Мемлекеттің белгілері, функциясы және органдары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
І.тарау. Мемлекеттің пайда болуының алғышарттары 6
1.1. «Неолиттік төңкеріс» және мемлекет 6
1.2. Мемлекеттің пайда болу туралы негізгі теориялары 9
ІІ.тарау. Мемлекеттің белгілері, функциясы және органдары 16
2.1 Мемлекет анықтамасы. Мемлекет белгілері, функциясы және органдары 16
ҚОРЫТЫНДЫ 24
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 27
КІРІСПЕ 4
І.тарау. Мемлекеттің пайда болуының алғышарттары 6
1.1. «Неолиттік төңкеріс» және мемлекет 6
1.2. Мемлекеттің пайда болу туралы негізгі теориялары 9
ІІ.тарау. Мемлекеттің белгілері, функциясы және органдары 16
2.1 Мемлекет анықтамасы. Мемлекет белгілері, функциясы және органдары 16
ҚОРЫТЫНДЫ 24
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 27
КІРІСПЕ
Мемлекет қоғамдық институт тұрғысында қалай пайда болды? Бұл сұрақ бәрімізге де қызықты.
Мемлекеттің қоғамдық институт тұрғысында тамыр тартқан тереңі мен даму, жалғасу жолдары – қазіргі құқықтану ғылымының, оның ішінде мемлекет және құқық теориясының үлкен де күрделі, маңызды да мәнді мәселелерінің бірі болып табылады.
Бәрімізге белгілі жас мемлекетіміз – Қазақстан Республикасының өз алдына дербес отау тігіп, тәуелсіздік алғанына он төрт жылдың жүзі болды. Көптен күткен тәуелсіздігіміздің арқасында қазақ топырағында мемлекеттік билік органдары қалыптасты. Тәуелсіздік алғаннан бергі он төрт жылда еліміздегі мемлекеттік билік органдарының тұрақты қалыптасуының өзі соңғы бес-алты жыл болар. Олай болса, отандық мемлекет және құқық теорияларында мемлекеттің пайда болуы туралы ғылыми зерттеулер өте аз деп реніш айтқанымыз орынсыз болар. Ендеше, неге болашақтан үміт күтпеске, еліміз тыныш, халқымыз аман болса келешекте ғалым, заңгерлеріміз мемлекеттің пайда болуы туралы әлі талай еңбектер жазары сөзсіз!
Бастапқы айта кететін жайт мемлекеттің мәні, құрылымы және қалыптасуы туралы сұрақ бір-бірімен едәуір ажыратылатын екі сұраққа бөлінеді: мемлекеттің пайда болуы және оның дамуы туралы сұрақтар осы мәселені қамти алады. Мемлекеттің пайда болуы туралы сұрақтарға қоғамда мемлекет деп аталатын құбылыстың қалыптасуы туралы сұрағы болып табылады. Мемлекеттің дамуы туралы сұрақ - мемлекеттің қайта өрлеуі мен оның бүгін көріп отырған нысандарға ие болуы қандай факторлардың әсерінен болғандығы туралы сұрағы болып табылады. Мемлекеттің мәні және құрылымын білу үшін міндетті түрде оның нысандары мен типологиясы зерттелуі қажет.
Мемлекеттің қалыптасуы туралы сұрақ аса күрделі және осы орайда заңгерлер ортақ пікірге келген жоқ. Осы сұрақ бойынша, әр түрлі жағдайларға және факторларға негізделген концепциялар мен көзқарастардың алуан түрі әрекет етеді. Әр түрлі жағдайларға мыналарды жатқызуға болады: нақты тарихи кезең, нақты құқықтық ілімнің туған жеріндегі, яғни мемлекеттегі тарихи құқықтық ахуал. Ал, субъективті белгілерге ілімнің негізін қалаушы заңгер - теоретиктің жеке ойы мен қандай да бір әлеуметтік топқа жатуын келтіруге болады.
Жұмыс барысында мемлекеттің пайда болуы хақындағы жинақталған білімді сараладым, сонан кейін қолдан келгенше өзім ой түюге әрекет жасадым.
Мемлекет қоғамдық институт тұрғысында қалай пайда болды? Бұл сұрақ бәрімізге де қызықты.
Мемлекеттің қоғамдық институт тұрғысында тамыр тартқан тереңі мен даму, жалғасу жолдары – қазіргі құқықтану ғылымының, оның ішінде мемлекет және құқық теориясының үлкен де күрделі, маңызды да мәнді мәселелерінің бірі болып табылады.
Бәрімізге белгілі жас мемлекетіміз – Қазақстан Республикасының өз алдына дербес отау тігіп, тәуелсіздік алғанына он төрт жылдың жүзі болды. Көптен күткен тәуелсіздігіміздің арқасында қазақ топырағында мемлекеттік билік органдары қалыптасты. Тәуелсіздік алғаннан бергі он төрт жылда еліміздегі мемлекеттік билік органдарының тұрақты қалыптасуының өзі соңғы бес-алты жыл болар. Олай болса, отандық мемлекет және құқық теорияларында мемлекеттің пайда болуы туралы ғылыми зерттеулер өте аз деп реніш айтқанымыз орынсыз болар. Ендеше, неге болашақтан үміт күтпеске, еліміз тыныш, халқымыз аман болса келешекте ғалым, заңгерлеріміз мемлекеттің пайда болуы туралы әлі талай еңбектер жазары сөзсіз!
Бастапқы айта кететін жайт мемлекеттің мәні, құрылымы және қалыптасуы туралы сұрақ бір-бірімен едәуір ажыратылатын екі сұраққа бөлінеді: мемлекеттің пайда болуы және оның дамуы туралы сұрақтар осы мәселені қамти алады. Мемлекеттің пайда болуы туралы сұрақтарға қоғамда мемлекет деп аталатын құбылыстың қалыптасуы туралы сұрағы болып табылады. Мемлекеттің дамуы туралы сұрақ - мемлекеттің қайта өрлеуі мен оның бүгін көріп отырған нысандарға ие болуы қандай факторлардың әсерінен болғандығы туралы сұрағы болып табылады. Мемлекеттің мәні және құрылымын білу үшін міндетті түрде оның нысандары мен типологиясы зерттелуі қажет.
Мемлекеттің қалыптасуы туралы сұрақ аса күрделі және осы орайда заңгерлер ортақ пікірге келген жоқ. Осы сұрақ бойынша, әр түрлі жағдайларға және факторларға негізделген концепциялар мен көзқарастардың алуан түрі әрекет етеді. Әр түрлі жағдайларға мыналарды жатқызуға болады: нақты тарихи кезең, нақты құқықтық ілімнің туған жеріндегі, яғни мемлекеттегі тарихи құқықтық ахуал. Ал, субъективті белгілерге ілімнің негізін қалаушы заңгер - теоретиктің жеке ойы мен қандай да бір әлеуметтік топқа жатуын келтіруге болады.
Жұмыс барысында мемлекеттің пайда болуы хақындағы жинақталған білімді сараладым, сонан кейін қолдан келгенше өзім ой түюге әрекет жасадым.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
І. НОРМАТИВТІК–ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР:
І. 1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30.08.95 ж. қабылданды, А. 1995 жарыққа шықты. Өзгертулер мен толықтырулар 7.11.98ж. А.1995 енгізілді.
І. 2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң. 16.12.91 ж.
І. 3. Егемендік туралы декларация. 25.10.90 ж.
І. 4. «Қазақстан Республикасының президенті туралы» конституциялық заң күші бар жарлығы 26.12.95 ж.
І. 5. Назарбаев Н.А. Қазақстан халықына Президенттің Жолдауы – 2030. Казахстанская правда. 11.10.97 ж.
І. 6. Назарбаев Н.А. Тәуелсіздік мемлекет ретінде Қазақстанның дамуын қалыптастыру стратегиясы. Алматы, 1992 ж.
І. 7. Конституцияның түсіндірме сөздігі. Алматы, 1996 ж.
ІІ АРНАУЛЫ ӘДЕБИЕТТЕР:
ІІ. 1. Алексеев С.С. Теория права, 2 изд., М. 1995
ІІ. 2. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері., А.2000
ІІ. 3. Венгеров А.Б. Теория государства и права., М. 1999
ІІ. 4. Жоламан Қ.Д., Мұхтарова А.Қ., Тәукелев А.Н. Мемлекет және құқық теориясы., А. 1999
ІІ. 5. Левшин Р.З. Государство и право в современном обществе. Теория права.
ІІ. 6. Марченко М.К. Теория государства и права., М. 1996
ІІ. 7. Өмірбекова Г.Ш. Мемлекет және құқық теориясы., Жезқазған 2000
ІІ. 8. Лазарева В.В. Общая теория государства и права., М. 1996
ІІ. 9. Петров В.С. Сущность, содержание и формы государства., Л. 1971
ІІ. 10. Сырых Теория государства и права., 1998
ІІ. 11. Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы., А.1998
ІІ. 12. Сапарғалиев Ғ.С. Теория государства и права Казахстана., А.1994
ІІ. 13. Марченко М.Н. Проблемы теории государства и права., М. 2001
ІІ. 14. Матузова Н. Теория государства и права, курс лекций., М. 1997
ІІ. 15. Корельский В.М. Теория государства и права., М. 1997
ІІ. 16. Марченко М.Н. Теория государства и права., М. 1999
ІІ. 17. Лазарева В.В. Теория государства и права., М. 1997
ІІ. 18. Храпанюк В.И. Теория государства и права., М. 1995
ІІ. 19. Юридический справочник для населения, 2 изд. М. 1989
ІІ. 20. Өзбекұлы С. Хан Тауке и правовой памятник Жети Жаргы., А. 1998
ІІ. 21. Левшин А.И. Учебное пособие., М. 1997
І. НОРМАТИВТІК–ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР:
І. 1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30.08.95 ж. қабылданды, А. 1995 жарыққа шықты. Өзгертулер мен толықтырулар 7.11.98ж. А.1995 енгізілді.
І. 2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң. 16.12.91 ж.
І. 3. Егемендік туралы декларация. 25.10.90 ж.
І. 4. «Қазақстан Республикасының президенті туралы» конституциялық заң күші бар жарлығы 26.12.95 ж.
І. 5. Назарбаев Н.А. Қазақстан халықына Президенттің Жолдауы – 2030. Казахстанская правда. 11.10.97 ж.
І. 6. Назарбаев Н.А. Тәуелсіздік мемлекет ретінде Қазақстанның дамуын қалыптастыру стратегиясы. Алматы, 1992 ж.
І. 7. Конституцияның түсіндірме сөздігі. Алматы, 1996 ж.
ІІ АРНАУЛЫ ӘДЕБИЕТТЕР:
ІІ. 1. Алексеев С.С. Теория права, 2 изд., М. 1995
ІІ. 2. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері., А.2000
ІІ. 3. Венгеров А.Б. Теория государства и права., М. 1999
ІІ. 4. Жоламан Қ.Д., Мұхтарова А.Қ., Тәукелев А.Н. Мемлекет және құқық теориясы., А. 1999
ІІ. 5. Левшин Р.З. Государство и право в современном обществе. Теория права.
ІІ. 6. Марченко М.К. Теория государства и права., М. 1996
ІІ. 7. Өмірбекова Г.Ш. Мемлекет және құқық теориясы., Жезқазған 2000
ІІ. 8. Лазарева В.В. Общая теория государства и права., М. 1996
ІІ. 9. Петров В.С. Сущность, содержание и формы государства., Л. 1971
ІІ. 10. Сырых Теория государства и права., 1998
ІІ. 11. Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы., А.1998
ІІ. 12. Сапарғалиев Ғ.С. Теория государства и права Казахстана., А.1994
ІІ. 13. Марченко М.Н. Проблемы теории государства и права., М. 2001
ІІ. 14. Матузова Н. Теория государства и права, курс лекций., М. 1997
ІІ. 15. Корельский В.М. Теория государства и права., М. 1997
ІІ. 16. Марченко М.Н. Теория государства и права., М. 1999
ІІ. 17. Лазарева В.В. Теория государства и права., М. 1997
ІІ. 18. Храпанюк В.И. Теория государства и права., М. 1995
ІІ. 19. Юридический справочник для населения, 2 изд. М. 1989
ІІ. 20. Өзбекұлы С. Хан Тауке и правовой памятник Жети Жаргы., А. 1998
ІІ. 21. Левшин А.И. Учебное пособие., М. 1997
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
І-тарау. Мемлекеттің пайда болуының алғышарттары 6
1.1. Неолиттік төңкеріс және мемлекет 6
1.2. Мемлекеттің пайда болу туралы негізгі теориялары 9
ІІ-тарау. Мемлекеттің белгілері, функциясы және органдары 16
2.1 Мемлекет анықтамасы. Мемлекет белгілері, функциясы және органдары 16
Қорытынды 24
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 27
КІРІСПЕ
Мемлекет қоғамдық институт тұрғысында қалай пайда болды? Бұл сұрақ
бәрімізге де қызықты.
Мемлекеттің қоғамдық институт тұрғысында тамыр тартқан тереңі мен даму,
жалғасу жолдары – қазіргі құқықтану ғылымының, оның ішінде мемлекет және
құқық теориясының үлкен де күрделі, маңызды да мәнді мәселелерінің бірі
болып табылады.
Бәрімізге белгілі жас мемлекетіміз – Қазақстан Республикасының өз
алдына дербес отау тігіп, тәуелсіздік алғанына он төрт жылдың жүзі болды.
Көптен күткен тәуелсіздігіміздің арқасында қазақ топырағында мемлекеттік
билік органдары қалыптасты. Тәуелсіздік алғаннан бергі он төрт жылда
еліміздегі мемлекеттік билік органдарының тұрақты қалыптасуының өзі соңғы
бес-алты жыл болар. Олай болса, отандық мемлекет және құқық теорияларында
мемлекеттің пайда болуы туралы ғылыми зерттеулер өте аз деп реніш
айтқанымыз орынсыз болар. Ендеше, неге болашақтан үміт күтпеске, еліміз
тыныш, халқымыз аман болса келешекте ғалым, заңгерлеріміз мемлекеттің пайда
болуы туралы әлі талай еңбектер жазары сөзсіз!
Бастапқы айта кететін жайт мемлекеттің мәні, құрылымы және қалыптасуы
туралы сұрақ бір-бірімен едәуір ажыратылатын екі сұраққа бөлінеді:
мемлекеттің пайда болуы және оның дамуы туралы сұрақтар осы мәселені қамти
алады. Мемлекеттің пайда болуы туралы сұрақтарға қоғамда мемлекет деп
аталатын құбылыстың қалыптасуы туралы сұрағы болып табылады. Мемлекеттің
дамуы туралы сұрақ - мемлекеттің қайта өрлеуі мен оның бүгін көріп отырған
нысандарға ие болуы қандай факторлардың әсерінен болғандығы туралы сұрағы
болып табылады. Мемлекеттің мәні және құрылымын білу үшін міндетті түрде
оның нысандары мен типологиясы зерттелуі қажет.
Мемлекеттің қалыптасуы туралы сұрақ аса күрделі және осы орайда
заңгерлер ортақ пікірге келген жоқ. Осы сұрақ бойынша, әр түрлі жағдайларға
және факторларға негізделген концепциялар мен көзқарастардың алуан түрі
әрекет етеді. Әр түрлі жағдайларға мыналарды жатқызуға болады: нақты тарихи
кезең, нақты құқықтық ілімнің туған жеріндегі, яғни мемлекеттегі тарихи
құқықтық ахуал. Ал, субъективті белгілерге ілімнің негізін қалаушы заңгер -
теоретиктің жеке ойы мен қандай да бір әлеуметтік топқа жатуын келтіруге
болады.
Жұмыс барысында мемлекеттің пайда болуы хақындағы жинақталған білімді
сараладым, сонан кейін қолдан келгенше өзім ой түюге әрекет жасадым.
І-тарау. Мемлекеттің пайда болуының алғышарттары
1.1. Неолиттік төңкеріс және мемлекет
Мемлекет - саяси жүйенің басты институты және оның қызметінде
саясаттың негізгі мағынасы топталады.
“Мемлекет” атауын екі мағынада ұғынуға болады. Сонымен, кең мағынада
“мемлекет” тиісті бір территорияда орналасқан және жоғарғы үкімет органдары
бар ел, қоғам, халық ретіндегі түсінікті білдіреді. Екінші мағынасында
“мемлекет” атауы ол тиісті бір территорияда жоғары үкіметке ие болған ұйым.
Мемлекеттің пайда болып, дамуына мүмкіндік еткен себептерге көңіл
аударған жөн. Мысалы:
- Қоғамдық еңбекті бөлуді дамыту, басқару еңбегін әдейі салаға бөлу;
- Қоғамды басқару ісін күшейтуге құштарлықтың пайда болуы және ол үшін
мемлекет құруды талап етушілік;
- Қоғамдық өндірістің барысында жеке меншіктің, таптар мен
қанаушылықтың пайда болуы;
- бір халықты басқа халықтың жаулап алуы;
- халықтың саны мен тығыздығының өсуі, халықтардың көшпеліктен
отырықшы өмірге көшуі;
- жағрапиялық жай-күйі, ауа-райы жағдайы және сол сияқтылар.
Мемлекет пен құқықтың танымын мемлекеттің пайда болуы туралы сұрақтан
бастау қажет – адамзат қоғамының тарихында бұл әлеуметтік институт әрдайым
болды ма, әлде ол қоғамның дамуының анықталған деңгейінде пайда болды ма?
Тарихи логикалық қағидасын жүзеге асыратын осы әдістемелік көзқарас қана,
мемлекеттің пайда болуының себептері мен нысандарын, оның сипаттық
мүмкіндік белгілерін, қоғам өмірінің алдыңғы ұйымдастырушы нысандарынан
айырмашылығын білуге мүмкіндік береді.
Осы себептен алғашқы қауымдық қоғамның жақтарының мінездемесінен
бастауға, тікелей осы қоғамды зерттейтін археология мен этнографияның
мағлұматтарын пайдалануға тура келеді.
Қазіргі таңда археология мен этнографияның жетістіктерінің арқасында
алғашқы қауымдық қоғам туралы, оның дамуының сатылары туралы білім едәуір
байыды.
Алғашқы қауымдық қоғамның бұл жаңаша түсінуінде ең алдымен осы
қоғамның дамуы мен алғашқы қауымдық тарихтың кезеңдігін сипаттайтын
білімдерді ажырату қажет. Басқаша айтқанда, бұл қоғамның өзі ешқашан баптық
болған жоқ, ол дамыды және түрлі деңгейлерден өтті. Бұндай кезеңдіктің
бірнеше түрі ажыратылады - жалпы тарихтың археологиялық, антропологиялық.
Мемлекет пен құқық теориясы үшін археологияның жаңа мағлұматтарын негізге
алатын және алғашқы қауымдық қоғамның дамуының ең негізгі шегі ретінде
неолиттік төңкерісті ажырататын кезеңділік айрықша әдістемелік құндылыққа
ие.
Неолитте иемденушіден өндіруші шаруашылыққа өту кезінде қалыптасқан
адамзат өмірінің барлық салаларындағы қағиданың сапалы төңкерісті сипаттай
отырып, бұл түсінікті тарихи ғылымға ХХ ғасырдың ортасында енгізілді.
Алғашқы қауымдық қоғам өмірінің барлық материалдық негізін, оның
әлеуметтік және рухани құрылымын өзгерткен бұндай көшу, бірнеше
мыңжылдықтарға созылып кеткенімен, әділетті түрде төңкеріс деп аталады.
Бұл кезеңділік қай алғашқы қауымдық қоғам туралы, ол қандай уақыт
шегінде өмір сүргендігі туралы, қоғамның әлеуметтік және рухани құрылымы
қандай болғандығы туралы, адамзат қандай өмір сүрудің нысандарын
пайдаланғандығы туралы нақты белгілеуге мүмкіндік береді. Мемлекет пен
қоғам теориясы үшін иемденуші экономикасы бар қоғамда және өндіруші
экономикасы бар қоғамда қандай әлеуметтік - жүйелер мен билікті
ұйымдастырудың қандай нысандары қызмет еткендігін нақты анықтауға мүмкіндік
туды.
Неолиттік төңкерістің әлеуметтік экономикалық экологиялық мәні
мынада болады - өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін адамзат дайын
жануарлық және өсімдік нысандарын иемденумен тағам өндіруге бағытталған
шынайы еңбектік қызметке; жаңа жануарлық өсімдік нысандарын тауып, олармен
табиғи қарапайым нысандарды алмастыруға көшті. Бұл көшу жер шарындағы ғана
емес, сонымен қатар ең алдымен керамикалық бұйымдарды дайындау,
металлургия, металл өңдеу тәрізді өзге де өндірістік қызметпен ұштасты.
4-3 мыңжылдықтарға қарай өндірістік экономика адамзаттың өмір сүруінің
2-ші негізгі әдісі болып табылады.
Өндірістік экономикаға көшудің негізіне азаматтық өмір сүруіне қауіп
төндірген дағдарыстық құбылыстар жатыр.
Барлық өзінің әлеуметтік және шаруашылық ұйымдастыруының қайта
құруымен жауап беріп адамзат глобалді экономикалық дағдарыстан шыға алды.
Бұл қайта құруға биліктік қатынастардың жаңа құрылуы да кіреді, яғни,
мемлекеттік бірлестіктер мен ертетаптық қана мемлекеттер.
Неолиттік төңкерістің нәтижесі болып жер шарының кейбір аймақтарында
ерте жер өңдеуші қоғамдардың пайда болуы табылады. Әлеуметтік экономикалық
дамудың келесі сатысында ерте жер өңдеуші қоғамдардың өркендеуі орын алды.
Олардың негізі алғашқы өркениеттер мен ертетаптық қоғамдардың қалыптасуы
болды.[1]
Осылайша неолиттік төңкерістің - адамзаттың өндіруші экономикаға
көшуі – алғашқы қоғамдық қауымды объективті түрде өзінің ішкі дамуының
әсерінен финалды шекке, яғни, қоғамның әлеуметтік қабаттануына, таптардың
пайда болуына, мемлекеттің туындауына жетті.
Әдетте, ежелгі мемлекеттік құрылымдар заңды түрде ерте жер өңдеуші
қоғамның әлеуметтік негізінде пайда болғандықтан ертетаптық мемлекеттер
ретінде сипатталады.
Бастапқыда олар қала мемлекеттер ретінде пайда болды. Еркін одақтастар
– жер өңдеушілер тұратын ауыл, енді рулық емес, көршілік одақты ұсынады. Ол
алғашқыда ауылдар тобынан шаруашылық діни орталыққа бөлініп шығып,
әлеуметтік шаруашылық діни қала орталыққа айналады. Қала мемлекеттік
әлеуметтік дифференциацияны, мүліктік қабаттануды нақты біледі. Бұнда ең
бірінші бөлінісі территориялық болып бекітіледі, құмырашылар, мысшылар т.б.
қолөнершілер кварталдары пайда болды, беделділер бөліне бастады, басқарудың
бастапқы аппараты - өндірісті ұйымдастырудың, есеппен қоғамдық жұмыстарды
ұйымдастыруы, қоғамдық қорлардан алынатын төлемдер тағы басқаларымен
айналысатын тұлғалар қалыптасты.
Қала мемлекетте әкімшілік идеологиялық басшылықтың 3 басқару орталығы
ұйымдастырылады: қалалық одақ, сарай, храм.
Қала басқа шектесетін ауылдарға қатысты мемлекеттік басқару қызметін
атқара бастады. Бұл қызметтер алуан түрлі қауымдық, жер өңдеу, жер иеленуді
басқару, қоғамдық ритуалды дәстүрлерді орындау.
Осылайша, мемлекеттік адамзат өндіруші экономикаға көшетін неолиттік
төңкеріс нәтижесі, яғни қоғамдық өмір сүруінің материалдық жағдайларының
өзгеруі осы өмірдің жаңа ұйымдастырушысы еңбек нысандарының қалыптасуы
үрдісінде қоғам өмірінің жаңа ұйымдастырушысының нысаны пайда болды.
1.2. Мемлекеттің пайда болу туралы негізгі теориялары
Мемлекет адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болған.
Мемлекет мәңгілік табиғатқа ие емес, ол алғашқы қауымдық құрылыста болған
жоқ, тек осы қоғамның дамуының финалды негізінде адамзаттың өндірістік және
өмір сүруінің жаңа ұйымдық - еңбектік үлгісімен байланысты себептерде пайда
болған.
Мемлекеттік билік оның шығу тегі теориялық зерттеудің маңызды
объектісі. Ерекше айта кететін жайт, қазіргі кездегі мемлекет теориясында
билік арасындағы, олардың ұйымдастырылуы және экономикалық иемдену және
экономикалық өндіруші қоғамында, топқа дейінгі және топтық қоғамда жүзеге
асырушы үшін арасында ерекшеліктерді жүргізу керек.[2]
Батыстағы отандық мемлекет пен құқық теориясына эквивалентті қоғамдық
ғылымдардың кейбір шеңберінде, бірақ мұндай ерекшеліктер әрқашан
ескерілмейді, алғашқы қоғамдық қоғаммен ерте таптық қоғам билігі арасындағы
шекара өшіріліп қалады. Былайша билік ерте таптық қоғамда мемлекеттік
болады, қанаушылық қатынасын бекітуі мүмкін, озушылықтың артықшылығын
бекітіп, қамтамасыз етіледі, оның көмегімен негізгі өндірісітк салаларға
белгілі бір топтың меншігі бөлінеді және осы тап билік етушіге айналысатыны
толық анықталмайды.
Осылайша, тапқа дейінгі эгалитарлық қоғамға қарағанда (эголите -
теңдік) таптық қоғамда билік саяси болады. Бұл топқа дейінгі және таптық
қоғамдағы биліктердің қағидалы ерекшеліктеріне негізделеді.[3]
Мысалы, бүкіл жерде тікелей өндірушілердің еңбегіне басқарушы бойынша
еңбекті ауыстыру болады және осы ауыстырудың басшылық ету бойынша еңбекке
сыйақының ұйымдастырушылық үлгісі туралы ғана әңгіме болуы мүмкін.
Осылайша мемлекеттік билік әр түрлі жолдармен тарихи дамиды: әскери-
иерархиялық құрылым арқылы, қоғамдық лауазымдардың династиялық
монополизация (аристократиялық жол) және экономикалық билік етуші таптың
артықшылығын, жағдайын бекіту жолы (плутократиялық жол). Енді, мемлекеттің
пайда болуымен тағы бір маңызды қоғамдық дамудың ерекшелігі бар. Бұнда
әңгіме қоғамдық дамудың бірдей еместігі туралы, яғни адамзаттың белгілі бір
тарихи кезеңдерді отрядтармен өтуі туралы. Бұл процеске объективті ғана
сәйкес, субъективті факторлардың да әсер етуі туралы, бұл ең бір
фундаментальді заңдылықтардың бірі. Осы заңдылық мемлекеттің пайда болуының
әр түрлілігіне әкеп соқтырады.
Бұл заңдылық топтық қоғам мен алғашқы қауымдық арасында жүрген
қадамдар арасындағы байланыстың пайда болуына көмектеседі. Оларға сауда,
әскери, мәдени, технологиялық байланыс жатады. Осында мемлекеттік байланыс
та жатады.
Бірақ олар тек қоғаммен бейімделген жағдайда, қоғам мемлекетпен
белгілі бір байланысқа түсуге дайын кезде және оларға белгілі бір
әлеуметтік күштер қызығушылық білдірген кезде ғана өз ролдерін ойнай алады.
Бұндай кезде қазіргі кездегі мемлекет теориясында бірінші, екінші,
үшінші мемлекеттердің концепциясы пайда болады. Бұның өз мәні бірінші
мемлекет қоғамдық өндірістік, әсіресе жер өңдеу шаруашылығының тез өсуіне
жағдай жасаған жерлерде дамиды.
Бұндай зонада топтық құрылымдардың және мемлекеттік құрылымдардың
орталығы құрылады. Келе-келе олар өздерінің қанаушылығын және оның
қамтамасыз ету үлгісі жүзеге асырды. Бұндай қорғалған қоғамда 2 мемлекет
пайда болады.
Мемлекет пен құқықтың шығуы туралы түрлі теориялар бар. Ол осы
құбылыстардың пайда болуын олар түрлінше түсіндіреді. Марксизм-ленинизм
мемлекет пен құқықтың пайда болуын таптық теория тұрғысынан түсіндіреді.
Рулық қауым құлдырап, жеке меншік пайда болып, қоғам екі топқа қанаушы және
қаналушы топтарға бөлінген соң, олардың арасында шешілмейтін қайшылықтар,
ымырасыздық орын алады. Сол екі топ нәтижесіз, тоқтаусыз күресте бірін-бірі
жойып жібермеуі үшін рулық биліктің орнына жаңа саяси құрылым – мемлекет
пайда болады. Мемлекет аталған қайшылықтарды шешу үшін емес, кедей (туғызу
үшін туғызған) топты байлардың еркіне көндіріп, оны қанауға, езуге жағдай
туғызу үшін құрылған. Сондықтан қандайда мемлекет болсын тек қанауды мақсат
тұтып бай үстем таптың игілігін көздеп, мүддесін қорғайды. Социалистік
мемлекет те таптық мемлекет. Бірақ ол сан жағынан қоғамның басым көпшілігін
құрайтын еңбекші таптың мүддесін қорғайды.
Марксистік теорияда мемлекеттің пайда болу таптық теория тұрғысынан
түсіндіріліп, рулық қауым ыдырау жеке меншік пайда болуын қоғам 2 топқа
қанаушы және қаналушы топтарға бөлінген соң олардың арасында шешілмейтін
қайшылықтар орын алады. Сол екі топ күресте бірін-бірі жойып жібермеу үшін
рулық биліктің орнына жаңа саяси құрылым мемлекет пайда болды. Мемлекет
кедей тапты байлардың еркіне көндіріп оны қанауға, езуге, оларға жағдай
туғызу үшін құрылған. Сондықтан қандай да мемлекет болсын тек қанауды
мақсат тұтып, бай үстем таптың мүддесін қорғайды дейді.
Бұл теория процесті материалистік тұрғыдан дұрыс түсіндіргенмен, құқық
және мемлекет байланысындағы экономикалық құрылысқа, таптық құрылымдарға,
күштеу және зорлауға өте үлкен маңыз береді. Дәл осы теорияда құқық өзінің
аппаратынсыз (құқық нормаларын жүзеге асыруға күштеп көндіретін) өз мәнін
жоғалтады, - деп айтылған. Осының әсерінен құқықтың реттеуші жүйедегі
құны жойылып, репрессивтік зорлық функциясы жоғары қойылды.
Маркстік теорияның тұжырымдалуынша (түсіндіруінше) құқықтық
нормалардың таптық сипаты ескі рулық әдет-ғұрыпты ығыстырып шығарғанымен
негізгі мәнін сақтап қалды. Жеке меншіктің пайда болуымен, топтардың
құрылуы қоғамдық теңсіздікті алып келді. Ал, қоғамның топқа бөлінуі мен
меншіктің пайда болуына орай орындалуы мемлекеттің зорлау күшімен
қамтамасыз етілген жүріс-тұрыс тәртібі пайда болды. Мұның барлығы әрине
шындық қатарынан орын алады және белгілі бір халық пен мемлекеттер
тарихынан көп мысалдар келтіруге болады.
Бірақта бұл процестерді қомақты етіп көрсету, құқықтың пайда болуы
заңдылығының жалпы әлеуметтік түсінігін және шындықты бұрмалау болып
табылады.
Бірақта осы негізде кұқықтың пайда болуы маркстік теорияның
жетістіктерін жоққа шығаруға тағы да болмайды. Тарихи принципті құқықтың
әлеуметтік институт ретінде пайда болуының, таптық құрылымдарымен құқықтың
байланысы және тағы басқа да жағдайлар маркстік бағытта да үлкен теоретико-
құқықтық, ойлардың қозғалысы ретінде қарастырылады. Құқықтың пайда болуының
жекеленген мәселелерді басқа да теорияларда (психологияның, паретивтік,
нормативтік, әлеуметтік және т.б.) қарастарылады.
Күш көрсету теориясы идеялық қайнар көздері құл иеленушілік кезеңнің
өрінде пайда болды. Оның өкілдері мемлекет күш көрсету және басып алушылық
нәтижесінде пайда болды деп ойлаған. Күш көрсету теориясының ғылымдық
негіздері ХІХ-ХХғғ. қаланды. Оның мәні жеке меншіктің таптардың
мемлекеттердің пайда болуы ішкі және сыртқы күш көрсетудің нәтижесі
ретінде, яғни тікелей саяси әсер ету жолымен байланысты. Мемлекет
қанаушылықтың органы болды тек әлі де жеңушімен жеңіп алушылар арасындағы
заңдық ерекшелік кетпеген елдер бар.[4]
Сонымен қатар, мемлекет пен құқықтың шығуын зорлық-зомбылықпен
байланыстырады. Күшті тайпалар әлсіз тайпаларды жаулап алып бағындырып,
олардың қарсылығын басып тұру үшін мемлекет және оған тән басқару, күш
қолданатын органдарды құрады дейді. Күш көрсету тероиясының сипатты
ерекшеліктері Е.Дюринг, Л.Гумплович, К.Каутский еңбектерінде көрінеді.
Дюринг ойы бойынша қоғамдық дамудың негізі - саяси актілер нәтижесі.
Мемлекеттің пайда болуының бірінші факторын тікелей саяси күштерден іздеу
керек. Дюрингтің ойы бойынша қоғам кем дегенде 2 адамнан құрылу керек. 2
адамдық ерік бір немесе бірімен тең және олардың бірі де екіншісіне талап
қоя алмайды. Істің мұндай жағдайында, яғни қоғамның тең тұлғалардан
тұрғанда теңсіздік пен құлдық мүмкін емес. Мемлекеттің шығу тегін түсіндіру
үшін Дюринг үшінші адамды әкеледі, өйткені онсыз көпшілік дауыспен шешім
қабылдана алмайды, ал ондай шешімсіз, яғни көпшіліктің азшылыққа билік
етуінсіз мемлекет пайда болмайды. Оның ойы мен меншік, таптар мен мемлекет
қоғамның бір бөлігінің екіншісінің үстімен күш көрсету нәтижесінде пайда
болады.[5]
Австралиялық социолог және мемлекет зерттеуші Гумплович сыртқы күш
көрсету теориясының өкілі. Бұл теорияға сәйкес мемлекетті басып алу
нәтижесінде құлдық пайда болды: күресте жеңіп алушы тайпа билеуші болды.
Құлдық жеке меншіктің және топтардың пайда болуына әкеп соқтырды.
Мемлекеттік билік Гумплович ойы бойынша, физикалық түрі келе-келе таптық
мемлекетте ойланады.
К.Каутский да мемлекет қайнар көздерін сырт күш көрсетуден,
соғыстардан көреді. Жеңіп алушы тайпа жеңілуші тайпаны өзіне бағындырып,
оның жерін алып, ол үшін ақы төлеттіреді. Нәтижесінде таптарға бөлісу пайда
болады, ол мәжбүр ету аппараты мемлекетке айналады.
Күш көрсету теориясында толығымен экономикалык концепция элементтері
бар. Қағидалы сәйкес келмеуіне қарамастан, бұл теория адамның әрекеттерінің
ортақ базасына әлеуметтік және экономикалық факторларымен байланысты.
Күш көрсету теориясын толығымен жоққа шығару тек формальды
көзқарастардан емес, сонымен қатар тарихи тәжірибелер негіздеріне де қайшы
келеді.
Сыртқы да, ішкі де күш көрсету теориясының элементтері кез келген
мемлекеттердің пайда болу процесінен көрінеді.
Психологиялық теорияның жақтаушылары қоғам мен мемлектті адамдардың
және олардың әр түрлі бірлестіктерінің психологиялық әсер ету, түрінде
көреді. Халықтар табиғатына бағыныштылықты талап ететін биологиялық жан
болып табылады. Адамдар күштілігіне бағынып, әлсіздерге зорлық көрсету
табиғаттың берген сыйы деп санайды. Сондықтан қондырмалық құбылыстар пайда
болуы керек деп есептеген. Халықтар тең дәрежеде мемлекет басшыларына және
мемлекет заңдарына тәуелді.
Ал шын мәнінде мемлекеттің пайда болуымен қызмет атқаруының себептерін
тек психологиялық көзқараспен түсіндіру мүмкін емес. Психологиялық теория
қоғам өмірінін экономикалық, келісімдік, органикалық теориясында қалып
кеткен көптеген сұрақтарын түсіндіреді.[6]
Бірақ барлық қоғамдық өмірді адамдардың психологиялық әсер етуіне әкеп
тіреу, қоғам мен мемлекет өмірін психологиялық жалпы заңдарымен түсіндіру.
Мемлекет жан-жақты төтенше құбылыс. Оның пайда болуының себебптері
әртүрлі объективті факторлармен түсіндіріледі: биологиялық, психологиялық,
экономикалық, әлеуметтік, діни, ұлттық және т.б. олардың ортақ ғылыми
түсіндіру бір жан-жақты теория шеңберіне кіргізу мүмкін болмас. Бірақ
мұндай талаптану әрекеттері болды және жеңісті де болған (Платон,
Аристотель, Монтескье, Руссо, Гегель, Маркс, Плеханов, Ленин, Бердяев)
Адамды көптеген қызығушылықтар жинақталған: экономикалық, әлеуметтік,
саяси, рухани, діни, және т.б. Бірақ олар нәтижесінде тек физиология және
психика арқылы жүзеге асады. Бұл бөлімді қорыта келгенде толығырақ болу
үшін мемлекеттің пайда болуының тағы мынадай теорияларын қысқаша
қарастырғым келеді. Теологиялық (діни) теория мемлекеттің пайда болуын
құдайдың қүдіретімен байланыстырады, яғни мемлекет Алланың әмірімен
қалыптасып, дамып келеді деп түсіндіреді. Бұл теория адамдардың сенімі,
иманы ретінде қалыптасқан ұғым, көне заманнан дамып, нығайып келеді. Бұл
теорияны ғылыми түрде уағыздаған Фома Аквинский, Жак Маритен т.б.
Патриархалдық теория мемлекет шығуын отбасының дамуына байланыстырады,
яғни мемлекет адамдардың отбасы тәжірибесінен қалыптасқан азаматтардың
саналы түрде өздерінің мүдде-мақсаттарын іске асыру үшін біріккен одақ деп
түсіндіреді. Отбасының қожасы ер адам, ол отбасын өз еркімен билейді,
отбасы мүшелерінің арасындағы қатынастарды реттейді. Отбасы басшысы - әке,
мемлекеттің басшысы - монарх. Адамдар осындай қағидаларды басшылыққа алып,
мемлекет құруда отбасын басқару үлгілерін қолданған дейді. Бұл теорияның
өкілі және дамытқан зерттеушісі Аристотель, оны жақтаушылар орта, жаңа
ғасырда болды (Фильмер, Михайловский т.б).
Органикалық теория – бұл пікірді Платон көне дәуірде уағыздаған (6.3.4-
3 ғ). Бірақ теория толық түрде 20 ғасырда қалыптасты. Өкілдері: Блюнчли,
Г.Спенсер, Вормс, Прейс т.б.[7]
19 ғасырдағы ғылымның жетістіктеріне сүйене отырып, бұл теория - адам
қоғамында табиғаттың объективтік даму заңдарына сәйкес эволюциялы жолмен
мемлекетті құрады. Мемлекеттің Үкіметі-адамның басы-миы сияқты қоғамды
басқарады. Қанаушы тап қоғамның экономикасын дамытады. Ол қоғамды қорғайды
деп түсіндіреді.
Табиғи құқықтық теория -17-18 ғасырлардағы қалыптасқан теория.
Өкілдері: Г.Гроцкий, Т.Гоббс, Д.Локк, Ж.Ж.Руссо, Б.Спиноза, А.И.Радишев
т.б. Теорияның мазмұны: адамдардың өздерінің табиғи құқықтары болады
(бостандық, теңдік, еңбек жасау т.б.). Оны ешкім жоя алмайды, оған зиян
келтіре алмайды. Қоғамда бостандықты, әділеттілікті, теңдікті сақтау үшін
адамдар өзара шарт жасап мемлекетті құрды. Бұл шарттың мазмұны көп елдің
Конституциясына кірді деп түсіндіреді.
Келісім-шарттық теория – мемлекет шығуын, пайда болуын адамдар
арасындағы келісім-шартпен байланыстырады. Сондай қауіпті, келіссіз өмірден
құтылу үшін адамдар өзара ымыраға келісіп, шартқа отырады. Соның
нәтижесінде мемлекет құрып, оған қоғам мүшелерінің барлығын қорғауды,
лайықты өмір сүруге жағдай туғызуды міндеттейді.
Материалистік теория - мемлекет пайда болуын экономикалық тұрғыдан
түсіндіреді, себептері: қоғамдық еңбектің бөлінуі, қосымша өнімнің, жеке
меншіктің пайда болуы, қоғамның қарама-қарсы екі тапқа бөлінуі, қайшылық
күресінің басталуы. Мемлекет пен құқықтың мазмұнының тарихи өзгеріп отыруы
қоғамдық мүдде-мақсатты қорғауы.[8]
Мемлекет қоғамның көп салалы, көп жүйелі құбылыстарына сәйкес дамып,
өмірге келген бірлестік. Мемлекет шығуын түсіндіруге тырысатын бұл
аталғаннан басқа да теориялар бар. Осы теориялардың бәріне тән бір белгі
бар – ол мемлекеттің адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда
болуы. Шынында да тарихи деректерге жүгінсек, мемлекеттің қоғам дамуының
белгілі бір кезеңінде шыға бастағанын байқаймыз.
1. Мемлекет (таптық тәсіл бойынша) - бір таптың (азшылықтың) бір тапқа
(көпшілікке) үстемдік етуін қолдайтын саяси ұйым.
2. Мемлекет (жалпы әлеуметтік тәсіл бойынша) – саяси ұйым
(ассоциация). Бұл саяси бойынша мүшелері бұқаралық – биліктік қатынастар
арқылы біріктіріледі.
Мұнда мемлекет адамдардың өзара ымыраға келуінің құралы болып
табылады.
3. Мемлекет – құқық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
І-тарау. Мемлекеттің пайда болуының алғышарттары 6
1.1. Неолиттік төңкеріс және мемлекет 6
1.2. Мемлекеттің пайда болу туралы негізгі теориялары 9
ІІ-тарау. Мемлекеттің белгілері, функциясы және органдары 16
2.1 Мемлекет анықтамасы. Мемлекет белгілері, функциясы және органдары 16
Қорытынды 24
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 27
КІРІСПЕ
Мемлекет қоғамдық институт тұрғысында қалай пайда болды? Бұл сұрақ
бәрімізге де қызықты.
Мемлекеттің қоғамдық институт тұрғысында тамыр тартқан тереңі мен даму,
жалғасу жолдары – қазіргі құқықтану ғылымының, оның ішінде мемлекет және
құқық теориясының үлкен де күрделі, маңызды да мәнді мәселелерінің бірі
болып табылады.
Бәрімізге белгілі жас мемлекетіміз – Қазақстан Республикасының өз
алдына дербес отау тігіп, тәуелсіздік алғанына он төрт жылдың жүзі болды.
Көптен күткен тәуелсіздігіміздің арқасында қазақ топырағында мемлекеттік
билік органдары қалыптасты. Тәуелсіздік алғаннан бергі он төрт жылда
еліміздегі мемлекеттік билік органдарының тұрақты қалыптасуының өзі соңғы
бес-алты жыл болар. Олай болса, отандық мемлекет және құқық теорияларында
мемлекеттің пайда болуы туралы ғылыми зерттеулер өте аз деп реніш
айтқанымыз орынсыз болар. Ендеше, неге болашақтан үміт күтпеске, еліміз
тыныш, халқымыз аман болса келешекте ғалым, заңгерлеріміз мемлекеттің пайда
болуы туралы әлі талай еңбектер жазары сөзсіз!
Бастапқы айта кететін жайт мемлекеттің мәні, құрылымы және қалыптасуы
туралы сұрақ бір-бірімен едәуір ажыратылатын екі сұраққа бөлінеді:
мемлекеттің пайда болуы және оның дамуы туралы сұрақтар осы мәселені қамти
алады. Мемлекеттің пайда болуы туралы сұрақтарға қоғамда мемлекет деп
аталатын құбылыстың қалыптасуы туралы сұрағы болып табылады. Мемлекеттің
дамуы туралы сұрақ - мемлекеттің қайта өрлеуі мен оның бүгін көріп отырған
нысандарға ие болуы қандай факторлардың әсерінен болғандығы туралы сұрағы
болып табылады. Мемлекеттің мәні және құрылымын білу үшін міндетті түрде
оның нысандары мен типологиясы зерттелуі қажет.
Мемлекеттің қалыптасуы туралы сұрақ аса күрделі және осы орайда
заңгерлер ортақ пікірге келген жоқ. Осы сұрақ бойынша, әр түрлі жағдайларға
және факторларға негізделген концепциялар мен көзқарастардың алуан түрі
әрекет етеді. Әр түрлі жағдайларға мыналарды жатқызуға болады: нақты тарихи
кезең, нақты құқықтық ілімнің туған жеріндегі, яғни мемлекеттегі тарихи
құқықтық ахуал. Ал, субъективті белгілерге ілімнің негізін қалаушы заңгер -
теоретиктің жеке ойы мен қандай да бір әлеуметтік топқа жатуын келтіруге
болады.
Жұмыс барысында мемлекеттің пайда болуы хақындағы жинақталған білімді
сараладым, сонан кейін қолдан келгенше өзім ой түюге әрекет жасадым.
І-тарау. Мемлекеттің пайда болуының алғышарттары
1.1. Неолиттік төңкеріс және мемлекет
Мемлекет - саяси жүйенің басты институты және оның қызметінде
саясаттың негізгі мағынасы топталады.
“Мемлекет” атауын екі мағынада ұғынуға болады. Сонымен, кең мағынада
“мемлекет” тиісті бір территорияда орналасқан және жоғарғы үкімет органдары
бар ел, қоғам, халық ретіндегі түсінікті білдіреді. Екінші мағынасында
“мемлекет” атауы ол тиісті бір территорияда жоғары үкіметке ие болған ұйым.
Мемлекеттің пайда болып, дамуына мүмкіндік еткен себептерге көңіл
аударған жөн. Мысалы:
- Қоғамдық еңбекті бөлуді дамыту, басқару еңбегін әдейі салаға бөлу;
- Қоғамды басқару ісін күшейтуге құштарлықтың пайда болуы және ол үшін
мемлекет құруды талап етушілік;
- Қоғамдық өндірістің барысында жеке меншіктің, таптар мен
қанаушылықтың пайда болуы;
- бір халықты басқа халықтың жаулап алуы;
- халықтың саны мен тығыздығының өсуі, халықтардың көшпеліктен
отырықшы өмірге көшуі;
- жағрапиялық жай-күйі, ауа-райы жағдайы және сол сияқтылар.
Мемлекет пен құқықтың танымын мемлекеттің пайда болуы туралы сұрақтан
бастау қажет – адамзат қоғамының тарихында бұл әлеуметтік институт әрдайым
болды ма, әлде ол қоғамның дамуының анықталған деңгейінде пайда болды ма?
Тарихи логикалық қағидасын жүзеге асыратын осы әдістемелік көзқарас қана,
мемлекеттің пайда болуының себептері мен нысандарын, оның сипаттық
мүмкіндік белгілерін, қоғам өмірінің алдыңғы ұйымдастырушы нысандарынан
айырмашылығын білуге мүмкіндік береді.
Осы себептен алғашқы қауымдық қоғамның жақтарының мінездемесінен
бастауға, тікелей осы қоғамды зерттейтін археология мен этнографияның
мағлұматтарын пайдалануға тура келеді.
Қазіргі таңда археология мен этнографияның жетістіктерінің арқасында
алғашқы қауымдық қоғам туралы, оның дамуының сатылары туралы білім едәуір
байыды.
Алғашқы қауымдық қоғамның бұл жаңаша түсінуінде ең алдымен осы
қоғамның дамуы мен алғашқы қауымдық тарихтың кезеңдігін сипаттайтын
білімдерді ажырату қажет. Басқаша айтқанда, бұл қоғамның өзі ешқашан баптық
болған жоқ, ол дамыды және түрлі деңгейлерден өтті. Бұндай кезеңдіктің
бірнеше түрі ажыратылады - жалпы тарихтың археологиялық, антропологиялық.
Мемлекет пен құқық теориясы үшін археологияның жаңа мағлұматтарын негізге
алатын және алғашқы қауымдық қоғамның дамуының ең негізгі шегі ретінде
неолиттік төңкерісті ажырататын кезеңділік айрықша әдістемелік құндылыққа
ие.
Неолитте иемденушіден өндіруші шаруашылыққа өту кезінде қалыптасқан
адамзат өмірінің барлық салаларындағы қағиданың сапалы төңкерісті сипаттай
отырып, бұл түсінікті тарихи ғылымға ХХ ғасырдың ортасында енгізілді.
Алғашқы қауымдық қоғам өмірінің барлық материалдық негізін, оның
әлеуметтік және рухани құрылымын өзгерткен бұндай көшу, бірнеше
мыңжылдықтарға созылып кеткенімен, әділетті түрде төңкеріс деп аталады.
Бұл кезеңділік қай алғашқы қауымдық қоғам туралы, ол қандай уақыт
шегінде өмір сүргендігі туралы, қоғамның әлеуметтік және рухани құрылымы
қандай болғандығы туралы, адамзат қандай өмір сүрудің нысандарын
пайдаланғандығы туралы нақты белгілеуге мүмкіндік береді. Мемлекет пен
қоғам теориясы үшін иемденуші экономикасы бар қоғамда және өндіруші
экономикасы бар қоғамда қандай әлеуметтік - жүйелер мен билікті
ұйымдастырудың қандай нысандары қызмет еткендігін нақты анықтауға мүмкіндік
туды.
Неолиттік төңкерістің әлеуметтік экономикалық экологиялық мәні
мынада болады - өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін адамзат дайын
жануарлық және өсімдік нысандарын иемденумен тағам өндіруге бағытталған
шынайы еңбектік қызметке; жаңа жануарлық өсімдік нысандарын тауып, олармен
табиғи қарапайым нысандарды алмастыруға көшті. Бұл көшу жер шарындағы ғана
емес, сонымен қатар ең алдымен керамикалық бұйымдарды дайындау,
металлургия, металл өңдеу тәрізді өзге де өндірістік қызметпен ұштасты.
4-3 мыңжылдықтарға қарай өндірістік экономика адамзаттың өмір сүруінің
2-ші негізгі әдісі болып табылады.
Өндірістік экономикаға көшудің негізіне азаматтық өмір сүруіне қауіп
төндірген дағдарыстық құбылыстар жатыр.
Барлық өзінің әлеуметтік және шаруашылық ұйымдастыруының қайта
құруымен жауап беріп адамзат глобалді экономикалық дағдарыстан шыға алды.
Бұл қайта құруға биліктік қатынастардың жаңа құрылуы да кіреді, яғни,
мемлекеттік бірлестіктер мен ертетаптық қана мемлекеттер.
Неолиттік төңкерістің нәтижесі болып жер шарының кейбір аймақтарында
ерте жер өңдеуші қоғамдардың пайда болуы табылады. Әлеуметтік экономикалық
дамудың келесі сатысында ерте жер өңдеуші қоғамдардың өркендеуі орын алды.
Олардың негізі алғашқы өркениеттер мен ертетаптық қоғамдардың қалыптасуы
болды.[1]
Осылайша неолиттік төңкерістің - адамзаттың өндіруші экономикаға
көшуі – алғашқы қоғамдық қауымды объективті түрде өзінің ішкі дамуының
әсерінен финалды шекке, яғни, қоғамның әлеуметтік қабаттануына, таптардың
пайда болуына, мемлекеттің туындауына жетті.
Әдетте, ежелгі мемлекеттік құрылымдар заңды түрде ерте жер өңдеуші
қоғамның әлеуметтік негізінде пайда болғандықтан ертетаптық мемлекеттер
ретінде сипатталады.
Бастапқыда олар қала мемлекеттер ретінде пайда болды. Еркін одақтастар
– жер өңдеушілер тұратын ауыл, енді рулық емес, көршілік одақты ұсынады. Ол
алғашқыда ауылдар тобынан шаруашылық діни орталыққа бөлініп шығып,
әлеуметтік шаруашылық діни қала орталыққа айналады. Қала мемлекеттік
әлеуметтік дифференциацияны, мүліктік қабаттануды нақты біледі. Бұнда ең
бірінші бөлінісі территориялық болып бекітіледі, құмырашылар, мысшылар т.б.
қолөнершілер кварталдары пайда болды, беделділер бөліне бастады, басқарудың
бастапқы аппараты - өндірісті ұйымдастырудың, есеппен қоғамдық жұмыстарды
ұйымдастыруы, қоғамдық қорлардан алынатын төлемдер тағы басқаларымен
айналысатын тұлғалар қалыптасты.
Қала мемлекетте әкімшілік идеологиялық басшылықтың 3 басқару орталығы
ұйымдастырылады: қалалық одақ, сарай, храм.
Қала басқа шектесетін ауылдарға қатысты мемлекеттік басқару қызметін
атқара бастады. Бұл қызметтер алуан түрлі қауымдық, жер өңдеу, жер иеленуді
басқару, қоғамдық ритуалды дәстүрлерді орындау.
Осылайша, мемлекеттік адамзат өндіруші экономикаға көшетін неолиттік
төңкеріс нәтижесі, яғни қоғамдық өмір сүруінің материалдық жағдайларының
өзгеруі осы өмірдің жаңа ұйымдастырушысы еңбек нысандарының қалыптасуы
үрдісінде қоғам өмірінің жаңа ұйымдастырушысының нысаны пайда болды.
1.2. Мемлекеттің пайда болу туралы негізгі теориялары
Мемлекет адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болған.
Мемлекет мәңгілік табиғатқа ие емес, ол алғашқы қауымдық құрылыста болған
жоқ, тек осы қоғамның дамуының финалды негізінде адамзаттың өндірістік және
өмір сүруінің жаңа ұйымдық - еңбектік үлгісімен байланысты себептерде пайда
болған.
Мемлекеттік билік оның шығу тегі теориялық зерттеудің маңызды
объектісі. Ерекше айта кететін жайт, қазіргі кездегі мемлекет теориясында
билік арасындағы, олардың ұйымдастырылуы және экономикалық иемдену және
экономикалық өндіруші қоғамында, топқа дейінгі және топтық қоғамда жүзеге
асырушы үшін арасында ерекшеліктерді жүргізу керек.[2]
Батыстағы отандық мемлекет пен құқық теориясына эквивалентті қоғамдық
ғылымдардың кейбір шеңберінде, бірақ мұндай ерекшеліктер әрқашан
ескерілмейді, алғашқы қоғамдық қоғаммен ерте таптық қоғам билігі арасындағы
шекара өшіріліп қалады. Былайша билік ерте таптық қоғамда мемлекеттік
болады, қанаушылық қатынасын бекітуі мүмкін, озушылықтың артықшылығын
бекітіп, қамтамасыз етіледі, оның көмегімен негізгі өндірісітк салаларға
белгілі бір топтың меншігі бөлінеді және осы тап билік етушіге айналысатыны
толық анықталмайды.
Осылайша, тапқа дейінгі эгалитарлық қоғамға қарағанда (эголите -
теңдік) таптық қоғамда билік саяси болады. Бұл топқа дейінгі және таптық
қоғамдағы биліктердің қағидалы ерекшеліктеріне негізделеді.[3]
Мысалы, бүкіл жерде тікелей өндірушілердің еңбегіне басқарушы бойынша
еңбекті ауыстыру болады және осы ауыстырудың басшылық ету бойынша еңбекке
сыйақының ұйымдастырушылық үлгісі туралы ғана әңгіме болуы мүмкін.
Осылайша мемлекеттік билік әр түрлі жолдармен тарихи дамиды: әскери-
иерархиялық құрылым арқылы, қоғамдық лауазымдардың династиялық
монополизация (аристократиялық жол) және экономикалық билік етуші таптың
артықшылығын, жағдайын бекіту жолы (плутократиялық жол). Енді, мемлекеттің
пайда болуымен тағы бір маңызды қоғамдық дамудың ерекшелігі бар. Бұнда
әңгіме қоғамдық дамудың бірдей еместігі туралы, яғни адамзаттың белгілі бір
тарихи кезеңдерді отрядтармен өтуі туралы. Бұл процеске объективті ғана
сәйкес, субъективті факторлардың да әсер етуі туралы, бұл ең бір
фундаментальді заңдылықтардың бірі. Осы заңдылық мемлекеттің пайда болуының
әр түрлілігіне әкеп соқтырады.
Бұл заңдылық топтық қоғам мен алғашқы қауымдық арасында жүрген
қадамдар арасындағы байланыстың пайда болуына көмектеседі. Оларға сауда,
әскери, мәдени, технологиялық байланыс жатады. Осында мемлекеттік байланыс
та жатады.
Бірақ олар тек қоғаммен бейімделген жағдайда, қоғам мемлекетпен
белгілі бір байланысқа түсуге дайын кезде және оларға белгілі бір
әлеуметтік күштер қызығушылық білдірген кезде ғана өз ролдерін ойнай алады.
Бұндай кезде қазіргі кездегі мемлекет теориясында бірінші, екінші,
үшінші мемлекеттердің концепциясы пайда болады. Бұның өз мәні бірінші
мемлекет қоғамдық өндірістік, әсіресе жер өңдеу шаруашылығының тез өсуіне
жағдай жасаған жерлерде дамиды.
Бұндай зонада топтық құрылымдардың және мемлекеттік құрылымдардың
орталығы құрылады. Келе-келе олар өздерінің қанаушылығын және оның
қамтамасыз ету үлгісі жүзеге асырды. Бұндай қорғалған қоғамда 2 мемлекет
пайда болады.
Мемлекет пен құқықтың шығуы туралы түрлі теориялар бар. Ол осы
құбылыстардың пайда болуын олар түрлінше түсіндіреді. Марксизм-ленинизм
мемлекет пен құқықтың пайда болуын таптық теория тұрғысынан түсіндіреді.
Рулық қауым құлдырап, жеке меншік пайда болып, қоғам екі топқа қанаушы және
қаналушы топтарға бөлінген соң, олардың арасында шешілмейтін қайшылықтар,
ымырасыздық орын алады. Сол екі топ нәтижесіз, тоқтаусыз күресте бірін-бірі
жойып жібермеуі үшін рулық биліктің орнына жаңа саяси құрылым – мемлекет
пайда болады. Мемлекет аталған қайшылықтарды шешу үшін емес, кедей (туғызу
үшін туғызған) топты байлардың еркіне көндіріп, оны қанауға, езуге жағдай
туғызу үшін құрылған. Сондықтан қандайда мемлекет болсын тек қанауды мақсат
тұтып бай үстем таптың игілігін көздеп, мүддесін қорғайды. Социалистік
мемлекет те таптық мемлекет. Бірақ ол сан жағынан қоғамның басым көпшілігін
құрайтын еңбекші таптың мүддесін қорғайды.
Марксистік теорияда мемлекеттің пайда болу таптық теория тұрғысынан
түсіндіріліп, рулық қауым ыдырау жеке меншік пайда болуын қоғам 2 топқа
қанаушы және қаналушы топтарға бөлінген соң олардың арасында шешілмейтін
қайшылықтар орын алады. Сол екі топ күресте бірін-бірі жойып жібермеу үшін
рулық биліктің орнына жаңа саяси құрылым мемлекет пайда болды. Мемлекет
кедей тапты байлардың еркіне көндіріп оны қанауға, езуге, оларға жағдай
туғызу үшін құрылған. Сондықтан қандай да мемлекет болсын тек қанауды
мақсат тұтып, бай үстем таптың мүддесін қорғайды дейді.
Бұл теория процесті материалистік тұрғыдан дұрыс түсіндіргенмен, құқық
және мемлекет байланысындағы экономикалық құрылысқа, таптық құрылымдарға,
күштеу және зорлауға өте үлкен маңыз береді. Дәл осы теорияда құқық өзінің
аппаратынсыз (құқық нормаларын жүзеге асыруға күштеп көндіретін) өз мәнін
жоғалтады, - деп айтылған. Осының әсерінен құқықтың реттеуші жүйедегі
құны жойылып, репрессивтік зорлық функциясы жоғары қойылды.
Маркстік теорияның тұжырымдалуынша (түсіндіруінше) құқықтық
нормалардың таптық сипаты ескі рулық әдет-ғұрыпты ығыстырып шығарғанымен
негізгі мәнін сақтап қалды. Жеке меншіктің пайда болуымен, топтардың
құрылуы қоғамдық теңсіздікті алып келді. Ал, қоғамның топқа бөлінуі мен
меншіктің пайда болуына орай орындалуы мемлекеттің зорлау күшімен
қамтамасыз етілген жүріс-тұрыс тәртібі пайда болды. Мұның барлығы әрине
шындық қатарынан орын алады және белгілі бір халық пен мемлекеттер
тарихынан көп мысалдар келтіруге болады.
Бірақта бұл процестерді қомақты етіп көрсету, құқықтың пайда болуы
заңдылығының жалпы әлеуметтік түсінігін және шындықты бұрмалау болып
табылады.
Бірақта осы негізде кұқықтың пайда болуы маркстік теорияның
жетістіктерін жоққа шығаруға тағы да болмайды. Тарихи принципті құқықтың
әлеуметтік институт ретінде пайда болуының, таптық құрылымдарымен құқықтың
байланысы және тағы басқа да жағдайлар маркстік бағытта да үлкен теоретико-
құқықтық, ойлардың қозғалысы ретінде қарастырылады. Құқықтың пайда болуының
жекеленген мәселелерді басқа да теорияларда (психологияның, паретивтік,
нормативтік, әлеуметтік және т.б.) қарастарылады.
Күш көрсету теориясы идеялық қайнар көздері құл иеленушілік кезеңнің
өрінде пайда болды. Оның өкілдері мемлекет күш көрсету және басып алушылық
нәтижесінде пайда болды деп ойлаған. Күш көрсету теориясының ғылымдық
негіздері ХІХ-ХХғғ. қаланды. Оның мәні жеке меншіктің таптардың
мемлекеттердің пайда болуы ішкі және сыртқы күш көрсетудің нәтижесі
ретінде, яғни тікелей саяси әсер ету жолымен байланысты. Мемлекет
қанаушылықтың органы болды тек әлі де жеңушімен жеңіп алушылар арасындағы
заңдық ерекшелік кетпеген елдер бар.[4]
Сонымен қатар, мемлекет пен құқықтың шығуын зорлық-зомбылықпен
байланыстырады. Күшті тайпалар әлсіз тайпаларды жаулап алып бағындырып,
олардың қарсылығын басып тұру үшін мемлекет және оған тән басқару, күш
қолданатын органдарды құрады дейді. Күш көрсету тероиясының сипатты
ерекшеліктері Е.Дюринг, Л.Гумплович, К.Каутский еңбектерінде көрінеді.
Дюринг ойы бойынша қоғамдық дамудың негізі - саяси актілер нәтижесі.
Мемлекеттің пайда болуының бірінші факторын тікелей саяси күштерден іздеу
керек. Дюрингтің ойы бойынша қоғам кем дегенде 2 адамнан құрылу керек. 2
адамдық ерік бір немесе бірімен тең және олардың бірі де екіншісіне талап
қоя алмайды. Істің мұндай жағдайында, яғни қоғамның тең тұлғалардан
тұрғанда теңсіздік пен құлдық мүмкін емес. Мемлекеттің шығу тегін түсіндіру
үшін Дюринг үшінші адамды әкеледі, өйткені онсыз көпшілік дауыспен шешім
қабылдана алмайды, ал ондай шешімсіз, яғни көпшіліктің азшылыққа билік
етуінсіз мемлекет пайда болмайды. Оның ойы мен меншік, таптар мен мемлекет
қоғамның бір бөлігінің екіншісінің үстімен күш көрсету нәтижесінде пайда
болады.[5]
Австралиялық социолог және мемлекет зерттеуші Гумплович сыртқы күш
көрсету теориясының өкілі. Бұл теорияға сәйкес мемлекетті басып алу
нәтижесінде құлдық пайда болды: күресте жеңіп алушы тайпа билеуші болды.
Құлдық жеке меншіктің және топтардың пайда болуына әкеп соқтырды.
Мемлекеттік билік Гумплович ойы бойынша, физикалық түрі келе-келе таптық
мемлекетте ойланады.
К.Каутский да мемлекет қайнар көздерін сырт күш көрсетуден,
соғыстардан көреді. Жеңіп алушы тайпа жеңілуші тайпаны өзіне бағындырып,
оның жерін алып, ол үшін ақы төлеттіреді. Нәтижесінде таптарға бөлісу пайда
болады, ол мәжбүр ету аппараты мемлекетке айналады.
Күш көрсету теориясында толығымен экономикалык концепция элементтері
бар. Қағидалы сәйкес келмеуіне қарамастан, бұл теория адамның әрекеттерінің
ортақ базасына әлеуметтік және экономикалық факторларымен байланысты.
Күш көрсету теориясын толығымен жоққа шығару тек формальды
көзқарастардан емес, сонымен қатар тарихи тәжірибелер негіздеріне де қайшы
келеді.
Сыртқы да, ішкі де күш көрсету теориясының элементтері кез келген
мемлекеттердің пайда болу процесінен көрінеді.
Психологиялық теорияның жақтаушылары қоғам мен мемлектті адамдардың
және олардың әр түрлі бірлестіктерінің психологиялық әсер ету, түрінде
көреді. Халықтар табиғатына бағыныштылықты талап ететін биологиялық жан
болып табылады. Адамдар күштілігіне бағынып, әлсіздерге зорлық көрсету
табиғаттың берген сыйы деп санайды. Сондықтан қондырмалық құбылыстар пайда
болуы керек деп есептеген. Халықтар тең дәрежеде мемлекет басшыларына және
мемлекет заңдарына тәуелді.
Ал шын мәнінде мемлекеттің пайда болуымен қызмет атқаруының себептерін
тек психологиялық көзқараспен түсіндіру мүмкін емес. Психологиялық теория
қоғам өмірінін экономикалық, келісімдік, органикалық теориясында қалып
кеткен көптеген сұрақтарын түсіндіреді.[6]
Бірақ барлық қоғамдық өмірді адамдардың психологиялық әсер етуіне әкеп
тіреу, қоғам мен мемлекет өмірін психологиялық жалпы заңдарымен түсіндіру.
Мемлекет жан-жақты төтенше құбылыс. Оның пайда болуының себебптері
әртүрлі объективті факторлармен түсіндіріледі: биологиялық, психологиялық,
экономикалық, әлеуметтік, діни, ұлттық және т.б. олардың ортақ ғылыми
түсіндіру бір жан-жақты теория шеңберіне кіргізу мүмкін болмас. Бірақ
мұндай талаптану әрекеттері болды және жеңісті де болған (Платон,
Аристотель, Монтескье, Руссо, Гегель, Маркс, Плеханов, Ленин, Бердяев)
Адамды көптеген қызығушылықтар жинақталған: экономикалық, әлеуметтік,
саяси, рухани, діни, және т.б. Бірақ олар нәтижесінде тек физиология және
психика арқылы жүзеге асады. Бұл бөлімді қорыта келгенде толығырақ болу
үшін мемлекеттің пайда болуының тағы мынадай теорияларын қысқаша
қарастырғым келеді. Теологиялық (діни) теория мемлекеттің пайда болуын
құдайдың қүдіретімен байланыстырады, яғни мемлекет Алланың әмірімен
қалыптасып, дамып келеді деп түсіндіреді. Бұл теория адамдардың сенімі,
иманы ретінде қалыптасқан ұғым, көне заманнан дамып, нығайып келеді. Бұл
теорияны ғылыми түрде уағыздаған Фома Аквинский, Жак Маритен т.б.
Патриархалдық теория мемлекет шығуын отбасының дамуына байланыстырады,
яғни мемлекет адамдардың отбасы тәжірибесінен қалыптасқан азаматтардың
саналы түрде өздерінің мүдде-мақсаттарын іске асыру үшін біріккен одақ деп
түсіндіреді. Отбасының қожасы ер адам, ол отбасын өз еркімен билейді,
отбасы мүшелерінің арасындағы қатынастарды реттейді. Отбасы басшысы - әке,
мемлекеттің басшысы - монарх. Адамдар осындай қағидаларды басшылыққа алып,
мемлекет құруда отбасын басқару үлгілерін қолданған дейді. Бұл теорияның
өкілі және дамытқан зерттеушісі Аристотель, оны жақтаушылар орта, жаңа
ғасырда болды (Фильмер, Михайловский т.б).
Органикалық теория – бұл пікірді Платон көне дәуірде уағыздаған (6.3.4-
3 ғ). Бірақ теория толық түрде 20 ғасырда қалыптасты. Өкілдері: Блюнчли,
Г.Спенсер, Вормс, Прейс т.б.[7]
19 ғасырдағы ғылымның жетістіктеріне сүйене отырып, бұл теория - адам
қоғамында табиғаттың объективтік даму заңдарына сәйкес эволюциялы жолмен
мемлекетті құрады. Мемлекеттің Үкіметі-адамның басы-миы сияқты қоғамды
басқарады. Қанаушы тап қоғамның экономикасын дамытады. Ол қоғамды қорғайды
деп түсіндіреді.
Табиғи құқықтық теория -17-18 ғасырлардағы қалыптасқан теория.
Өкілдері: Г.Гроцкий, Т.Гоббс, Д.Локк, Ж.Ж.Руссо, Б.Спиноза, А.И.Радишев
т.б. Теорияның мазмұны: адамдардың өздерінің табиғи құқықтары болады
(бостандық, теңдік, еңбек жасау т.б.). Оны ешкім жоя алмайды, оған зиян
келтіре алмайды. Қоғамда бостандықты, әділеттілікті, теңдікті сақтау үшін
адамдар өзара шарт жасап мемлекетті құрды. Бұл шарттың мазмұны көп елдің
Конституциясына кірді деп түсіндіреді.
Келісім-шарттық теория – мемлекет шығуын, пайда болуын адамдар
арасындағы келісім-шартпен байланыстырады. Сондай қауіпті, келіссіз өмірден
құтылу үшін адамдар өзара ымыраға келісіп, шартқа отырады. Соның
нәтижесінде мемлекет құрып, оған қоғам мүшелерінің барлығын қорғауды,
лайықты өмір сүруге жағдай туғызуды міндеттейді.
Материалистік теория - мемлекет пайда болуын экономикалық тұрғыдан
түсіндіреді, себептері: қоғамдық еңбектің бөлінуі, қосымша өнімнің, жеке
меншіктің пайда болуы, қоғамның қарама-қарсы екі тапқа бөлінуі, қайшылық
күресінің басталуы. Мемлекет пен құқықтың мазмұнының тарихи өзгеріп отыруы
қоғамдық мүдде-мақсатты қорғауы.[8]
Мемлекет қоғамның көп салалы, көп жүйелі құбылыстарына сәйкес дамып,
өмірге келген бірлестік. Мемлекет шығуын түсіндіруге тырысатын бұл
аталғаннан басқа да теориялар бар. Осы теориялардың бәріне тән бір белгі
бар – ол мемлекеттің адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда
болуы. Шынында да тарихи деректерге жүгінсек, мемлекеттің қоғам дамуының
белгілі бір кезеңінде шыға бастағанын байқаймыз.
1. Мемлекет (таптық тәсіл бойынша) - бір таптың (азшылықтың) бір тапқа
(көпшілікке) үстемдік етуін қолдайтын саяси ұйым.
2. Мемлекет (жалпы әлеуметтік тәсіл бойынша) – саяси ұйым
(ассоциация). Бұл саяси бойынша мүшелері бұқаралық – биліктік қатынастар
арқылы біріктіріледі.
Мұнда мемлекет адамдардың өзара ымыраға келуінің құралы болып
табылады.
3. Мемлекет – құқық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz