдерді дұрыс тәрбиелеу үшін
мұғалімдер мен тәрбиешілер олардың тұлғасының қалыптасуына қиындық
туғызатын ерекшеліктері жөнінде хабардар болуы тиіс.
Осы тұрғыдағы жасөспірімдердің бір қатар ерекшеліктері, олардың жоғары
жүйке әрекетінің зақымдануымен, таным іс-әрекеттерінің, эмоционалды еріктік
сфералары және т.б. қасиеттерінің толық жетілмегенімен ескеріледі. Бұл
ерекшеліктер, өз кезегінде салғырттық, әлсіздік, енжарлық және жұмысқа
қабілеттілігін төмендеуін қамтамасыз етеді.
Кейбір мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың мінезі тұйық,
ешқандай адамдармен араласпау қасиеттері де байқалады. Бұның бәрі олардың
тұлғалық құрылымына өзіндік із қалдырып отыруы сөзсіз. Алайда, мінез-
құлқында ауытқушылығы бар балалардың тұлғалық құрылымдарының негізгі
компонентері қалыпты жағдайдағы жеткіншектердікіндей болып келеуін
әрқашанда ескеруіміз керек[16.40].
Белгілі психолог, ғалым С.Л.Рубинштейн өз еңбегінде, мінез-құлықтан,
қоршаған ортамен ағзаның байланысын жүзеге асыратын ұйымдастырылған іс-
әрекетті белгілі түрде айыруға болады, - деп өз пікірін айтқан.
Дегенімен, психикалық дамудың әр кезеңіндегідей, жасөспірім үшін
маңызды болып іс-әрекеттің негізгі түрлері саналады. Жасөспірімнің тұлғалық
дамуының қайнар бұлағы негізгі іс-әрекетпен ғана тамдамағанымен, сол
негізгі әрекет оның бойында маңызды өмірлік қажеттіліктерді қалыптастырып,
өскелең ұрпақтың бейнесін анықтайды.
Жасөспірімдік жас кезеңіне тән ерекшеліктерді және олардың айналысатын
түрлі іс-әрекеттерінің ықпалын зерттеу нәтижесі, көптеген ғалымдардың
пікірін, яғни мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың тұлғасының
қалыптасуында негізгі орынды еңбек іс-әрекеті алады, - деген қорытынды
жасауға түйіндейді. Бірақ балалармен тұлғалық дамуы еңбек іс-әрекетінің
бөлек түрлері арқылы іске аспай, сол іс-әрекеттерді белгілі бірлік жүйесіне
байланысуын ұйымдастыру жолмен ғана жүзеге асып отырады. Мұндай ұйымдастыру
жүйесі, жасөспірімнің тұлғалық қалыптасуына еңбектің нәтижелі психологиялық
ықпалымен қамтитын, белгілі мінез-құлқы ауытқушы болған балалардың жұмыс
моделін құрастыруға мүмкіндік береді. [17.89].
Жасөспірімдік жас, қауіп-қатерлі топқа енетін кезең болып саналады.
Белгілі кеңес психологтары мен педагогтарының, яғни Л.С.Выготский,
Д.Б.Эльконин, Л.И.Божович, Л.В.Мудрик, В.А.Сухомлинский, В.Т.Властовский,
И.С.Кон, И.А.Невскийдің еңбектерінде жеткіншек кезеңінің ерекшеліктері
баяндалған.
Жасөспірімдік кезең, баланың психикалық сферасының барлық жағын
өзгертетін кезең. Ерекше өзгерістер интеллектуалдық әрекетінің дамуында
болып жатады. Жасөспірімдік кезеңге әсіресе, танымдылыққа ұмтылу, өз
пікірінің қалыптасуы, инттелектуалдық мәселелерге шығармашылық көзқараспен
қарау, тән болып келеді [18.14]. Сонымен қатар, жасөспірімдік жаста өзіндік
дамуына байланысты дене бітімі өзгеріп, психологиялық дисгармония пайда
болады.
Бұл өзгерістер жасөспірімдердің бойына әртүрлі әрекеттердің пайда
болуына әкеліп соғады, яғни оларда шыдамсыздық, дөрекілік, жиі кездеседі.
Өзіндік сана-сезімі мен өзін -өзі бағалауы белсенді түрде қалыптасып, өз
тұлғалық қасиеттеріне қоршаған адамдардың бағалауына қызығушылық пайда
болады [19.37]. Қызығуында маңызды өзгерістер байқалады және рухани
қажеттіліктері дамып, құндылы бағыт иерархиясы, өзіндік дүниетанымы,
қоғамға, өзге адамдарға, өзіне көзқарасы қалыптаса бастайды.
Жасөспірімдік кезеңнің ерекше зейінді аудартатын, бұл әлеуметтік-
психологиялық және биологиялық жағдайы, балалалық шақтан ересектік кезеңге
өтуі. Осыған байланысты, психикалық ерекшеліктердің өзгеруі және басқа
қасиеттердің пайда болуы бір қатар психологиялық қиындықтарды тудырады
[20.36].
К.К. Платонов "мінез-құлық" терминіне кең танылған тарихи жинақталған
мағынаны бекітуін ұсынған, яғни мінез-құлық - бұл оның субъекивті
құрамдарын ескермей-ақ, іс-әрекеттің сыртқы көрінісі болып табылады, деп
белгілейді.[21. 212]
Л.И. Божович, В.А. Крутецкий, Т.В. Драгуновтің зерттеулерінде, жалпыға
бірдей мектеп оқушыларының көбісінде, өз жасына сай адамгершіліктік-өнегелі
ұғымдар дұрыс талқылауы көрсетіле отырып, барлық жастағы оқушыларда мінез-
құлықтың адамгершіліктік нормалары жөнінде білімі дұрыс бола бермейтіні де
анықталған. Мұндай бұрмалы білімнің себебі: тәрбие үрдісінің дұрыс
басқармағанында, дұрыс түсінбеген фактілерге зейінді көбірек бөлгендікте,
ересектердің өз беттерінше талдауға талаптануында, - деп түсіндіріледі.
Л.И.Рувинский өз зерттеулерінде мінез-құлықтың адамгершіліктік бағалау
қызметі мен психологиялық механизмдердін, білімдер және қасірет аралық
байланыс орнату шарт ретінде қарастырған. Нәтижесінде автор,
адамгершіліктік-өнегеліктің құнды саналы-эмоционалды меңгеру концепциясын
ұсынды [22.39].
Кеңес психологы А.Н.Леонтьев, мінез-құлықтың мотивін теориялық тұрғыда
түсінуіне көп үлесін қосып, осы мәселеге бағытталған бір қатар
зерттеулерді, кең тұрғыда жүргізген.
А.Н.Леонтьев, мотивті өзекті қажеттілікке жауап беретін, яғни оны
қанағаттандыру шарасы ретінде көріне отырып, мінез-құлықты белгілі жүйемен
ұйымдастыратын зат деп, - анықтады. Бақыланған мінез-құлықтың бір
қажеттілік мотивациясында әртүрлі заттар орындалуы мүмкін.
А.Н. Леонтьев, зерттеу жүргізу барысында, қажеттілік өз бетінше мінез-
құлықтың мотиві бола алмайтынын көрсетті, өйткені мұқтаждық күй ретінде ол
ағзаның тек бағытталмаған белсенділігін ғана тудыруға және мұқтаждықтан
пайда болған күштің толық жойылуына дейін, оны белгілі деңгейде қүшейтіп
немесе әлсіретіп тұруға қабілетті болады.
А.Н.Леонтьев, толық мотив үшін, яғни мінез-құлықты белгілі бір жүйеге
бағыттау үшін, кемінде екі мотивациялық факторлар қажет деген шешімге
келді: ол қажеттілік және мотив. Сонымен "мотив" дегеніміз - іс-әрекеттке,
белгілі бір қылықтырға итермелеуші күш.
Бұл баланың қажеттіліктері, қызығушылықтары, құмарлықтары және
эмоциялары болуы мүмкін. А.Н.Леонтьев қажеттілік пен мотив арасындағы
айырмашылықты, тек мінез-құлық мотивациясындағы үрдіс ретіндегі әртүрлі
рөлінде ғана емес, басқада деп ұйғарды.
Қандай да болмасын қажеттіліктің, қанағаттану немесе қанағаттанбау
дәрежесі субъективті түрғыда ғана көрінеді, демек санасыз түрде эмоцияда
ғана көрініс береді. Ал мотив адам санасында мінез-құлық бағытталған объект
немесе мақсат ретінде көрінеді. Қандай болмасын мінез-құлықты бағалау,
оны бір нормалармен, ережелермен салыстыруды ұйғарды [23.123].
Мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің мінез-құлқы мен
тұлғасын зерттей отыра, олардың құрылымындағы сақталған компоненттерді
ашуға мүмкіндік туады. Осыған сүйене отырып, әлеуметтік маңызы бар,
қасиеттерінің қалыптасуымен оның даму деңгейі және мінез-құлқының
тұрақтылығы үшін керекті коррекциялық жүмыстарды және шараларды
ұйымдастыруға болады.
Мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың мінез-құлық бағытарына -
мотивтер, қажеттіліктер, қызығу жүйелері кіреді [24.95]. Осыған байланысты
айтып кететін жәйт, ақыл-ойларының жеткілікті дамымауымен себебінен,
олардың қажеттіліктері кедей және сана тұрғысында реттеуі әлсіз болып
келеді. Бұл жәйт, оның қарапайым органикалық қажеттіліктерінің (тамақ ішу,
ұйықтау т.б.) үстем болуында нақты көрініп отырады.
Жоғары мәдени қажеттіліктерінің жетілмегендігі, осы тұрғыдағы
жасөспірімдердің қызығуы мен мотив сферасының ерекше болуын түсіндіреді.
Бас миының органикалық зақымдануы, оның компенсаторлық (орын толтыру)
мүмкіндіктерін төмендетіп, жалпы даму және қабілеттіліктерінің даму
мүмкіндіктерін де шектеп отырады. Балалардың бұл дәрежесі, өзін-өзі реттеу
жүйесі деп аталатын, тұлғалық қасиеттің де өзіндік ерекшелігі болады
[25.174].
Бұл жүйе ой және тәжірибелік іс-әрекетін орындау үрдісінде өзін-өзі
бақылай білу мүмкіндігімен қамтуға тиісті. Жоғары өзін-өзі реттеу "Мен" деп
белгіленетін арнайы жүйе арқылы жүзеге асып отырады.
Тәрбие мен өмір жағдайына байланысты "Мен" , қасиеті анықталып өз күші
мен шарасын реттеудегі мүмкіндігі байқалады. Тұлға өзін-өзі реттеу жүйесі
ретінде процестерді тежелуін (қылықтар, әрекеттер); психикалық іс-
әрекеттерді аударуын, белсенділігін күшейтіп немесе төмендетуін жүзеге
асырады.
Мінез-құлқында ауытқушылығы бар балаларға тән ойлау іс-әрекетінің
реттеуші қызметінің әлсіздігі, жиі жағдайда өзінің және өзгелердің
әрекеттері мен қылықтарына сын көзбен қарай алмауын қамтамасыз етеді. Сана
сезім деңгейінің төмендігі көп жағдайда, олардың әрекетті орындар алдында
емес, орындалғаннан кейін ойлануға алып келеді.
Бұл әрине, қате әрекеттерге, алдындағы орындалатын әрекетті жоспарлай
білмеуіне алып келеді. Бұл тұрғыдағы жасөспірімдер әдетте, өз
мүмкіндіктерін, бейімділіктерін, өз әрекеттерінің нәтижелерін сын көзбен
бағалай алмайды. Бұның себебі ең алдымен бас миының органикалық
зақымдануынан болады.
Тұлға жүйелерінің бірі мінез. Бұл күрделі құрылым, мұнда адамның рухани
өмірінің мазмұны мен формасы біртұтас көрініс беріп, тұлғаның мінез-құлық
стилі болады. Адам мінезінде, оның ерік-жігері, қызығуы, эмоционалдық
қасиеттері көрініс береді. Бас ми қыртысы әрекетінің әлсіздігінің,
эмоционалды-ерік сфералары, қызығуы, наным-сенімдерінің дамымағанына
байланысты ақыл-ойы кем жеткіншектердің мінездері тұлғаның басқа жүйелі
компоненттері сияқты өзіндік өзгешелікпен ерекшелінеді.
Мінез қарым-қатынас жүйесінде көрініп қалыптасып отырады. Адам ақиқатты
танып қана қоймай, сол ақиқат дүниеге деген өзінің көзқарасы, оны қабылдау
ерекшелігі де болады. Адамның тұлғасы әртүрлі қарым-қатынастың яғни
жақындары, жора-жолдастары, ұжым, қоғам, өзінің және өзгелердің
әрекеттерінің назарында болады [26.16].
Алғашқы рет кеңес олигофренопсихологиясында М.С. Певзнер және В.И.
Лубовский (1963) клиникалық, педагогикалық және физиологиялық
көзқарастарды үйлестіре отырып, ақыл-ойы кем балалардың мектепке баруынан
бастап, еңбек іс-әрекетінің басталуына дейінгі тұлғаның эмоционалды-еріктік
сфералары мен таным іс-әрекетінің дамуына байланысты ұзақ уақыттық
зерттеулер жүргізген. Зерттеу нәтижесінде, олигофрендердің күрделенбеген
топтарының көпшілігінде эмоционалды-еріктік сфералары және жалпы
тұлғаларының дамуы алға басатыны көрсетілген.
Қозуы басым тұрғыдағы олигофрендердің коррекциялық жүмыстары мен
дәрігерлік шараларының нәтижесінде эмоционалды-еріктік сфераларының
дамуында қолайлы өзгерістер байқалады, алайда экперименттің барысында "
олардың мінез - құлықтары психопат тәрізді болып сипатталғаны бейнеленген.
Ал тежелу тұрғысындағы балалардың алға басуы, күрделенбеген топтардағы
балаларға қарағанда баяу жүріп, қозулары басым тұрғыдағыларға қарағанда
айтарлықтай дамулары байқалғаны дәріптелген [27.159].
Р.С. Муравьева (1980ж.) өз зерттеулерінде, мотивацияның
нәтижелігі іс-әрекеттің түріне, қалыптасу деңгейіне, сол іс-әрекет'
дағдысына және оның бала үшін маңыздылығына байланысты, деп көрсетеді.
Олигофрен балалардың мотивациялық деңгейінде, олардың мінез-құлықтарының
жас және типологиялық ерекшеліктері бейнеленеді. Жасы өсе
типологиялық ерекшеліктерінің мотивацияға әсері әлсіреп, мотивтің мағыналы
қызметі маңызды орынға ие болады.
Коррекциялық - тәрбие жұмысының нәтижесінде әлеуметтік мотивация
кеңінен қалыптасады, ал оның қалыптасуына үлкен ықпалын ұжымдағы құрбылары
тигізеді. Ж.И. Намазбаеваның (1986) зерттеулерінде, көмекші
мектептің тіпті бастауш сынып оқушыларында, ұжымдық еңбек арқылы іс-
әрекеттің қоғамды-құнды мотивтерін қалыптастыру мүмкін екендігі
көрсетілген.
Жасөспірімдердің эмоционалды - еріктік сферасының дамымауы,
олардың тұлғалысы мен мінез-құлық жетілмеуінің маңызды көрсеткіші
ретінде Л.С. Выготский, Л.В. Занков, Г. И., Сухарева, Ж. И. Намазбаева өз
зерттеулерінде айқын тұрғыда көрсеткен. Зерттеушілер, эмоцияның
жетілмегендігін, уайымдардың түрлері біркелкі, тар болуын, тек тікелей
тітіркендіргіш қана маңызды болатындығын және эмоционалдық тұтқырлықтың
байқыланғыны жайлы белгіледі. Құмартуын баса алмаушылық, бұл тұрғыдағы
балалар мен жеткіншектерде жиі мінез-құлық корреакциясының үстемділігіне
бейімді болуынан көрініп отырады (мысалы, қатты ашулануы, басымқорлық)
[28.85].
Сонымен қатар, ақыл-ойы кем оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу барысында,
сөйлеу тілдерінде эмоционалдық күйлерінің әр түрлі реңктерін түсіну мен
белгілеу динамикасы көрініп отырады. Ақыл-ойы кем оқушылардың барлығында да
"жағымды эмоциялардың" едәуір сақталғаны анықталған. Көмекші мектептің
жоғары сынып оқушыларының көпшілігі, яғни 80% әртүрлі ақыл-ой сезімдерді
атай алады.
Ж.И.Намазбаева (1986), көмекші мектеп оқушылары әртүрлі эмоциялардың
нәзіктігін жігін түсініп айыра білетіндігін анықтаған. Ойлау мен тілдің
дамуы, өмір тәжірибесінің кеңеюі, түрлі сезімдерді әртүрлі сөздермен
белгілей алуға алып келіп, сол сезімдерге түлғалық және мінез-құлық
қатынасын көрсете алып, олардың себебі мен нәтижесін түсіндіруге, көмекші
мектептің жоғары сынып, оқушыларының мүмкіндіктері болатыны анықталған
[29.122].
Л.С. Выготский ақыл-ойы кем балалардың еріктің ауытқығанын - "өз мінез-
құлықтарын меңгерудің кемістігі" - деп анықтаган. Л.И. Лаужикас (1967) өз
зерттеулерінде, олигофрен балаларыдың әр түрлі типті топтарында еріктік
және мінез-құлық ерекшеліктері түрлі болатындығын көрсетеді. Мысалы,
байсалды балалар келесі реттегі ерік қасиеттерімен сипатталады: мақсатқа
ұмытылушылық, табандылық, төзімшілдік, ұстамдылық.
Қозуы шапшан балалар, нұсқауларды жете түсінбей, зерттеушінің
тапсырмасын орындауға кірісе береді. Тежелген балалар үшін: тапсырмаға
немқұрайлы қараушылық, ықыласының болмауы, белсенділігінің болмауы тән; бұл
балалар қиындықпен ұштасқанда табандылықты көрсетпейді [30.28].
И.П. Лаужикас мінез-құлқында ауытқушылығы бар оқушыларды ерік және
мінез-құлық қасиетіне қарай келесі үш топқа бөледі:
топ - белсенді, ұтымды балалар;
топ - белсенді, ұтымсыз, қозуы басым тұрғыдағы балалар;
топ - енжар, ұстамсыз, тежелген балалар.
М.Г.Царцидзе зерттеу барысында, еріктің жоғары даму кезеңдерін'
анықтаған: 1) 10-11 жаста, 2) 13-14 жаста, 3) 15-16 жаста. Көмекші мектеп
оқушыларының, жасөспірімдік жас кезеңнің 54,4% оқушыларында
тұлғасының еріктік қасиеттері көрініс береді.
Сонымен, жоғарыда айтып өткен ғалым-дефектологтардың зерттеулері,
мүмкіндігі шектеулі балалардың мінез-құлық құрылымдарының дамуындағы
ерекшеліктерді ашып көрсетті.
Дегенмен, олардың тұлғалық және мінез-құлықтарының жетілмеуіне
қарамастан, зерттеушілер жалпыға бірдей және көмекші мектеп оқушыларының
тұлғалық даму заңдылығының бірлігін көрсетіп, мүмкіндігі шектеулі
жасөспірімдердің әлеуметтік жетілген тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру
жұмысының мүмкіндіктері мен болашағын анықталған.
Жасөспірімдердің қалыптан ауытқыған мінез-құлқы ауытқушылығы бар
балалардың клиникалық-психологиялық-педагогика лық құрылымын екі
психологиялық түрге бөлуге болады:
1.Невротикалық түрдегі психикалық декомпенсация;
2.Психопат тәрізді типінің психикалық декомпенсациясы;
Сонымен, ақыл-ойы кем жасөспірімдердің мінез-құлық ауытқуының қалыптасу
заңдылықтары, жалпыға бердей мектептердегі және психикалық дамуы тежелген
балаларға арналған мектептердегі "тәрбиесі қиын" жеткіншектегілердей болып
келеді [31.23]. Психологиялык және клиникалық сипаты, ақыл-ой кемдігінен
жанамаланған тұрақтылықпен ерекшеленеді. Жасөспірімдердің мінез-құлқының
ауытқуы жоғарыда келтірілген биологиялық немесе әлеуметтік факторлардың
бірімен ғана емес, нақты түрлерінің әрқайсысына тиесілі кешенімен
байланысты.
1.2 Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің
психологиясы
Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар балалардың психологиялық
ерекшеліктері бала еркінің дамып жетілмеуі оның өз іс - әрекетін,
мінез – құлқын бақылап, басқарып отыруға кедергі болуға, яғни
өзінің іс - әрекетіне қойылатын талап пен мінез – құлқын үйлестіре
алмайды. Мұндай ерекшеліктер өте жас кезден байқалады. Және
оның дегбірсіз қимылы, орынсыз айқайы, ұйқысының нашарлығымен
сипатталады. Мұндай балалар төбелескіш, басқа құрбыларымен тату
ойнай алмайтын, өркөкірек болады.
Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар балалардың психикалық даму
ерекшеліктерін іздестіріп, оларды әрі қарай өрістету үшін қалыпты
дамыған балалардың психикалық даму заңдылықтарымен салыстыра
отырып, зерттеу қажеттілігіне аударады.
Баланың жоғары дәрежедегі психологиялық қызмет деңгейінің де
түрліше болатындығын ескерту керек. Баланың дамуы мен ойлау
қасиеттері оның бүкіл өмір, өткен өмір кезеңдерде қалыптасқан
заңдылық сияқты. Алайда бұл қасиеттер баланың бойынан бірден
даяр күйінде аңғарылмайды.
Егер баланың бойындағы кемістігін аңғарып қалғандай болсақ,
ондай олықылықтары қалайшы толтыруға болады және сол
кемістіктерді бұдан былайғы даму кезеңдерін де жоюды
жандандырудың әдіс - тәсілдерін іздестіру қажет.
Осы орайда бала кемістігін қарапайым жаттығулар арқылы
түзетуге болады.
Ал шетел психологтары бала психологиясы жайындағы көзқарасын
терістейді. Өйткені адам психикасының дамуының жалпы заңдарын
негізделген табиғи әрі міндетті құбылыс деп түсіндіреді.
Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар балалардың психологиялық
ерекшеліктерінде өзіндік бағалау әлі де болса мінез – құлық
мотивінің үстемді түрінде көрінбейді. Бұл балалар өз іс -
әрекеттеріне иек артпайды, жасаған кемшіліктерін көре бермейді.
Оларды жөндеудің, қайталаудың жолдарын іздестірмейді, өзін
басқалармен салыстырмайды [32.172].
Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар балалардың психологиялық
ерекшеліктері үшін жоғары деңгейдегі эмоционалды қозғалыстық тән
екенін байқауға болады.
Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар балалардың қажеттілігінде
тежеулер әлсіз, өзінің талаптану, тілек – ықыласы сезіміне деген
төзімділігі нашар дамыған, сол себепті көп жағдайларды олар
ата - аналарының, мұғалімдердің, үлкендердің қоятын талаптарына
қарсы шығып, дау - жанжал тудырып жатады. Бұл жастағы
балалардың жеке басының дамуына ерекше көңіл бөлу қажет.
Оларға айқайлау, белдікпен ұру, желкеден ұру сияқты
көріністер керек емес. Керісінше жан – жақты көмек, адамдық
сезімінің жылылығы шын көңілімен сүю, ұғу қажеттірек [33.127].
Тіпті жай ғана мысалды алып қарайық; егер де гүлді күтсең,
суырсаң, жақсы қарасаң онда ол жайқалып өседі. Адамдарға
әсемдігін, түсін береді. Ал егер оны қарамасаң, оны күтіп
баптамассаң, таптасаң ол сарғайып, солып қалады. Міне бұл өмірдің
шындылығы.
Бірақ, осы шындық сырт көзбен бақылап қарасаңыз көп
отбасыларда ұмытылып жатады. Немесе бұл туралы олардың
ойлағысы келмейді.
Әрине мұндай отбасыда тәрбиеленіп жатқан әр балада
тыныштығы мен жайбырақаттығы, әлі қалыптасып үлгермеген психикасы
бұзылады, яғни мінез – құлқы бұзылады. Отбасының дұрыс
құрылмауы, оның сәтсіз болуы, ондағы жанжал ұрыс- керістер мінез –
құлықтағы қиындықтың пайда болуына, оның тәрбиесіне елеулі
әсерін тигізеді.
Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар балалардың психологиялық
ерекшеліктерінің пайда болу себептерін Р.Г. Илимешова өз
зерттеулерінде 4 топқа бөледі.
1-кесте. Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар балалардың пайда болу
себептері
Отбасы, өскен ортасы Алған тәрбиесі
Отбасының әлеуметтік тұрмысына Жаман қылықтарға, әдеттерге
байланысты толық емес отбасы, әуестенеді, кекшілдік, ашуланшақ
отбасы жағдайы мүлдем нашар, яғни
балаға кері әсер етушілік,
маскүнемдер.
Бала жағдайы толық жасалған, Балалар өздігінен еш нәрсе істей
еш-қандай өмір қиындығын көрмеген.алмайды. Қарым–қатынаста
алаңдау-шылық қасиеттері төмен.
Отбасы мүшелерінің көзқарасы Өзімшіл, өзіндік бағалауы өте
тек қана осы балада, оның жоғары.
қылықтарын үнемі мақтан тұтады,
Мектептен тыс ерікті,
ешнәрсеге тиым салынбайды. Ата
- ана баланың айтқанын
орындайды
Ата – аналар өте қатал. Баланы Өзіне сенімсіз, өз пікірін, ойын
шамасынан тыс талаптар қояды айта алмайды, қорқақтық
алаңдаушылық бар.
Мектеп жасындағы немесе мектепке дейінгі балалардың мінез –
құлқындағы ауытқушылық олардың ортасына, отбасысына байланысты.
Жалпы мінез – құлқындағы ауытқушылығы бар балалар әдетте
аумалы- төкпелі морт деп аталатын балалар. Ондай болу себебі
ұрықтың жатырдағы кезеңінде немесе бала өмірінің бастапқы
шағында сыртқы фактордың қолайсыз әсер етуі болып табылады.
Балалардың мінез - құлқында қиындықтар биологиялық және
әлеуметтік себептермен шарттас болады [34.258]. Бірақ, сонымен
қатар биологиялық деректері, оның ішінде тұқым қуалау
деректері болашақ балада қалыптасатын барлық мінез еркшеліктері
мен қасиеттерін алдын - ала бастапқы сәт ретінде ғана
ескерілуге тиіс.
Егер баланың мінезінде қолайсыз жағдайда өтсе, онда оның
мінез – құлқында айтарлықтай патологиялық кемістік ақаулар
пайда болуы ықтимал. Мінез – құлқында психологияның ауытқуы
психикалар мен жүйелер қызметтерінің дамымауы.
Осы мәселелерді жойып, жеңіу үшін мінез – құлқында ауытқуы
бар балалардың психологиялық ерекшеліктерімен күресіп, өмірге
деген көзқарасын ашу керек.
Алайда бірінші кезекте мінез - құлықтың ауытқуы мен зерттелу
мәніне зер салайық. Жалпы әдебиеттерде талдау негізінде, бұл мәселенің
өзгенің ашылуы келесі реттегі терминдерге, яғни эмоционалды –
еріктік сфераның ауытқуы, аффективті сфераның ауытқуы, дисгормониялық
тұрғыда психиканың дамуы, девиантті мінез - құлық, және т.б.
түсініктерге түйінделетіні көрсетілді. Мінез - құлық - адамның
күнделікті өміріндегі қаситтерінің көрініс беру формаларының
бірі болып саналады.
Кеңес психологиясында мінез – құлықтың ауытқығаны қоғамдағы
құқыққа немесе адамгершілік - өнегелі қалпына қарсылық
білдіретін жеке қылықтар және қылықтардың жүйесі деп түсіндіреді
[35.75]. Ауытқушылық мінез - құлық алғашқы пайда болуы, балалалық
жаста, әсіресе жасөспірім жаста байқалады.
Сонымен мінез – құлық ауытқуы бар жасөспірімдердің мінезі
жалпы қоғамдық ережеден, психикалық денсаулық ережесінен, мәдени
немесе адамгершіліктік ережесінен ауытқыған тәртіп жүйесін айтады.
Л.Кулагин оқудың сәтсіздігі мен мінез – құлық ауытқуының қайнар
бұлағы физикалық және психикалық денсаулық жағдайының әр түрлі
ауытқуларының әлеуметтік, педагогикалық тұрғыда қараусыз қалуында.
Көп жағдайда мінез- құлықтың ауытқуы туа пайда болған психикалық
және физиологиялық кемістіктердің себептерінен ғана емес, сонымен
қатар, отбасы мен мектепте дұрыс тәрбие бермегеннің салдарынан болады
деп дәріптейді.
Қиын бала атанып, отбасын да, мектепте де қиындық тудырып, ауытқушы
мінез –құлықтар, өзара қарым – қатынасы жойылып, өзіне -өзі баға беру
шеттен тыс шығып жүрген балалар туралы айтылып та, жазылып та жүр.
Әйтсе де, бұл мәселе әлі шешімін тапқан жоқ.
Адам өмірге келген сәттен бастап, үлкен әлеуметтік ортаға
тап болады. Оның осы ортада өзін нық, еркін сезінуі үшін
көптеген факторлар қажет. Қазіргі қоғамда балаға сырттан әсер
етуші жағдайлар оның жаңа қалыптасып келе жатқан тұлғасына
әсерін тигізеді. С.Т.Холлдың пікірі бойынша бала толыққанды дамуы
үшін, өз халқының сезімдері мен көзқарастарын басынан өткеруі
қажет.
Қандай да бір олқылығы бар баланың даму жағдайы, әдетте
қолайсыз, жағымсыз болады. Ол баланың дамуына кері әсерін
тигізетін тәрбиелеуші шағын әлеуметтік сипаттарынан, тәрбиелеу-оқыту
үрдістерінен және солар ықпал еткен тәрбиеленушінің ішкі
ұстанымынан құралады.
Баланың дербестенуге ұмтылуы оған қатысты референттік
топтардың (бірінші отбасының, одан кейін балалар бақшасындағы және
мектептегі құрбыларының ) оның әлеуметтік қалыптарға сай емес
жеке дара көріністерін қабылдағысы келмейтіндігімен қақтығысқа
түсу [36.136].
Ауытқушы мінез-құлық деп қалыптасқан нормаларға сәйкес емес
мінез – құлықты айтамыз. (И.А. Невский). Белгілі әлеуметтанушы И.С. Кон
ауытқушы мінез – құлықты психикалық денсаулық, құқық, мәдениет немесе
мораль қалыптарының жалпы қабылданған қалыптардан ауытқыған іс
-әрекет жүйелері ретінде қарастырады. Ауытқушы мінез – құлықтың
концепциясына сәйкес кез – келген ауытқушылық бейімделудің
бұзулуына алып келеді.
Ауытқушы мінез –құлық екі үлкен категорияға бөлінеді:
Біріншіден, бұл анық немесе жасырын психопатологияның барлығын
білдіретін психикалық денсаулық қалыптарынан ауытқыған мінез
–құлық.
Екіншіден, бұл әлеуметтік, мәдени және әсіресе құқықтық
қалыптарды бұзатын ассоциалды мінез –құлық.
Мұндай әрекеттер аз болса да олар құқық бұзушылық, ал салмақты
болса, әрі жазаланса- қылмыс деп аталады.Бұл жерде делинквенттік
(құқыққа қарсы ) және қылмыстық іс - әрекеттер туралы айтылып
отыр.
С.А. Беличева ауытқушы мінез –құлықты әлеуметтік ауытқуын былайша
жіктейді.
1. Пайдакүнемдік бағытта: құқық бұзушылық, материалдық, қаржылық,
дүние - мүліктік пайда табуға ұмтылумен байланысты (ұрлау, тонау, алып
– салу, алаяқтық және т.б.) жасаған теріс әрекеттері.
2. Агрессиялық бағытта: адамға қарсы бағытталған әрекеттер
(бағыттану,бұзақылық, ұрып –соғу,өлтіру, зорлау)
3.Енжар тип: белсенді өмір сүруден қашуға, азаматтық борыштарын
өтеуден қашуға, жеке мәселелерді шешкісі келмеуге ұмтылу (жұмыстан,
оқудан бас тарту, кезбелік, маскүнемдік, нашақорлық, өзіне -өзі қол
жұмсау)
Мінез –құлықты баланың осы немесе басқа да ахуалының, оның
даму тенденциясының күәгері ретіндегі феномен деп қарастыра
отырып, біз мінез – құлықтың сырттай ұқсас ерекшеліктері индивид
психикасында жүріп жатқан әр түрлі үрдістерден хабар беруі мүмкін
екенін естен шығармауымыз керек.
Сондықтан да, жасөспірімнің қандай да бір мінез –құлқының
ерекшілігінің ауытқушылық деп жіктемес бұрын, психолог оның ахуалын,
тұрақтылығын, оның көріністерінің жиілігін, тұлғалық ерекшеліктерді,
мінезді, оқушының жасын және т.б. ескеруі қажет. Тек содан кейін
ғана қандай да бір пікір айтуға немесе ықпал ету іс –
шараларын тағайындауға болады.
Кейде жасөспірім өзінің мінез - құлқы туралы пікірлердің
шырмауына шалынып қалады. Соған сәйкес айдар тағылып, оның қоршаған
адамдарымен өзара қарым - қатынас сипаты және ол туралы бағалап
пікір айту жүйелері қалыптасады. Керісінше, мінез - құлықтың
жағымпаздылығын немесе ыңғайлылығын (қызметшіл, сыншыл емес,
назарының мұғалімде болуы, күткен түрде әрекет ету және т.б.)
мұғалім жағымды деп бағалап, оны ынталандырады, ал оқушы болса сынып
алдында еліктеудің үлгісі ретінде тартылады.
Ауытқушы мінез - құлықтары бар жасөспірімдердің мінез –құлықтық
реакция бір рет немесе жүйелі түрде әсер ететін өмірдің жағымсыз
жағдайларымен және шарттарымен шақырылады. Соңғы жағдайда нақ осы
немесе басқа ахуалға алып келетін мінез - құлықтағы өзгерістер
біртіндеп жиналып көрінеді немесе бірден шарт кетеді. Бұған мысал
ретінде тойтарыс беруі, қарсы шығуы, кетіп қалуы, аггрессияны келтіре
аламыз. Осыдан кейін ауытқушы мінез - құлықтың дамуына алып келетін
тұрақты психологиялық комплекстер туындайды [37.231].
Жасөспірімдердің ауытқушы мінез – құлқының себептері мен факторлары:
а) тәрбиеленбегендігінің себебінен қажетті білімдердің,
біліктердің, дағдылардың жоқтығынан немесе теріс тәрбиеден
бұзылғандығынан, мінез – құлқындағы жағымсыз таптаурындардың
қалыптасқандығынан баланың, жеткіншектің өзін дұрыс ұстамайтындығынан
туындайтын әлеуметтік –педагогикалық олқылықтар;
ә) жайсыз отбасылық қарым – қатынастардан, баланы тәрбиелеуде
ұлттық салт – санада қалыптасқан этнофункционалдық ерекшеліктерді
мүлдем ескермеуден, отбасыдағы жағымсыз психологиялық ахуалдан,
оқудағы жүйелі сәтсіздіктерден, сынып ұжымындағы құрбыларымен өзара
қарым – қатынастың орнамағандығынан, ата – аналарының, мұғалімдердің ,
сыныптас жолдастарының және т.б. дұрыс емес әділетсіз, дөрекі, қатал
қатынастарынан туындайтын тереі психологиялық жайсыздықтардан;
б) психикалық және физикалық денсаулығы мен дамуы дағдайындағы
ауытқушылықтарымен, жас ерекшелік дағдарыстарымен, мінез
акцентуациясымен және басқа да физиологиялық және
психоневрологиялық ерекшеліктер себептерімен;
в) қараусыз қалуымен, қоршаған ортаның кері ықпал етуімен және
осының негізінде дамитын әлеуметтік – психологиялық ауытқушыбен,
әлеуметтік және жеке құндылықтарының жағымсыз түрге ауысуымен.
Мінез - құлқында ауытқушылғы бар балалардың мінезін, қарым -қатынасын,
өзін - өзі бағалау ауытқушылығының алдын алу, оларды психологиялық
иммунизациялауды қажет етеді, яғни, әлеуметтік - құзырлы адам болып
қалыптасуы үшін мінез - құлықтың, қарым - қатынастың, өзін - өзін
бағалауының психогенетикалық дағдыларына, дұрыс таңдау жасай алу
біліктерін үйрету [38.22].Бұл мақсаттарды орындау үшін қоғамдық
дағдарыстың жағымсыз әсерлерін жоятын және түзейтін әлеуметтік
- педагогикалық жағдайларды құруға бағытталған мектеп саясатын
шығару қажет.
1.3 Мінез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің сана-сезім
жүйесіндегі өзін-өзі бағалау ерекшеліктері
Қазіргі кезеңдегі мінез – құлқы ауытқушылғы бар балалар мәселесі кең
шеңберде зерттеушілердің, яғни психолог, педагог, социолог және
дәрігерлердің назарын аудартуда. Сонымен қатар, мұғалімдердің,
тәрбиешілердің және ата-аналардың негізгі көкейтестік мәселесінің бірі
болып саналады.
Өйткені қандай болмасын ата-ана, өзінің баласының парасатты, білікті,
мәдениетті, білімді және дүниетанымы жоғары болып еліміздің мәртебелі
азаматы болуын қалайды. Өкінішке орай, бүгінгі қоғамның әлеуметтік-
экономикалық өзгерістеріне байланысты бұл мәселе, яғни жеткіншектердің
мінез-құлықтары қалыпты дамып ізгі жолда жүруі күмәндатады.
Сондықтан да, біздің ғылыми зерттеуімізде болашақ ұрпақтың теріс жолға
түспеуін, адемгершіліктік-өнегелі қасиеттерінің жоғары және ізгі ниетті
азамат болуына, жеткіншектердің тұлғасының дұрыс қалыптасуы үлкен ықпалын
беретіні жүйелі тұрғыда қарастырылады. Жасөспірімдердің мінез-құлықтарының
ауытқығаны жөніндегі мәселе, психология-педагогикалық, әлеуметтік,
дәрігерлік-және заң тұрғысында әртүрлі қарастырылады. Мінез-кұлық - адамның
күнделікті өміріндегі тұлғалық қасиеттерінің көрініс беру формаларының бірі
болып саналады.
Негізінде мінез – бұл адамның әлеуметтік мінез – құлқының
ерекшелігі. Ол әлеуметтік топтағы жеке адамның өмір қалпын
бейнелейді. Және жүктелген іске адамдарға қарым – қатынасынан көрініп
отырады. Күнбе - күнгі тіршілікте адам әдетте менмен не көпшіл,
қайырымды не сараң, биязы не дөрекі, батыл не солқылдақ, табанды,
ержүрек не байбалаңшыл болып сипатталады [39.122].
Бұл сөздер арқылы адамның бір нәрсеге, не мінез –құлық амалына
қатысы аталады. Олай болса, мінез негізінде жеке адамның
моральдық - еріктік қасиеттері жатады.
Жеке адамға не адамдар тобына тән өзіндік қарым -
қатынастар, мінез – құлық пен қимыл – қозғалыстардың тәсілдері
кісінің танымы мен іс - әрекетінде, тәрбие мен өзін - өзі тәрбиелеу
үрдісінде қалыптасады.
Іс-әрекеттің әр түрлі болуына және одан алатын әсерге
мінездің толысуы мен күші тәуелді болады. Жеке адам тіршілігінің
өрісі тар, ол қоғамдық дамудың негізгі бағытынан оқшау
жүріп жатса, (отбасынан әрі аспайтын болса) онда біртіндеп
оралымсыз, тартқыншақ мінез қалыптасады.
Бала мінезінің қалыптасуына отбасы мен мектеп өмірінің
моральдық - психикалық жағдайы үлкен әсер етеді. Жолдастық өзара
жәрдем, ынтымақшылдық, өріс алған қоғамда кеңес адамдарының
бойында ұжымдық, сергектік, ілтипаттылық мақсаттылық және табандылық
сияқты тамаша қасиеттер қалыптасып отырады [40.212].
Олай болса нақты адамның мінезіне талдау жасағанда, ол
өмір сүріп отырған қоғамдық-тарихи жағдайды ескере алумен бірге,
оның тәрбиеленуі бағытиын да ескеріп отырған дұрыс, өйткені
бұл екеуі адамның белгілі мінез бітімін қалыптастыратын өзара
байланысты себептер болып есептеледі деп тұжырымдаған.
Қазіргі кезде. әсіресе ауытқушы болған балалардың мінез –
құлықтарында балалардың тұлғасы, яғни эмоциялық аймақтары, өзін -өзі
бағалау, қарым –қатынас деңгейі жөніндегі мәселе кең шеңберде
зерттеушілердің назарын аудартуда. Өйткені, бала есейген сайын
қоршаған ортаның пікіріне емес, өзінің пікіріне құлақ салады. Оқушы
мен мұғалімдердің, оқушы мен ата – аналардың, жолдастарының арасындағы
қарым – қатынастарды қалыпқа келтіру үшін маңызды.
Психологиялық коррекциялау жұмысының мазмұны балалардың мінез
– құлық ауытқуларын, өзін - өзі бағалау, талаптану деңгейі мен
мазасыздану деңгейін сипатын ескертетін, көп жобалы және көп
деңгейлі құрылымнан тұрады. Психокоррекция - деп жасөспірімдердің
ортамен әрекеттестік жасауы кезінде әлеуметтік бейімделуін бұзатын
психикалық механизмдерге бағытталған, тәрбиешіленуге психологиялық
ықпал ету тәсілдерін түсінеміз. Психокоррекцияның мақсаты психика
дамуының ауытқуларын түзету, қалыптасып келе жатқан тұлғаның
үйлесімділігін және жүйкелік - психикалық ауытқуларын алдын алуын
ұйымдастыру.
Кеңес психологиясында мінез-құлықтың ауытқығанын қоғамдағы құқыққа
немесе адамгершіліктік - өнегелі қалпына қарсылық білдіретін жеке қылықтар
және қылықтардың жүйесі деп түсіндіреді. Мінез - құлықтың ауытқуы алғашқы
пайда болуы, балалық жаста, әсіресе жасөспірім жаста жиі байқалады
[41.215].
Бұл ақыл-ой даму деңгейінің біршама төмендігін, тұлғаның толық
қалыптаспаған процесін, қоршаған ортаның және отбасының теріс әсерін,
сонымен қатар, топтардың талаптарынан және осындағы қабылданған құндылы
бағдарлардан жасөспірімдердің тәуелдігін сипаттайды. Мінез-құлқы ауытқушы
болған жасөспірімдердің өз ісінің дұрыстығын дәлеледеп беру тәсілімен жиі
қызмет етіп, үлкендердің шындықтарына немесе әділсіз болып көрінуіне
қарсылық көрсетеді. Кейбір жағдайларда, ауытқушы мінез-құлык адамгершілікті
- өнегелік қалыптарын жеткілікті білімдермен үйлесуі мүмкін, яғни бұл ерте
жастан бастап адамгершілікті-өнегелік дағдыларын қалыптастыруының
қажеттілігін көрсетеді [42.23].
Белгілі психолог Л.С. Выготский "қиын балалық шақ" кезеңін талдау
кезінде, оның барлық факторларының болу мүмкіндіктерін, яғни "
жеткіншектердің биологиялық, әлеуметтік-мәдени және психологиялық жетілуін
ескеру қажет, деп белгіледі. Өйткені, қандай да бір аймақта ауытқылардың
болуы, әлеуметтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті
ӘОЖ 371.266:37.015.324
САБИЕВА АЛТЫНАЙ ЖУБАТКАНОВНА
МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУШЫЛЫҒЫ БАР ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
6М010300- Педагогика және психология мамандығы бойынша педагогика
ғылымдарының магистрі дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші: педагогика ғылымдарының
кандидаты У.Б.Ағыбаева
Қызылорда, 2012 ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
I МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУШЫЛЫҒЫ БАР ЖАСӨСПІРІМ-ДЕРДІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ФАКТОРЛАРЫ ... 7
1.1Мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің психология
ғылымындағы теориялы қ аспектілері ... ... ... ... ... ... .. 7
1.2Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің
психологиялық 15
1.3ерекшеліктері ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .. 21
Мінез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің
сана-сезім жүйесіндегі өзін-өзі бағалау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... .
II МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУШЫЛЫҒЫ БАР ЖАСӨСПІРІМ-ДЕРДІҢ ӨЗІН-ӨЗІ
БАҒАЛАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИ-МЕНТТІК ТҰРҒЫДАН
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.1Зерттеу жұмыстарының мақсаты, міндеті, әдістемесі,
сыналушыларға 35
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
2.2Алынған нәтижелерді сандық және сапалық 41
2.3талдау ... ... ... ... ... ... .
Психоккорекциялық және психотерапиялық жұмыстар мен оның 48
нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .72
... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 78
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел болып
қазіргі таңдағы даму кезеңі, қоғамның барлық саласындағы қозғайтын істерін
қайта құрумен, әлеуметтік-саяси және экономикалық қарым-қатынастардың
өзгеруімен сипатталады. Бұл қазiргi кезеңдегi оқушылардың әлеуметтiк
жағдайдағы дамуына үлкен өзгерiстер келтiредi, яғни олардың өзiн-өзi
бағалауының жеке тұлға болып қалыптасуына әсерiн тигiзедi.
Қазіргі кезде мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің
тұлғасының ерекшеліктері, яғни өзін -өзі бағалауы, қарым – қатынас,
мінез-құлық туралы мәселелер зерттеушілердің назарын аудартуда.
Сондықтан да, бiздiң ғылыми зерттеуiмiзде болашақ ұрпақтың, әсiресе
мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің терiс жолға түспеуiн,
адемгершiлiктiк-өнегелi қасиеттерiнiң жоғары және iзгi ниеттi азамат
болуына, олардың тұлғасының дұрыс қалыптасуы, яғни өзiн-өзi бағалауы
маңызды болып табылады.
Бұлай болу себебі қазіргі таңда отбасы жағдайына, заман талабына
сай, әр түрлі зиянды заттардың арқасында ешқандай кінәсіз толық
қарым – қатынасқа түспейтін, мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар
жасөспірімдер көбеюде.
Көптеген ғылыми зерттеулерде мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар
жасөспірімдердің тұлғалық сипаттамалары бейнеленген.
Осы мәселе төңірегінде адамның тұлға ретіндегі ролін, оны қалай зерттеу
керек екендігі жайында психология саласының зерттеушілері дауласуда
Бұл тұжырымдағы төменгі қарапайым немесе табиғи психикалық
үрдістері жоғары, мәдени үрдістерге айналдыру даму үрдістерін
түсінудегі негізгі сәт болып табылады.
Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша, адамның тұлғасы өзінің қарым-
қатынасы, мінез–құлқының т.б. әсерінің нәтижесінде дамиды. [1.22]
Кейбір зерттеушілердің эксперименттік зерттеулерінде мiнез-құлықтарында
ауытқушылығы бар жасөспірімдердің даму ерекшеліктерінің кейбір жақтары
қамтылған.
Авторлардың жалпы зерттеушілердің нәтижесінде, мiнез-құлықтарында
ауытқушылығы бар жасөспірімдерді оқыту және тәрбиелеу барысында
айтарлықтай өзгеруін көрсетеді.Сонымен қатар негізгі мәселе олардың
өзін-өзі бағалауы.
Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің мұғалімдермен,
ата-аналарымен, жолдастары арасындағы қарым-қатынастарды қалыпқа келтіру
маңызды болып табылады.
Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің қалыпты тұрғыда
қалыптасуы, болашақта олардың парасатты, білікті, мәдениетті, білімді және
дүниетанымы жоғары болып, еліміздің мәртебелі азаматы болуына үлкен әсерін
тигізері сөзсіз.
Сондықтан да, біздің ғылыми зерттеуімізде болашақ ұрпақтың, әсіресе
мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің теріс жолға түспеуін,
адемгершіліктік-өнегелі қасиеттерінің жоғары және ізгі ниетті азамат
болуына, олардың тұлғасының дұрыс қалыптасуы, яғни өмір талабына бейімделуі
мен талаптану деңгейі үлкен ықпалын тигізетін жүйелі тұрғыда қарастыру
маңызды болып табылады.
Тұлғаның қалыптасуы адамның мінездемесi үшiн маңызды орын алады, яғни
оның мiнез-құлық пен iс-әрекетiнiң жоғары саналы формаларын қамтамасыз
етiп, оның ақиқатқа байланысты барлық қарым-қатынастырының бiрлiгiн құрайды
[2.21].
Б.Г. Ананьев, А.Н. Леонтьев [3.14.], өз еңбектерiнде объективтi өмiрдi
бейнелеу процесінде, белсендi тұлға, қоршаған әлеуметтiк өмiр танымы, сана
сезiмiмен бiрлестiкте iске енетiн - тұтастай субъект ретiнде көрiнiс бередi
деп дәрiптеледi [4.122,5.140,6.21.]
Ал Божовичтің [7.102.] балалар тұлғасының психологиялық зерттеу
мiндетiнде оның қалыптасуы мен заңдылықтарын бақылау және қолайлы немесе
бөгет жасайтын жағдайларды анықтауы көзделедi.
Алғаш рет көмекші мектеп оқушылары мен мiнез-құлықында ауытқушылығы бар
балаларды толық зерттеген Ж.И. Намазбаева [8.325б.]. Автор тұлғаның
негізгі құрылымының өзгешелігін аша отырып, ақыл-ой, тәжірибелік,мінез –
құлқы бұзылған, қарым – қатынасы төмен, өз ой-пікірін айта алмайтын, еңбек
іс-әрекет барысында, ақыл-ойы кем балалардың жеке тұлғасының қалыптастыру
жолдарын анықтады
Қазақстанда тұлға мәселесi Ж.И. Намазбаеваның [9.19,10.85.]
жетекшiлiгiмен және оның шәкiрттерiнiң, яғни Л.О. Сарсенбаева, Р.Ш.
Сабирова [11.9], Л.В. Пилипчук [12.18], С.Ж. Омирбекова [13.19] және т.б.
ғылыми зерттеу еңбектерiнде белсендi түрде дамуда әрі жан-жақты зерттелуде
Л.С.Выготскийдің өзі "Жоғары психикалық әрекеттердің даму тарихы —
тұлғаның қалыптасу тарихы" деп атап көрсетсе де, ол отандық
психологияда тұлға психологиясының мәселесін зерттеуші ретінде
қабылданбаған. Бұл тұжырымдамадағы төменгі, қарапайым немесе табиғи
психикалық үрдістерді жоғары, мәдени үрдістерге айналдыру бала тұлғасының
даму үрдістерін түсінудегі негізгі сәт болып табылады. Л.С.Выготский
бойынша адамның тұлғасы өзінің енген қарым-қатынастарының кешенді
әсерінің нәтижесінде дамиды. Тұлғаның мінез – құлқы - бұл қоғамдық-тарихи
дамудың өнімі.
Адамның қоғамдық қатынастар жүйесінде алатын орны, оның орындайтын
іс-әрекеті - бұл оның тұлғасының қалыптасуын анықтайтын жағдайлар.
Адам тұлға ретiнде өзiн-өзi бағалаушы тiрi ағза. Өзiн-өзi бағалаусыз
өмiрде өз тағдырын шешу қиын, тiптi мүмкiн емес. Өзiн-өзi бағалау өзiнiң
бойында белгiлi қасиеттердiң барлығының деңгейi жөнiндегi адамның пiкiрi.
Бұл адамның өзiне бағалаушылық қатынастарының пайда болуы. Өзiн-өзi
бағалау, ең алдымен талдау, теңестiру, iрiктеу, ойлау операциясының
нәитижесi.
Кеңес психологиясының ғылымында өзiн-өзi бағалау мәселесi тұлға
дамуының контекстiнде не сана–сезiм мәселесiнде анықталады. Өзiн-өзi
бағалауда iшкi үлгiге танылатын қасиеттердiң алға басуы, бағалы
шкалалармен өзiнiң сипаттамаларын салыстыруы, өзiне деген қатынасының
бейнелену формасы, тұлғаның белсендiлiгiнiң, бағыттылығының бейнеленуi өзiн-
өзi реттеудiң құралы ретiнде көрiнедi. Б.Г.Ананьевтiң, С.Л. Рубинштейннiң
еңбектерiнде өзiн-өзi бағалау сана-сезiм үрдiсiнiң өзегi, оның бөлетiн
бастамасы ретiнде түсiндiрiледi [14.15].
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі кезеңдегі мiнез-құлықтарында ауытқушылығы
бар жасөспірімдердің өзiн-өзi бағалауы ерекшелiктерiн жан- жақты
эксперименттік тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу объектісі: Қазіргі кезеңдегі мiнез-құлықтарында ауытқушылығы
бар жасөспірімдердің өзiн-өзi бағалауы.
Зерттеу пәні. Мінез - құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің өзін-
өзі бағалау ерекшеліктері.
Зерттеу болжамы: Егер мінез - құлқында ауытқушылығы бар
жасөспірімдермен психокорекциялық әдістерді тиімді қолданса, онда олардың
өзін-өзі бағалау деңгейіне оң ықпал етеді.
Зерттеу міндеттері:
-өзін-өзі бағалау мәселесі бойынша теориялық материалдарды
талдау;
-мінез-құлқында ауытқушылығы бар балаларға байланысты
психокоррекциялық бағдарламаларын ұсыну.
-мінездегі ауытқушылық мәселесіне теориялық және әдістемелік
талдау жасау, сараптау, бақылау
-орталықта, арнайы мектепте, жалпы мектепте мінезінде ауытқушылығы
бар балаларға психологиялық көмек көрсету жүйесін орнату, құру.
Зерттеу көздері:
- ҚР Білім беру туралы заңы;
- ҚР дарынды балаларды қолдау және дамыту концепциясы;
- Мінездегі ауытқушылық, өзін-өзі бағалау мәселелеріне арналған Ресей
және Отандық ғалымдарының (Б. Г.Ананьев, А.Н. Леонтьев, К.К. Платонов, В.Н.
Мясищев, Б.И. Пинский, С.Я. Рубинштейн, К.С. Лебединская, С.Я. Рубинштейн,
Ж.И. Намазбаева) ғылыми еңбектері.
Зерттеу әдістері:
- шетелдік және кеңестік психологияда мінез - құлқында ауытқушылығы
бар жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау мәселесіне арналған әдебиеттерде
талдау жасау негізгі теориялық зерттеулерді талдау; зерттеу жұмысының
әдіснамалық негізін анықтау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
- мінез - құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау
ерекшеліктері бойынша теориялық білім жүйеленді, ауытқушы, өзін-өзі
бағалау, түсінігі нақтыланды;
- мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің теориялық аспектілері
көрсетілді;
- мінез - құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау
ерекшеліктерінің мазмұны ашылды.
Зерттеудің практикалық мәні: Мінез-құлқында ауытқушылығы бар
жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау ерекшеліктері бойынша диагностикалық
материалдар ендірілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлдігі мен негізділігі: диссертациялық
зерттеудің теориялық, ғылыми-әдістемелік міндеттеріне сай орындалуы,
зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестілігі, тәжірибелік-эксперимент
жұмысының жоспарлылығы, алынған нәтижелердің нақтылығы мен тиімділігі
дәлелденді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу:
1.Мүмкіндігі шектеулі балалармен психокоррекциялық жұмыстарды
ұйымдастыру.2012ж.
2.Мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің өзін - өзі бағалау
ерекшеліктері. Қызылорда қаласы 2011ж.
Магистрлік диссертацияның құрылымы: кіріспе, екі тарау:
Бірінші тарауда, яғни, мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар
жасөспірімдердің өзін-өзі бағалауының теориялық аспектілері мен
психологиялық ерекшеліктеріне қысқаша талдау берілген.
Екінші тарауда мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің өзін-
өзі бағалау ерекшеліктерін эксперименттік тұрғыдан зерттеп, талдау
жасалған, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
І МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУШЫЛЫҒЫ БАР ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
МЕН ФАКТОРЛАРЫ
1.1 Мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің психология
ғылымындағы теориялық аспектілері
Қазіргі таңда ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдердің мінез-
құлықтары жалпы дамуында айрықша орын алады. Осы кезеңде даму -
процесінің қалыптасуының жеткіліксіз деңгейлерінің нәтижесінде мінез
-құлқында қиындығы бар балалар мен мұндай балалардың еркін дамып
жетілмеуі оның іс-әрекетін, мінез- құлқын бақылап, басқарып отыруға кедергі
болуға, яғни өзінің іс - әрекетіне қойылатын талап пен мінез-құлқын
үйлестіре алмайды.
Мінез- құлқында ерекшеліктер жас кезден байқалады және оның дегбірсіз
қимылы, орынсыз айқайы, ұйқысының нашарлығымен сипатталады. Бұндай
бала төбелескіш, басқа құрбыларымен тату ойнай алмайтын,
өркөкірек болады.
Ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдердің мінез - құлықтары
психикалық дамуы уақытша тежелген, баяулаған, тез ашуланшақ, уайымшыл,
өзін төмен санайтын, мінезінде психопатиялық формалар кездесетін,
козу күйін дәрі- дәрмек беру арқылы тежейтін, кәмелетке жасы
толмаған құқықтық тәртіп бұзушы, ақыл-ойы кем жасөспірімдер мен
балалар жатады. Басқаша айтсақ жағымсыз дау жанжал шығаратындар
[15.148]. Мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің психикалык
даму ерекшеліктерінде кездесетін кемшіліктеріді іздестіріп, одан әрі оларды
өрістету үшін қалыпты дамыған балалардың мінез-құлығымен салыстыра отырып,
зерттеу қажеттілігіне аударады.
Мінез-құлық ауытқушылығын сипаттау үшін арнайы терминдер қолданылады –
делинквенттілік және девианттылық. Делинквентті мінез-құлық – заң арқылы
жазаланатын күрделі заң бұзушылық пен қылмыстан өзге ұсақ заң бұзушылықтар,
тәртіпсіздіктер, айыптылықтар. Девиантты мінез-құлық дегеніміз – қоғамда
қабылданған ережелерге бағынбау, ауытқу. Бұл ұғым өте кең, оған
делинквентті мінез-құлық және т.б. мінез-құлық ауытқушылықтары (ерте
маскүнемдіктен суицидті мінез-құлыққа дейін) жатады. Мінез-құлық
ауытқушылығы ұғымын дамудағы ауытқушылық, дамудың жеткіліксіздігі
ұғымдарынан айыра білу керек. Соңғы екі термин ғылыми әдебиеттерде
синонимдер ретінде қолданылады. Бұл терминдер дамуында ауытқушылықтар бар
балаларды бейнелейді.Көптеген ғылымдарда қалыпты және аномалды
құбылыстар деген ұғымдар бар. Сөздің тура мағынасында қалыпты
аномалды мінез- құлық түсініктерінің анықтамасы қиындай түсуде. Бірақ
ғылымда және үйреншікті өмірде бұл түсініктер барлық жерде қолданылады.
Қалыпты мінез- құлықты көптеген адамдарға тән, ауру бұзылыстарға байланысты
емес, нормативті-қабылдаулы мінез- құлық деп түсіндіреді. Осыған ұқсас,
қалыпсыз мінез- құлықты: нормативті- қабылданбаған, патологиялық,
стандартқа сай емес деп бөлуге болады. Сөздің тура мағынасында қалыпты
қазіргі кезде ғылымда норма- эталонына сәйкес келуі болып саналады.
Нормаларды алу тәсілдерін әдетте критерийлер деп атайды. Популяцияда
кездесетін жиілік есептеу арқылы әр құбылыс үшін норманы анықтай алатын,
кең таралған және жалпы болып статистикалық критерий( әдіс) табылады.
Математикалық статистика көзқарасы бойынша жиі кездесетіннің барлығы
қалыпты. Статистикалық критерий мінез-құлықтың сапалық- сандық бағасымен
оның айқындық деңгейімен және өмір үшін қауіп деңгейімен байланысады.
Статистикалықпен бірге гуманитарлық ғылымдарда жеке адам мінез- құлығының
нормалды аномалды бағасының арнайы критерилері қолданылады:
психопатологиялық, әлеуметтік- нормативті және даралық- психологиялық.
Баланың жоғарғы дәрежедегі мінез-құлқындағы психологиялық қызмет
деңгейінің де түрліше болатындығын ескеру керек. Мінез-құлық бірден пайда
болмайды, өсе келе пайда болады. Алайда осы мінез- құықтарды байқағанда
кемістігін аңғарып қалғандай болсақ, ондай олқылықтарды қалайша толықтыруға
болады және сол кемістіктерді бұдан, былайғы даму кезеңдерін де жоюды,
жандандырудың әдіс-тәсілдерін іздестіру керек.
Осы орайда бала кемістігін қарапайым психологиялық жаттығулар
арқылы түзетуге болады.
Кеңес ғалымдарының, яғни Л.С.Выготский, Н.Л.Коломинский, В.Н.Мясищев,
Б.И.Пинский, С.Я.Рубинштейн, К.С.Лебединская, Г.В.Грибанова пікірлері
бойынша мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың тұлғасының дамуы
қалыпты жағдайдағы жасөспірімдердің тұлғасының даму заңдылықтарына сай
болып келеді. Сондықтан, мінез-құлқы ауытқушы болған балаларды дұрыс
тәрбиелеу жүмысы, арнайы мекемелерде жүргізіліп отырған жағдайда, ол
қоршаған ортасына барабар түрде қарым-қатынас жасауға, өз бетінше жұмыс
жасап, өмір сүруі әбден мүмкін.
Алайда, бұл балалардың тұлғасын дұрыс бағытта қалыптастыру және
тәрбиелеу өте қиынға соғады, өйткені олардың дамуы екінші рет шиеленіскен
себептермен байланысты мидың органикалық зақымдалу жағдайында жүріп жатады.
Мінез-құлықтарында ауытқылары бар жасөспірімдерді дұрыс тәрбиелеу үшін
мұғалімдер мен тәрбиешілер олардың тұлғасының қалыптасуына қиындық
туғызатын ерекшеліктері жөнінде хабардар болуы тиіс.
Осы тұрғыдағы жасөспірімдердің бір қатар ерекшеліктері, олардың жоғары
жүйке әрекетінің зақымдануымен, таным іс-әрекеттерінің, эмоционалды еріктік
сфералары және т.б. қасиеттерінің толық жетілмегенімен ескеріледі. Бұл
ерекшеліктер, өз кезегінде салғырттық, әлсіздік, енжарлық және жұмысқа
қабілеттілігін төмендеуін қамтамасыз етеді.
Кейбір мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың мінезі тұйық,
ешқандай адамдармен араласпау қасиеттері де байқалады. Бұның бәрі олардың
тұлғалық құрылымына өзіндік із қалдырып отыруы сөзсіз. Алайда, мінез-
құлқында ауытқушылығы бар балалардың тұлғалық құрылымдарының негізгі
компонентері қалыпты жағдайдағы жеткіншектердікіндей болып келеуін
әрқашанда ескеруіміз керек[16.40].
Белгілі психолог, ғалым С.Л.Рубинштейн өз еңбегінде, мінез-құлықтан,
қоршаған ортамен ағзаның байланысын жүзеге асыратын ұйымдастырылған іс-
әрекетті белгілі түрде айыруға болады, - деп өз пікірін айтқан.
Дегенімен, психикалық дамудың әр кезеңіндегідей, жасөспірім үшін
маңызды болып іс-әрекеттің негізгі түрлері саналады. Жасөспірімнің тұлғалық
дамуының қайнар бұлағы негізгі іс-әрекетпен ғана тамдамағанымен, сол
негізгі әрекет оның бойында маңызды өмірлік қажеттіліктерді қалыптастырып,
өскелең ұрпақтың бейнесін анықтайды.
Жасөспірімдік жас кезеңіне тән ерекшеліктерді және олардың айналысатын
түрлі іс-әрекеттерінің ықпалын зерттеу нәтижесі, көптеген ғалымдардың
пікірін, яғни мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың тұлғасының
қалыптасуында негізгі орынды еңбек іс-әрекеті алады, - деген қорытынды
жасауға түйіндейді. Бірақ балалармен тұлғалық дамуы еңбек іс-әрекетінің
бөлек түрлері арқылы іске аспай, сол іс-әрекеттерді белгілі бірлік жүйесіне
байланысуын ұйымдастыру жолмен ғана жүзеге асып отырады. Мұндай ұйымдастыру
жүйесі, жасөспірімнің тұлғалық қалыптасуына еңбектің нәтижелі психологиялық
ықпалымен қамтитын, белгілі мінез-құлқы ауытқушы болған балалардың жұмыс
моделін құрастыруға мүмкіндік береді. [17.89].
Жасөспірімдік жас, қауіп-қатерлі топқа енетін кезең болып саналады.
Белгілі кеңес психологтары мен педагогтарының, яғни Л.С.Выготский,
Д.Б.Эльконин, Л.И.Божович, Л.В.Мудрик, В.А.Сухомлинский, В.Т.Властовский,
И.С.Кон, И.А.Невскийдің еңбектерінде жеткіншек кезеңінің ерекшеліктері
баяндалған.
Жасөспірімдік кезең, баланың психикалық сферасының барлық жағын
өзгертетін кезең. Ерекше өзгерістер интеллектуалдық әрекетінің дамуында
болып жатады. Жасөспірімдік кезеңге әсіресе, танымдылыққа ұмтылу, өз
пікірінің қалыптасуы, инттелектуалдық мәселелерге шығармашылық көзқараспен
қарау, тән болып келеді [18.14]. Сонымен қатар, жасөспірімдік жаста өзіндік
дамуына байланысты дене бітімі өзгеріп, психологиялық дисгармония пайда
болады.
Бұл өзгерістер жасөспірімдердің бойына әртүрлі әрекеттердің пайда
болуына әкеліп соғады, яғни оларда шыдамсыздық, дөрекілік, жиі кездеседі.
Өзіндік сана-сезімі мен өзін -өзі бағалауы белсенді түрде қалыптасып, өз
тұлғалық қасиеттеріне қоршаған адамдардың бағалауына қызығушылық пайда
болады [19.37]. Қызығуында маңызды өзгерістер байқалады және рухани
қажеттіліктері дамып, құндылы бағыт иерархиясы, өзіндік дүниетанымы,
қоғамға, өзге адамдарға, өзіне көзқарасы қалыптаса бастайды.
Жасөспірімдік кезеңнің ерекше зейінді аудартатын, бұл әлеуметтік-
психологиялық және биологиялық жағдайы, балалалық шақтан ересектік кезеңге
өтуі. Осыған байланысты, психикалық ерекшеліктердің өзгеруі және басқа
қасиеттердің пайда болуы бір қатар психологиялық қиындықтарды тудырады
[20.36].
К.К. Платонов "мінез-құлық" терминіне кең танылған тарихи жинақталған
мағынаны бекітуін ұсынған, яғни мінез-құлық - бұл оның субъекивті
құрамдарын ескермей-ақ, іс-әрекеттің сыртқы көрінісі болып табылады, деп
белгілейді.[21. 212]
Л.И. Божович, В.А. Крутецкий, Т.В. Драгуновтің зерттеулерінде, жалпыға
бірдей мектеп оқушыларының көбісінде, өз жасына сай адамгершіліктік-өнегелі
ұғымдар дұрыс талқылауы көрсетіле отырып, барлық жастағы оқушыларда мінез-
құлықтың адамгершіліктік нормалары жөнінде білімі дұрыс бола бермейтіні де
анықталған. Мұндай бұрмалы білімнің себебі: тәрбие үрдісінің дұрыс
басқармағанында, дұрыс түсінбеген фактілерге зейінді көбірек бөлгендікте,
ересектердің өз беттерінше талдауға талаптануында, - деп түсіндіріледі.
Л.И.Рувинский өз зерттеулерінде мінез-құлықтың адамгершіліктік бағалау
қызметі мен психологиялық механизмдердін, білімдер және қасірет аралық
байланыс орнату шарт ретінде қарастырған. Нәтижесінде автор,
адамгершіліктік-өнегеліктің құнды саналы-эмоционалды меңгеру концепциясын
ұсынды [22.39].
Кеңес психологы А.Н.Леонтьев, мінез-құлықтың мотивін теориялық тұрғыда
түсінуіне көп үлесін қосып, осы мәселеге бағытталған бір қатар
зерттеулерді, кең тұрғыда жүргізген.
А.Н.Леонтьев, мотивті өзекті қажеттілікке жауап беретін, яғни оны
қанағаттандыру шарасы ретінде көріне отырып, мінез-құлықты белгілі жүйемен
ұйымдастыратын зат деп, - анықтады. Бақыланған мінез-құлықтың бір
қажеттілік мотивациясында әртүрлі заттар орындалуы мүмкін.
А.Н. Леонтьев, зерттеу жүргізу барысында, қажеттілік өз бетінше мінез-
құлықтың мотиві бола алмайтынын көрсетті, өйткені мұқтаждық күй ретінде ол
ағзаның тек бағытталмаған белсенділігін ғана тудыруға және мұқтаждықтан
пайда болған күштің толық жойылуына дейін, оны белгілі деңгейде қүшейтіп
немесе әлсіретіп тұруға қабілетті болады.
А.Н.Леонтьев, толық мотив үшін, яғни мінез-құлықты белгілі бір жүйеге
бағыттау үшін, кемінде екі мотивациялық факторлар қажет деген шешімге
келді: ол қажеттілік және мотив. Сонымен "мотив" дегеніміз - іс-әрекеттке,
белгілі бір қылықтырға итермелеуші күш.
Бұл баланың қажеттіліктері, қызығушылықтары, құмарлықтары және
эмоциялары болуы мүмкін. А.Н.Леонтьев қажеттілік пен мотив арасындағы
айырмашылықты, тек мінез-құлық мотивациясындағы үрдіс ретіндегі әртүрлі
рөлінде ғана емес, басқада деп ұйғарды.
Қандай да болмасын қажеттіліктің, қанағаттану немесе қанағаттанбау
дәрежесі субъективті түрғыда ғана көрінеді, демек санасыз түрде эмоцияда
ғана көрініс береді. Ал мотив адам санасында мінез-құлық бағытталған объект
немесе мақсат ретінде көрінеді. Қандай болмасын мінез-құлықты бағалау,
оны бір нормалармен, ережелермен салыстыруды ұйғарды [23.123].
Мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің мінез-құлқы мен
тұлғасын зерттей отыра, олардың құрылымындағы сақталған компоненттерді
ашуға мүмкіндік туады. Осыған сүйене отырып, әлеуметтік маңызы бар,
қасиеттерінің қалыптасуымен оның даму деңгейі және мінез-құлқының
тұрақтылығы үшін керекті коррекциялық жүмыстарды және шараларды
ұйымдастыруға болады.
Мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың мінез-құлық бағытарына -
мотивтер, қажеттіліктер, қызығу жүйелері кіреді [24.95]. Осыған байланысты
айтып кететін жәйт, ақыл-ойларының жеткілікті дамымауымен себебінен,
олардың қажеттіліктері кедей және сана тұрғысында реттеуі әлсіз болып
келеді. Бұл жәйт, оның қарапайым органикалық қажеттіліктерінің (тамақ ішу,
ұйықтау т.б.) үстем болуында нақты көрініп отырады.
Жоғары мәдени қажеттіліктерінің жетілмегендігі, осы тұрғыдағы
жасөспірімдердің қызығуы мен мотив сферасының ерекше болуын түсіндіреді.
Бас миының органикалық зақымдануы, оның компенсаторлық (орын толтыру)
мүмкіндіктерін төмендетіп, жалпы даму және қабілеттіліктерінің даму
мүмкіндіктерін де шектеп отырады. Балалардың бұл дәрежесі, өзін-өзі реттеу
жүйесі деп аталатын, тұлғалық қасиеттің де өзіндік ерекшелігі болады
[25.174].
Бұл жүйе ой және тәжірибелік іс-әрекетін орындау үрдісінде өзін-өзі
бақылай білу мүмкіндігімен қамтуға тиісті. Жоғары өзін-өзі реттеу "Мен" деп
белгіленетін арнайы жүйе арқылы жүзеге асып отырады.
Тәрбие мен өмір жағдайына байланысты "Мен" , қасиеті анықталып өз күші
мен шарасын реттеудегі мүмкіндігі байқалады. Тұлға өзін-өзі реттеу жүйесі
ретінде процестерді тежелуін (қылықтар, әрекеттер); психикалық іс-
әрекеттерді аударуын, белсенділігін күшейтіп немесе төмендетуін жүзеге
асырады.
Мінез-құлқында ауытқушылығы бар балаларға тән ойлау іс-әрекетінің
реттеуші қызметінің әлсіздігі, жиі жағдайда өзінің және өзгелердің
әрекеттері мен қылықтарына сын көзбен қарай алмауын қамтамасыз етеді. Сана
сезім деңгейінің төмендігі көп жағдайда, олардың әрекетті орындар алдында
емес, орындалғаннан кейін ойлануға алып келеді.
Бұл әрине, қате әрекеттерге, алдындағы орындалатын әрекетті жоспарлай
білмеуіне алып келеді. Бұл тұрғыдағы жасөспірімдер әдетте, өз
мүмкіндіктерін, бейімділіктерін, өз әрекеттерінің нәтижелерін сын көзбен
бағалай алмайды. Бұның себебі ең алдымен бас миының органикалық
зақымдануынан болады.
Тұлға жүйелерінің бірі мінез. Бұл күрделі құрылым, мұнда адамның рухани
өмірінің мазмұны мен формасы біртұтас көрініс беріп, тұлғаның мінез-құлық
стилі болады. Адам мінезінде, оның ерік-жігері, қызығуы, эмоционалдық
қасиеттері көрініс береді. Бас ми қыртысы әрекетінің әлсіздігінің,
эмоционалды-ерік сфералары, қызығуы, наным-сенімдерінің дамымағанына
байланысты ақыл-ойы кем жеткіншектердің мінездері тұлғаның басқа жүйелі
компоненттері сияқты өзіндік өзгешелікпен ерекшелінеді.
Мінез қарым-қатынас жүйесінде көрініп қалыптасып отырады. Адам ақиқатты
танып қана қоймай, сол ақиқат дүниеге деген өзінің көзқарасы, оны қабылдау
ерекшелігі де болады. Адамның тұлғасы әртүрлі қарым-қатынастың яғни
жақындары, жора-жолдастары, ұжым, қоғам, өзінің және өзгелердің
әрекеттерінің назарында болады [26.16].
Алғашқы рет кеңес олигофренопсихологиясында М.С. Певзнер және В.И.
Лубовский (1963) клиникалық, педагогикалық және физиологиялық
көзқарастарды үйлестіре отырып, ақыл-ойы кем балалардың мектепке баруынан
бастап, еңбек іс-әрекетінің басталуына дейінгі тұлғаның эмоционалды-еріктік
сфералары мен таным іс-әрекетінің дамуына байланысты ұзақ уақыттық
зерттеулер жүргізген. Зерттеу нәтижесінде, олигофрендердің күрделенбеген
топтарының көпшілігінде эмоционалды-еріктік сфералары және жалпы
тұлғаларының дамуы алға басатыны көрсетілген.
Қозуы басым тұрғыдағы олигофрендердің коррекциялық жүмыстары мен
дәрігерлік шараларының нәтижесінде эмоционалды-еріктік сфераларының
дамуында қолайлы өзгерістер байқалады, алайда экперименттің барысында "
олардың мінез - құлықтары психопат тәрізді болып сипатталғаны бейнеленген.
Ал тежелу тұрғысындағы балалардың алға басуы, күрделенбеген топтардағы
балаларға қарағанда баяу жүріп, қозулары басым тұрғыдағыларға қарағанда
айтарлықтай дамулары байқалғаны дәріптелген [27.159].
Р.С. Муравьева (1980ж.) өз зерттеулерінде, мотивацияның
нәтижелігі іс-әрекеттің түріне, қалыптасу деңгейіне, сол іс-әрекет'
дағдысына және оның бала үшін маңыздылығына байланысты, деп көрсетеді.
Олигофрен балалардың мотивациялық деңгейінде, олардың мінез-құлықтарының
жас және типологиялық ерекшеліктері бейнеленеді. Жасы өсе
типологиялық ерекшеліктерінің мотивацияға әсері әлсіреп, мотивтің мағыналы
қызметі маңызды орынға ие болады.
Коррекциялық - тәрбие жұмысының нәтижесінде әлеуметтік мотивация
кеңінен қалыптасады, ал оның қалыптасуына үлкен ықпалын ұжымдағы құрбылары
тигізеді. Ж.И. Намазбаеваның (1986) зерттеулерінде, көмекші
мектептің тіпті бастауш сынып оқушыларында, ұжымдық еңбек арқылы іс-
әрекеттің қоғамды-құнды мотивтерін қалыптастыру мүмкін екендігі
көрсетілген.
Жасөспірімдердің эмоционалды - еріктік сферасының дамымауы,
олардың тұлғалысы мен мінез-құлық жетілмеуінің маңызды көрсеткіші
ретінде Л.С. Выготский, Л.В. Занков, Г. И., Сухарева, Ж. И. Намазбаева өз
зерттеулерінде айқын тұрғыда көрсеткен. Зерттеушілер, эмоцияның
жетілмегендігін, уайымдардың түрлері біркелкі, тар болуын, тек тікелей
тітіркендіргіш қана маңызды болатындығын және эмоционалдық тұтқырлықтың
байқыланғыны жайлы белгіледі. Құмартуын баса алмаушылық, бұл тұрғыдағы
балалар мен жеткіншектерде жиі мінез-құлық корреакциясының үстемділігіне
бейімді болуынан көрініп отырады (мысалы, қатты ашулануы, басымқорлық)
[28.85].
Сонымен қатар, ақыл-ойы кем оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу барысында,
сөйлеу тілдерінде эмоционалдық күйлерінің әр түрлі реңктерін түсіну мен
белгілеу динамикасы көрініп отырады. Ақыл-ойы кем оқушылардың барлығында да
"жағымды эмоциялардың" едәуір сақталғаны анықталған. Көмекші мектептің
жоғары сынып оқушыларының көпшілігі, яғни 80% әртүрлі ақыл-ой сезімдерді
атай алады.
Ж.И.Намазбаева (1986), көмекші мектеп оқушылары әртүрлі эмоциялардың
нәзіктігін жігін түсініп айыра білетіндігін анықтаған. Ойлау мен тілдің
дамуы, өмір тәжірибесінің кеңеюі, түрлі сезімдерді әртүрлі сөздермен
белгілей алуға алып келіп, сол сезімдерге түлғалық және мінез-құлық
қатынасын көрсете алып, олардың себебі мен нәтижесін түсіндіруге, көмекші
мектептің жоғары сынып, оқушыларының мүмкіндіктері болатыны анықталған
[29.122].
Л.С. Выготский ақыл-ойы кем балалардың еріктің ауытқығанын - "өз мінез-
құлықтарын меңгерудің кемістігі" - деп анықтаган. Л.И. Лаужикас (1967) өз
зерттеулерінде, олигофрен балаларыдың әр түрлі типті топтарында еріктік
және мінез-құлық ерекшеліктері түрлі болатындығын көрсетеді. Мысалы,
байсалды балалар келесі реттегі ерік қасиеттерімен сипатталады: мақсатқа
ұмытылушылық, табандылық, төзімшілдік, ұстамдылық.
Қозуы шапшан балалар, нұсқауларды жете түсінбей, зерттеушінің
тапсырмасын орындауға кірісе береді. Тежелген балалар үшін: тапсырмаға
немқұрайлы қараушылық, ықыласының болмауы, белсенділігінің болмауы тән; бұл
балалар қиындықпен ұштасқанда табандылықты көрсетпейді [30.28].
И.П. Лаужикас мінез-құлқында ауытқушылығы бар оқушыларды ерік және
мінез-құлық қасиетіне қарай келесі үш топқа бөледі:
топ - белсенді, ұтымды балалар;
топ - белсенді, ұтымсыз, қозуы басым тұрғыдағы балалар;
топ - енжар, ұстамсыз, тежелген балалар.
М.Г.Царцидзе зерттеу барысында, еріктің жоғары даму кезеңдерін'
анықтаған: 1) 10-11 жаста, 2) 13-14 жаста, 3) 15-16 жаста. Көмекші мектеп
оқушыларының, жасөспірімдік жас кезеңнің 54,4% оқушыларында
тұлғасының еріктік қасиеттері көрініс береді.
Сонымен, жоғарыда айтып өткен ғалым-дефектологтардың зерттеулері,
мүмкіндігі шектеулі балалардың мінез-құлық құрылымдарының дамуындағы
ерекшеліктерді ашып көрсетті.
Дегенмен, олардың тұлғалық және мінез-құлықтарының жетілмеуіне
қарамастан, зерттеушілер жалпыға бірдей және көмекші мектеп оқушыларының
тұлғалық даму заңдылығының бірлігін көрсетіп, мүмкіндігі шектеулі
жасөспірімдердің әлеуметтік жетілген тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру
жұмысының мүмкіндіктері мен болашағын анықталған.
Жасөспірімдердің қалыптан ауытқыған мінез-құлқы ауытқушылығы бар
балалардың клиникалық-психологиялық-педагогика лық құрылымын екі
психологиялық түрге бөлуге болады:
1.Невротикалық түрдегі психикалық декомпенсация;
2.Психопат тәрізді типінің психикалық декомпенсациясы;
Сонымен, ақыл-ойы кем жасөспірімдердің мінез-құлық ауытқуының қалыптасу
заңдылықтары, жалпыға бердей мектептердегі және психикалық дамуы тежелген
балаларға арналған мектептердегі "тәрбиесі қиын" жеткіншектегілердей болып
келеді [31.23]. Психологиялык және клиникалық сипаты, ақыл-ой кемдігінен
жанамаланған тұрақтылықпен ерекшеленеді. Жасөспірімдердің мінез-құлқының
ауытқуы жоғарыда келтірілген биологиялық немесе әлеуметтік факторлардың
бірімен ғана емес, нақты түрлерінің әрқайсысына тиесілі кешенімен
байланысты.
1.2 Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің
психологиясы
Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар балалардың психологиялық
ерекшеліктері бала еркінің дамып жетілмеуі оның өз іс - әрекетін,
мінез – құлқын бақылап, басқарып отыруға кедергі болуға, яғни
өзінің іс - әрекетіне қойылатын талап пен мінез – құлқын үйлестіре
алмайды. Мұндай ерекшеліктер өте жас кезден байқалады. Және
оның дегбірсіз қимылы, орынсыз айқайы, ұйқысының нашарлығымен
сипатталады. Мұндай балалар төбелескіш, басқа құрбыларымен тату
ойнай алмайтын, өркөкірек болады.
Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар балалардың психикалық даму
ерекшеліктерін іздестіріп, оларды әрі қарай өрістету үшін қалыпты
дамыған балалардың психикалық даму заңдылықтарымен салыстыра
отырып, зерттеу қажеттілігіне аударады.
Баланың жоғары дәрежедегі психологиялық қызмет деңгейінің де
түрліше болатындығын ескерту керек. Баланың дамуы мен ойлау
қасиеттері оның бүкіл өмір, өткен өмір кезеңдерде қалыптасқан
заңдылық сияқты. Алайда бұл қасиеттер баланың бойынан бірден
даяр күйінде аңғарылмайды.
Егер баланың бойындағы кемістігін аңғарып қалғандай болсақ,
ондай олықылықтары қалайшы толтыруға болады және сол
кемістіктерді бұдан былайғы даму кезеңдерін де жоюды
жандандырудың әдіс - тәсілдерін іздестіру қажет.
Осы орайда бала кемістігін қарапайым жаттығулар арқылы
түзетуге болады.
Ал шетел психологтары бала психологиясы жайындағы көзқарасын
терістейді. Өйткені адам психикасының дамуының жалпы заңдарын
негізделген табиғи әрі міндетті құбылыс деп түсіндіреді.
Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар балалардың психологиялық
ерекшеліктерінде өзіндік бағалау әлі де болса мінез – құлық
мотивінің үстемді түрінде көрінбейді. Бұл балалар өз іс -
әрекеттеріне иек артпайды, жасаған кемшіліктерін көре бермейді.
Оларды жөндеудің, қайталаудың жолдарын іздестірмейді, өзін
басқалармен салыстырмайды [32.172].
Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар балалардың психологиялық
ерекшеліктері үшін жоғары деңгейдегі эмоционалды қозғалыстық тән
екенін байқауға болады.
Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар балалардың қажеттілігінде
тежеулер әлсіз, өзінің талаптану, тілек – ықыласы сезіміне деген
төзімділігі нашар дамыған, сол себепті көп жағдайларды олар
ата - аналарының, мұғалімдердің, үлкендердің қоятын талаптарына
қарсы шығып, дау - жанжал тудырып жатады. Бұл жастағы
балалардың жеке басының дамуына ерекше көңіл бөлу қажет.
Оларға айқайлау, белдікпен ұру, желкеден ұру сияқты
көріністер керек емес. Керісінше жан – жақты көмек, адамдық
сезімінің жылылығы шын көңілімен сүю, ұғу қажеттірек [33.127].
Тіпті жай ғана мысалды алып қарайық; егер де гүлді күтсең,
суырсаң, жақсы қарасаң онда ол жайқалып өседі. Адамдарға
әсемдігін, түсін береді. Ал егер оны қарамасаң, оны күтіп
баптамассаң, таптасаң ол сарғайып, солып қалады. Міне бұл өмірдің
шындылығы.
Бірақ, осы шындық сырт көзбен бақылап қарасаңыз көп
отбасыларда ұмытылып жатады. Немесе бұл туралы олардың
ойлағысы келмейді.
Әрине мұндай отбасыда тәрбиеленіп жатқан әр балада
тыныштығы мен жайбырақаттығы, әлі қалыптасып үлгермеген психикасы
бұзылады, яғни мінез – құлқы бұзылады. Отбасының дұрыс
құрылмауы, оның сәтсіз болуы, ондағы жанжал ұрыс- керістер мінез –
құлықтағы қиындықтың пайда болуына, оның тәрбиесіне елеулі
әсерін тигізеді.
Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар балалардың психологиялық
ерекшеліктерінің пайда болу себептерін Р.Г. Илимешова өз
зерттеулерінде 4 топқа бөледі.
1-кесте. Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар балалардың пайда болу
себептері
Отбасы, өскен ортасы Алған тәрбиесі
Отбасының әлеуметтік тұрмысына Жаман қылықтарға, әдеттерге
байланысты толық емес отбасы, әуестенеді, кекшілдік, ашуланшақ
отбасы жағдайы мүлдем нашар, яғни
балаға кері әсер етушілік,
маскүнемдер.
Бала жағдайы толық жасалған, Балалар өздігінен еш нәрсе істей
еш-қандай өмір қиындығын көрмеген.алмайды. Қарым–қатынаста
алаңдау-шылық қасиеттері төмен.
Отбасы мүшелерінің көзқарасы Өзімшіл, өзіндік бағалауы өте
тек қана осы балада, оның жоғары.
қылықтарын үнемі мақтан тұтады,
Мектептен тыс ерікті,
ешнәрсеге тиым салынбайды. Ата
- ана баланың айтқанын
орындайды
Ата – аналар өте қатал. Баланы Өзіне сенімсіз, өз пікірін, ойын
шамасынан тыс талаптар қояды айта алмайды, қорқақтық
алаңдаушылық бар.
Мектеп жасындағы немесе мектепке дейінгі балалардың мінез –
құлқындағы ауытқушылық олардың ортасына, отбасысына байланысты.
Жалпы мінез – құлқындағы ауытқушылығы бар балалар әдетте
аумалы- төкпелі морт деп аталатын балалар. Ондай болу себебі
ұрықтың жатырдағы кезеңінде немесе бала өмірінің бастапқы
шағында сыртқы фактордың қолайсыз әсер етуі болып табылады.
Балалардың мінез - құлқында қиындықтар биологиялық және
әлеуметтік себептермен шарттас болады [34.258]. Бірақ, сонымен
қатар биологиялық деректері, оның ішінде тұқым қуалау
деректері болашақ балада қалыптасатын барлық мінез еркшеліктері
мен қасиеттерін алдын - ала бастапқы сәт ретінде ғана
ескерілуге тиіс.
Егер баланың мінезінде қолайсыз жағдайда өтсе, онда оның
мінез – құлқында айтарлықтай патологиялық кемістік ақаулар
пайда болуы ықтимал. Мінез – құлқында психологияның ауытқуы
психикалар мен жүйелер қызметтерінің дамымауы.
Осы мәселелерді жойып, жеңіу үшін мінез – құлқында ауытқуы
бар балалардың психологиялық ерекшеліктерімен күресіп, өмірге
деген көзқарасын ашу керек.
Алайда бірінші кезекте мінез - құлықтың ауытқуы мен зерттелу
мәніне зер салайық. Жалпы әдебиеттерде талдау негізінде, бұл мәселенің
өзгенің ашылуы келесі реттегі терминдерге, яғни эмоционалды –
еріктік сфераның ауытқуы, аффективті сфераның ауытқуы, дисгормониялық
тұрғыда психиканың дамуы, девиантті мінез - құлық, және т.б.
түсініктерге түйінделетіні көрсетілді. Мінез - құлық - адамның
күнделікті өміріндегі қаситтерінің көрініс беру формаларының
бірі болып саналады.
Кеңес психологиясында мінез – құлықтың ауытқығаны қоғамдағы
құқыққа немесе адамгершілік - өнегелі қалпына қарсылық
білдіретін жеке қылықтар және қылықтардың жүйесі деп түсіндіреді
[35.75]. Ауытқушылық мінез - құлық алғашқы пайда болуы, балалалық
жаста, әсіресе жасөспірім жаста байқалады.
Сонымен мінез – құлық ауытқуы бар жасөспірімдердің мінезі
жалпы қоғамдық ережеден, психикалық денсаулық ережесінен, мәдени
немесе адамгершіліктік ережесінен ауытқыған тәртіп жүйесін айтады.
Л.Кулагин оқудың сәтсіздігі мен мінез – құлық ауытқуының қайнар
бұлағы физикалық және психикалық денсаулық жағдайының әр түрлі
ауытқуларының әлеуметтік, педагогикалық тұрғыда қараусыз қалуында.
Көп жағдайда мінез- құлықтың ауытқуы туа пайда болған психикалық
және физиологиялық кемістіктердің себептерінен ғана емес, сонымен
қатар, отбасы мен мектепте дұрыс тәрбие бермегеннің салдарынан болады
деп дәріптейді.
Қиын бала атанып, отбасын да, мектепте де қиындық тудырып, ауытқушы
мінез –құлықтар, өзара қарым – қатынасы жойылып, өзіне -өзі баға беру
шеттен тыс шығып жүрген балалар туралы айтылып та, жазылып та жүр.
Әйтсе де, бұл мәселе әлі шешімін тапқан жоқ.
Адам өмірге келген сәттен бастап, үлкен әлеуметтік ортаға
тап болады. Оның осы ортада өзін нық, еркін сезінуі үшін
көптеген факторлар қажет. Қазіргі қоғамда балаға сырттан әсер
етуші жағдайлар оның жаңа қалыптасып келе жатқан тұлғасына
әсерін тигізеді. С.Т.Холлдың пікірі бойынша бала толыққанды дамуы
үшін, өз халқының сезімдері мен көзқарастарын басынан өткеруі
қажет.
Қандай да бір олқылығы бар баланың даму жағдайы, әдетте
қолайсыз, жағымсыз болады. Ол баланың дамуына кері әсерін
тигізетін тәрбиелеуші шағын әлеуметтік сипаттарынан, тәрбиелеу-оқыту
үрдістерінен және солар ықпал еткен тәрбиеленушінің ішкі
ұстанымынан құралады.
Баланың дербестенуге ұмтылуы оған қатысты референттік
топтардың (бірінші отбасының, одан кейін балалар бақшасындағы және
мектептегі құрбыларының ) оның әлеуметтік қалыптарға сай емес
жеке дара көріністерін қабылдағысы келмейтіндігімен қақтығысқа
түсу [36.136].
Ауытқушы мінез-құлық деп қалыптасқан нормаларға сәйкес емес
мінез – құлықты айтамыз. (И.А. Невский). Белгілі әлеуметтанушы И.С. Кон
ауытқушы мінез – құлықты психикалық денсаулық, құқық, мәдениет немесе
мораль қалыптарының жалпы қабылданған қалыптардан ауытқыған іс
-әрекет жүйелері ретінде қарастырады. Ауытқушы мінез – құлықтың
концепциясына сәйкес кез – келген ауытқушылық бейімделудің
бұзулуына алып келеді.
Ауытқушы мінез –құлық екі үлкен категорияға бөлінеді:
Біріншіден, бұл анық немесе жасырын психопатологияның барлығын
білдіретін психикалық денсаулық қалыптарынан ауытқыған мінез
–құлық.
Екіншіден, бұл әлеуметтік, мәдени және әсіресе құқықтық
қалыптарды бұзатын ассоциалды мінез –құлық.
Мұндай әрекеттер аз болса да олар құқық бұзушылық, ал салмақты
болса, әрі жазаланса- қылмыс деп аталады.Бұл жерде делинквенттік
(құқыққа қарсы ) және қылмыстық іс - әрекеттер туралы айтылып
отыр.
С.А. Беличева ауытқушы мінез –құлықты әлеуметтік ауытқуын былайша
жіктейді.
1. Пайдакүнемдік бағытта: құқық бұзушылық, материалдық, қаржылық,
дүние - мүліктік пайда табуға ұмтылумен байланысты (ұрлау, тонау, алып
– салу, алаяқтық және т.б.) жасаған теріс әрекеттері.
2. Агрессиялық бағытта: адамға қарсы бағытталған әрекеттер
(бағыттану,бұзақылық, ұрып –соғу,өлтіру, зорлау)
3.Енжар тип: белсенді өмір сүруден қашуға, азаматтық борыштарын
өтеуден қашуға, жеке мәселелерді шешкісі келмеуге ұмтылу (жұмыстан,
оқудан бас тарту, кезбелік, маскүнемдік, нашақорлық, өзіне -өзі қол
жұмсау)
Мінез –құлықты баланың осы немесе басқа да ахуалының, оның
даму тенденциясының күәгері ретіндегі феномен деп қарастыра
отырып, біз мінез – құлықтың сырттай ұқсас ерекшеліктері индивид
психикасында жүріп жатқан әр түрлі үрдістерден хабар беруі мүмкін
екенін естен шығармауымыз керек.
Сондықтан да, жасөспірімнің қандай да бір мінез –құлқының
ерекшілігінің ауытқушылық деп жіктемес бұрын, психолог оның ахуалын,
тұрақтылығын, оның көріністерінің жиілігін, тұлғалық ерекшеліктерді,
мінезді, оқушының жасын және т.б. ескеруі қажет. Тек содан кейін
ғана қандай да бір пікір айтуға немесе ықпал ету іс –
шараларын тағайындауға болады.
Кейде жасөспірім өзінің мінез - құлқы туралы пікірлердің
шырмауына шалынып қалады. Соған сәйкес айдар тағылып, оның қоршаған
адамдарымен өзара қарым - қатынас сипаты және ол туралы бағалап
пікір айту жүйелері қалыптасады. Керісінше, мінез - құлықтың
жағымпаздылығын немесе ыңғайлылығын (қызметшіл, сыншыл емес,
назарының мұғалімде болуы, күткен түрде әрекет ету және т.б.)
мұғалім жағымды деп бағалап, оны ынталандырады, ал оқушы болса сынып
алдында еліктеудің үлгісі ретінде тартылады.
Ауытқушы мінез - құлықтары бар жасөспірімдердің мінез –құлықтық
реакция бір рет немесе жүйелі түрде әсер ететін өмірдің жағымсыз
жағдайларымен және шарттарымен шақырылады. Соңғы жағдайда нақ осы
немесе басқа ахуалға алып келетін мінез - құлықтағы өзгерістер
біртіндеп жиналып көрінеді немесе бірден шарт кетеді. Бұған мысал
ретінде тойтарыс беруі, қарсы шығуы, кетіп қалуы, аггрессияны келтіре
аламыз. Осыдан кейін ауытқушы мінез - құлықтың дамуына алып келетін
тұрақты психологиялық комплекстер туындайды [37.231].
Жасөспірімдердің ауытқушы мінез – құлқының себептері мен факторлары:
а) тәрбиеленбегендігінің себебінен қажетті білімдердің,
біліктердің, дағдылардың жоқтығынан немесе теріс тәрбиеден
бұзылғандығынан, мінез – құлқындағы жағымсыз таптаурындардың
қалыптасқандығынан баланың, жеткіншектің өзін дұрыс ұстамайтындығынан
туындайтын әлеуметтік –педагогикалық олқылықтар;
ә) жайсыз отбасылық қарым – қатынастардан, баланы тәрбиелеуде
ұлттық салт – санада қалыптасқан этнофункционалдық ерекшеліктерді
мүлдем ескермеуден, отбасыдағы жағымсыз психологиялық ахуалдан,
оқудағы жүйелі сәтсіздіктерден, сынып ұжымындағы құрбыларымен өзара
қарым – қатынастың орнамағандығынан, ата – аналарының, мұғалімдердің ,
сыныптас жолдастарының және т.б. дұрыс емес әділетсіз, дөрекі, қатал
қатынастарынан туындайтын тереі психологиялық жайсыздықтардан;
б) психикалық және физикалық денсаулығы мен дамуы дағдайындағы
ауытқушылықтарымен, жас ерекшелік дағдарыстарымен, мінез
акцентуациясымен және басқа да физиологиялық және
психоневрологиялық ерекшеліктер себептерімен;
в) қараусыз қалуымен, қоршаған ортаның кері ықпал етуімен және
осының негізінде дамитын әлеуметтік – психологиялық ауытқушыбен,
әлеуметтік және жеке құндылықтарының жағымсыз түрге ауысуымен.
Мінез - құлқында ауытқушылғы бар балалардың мінезін, қарым -қатынасын,
өзін - өзі бағалау ауытқушылығының алдын алу, оларды психологиялық
иммунизациялауды қажет етеді, яғни, әлеуметтік - құзырлы адам болып
қалыптасуы үшін мінез - құлықтың, қарым - қатынастың, өзін - өзін
бағалауының психогенетикалық дағдыларына, дұрыс таңдау жасай алу
біліктерін үйрету [38.22].Бұл мақсаттарды орындау үшін қоғамдық
дағдарыстың жағымсыз әсерлерін жоятын және түзейтін әлеуметтік
- педагогикалық жағдайларды құруға бағытталған мектеп саясатын
шығару қажет.
1.3 Мінез-құлықтарында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің сана-сезім
жүйесіндегі өзін-өзі бағалау ерекшеліктері
Қазіргі кезеңдегі мінез – құлқы ауытқушылғы бар балалар мәселесі кең
шеңберде зерттеушілердің, яғни психолог, педагог, социолог және
дәрігерлердің назарын аудартуда. Сонымен қатар, мұғалімдердің,
тәрбиешілердің және ата-аналардың негізгі көкейтестік мәселесінің бірі
болып саналады.
Өйткені қандай болмасын ата-ана, өзінің баласының парасатты, білікті,
мәдениетті, білімді және дүниетанымы жоғары болып еліміздің мәртебелі
азаматы болуын қалайды. Өкінішке орай, бүгінгі қоғамның әлеуметтік-
экономикалық өзгерістеріне байланысты бұл мәселе, яғни жеткіншектердің
мінез-құлықтары қалыпты дамып ізгі жолда жүруі күмәндатады.
Сондықтан да, біздің ғылыми зерттеуімізде болашақ ұрпақтың теріс жолға
түспеуін, адемгершіліктік-өнегелі қасиеттерінің жоғары және ізгі ниетті
азамат болуына, жеткіншектердің тұлғасының дұрыс қалыптасуы үлкен ықпалын
беретіні жүйелі тұрғыда қарастырылады. Жасөспірімдердің мінез-құлықтарының
ауытқығаны жөніндегі мәселе, психология-педагогикалық, әлеуметтік,
дәрігерлік-және заң тұрғысында әртүрлі қарастырылады. Мінез-кұлық - адамның
күнделікті өміріндегі тұлғалық қасиеттерінің көрініс беру формаларының бірі
болып саналады.
Негізінде мінез – бұл адамның әлеуметтік мінез – құлқының
ерекшелігі. Ол әлеуметтік топтағы жеке адамның өмір қалпын
бейнелейді. Және жүктелген іске адамдарға қарым – қатынасынан көрініп
отырады. Күнбе - күнгі тіршілікте адам әдетте менмен не көпшіл,
қайырымды не сараң, биязы не дөрекі, батыл не солқылдақ, табанды,
ержүрек не байбалаңшыл болып сипатталады [39.122].
Бұл сөздер арқылы адамның бір нәрсеге, не мінез –құлық амалына
қатысы аталады. Олай болса, мінез негізінде жеке адамның
моральдық - еріктік қасиеттері жатады.
Жеке адамға не адамдар тобына тән өзіндік қарым -
қатынастар, мінез – құлық пен қимыл – қозғалыстардың тәсілдері
кісінің танымы мен іс - әрекетінде, тәрбие мен өзін - өзі тәрбиелеу
үрдісінде қалыптасады.
Іс-әрекеттің әр түрлі болуына және одан алатын әсерге
мінездің толысуы мен күші тәуелді болады. Жеке адам тіршілігінің
өрісі тар, ол қоғамдық дамудың негізгі бағытынан оқшау
жүріп жатса, (отбасынан әрі аспайтын болса) онда біртіндеп
оралымсыз, тартқыншақ мінез қалыптасады.
Бала мінезінің қалыптасуына отбасы мен мектеп өмірінің
моральдық - психикалық жағдайы үлкен әсер етеді. Жолдастық өзара
жәрдем, ынтымақшылдық, өріс алған қоғамда кеңес адамдарының
бойында ұжымдық, сергектік, ілтипаттылық мақсаттылық және табандылық
сияқты тамаша қасиеттер қалыптасып отырады [40.212].
Олай болса нақты адамның мінезіне талдау жасағанда, ол
өмір сүріп отырған қоғамдық-тарихи жағдайды ескере алумен бірге,
оның тәрбиеленуі бағытиын да ескеріп отырған дұрыс, өйткені
бұл екеуі адамның белгілі мінез бітімін қалыптастыратын өзара
байланысты себептер болып есептеледі деп тұжырымдаған.
Қазіргі кезде. әсіресе ауытқушы болған балалардың мінез –
құлықтарында балалардың тұлғасы, яғни эмоциялық аймақтары, өзін -өзі
бағалау, қарым –қатынас деңгейі жөніндегі мәселе кең шеңберде
зерттеушілердің назарын аудартуда. Өйткені, бала есейген сайын
қоршаған ортаның пікіріне емес, өзінің пікіріне құлақ салады. Оқушы
мен мұғалімдердің, оқушы мен ата – аналардың, жолдастарының арасындағы
қарым – қатынастарды қалыпқа келтіру үшін маңызды.
Психологиялық коррекциялау жұмысының мазмұны балалардың мінез
– құлық ауытқуларын, өзін - өзі бағалау, талаптану деңгейі мен
мазасыздану деңгейін сипатын ескертетін, көп жобалы және көп
деңгейлі құрылымнан тұрады. Психокоррекция - деп жасөспірімдердің
ортамен әрекеттестік жасауы кезінде әлеуметтік бейімделуін бұзатын
психикалық механизмдерге бағытталған, тәрбиешіленуге психологиялық
ықпал ету тәсілдерін түсінеміз. Психокоррекцияның мақсаты психика
дамуының ауытқуларын түзету, қалыптасып келе жатқан тұлғаның
үйлесімділігін және жүйкелік - психикалық ауытқуларын алдын алуын
ұйымдастыру.
Кеңес психологиясында мінез-құлықтың ауытқығанын қоғамдағы құқыққа
немесе адамгершіліктік - өнегелі қалпына қарсылық білдіретін жеке қылықтар
және қылықтардың жүйесі деп түсіндіреді. Мінез - құлықтың ауытқуы алғашқы
пайда болуы, балалық жаста, әсіресе жасөспірім жаста жиі байқалады
[41.215].
Бұл ақыл-ой даму деңгейінің біршама төмендігін, тұлғаның толық
қалыптаспаған процесін, қоршаған ортаның және отбасының теріс әсерін,
сонымен қатар, топтардың талаптарынан және осындағы қабылданған құндылы
бағдарлардан жасөспірімдердің тәуелдігін сипаттайды. Мінез-құлқы ауытқушы
болған жасөспірімдердің өз ісінің дұрыстығын дәлеледеп беру тәсілімен жиі
қызмет етіп, үлкендердің шындықтарына немесе әділсіз болып көрінуіне
қарсылық көрсетеді. Кейбір жағдайларда, ауытқушы мінез-құлык адамгершілікті
- өнегелік қалыптарын жеткілікті білімдермен үйлесуі мүмкін, яғни бұл ерте
жастан бастап адамгершілікті-өнегелік дағдыларын қалыптастыруының
қажеттілігін көрсетеді [42.23].
Белгілі психолог Л.С. Выготский "қиын балалық шақ" кезеңін талдау
кезінде, оның барлық факторларының болу мүмкіндіктерін, яғни "
жеткіншектердің биологиялық, әлеуметтік-мәдени және психологиялық жетілуін
ескеру қажет, деп белгіледі. Өйткені, қандай да бір аймақта ауытқылардың
болуы, әлеуметтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz