Ақша жүйесі: түсінігі және элементтері

Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І АҚША ЖӘНЕ АҚША ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
1.1 Ақшаның мәні, анықтамасы, пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... . 4
1.2 Ақша түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.3 Ақша жүйесі, ақша массасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
ІІ АҚШАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕГІ МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
2.1 Ақшаның түсінігі және даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2 Ақшаның атқаратын қызметтері, олардың мазмұны ... ... ... ... ... . 17
2.3 Ақшаның түрлері мен оның қазіргі формалары ... ... ... ... ... ... ... . 20
ІІІ ҚАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АҚША ЖҮЙЕСІ ... .. 24
3.1 Ақша жүйесі жөнінде түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
3.2 Қазақстан Республикасындағы 1993 жылғы ақша реформасы және ұлттық валюта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

КІРІСПЕ
Ақша дегеніміз - тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі, қүнның эквиваленттік формасы мен түтыну қүны біте қайнасқан ерекше тауар. Яғни ақша - тауар өндіру мен оны айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі - барлық тауарларға ортақ балама (эквивалент) рөлін атқару. Осыдан келіп ақшаның жаппай күші болады. Ақшаның қогамдагы мәнін К. Маркс "жеке адам өзінің қогамдық билігін де, қоғаммен байланысын да өзінің қалтасына салып жүреді" деген афоризммен сипаттады. Ол мынадан айқын көрінеді:
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар қогамдық еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның тауар айырбасында делдал-дық етуі арқылы қогамдық еңбектің сапалық деңгейі айқыңдалып, сандық есебі жүргізіледі.
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, ягни қоғамдық өндірістегі үлесін де ақша арқылы анықтауға болады. Себебі адам қоғамдық еңбектегі үлесін жалақы ретінде алғанда, ақша төлем қүралы қызметін атқарғаны.
Үшіншіден, айырбас үрдісінде ақшаның делдалдық етуімен тауардың іішсі қайшылықтары да шешіледі. Тек ақшаның пайда болуына байланысты бүкіл тауарлар түтыну қүны түрінде айырбас қатынасының бір жағын-да түрады да, ал екінші жағында бүкіл тауарларга қарама-қарсы ақша түрады.
Тауарлар дүниесінің тауар және ақша болып екіге бөлінуі оның түтыну қүны мен қүнының, яғни тауардың ішкі қарама-қарсы жақтарының қайшылығын шешуге жол салады. Өйткені, егерде тауар сатылса, болғандыгы. Бүл бір жағынан, ал екінші жағынан оның қүнының бар екендігі дәлелденгені. Сатылған қүн енді ақша түрінде тауар өндірушінің қолына түседі. Сөйтіп, тауар өндірушіге түскен ақшаның мөлшеріне қарай өз өндірісіне басқа кез келген қажетті түтыну қүнын алуға мүмкіндік туады.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ

1. Аубакиров Я., Ескалиев М. Экономикалық теория. Алматы, 1994г.
2. Жатканбаев Е.Б. Методология исследования экономии. Учеб. Пособие.Каз.гос.нац.ун-т.им. Аль-Фараби.Алматы азак, Университет!, 1999 г.
3. Гайнуллин Ф.Р. Введение в экономическую теорию. Учеб. Пасобие.Алматы, 1997 г.
4. Мәуленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Қүдайбергенов Е.Қ. Экономикалык теория: Оку куралы.-Алматы: Экономика, 2003 ж.
5. Н.Қ. Мамыров, М.Ә. Тілеужанова Макроэкономика: Оқулық – Алматы: Экономика, 2003 –432 б.
6. Райымқұлүы С. Экономикалық теория негіздері: Оқу құралы – Шымкент, 2005 ж. –277 б.
7. Шеденов У.К., Сагындыков Е.Н., Байжомартов У.С., Жүнісов Б.А., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория. Проф. Шеденов У.К. редакциясымен. Алматы-Актебе, 2002 ж.
8. Осипов М. Экономикалык теория негіздері. Алматы, 2002 ж.
9. Борисов Е.Ф. Экономическая теория, Юрист-М. 1997г.
10. Борисов Е.Ф., Волков Ф.М. Основы экономической теории. МЛ 992г.
11. Блаут М. Экономическая мысль в ретроспективе. М. 1997г.
12. Добрынин А.И., Тарасевпч Л.С. Экономическая теория. Санкт-Петербург, 1999г.
13. Всемирная история экономической мысли. Вб-ти т.М. 1987г.
14. Курс экономической теории. Алматы, Университет «Кайнар». 1994г.
15. Камаев В.Д. и коллектив авторов. Учебник по основам экономической теории. М. «Владос»,1995г.
16. Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег.М.1973.
17. Куликов Л.М. Основы экономических знаний. МЛ 1997г.
18. Курс экономической теории./Под. Ред. Сидоровича А.В.МЛ 1997г.
19. Рузавин Г.И. Курс рыночной экономнки. ЮНИТИ м. 1994г.
20. Макконнелл К.Р. Брю С.Л. Экономикс: приицнпы, проблемы, политика. В 2-х т.Пер.с анг.М.1992г.
21. Хейне П. Экономический образ мышления. МЛ 1993г.
22. Чепурин М.Н. Курс экономнческой теории. МЛ 1997г.
23. Шишкин А.Ф. Экономическая тсория. В 2-х т. МЛ 1996г.
24. Гайнуллин Ф. «Основы экономической теорий». Учебное пособие. Алматы «РІІК». 1998.
25. Алиев У. Ж.. «Типовая программа по курсу» теоретическая экономика для студентов вузов.Алматы, 1996г.
26. Амбарцумова,Стерликов Ф. Экономическая теория в вопросах и ответах. Часть 1.2.3. Киров «Вятка»1994г.
27. Иокин В.Я «Экономическая теорня» Москва. 2000г

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Курстық жұмыс
Тақырыбы: Ақша жүйесі: түсінігі және элементтері

Астана
2012
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
І
АҚША ЖӘНЕ АҚША ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

4
1.1
Ақшаның мәні, анықтамасы, пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... .
4
1.2
Ақша түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.3
Ақша жүйесі, ақша массасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
ІІ
АҚШАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕГІ МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

14
2.1
Ақшаның түсінігі және даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
14
2.2
Ақшаның атқаратын қызметтері, олардың мазмұны ... ... ... ... ... .
17
2.3
Ақшаның түрлері мен оның қазіргі формалары ... ... ... ... ... ... .. ...
20
ІІІ
ҚАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АҚША ЖҮЙЕСІ ... ..
24
3.1
Ақша жүйесі жөнінде түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
3.2
Қазақстан Республикасындағы 1993 жылғы ақша реформасы және ұлттық валюта ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
28
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30

КІРІСПЕ
Ақша дегеніміз - тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі, қүнның эквиваленттік формасы мен түтыну қүны біте қайнасқан ерекше тауар. Яғни ақша - тауар өндіру мен оны айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі - барлық тауарларға ортақ балама (эквивалент) рөлін атқару. Осыдан келіп ақшаның жаппай күші болады. Ақшаның қогамдагы мәнін К. Маркс "жеке адам өзінің қогамдық билігін де, қоғаммен байланысын да өзінің қалтасына салып жүреді" деген афоризммен сипаттады. Ол мынадан айқын көрінеді:
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар қогамдық еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның тауар айырбасында делдал-дық етуі арқылы қогамдық еңбектің сапалық деңгейі айқыңдалып, сандық есебі жүргізіледі.
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, ягни қоғамдық өндірістегі үлесін де ақша арқылы анықтауға болады. Себебі адам қоғамдық еңбектегі үлесін жалақы ретінде алғанда, ақша төлем қүралы қызметін атқарғаны.
Үшіншіден, айырбас үрдісінде ақшаның делдалдық етуімен тауардың іішсі қайшылықтары да шешіледі. Тек ақшаның пайда болуына байланысты бүкіл тауарлар түтыну қүны түрінде айырбас қатынасының бір жағын-да түрады да, ал екінші жағында бүкіл тауарларга қарама-қарсы ақша түрады.
Тауарлар дүниесінің тауар және ақша болып екіге бөлінуі оның түтыну қүны мен қүнының, яғни тауардың ішкі қарама-қарсы жақтарының қайшылығын шешуге жол салады. Өйткені, егерде тауар сатылса, болғандыгы. Бүл бір жағынан, ал екінші жағынан оның қүнының бар екендігі дәлелденгені. Сатылған қүн енді ақша түрінде тауар өндірушінің қолына түседі. Сөйтіп, тауар өндірушіге түскен ақшаның мөлшеріне қарай өз өндірісіне басқа кез келген қажетті түтыну қүнын алуға мүмкіндік туады.
І. АҚША ЖӘНЕ АҚША ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
0.1. Ақшаның мәні, анықтамасы, пайда болуы

Қүн түрлерінің даму заңдылыктарын тексеру, ақшаның шыгуы тауар айырбасынын дамуыман туған тарихи процесс деген қорытынды жасауға мұмкіндік береді. Ақшаның шығу себебі тауар ендірісі кайшылыктарының етек жайып, тереңдеуінде. Ақша - жоғарыда айтылғандай, жалпылама эквиваленттің ерекше қызметін атқаратын тауар. Ақша да, тауар да когамдық еңбектін өнімдері. Бірақ өндіріс кұрал-жабдықтарына жеке меншік жағдайында барлық тауарлар нарыкта тікелей жеке еңбектің өнімдері ретінде саналады, ал акша - тікелей коғамдык еңбектің (жалпылама эквивалент бейнесі ретінде болады. Тек акшага айырбастау аркылы ғана тауардың шын мәніиде когамдық еңбектің өнімі екендігін аныктауға мұмкіндік туады. Баскаша айтқанда, нарыкта қоғамдық еңбекке сан және сапа жағын есеп жүргізіледі, ал ақша онын құралы болып табылады.
Сырттай бір-біріне тэуелсіз тауар өндірушілер арасындағы қатынастар айырбас процесінде жүзеге асады. Ақша тікелей тауар айырбастаудың қайшылыктарын шеше отырып, сонымен қатар, тауар шаруашылығы кай шылыктарының онан әрі тереңдеуіне жағдай жасайды.
Тауар мен акша арасында үнемі болып тұратын үндестік пен қайшылық бар. Ол тұтыну құны арқылы көрініс табады.
Акша - зат та емес, байлық та емес, өндірістік катынас. Бұның мазмұны меп мәнін акшаның атқаратын кызметтерінен, яғни коғамдық міндеттерінен анык байқауға болады.
Акша бес түрлі қызмет атқарады. Олар: құн өлшемі, айналыс құралы, төлем құралы, қазына жинау, дүниежүзілік ақшалар.
Акшаның құн мөлшері қызметі деп онын өзінен басқа тауарлардың құнын анықтау қабілетін айтады. Қазіргі кезде ақшаның бұл қызметін адамдардың ойлау кабілеттерінің нәтижелерінен қалыптаскан акшалар атқаруда. Бастапқы кезде акшаның бқл қызметін өзінің қүны болатын заттар ғана, ягни алтын атқарды. Алтынның қүнымен бейнеленген тауарлардың құны, оның бағасы деп аталады. Тауардың құны жогары болса, онда ол алтынның коп мөлшеріне теңестірілгсн болды. Демек, тауардын бағасы тауардың қүнына тәуелді. Бірак та тауардың бағасы тек қана тауардың құнына емес, ол алтынның кұнына да тікелей байланысты болады: егер де алтынның бағасы кымбаттаса, онда тауардың багасы арзандайды; егер де алтыннын багасы арзандаса, онда тауардын бағасы қымбаттайды. Жоғарыда аталған категория жөнінде құнның еңбек теориясынын басты ерекшеліктері осындай.
Акшаның айналыс құралы кызметі - тауар айырбасының формуласы Т-А-Т бойынша онын делдалдык рөлін аткаруына байланысты: тауар айырбасы екі актіден, яғни сатудан Т-А жэне сатып алудан А-Т құралады.
Тауар иесі. тауар сатып, жана тауарды іле сала сатып алмай акшаны өзінде қалдыруы мүмкін. Осы мезетте баска біреулер өз тауарларын сатып откізе алмауы мүмкін. Демек, ақшаның осы кызметін аткаруына байланысты артық өндіру дағдарыстары пайда болуы ықтимал.
Ақша озінің айналыс кұралы қызметін монеталар мен кағаз ақшалар түрінде атқарады.
Монета деп өзіне тән формасы бар және айрықша коспадан қүралатын күйма металды айтады.
Қағаз ақшалардың оз кұны болмайды, сол себепті олар кұн өлшемі қызметін атқара алмайды, бірақ ол алтынның рәмізі іспетті болады. Қағаз акшалар алғашкы рет Қытайда XII ғасырда жасалып шыгарылды, ал Ресейде 1769 жылы Екатерина ІІ кезінде жасалды.
Айналыстағы кағаз акшалар мөлшері айналысқа қажет алтын мөлшеріне сәйкес болуы тиіс. Егер де айналыстағы кағаз ақшалардың мөлшері қажетті алтын мөлшерінен көп болса, онда кағаз ақша құнсызданады, олардың төлемпаздык кабілеті төмендейді, ал тауарлар бағалары кымбаттайды.
Тауар бағаларының қымбаттауына байлаиысты акшаның құнсыздану процесін инфляция деп атайды.
Жалпы алғанда, айналысқа қажет акшаның мөлшері тауарлар бағаларының жиынтығын ақша өлшемдерінін жылдамдығыпа бөлу арқылы аныкталады. Ақша дегеніміз құдіретті байлыктың бейнесі және өтімділігі жоғары, яғни оның тез сатып еткізуді жүзеге асыратын қабілеті бар.
Егер бір тауарды сатып өткізгеннен кейін, басқатауар сатып алынбаса. онда алтын айналыс сферасына өз уакытында қайтып оралмайды және ол қазынаға (қорға) айналады. Алтынның қазынаны жинау қызметін алтын құймалары мен монеталары, алтын немесе күмістен жасалган әсемдік бұйымдар атқарады.
Қазына (қор) жииау қызметі - ақша айырбасы өркендеген кезде қазына айнадыс құралына айналады, осылайша алғашқыда тауар - акша катынасы кездейсок реттеліп отырды.
Қазіргі кезде алтынның - айналыстағы ақша массасын кездейсоқ реттейтін қызметі тоқтатылды, яғни бұрынғыдай ақша рәміздерін алтынға еркін айырбастау жойылған. Бүгінгі таңда алтынның қазына болу қызметі, мемлекет пен жеке азаматтардын сақтандыру қоры ретінде шектеулі шеңберде сақталады.
Жинақталған мемлекеттік және жеке меншіктегі алтын қорлары жалпылама байлықты қүрайды. Қағаз ақшалар қазына бола алмайды, ойткені олардын өздерінің құндары болмайды, бірақ қор жинау кұралы кызметін атқарады.
Тауар өндірісінің одан әрі дамуына байланысты тауарларды несиеге сату қажеттігі пайда болады. Мұның басты себебі тауарларды жасау мен оларды сатып өткізу мерзімдерінің әртүрлі болуында.
Ақшаның төлем құралы қызметін атқару барысында. оның жаңа түрлі несиелік ақшалар пайда болды. Оған жататындар - вексельдер, банкноттар, чектер.
Вексель деп борышқордың ақша сомасының мөлшері мен оны кайтару мерзімі жазбаша көрсетілген қарыз міңдеттемесін айтады.
Банкноттар деп банктін векселін айтады. Банкноттардың қағаз ақшалардан айырмашылыктары:
а) банкноттың екі тармағы болады -- несиелік (коммерциялык вексель) және металдык (банктің алтын кора);
э) кағаз ақшаларды мемлекет жасап шығарады, ат банкноттарды орталық эмиссиялық банктер шығарады;
б) қағаз ақшалар айналыс кызметін атқарады, ал баикноттар - төлем
құралы қызметін аткарады.
Чек дербес тұлғаның агымдағы есеп-шотынан банктің белгілі акша сомасын төлеуі немесе оны басқа есеп-шотка аударуы жөніндегі жазбаша үкімін айтады.
Чектің үш турі бар:
еншілік (басқаға беруге жатпайтын);
ордерлік (индоссамент бойынша басқа адамга беруге болатын);
сенімділік (индосаментті талап етпей берілетін).
Бір елмен екінші ел арасындағы айналыстардагы акша - өзінін барлық кызметтерін атқаруы арқылы -- дұниежүзілік ақшага айнапады. Дүниежүзілік ақша: халықаралық төлем және сатып алу-сату, сондай-ак әр елдің байлығын бейнелейтін құрал қызметін атқарады.
Қазір дұниежузілік акша ролін номиналдық алтын мазмұны бар қағаз. ақша аткарады. Олар металл ақшадай тозуды, салмагы кемуді, кұны азаюды білмейді.
Ақша және тауар мөлшері тепе-теңдікте болуы шарт. Егер біріншісінің шамасы көбейіп кетсе құнсызданады, инфляцияга кызмет етеді. Белгілі бір елдің айналыстағы кағаз акшасының шамадан тыс көбейіп кету салдарынан онын кұнсыздануын - инфляцня дейміз. Ол тауарлардың багасын шамадан тыс кетеріп жібереді.
Осындай келеңсіз жағдайларды болдырмау немесе дұрыс калыпқа келтіру шаралары бар. Олар: девальвация және ревальвация.
Қағаз ақшанын ресми кұнын езінің тұракты калпына келтіруді - девальвация дейміз. Ашық және бүркемелі жолдары бар. Девальвация шараларының негізгілері: үлттық ақшіа өлшемінің алтындық мазмұнын кеміту; шетел валюталары мен қатынас курсын төмендету; толық құнды несие билеттерін шығару, бағасы төмендегеп ақшаларды айналымнан алыптастау; айналымдағы қағаз ақшаны ресми төмендету мақсатымен ақша реформасын жүргізу.
Ревальвация - ақшаның ресми құнын тұрақтандыру және баганың инфляция зардабынан өсуіне қарсы ықпал жасаудыи әдісі. Ақша курсын өсіру деген сөз.
Айналыс құралы қызметін атқаратын ақша арқылы тауарлар бағасы жүзеге асатын болғандықтан, айналыска қажетті ақша мөлшері ең алдымен тауар бағасының сомасына байланысты болады. Ақша неғұрлым шапшаң айналса, ол согұрлым айналысқа аз керек болады. Мұнан мынадай корытындыны жасауға болады: айналысқа қажетті ақша мөлшері тауар бағасы сомасынын белгілі ақша өлшемінің (баға. марка, доллар т.т.) айналым шапшандығына бөлінуіне тең болады. Сөйтіп. айналыска қажетті ақша мөлшері (М), үш факторға байланысты болады 1 ) тауар мөлшері (Т) 2) тауар бағасының дәрежесі (Б), 3) ақшаның айналыс шапшандығы (АШ). Бұл тәуелділікті мына төмендегі формула түрінде көрсетуге болады:

М= ТБАШ

Ақша айналысының халі ақша айналысы сферасынан тыс жатқан жағдайларга байланысты және оған объективті түрде болатын біркатар факгорлардың әсерін көрсетеді. Тауарды сату-сатып алу процесі, онын шапшаңдығы, сондай-ақ ақша айналымының шапшандығы өндіріс жағдайына, транспорттың даму дәрежесіне, қала мен ауыл арасындағы экономикалық қарым-қатынастарға, несие жұйесінің жағдайына және т.с. байланысты болады.
Ақша тек айналыс құралы қызметін аткарып қана коймайды, сонымен қатар ол төлем кұралы қызметін де атқарады, сондықтан несие катынастарының дамуына байланысты ақша айналысы заңының формуласы

М= ТБ-Кр+Т-От
АС

Айналыста болатын ақша мөлшері мынаған тең болады: сатылуға тиісті тауарлар бағасынын сомасына (ТБ), несиеге сатылган тауарлар бағасының сомасы (Кр), төлеу мерзімі жеткен төлемдер (Т), өзара өтелетін толемдер сомасы (ӨТ), ал осының бәрі белгілі бір ақша өлшемінін айналым санына бөлінеді (АС).
Ақша дегеніміз - тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі, қүнның эквиваленттік формасы мен түтыну қүны біте қайнасқан ерекше тауар. Яғни ақша - тауар өндіру мен оны айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі - барлық тауарларға ортақ балама (эквивалент) рөлін атқару. Осыдан келіп ақшаның жаппай күші болады. Ақшаның қогамдагы мәнін К. Маркс "жеке адам өзінің қогамдық билігін де, қоғаммен байланысын да өзінің қалтасына салып жүреді" деген афоризммен сипаттады. Ол мынадан айқын көрінеді:
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар қогамдық еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның тауар айырбасында делдал-дық етуі арқылы қогамдық еңбектің сапалық деңгейі айқыңдалып, сандық есебі жүргізіледі.
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, ягни қоғамдық өндірістегі үлесін де ақша арқылы анықтауға болады. Себебі адам қоғамдық еңбектегі үлесін жалақы ретінде алғанда, ақша төлем қүралы қызметін атқарғаны.
Үшіншіден, айырбас үрдісінде ақшаның делдалдық етуімен тауардың іішсі қайшылықтары да шешіледі. Тек ақшаның пайда болуына байланысты бүкіл тауарлар түтыну қүны түрінде айырбас қатынасының бір жағын-да түрады да, ал екінші жағында бүкіл тауарларга қарама-қарсы ақша түрады.
Тауарлар дүниесінің тауар және ақша болып екіге бөлінуі оның түтыну қүны мен қүнының, яғни тауардың ішкі қарама-қарсы жақтарының қайшылығын шешуге жол салады. Өйткені, егерде тауар сатылса, болғандыгы. Бүл бір жағынан, ал екінші жағынан оның қүнының бар екендігі дәлелденгені. Сатылған қүн енді ақша түрінде тауар өндірушінің қолына түседі. Сөйтіп, тауар өндірушіге түскен ақшаның мөлшеріне қарай өз өндірісіне басқа кез келген қажетті түтыну қүнын алуға мүмкіндік туады.

0.2. Ақша түрлері

Ақшаның төлем құралы қызметін атқару барысында. оның жаңа түрлі несиелік ақшалар пайда болды. Оған жататындар - вексельдер, банкноттар, чектер.
Вексель деп борышқордың ақша сомасының мөлшері мен оны кайтару мерзімі жазбаша көрсетілген қарыз міңдеттемесін айтады.
Банкноттар деп банктін векселін айтады. Банкноттардың қағаз ақшалардан айырмашылыктары:
а) банкноттың екі тармағы болады -- несиелік (коммерциялык вексель) және металдык (банктің алтын кора);
э) кағаз ақшаларды мемлекет жасап шығарады, ат банкноттарды орталық эмиссиялық банктер шығарады;
б) қағаз ақшалар айналыс кызметін атқарады, ал баикноттар - төлем
құралы қызметін аткарады.
Чек дербес тұлғаның агымдағы есеп-шотынан банктің белгілі акша сомасын төлеуі немесе оны басқа есеп-шотка аударуы жөніндегі жазбаша үкімін айтады.
Чектің үш турі бар:
еншілік (басқаға беруге жатпайтын);
ордерлік (индоссамент бойынша басқа адамга беруге болатын);
сенімділік (индосаментті талап етпей берілетін).
Ақша айналысы заңы - құн заңының айналыс аясындагы көрінісі. Ол тауар - ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән. Айналыстағы ақшаның саны К. Маркс ашқан ақша айналысы заңымен реттеледі. Тауар айналысына қызмет ету үшін қажетті ақша мөлшері екі факторға: біріншіден, бір кезенде, айталық бір жылда сатылуга тиіс тауарлар бағасының қосындысына, екіншіден ақша айналысының жылцамдығына байланысты өзгереді. Ақша айналысы заңы мына формуламен өрнектеледі:
M=P*YV
Ақша айналысы заңының мәні - ақшаның айналыс қүралы қызметін орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының көбейтіндісін бір аттас ақша өлшемінің айналым санына (айналым жылдамдығы) бөлгенге теңесуі керек.
Ақша тек айналыс қүралы ғана емес, сонымен бірге төлем қүралы қызметін де атқаратындықтан айналысқа қажетті ақша мөлшері де несиеге сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз міндеттемелерінің бірсыпырасы қолма-қол ақшасыз жолымен де неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа согүрлым аз ақша мөлшері қажет. Одан басқа, айналыстан шығарылған әлдеқандай ақша мөлшері шаруашылық-тың және халықтың тұрақты ақша қорын қүрайды.
Экономикада сатылған тауарлар бағасынан айналыста әлдеқайда кем ақша жиыны жүруінің себебі төлемеушілік проблемасының болуынан. Ол кезде Ү мөлшері теріс сан болады. Бірақ бұл Қазақстанда және басқа да директивалы экономика үлгісінен нарықтық үлгіге өтуші мемлекеттерде кездесіп отырған кәсіпорындар арасындағы төлемеушілік проблемасы жай ақша жиынын үлгайтумен шешідді дегенді көрсетпейді. Өйткені төлемеушіліктің көптеген себептері бар: төлем тәртібінің босандығы, төлемеушіліктің тізбегінде әлуетті күйреушілердің болуы, күйреушіліктің тиімді төжірибесінің болмауы, жеке меншіктендіру үрдісінің аяқталмауы, төлем құраддарының дамымауы және т.б.
Сөйтіп, айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің даму жағдайларына әсер ететін көптеген факторларға: айналыстағы тауар мөлшеріне, тауарлар мен қызмет бағасының деңгейіне және т.б. байланысты өзгереді. Айналысқа қажетті ақша мөлшері ақша айналысының жылдамдығына кері пропорционалды өзгереді. Ал ақша айналысына әсер ететін жағдайлар мыналар:
несиенің даму деңгейі, егер тауардың көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа сонша мөлшерде кем ақша қажет;
қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы;
ақша айналысы санының өсуі.
Айналысқа ақша екі түрде шыгарылады, эмиссияланады: қолма-қол ақша, яғни айналымдағы банкноттар және үсақ тиындар; банктік айналымдағы ақша түрі, яғни банктегі шоттарға жазылған сома. Екі деңгейлі банк жүйесінде ақшаның бірінші түрін, ягни қолма-қол ақшаны монополиялы қүқықпен орталық банк эмиссиялайды да, қолма-қол емес ақша белгілерін коммерциялық банктер жүйесі шығарады. Ақшаның екі түрі бірімен - бірі тығыз байланыста жүреді. Егер банк клиенті - шоттағы ақшаның иесі өз қаражатын қолма-қол ақша түрінде алса, онда банктік айналымдағы ақша белгілері нақты қолма-қол банкнотқа айналады. Керісінше, клиенттің шотқа жазу арқылы банкке ақша сомасын салуы қолма-қол ақшаның банктік айналымдағы ақша түріне айналуын көрсетеді.
Ақша айналымының екі жағының бірлігі, олардың бір түрінің екіншісіне ауысуы жалпы ақша жиыны қүрамын анықтауды қажет етеді. Себебі ақша жиыны ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім аралығында және белгілі бір күнге ақша айналымындагы сандық езгерістерді талдау үшін, сол сияқты ақша жиынының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс-шаралар жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер (ақша агрегаттары) қолданылады.
0.3. Ақша жүйесі, ақша массасы

Ақша жүйесі - бұл тарихи түрде қалыитасқан және ұлттық заңдылықтармен бекітілген ақша айналысы ұйымдастыру формасы.
Ақша жүйесінің өзіне тән типтері және элементтері болады. Ақша жүйесінің типі бұл ақшаның қандай формада болуын сипаттайды. Осыған байланысты ақша жүйесінің мынадай типтерін бөліп қарайды:
металл ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей айналысты бола отырып, ақшаның барлық қызметтерін атқарады, ал несиелік ақшалар металға ауыстырылады несиелік және қағаз ақшалар жүйесі, яғни алтын айналыстан алынып тасталып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа түседі.

Металл ақша айналысы екіге бөлінеді:
Биметаллизм - жалпыға балама рөлі екі бағалы металға (алтын мен күміске) негізделген ақша жүйесі.
Биметаллизмнің үш түрі болған:
қос валюталы жүйе, яғни мұнда алтын мен күмістең арасындағы шекті қатынас, металдардың нарықтық құндарына байланысты белгіленген қатар жүретін валюталар жүйесі, яғни мұнда бұл қатынас мемлекет тарапынан белгіленген ақсақ валюта жүйесі, яғни мұнда алтын және күміс монеталары заңды төлем құралы қызметін атқарады, бірақ бірдей негізде емес, себебі күміс монеталарды жасау жабық түрде жүзеге асырылып, алтын монеталарды жасауға ерік берілді.
Монометаллизм - бұл барлығына бірдей балама және ақша айналысының негізі ретінде бір ғана металл (алтын немесе күміс) қызмет ететін ақша жүйесі.
Алтынға ауыстырылатын құн белгілерінің сипатына байланысты алтын монета стандарты, алтын құйма стандарты және алтын девиздік стандарты.
Алтын монета стандарты - бұл еркін тұсындағы капитализмнің талаптарына біршама сәйкес келе отырып, өндірістің, несие жүйесінің, дүнеижүзілік сауда мен капиталды сыртқы шығарудың дамуын қолдады. Бұл стандарт мынадай өзіне тән негізі белгілерімен сипаталады:
алтын елдің ішкі ақша айналысында болып, ақшаның барлық қызметтерін бірдей атқарады
алтын монеталарды құюға рұқсат етілді
толық құнды емес ақшалар айналыста жүре отырып, еркін және шектеусіз мөлшерде алтын монетаға ауыстырылды
алтынды және шетел валюталарын еркін түрде сыртқы шығаруға және ішке алып келуге болатын болды.
Алтын құйма стандартының алтын монетадан айырмашылығы, мұнда айналыста алтын монета болмайды және алтын монетаны еркін түрде жасауға тыйым салынады. Мұнда банкноталар, басқа толық бағалы емес ақшалар сияқты алтын құймасына тек олардың сомалары көрсетілген жағдайлар да ғана айырбасталды.
Австрия, Германия, Дания, Норвегия және басқа да елдерде алтын девиз стандарты бекітіліп, мұнда да айналыста алтын моента және алтын монетаны еркін түрде жасауға болмайды. Мұнда банкноталарды алтынға ауыстырылған шетел валюталарына ауыстыру жүргізілді. Осындай жолмен алтын девиз стандартын қолданатын елдердің ақша бірліктерін алтынға ауыстыру арасында жанама байланыс сақталды.
Қазіргі ақша жүйесі мынадай элементтерден тұрады: ақша өлшемі, баға масштабы, ақша түрлері және эмиссиялық жүйе.
Ақша өлшемі - ол барлық тауарлардың бағасын көрсету үшін қолданылатын заңмен бекітілген ақша белгісі. Қазақстан Республикасының 1993 жылдың 15 қарашасынан ақша өлшемі - теңге және тиын. Ақша өлшемі, міндетті түрде, еселі ұсақ бөліктерге бөлінеді. Көптеген мемлекеттерде бөлудің ондық жүйесі бекітілген: 1:10:100.
Баға масштабы - ол тауарлар бағасын белгілеу үшін қолданылатын заңмен бекітілген техникалық құрал. Несие ақшалары алтынға айырбасталмайтындықтан ресми баға масштабы өз экономикалық мәнін жойды. Сондықтан ішкі тауар айналымында әр мемлекеттің өзінің баға масштабы қолданылыды
Ақша түрлері - ол осы мемлекетте заң жүзінде қолданылатын төлем құралдары - несие ақшасы және қағаз ақшалары, сонымен бірге ұсақ монеталар.
Эмиссиялау жүйесі - ол заңмен бекітілген ақша белгілерін айналысқа түсіру тәртібі. Экономикасы дамыған мемлекеттерде қолма-қол ақша айналысының негізін құрайтын банктік билеттерді шығаруға орталық банктің монополды құқығы бар.
Қазақстан Республикасында қолма-қол ақша шығарумен, оны айналысқа түсірумен және айналыстан кері шығарумен тек Ұлттық банк шұғылданады. Ұлттық банк басқа банкттерге банкнота және тиындарды қолма-қол ақшасыз есептеу арқылы олардың эквивалентін алумен сатады.

Ақша агрегаттары

Өнеркәсібі өркендеген мемлекеттерде ақша жиыны қүрамын анықтау үшін негізгі ақша агрегаттарының төмендегі жиынтыгын пайдаланады:
М1 - айналыстағы қолма-қол ақша (банкноттар,тиындар, ал кейбір мемлекеттерде қазыналық билеттер) және банктік агымдагы шоттардағы қаражат (депозиттер) жатады;
М2 - оған М1 агрегаты және мерзімді 4 жылға дейінгі коммерциялық банкгердегі мерзімді леріндегі жинақ салымдары кіреді;
М3 - оған М2 агрегаты және арнаулы несие мекемелеріндегі жинақ салымдары кіреді;
L - М3 агрегаты жене ірі коммерциялық банктердің депозиттік сертификаттары қосылады.
Қорыта айтқанда, әрбір келесі ақша агрегаты өзінен алдыңғылардың барлық элементтерін өзіне біріктіріп үлкен ақша жиынын қүрайды. Бірақ оның алдыңғыға қарағанда өтімділігі төмен.

Ақша жиыны

Ақша жиыны нақты әр мемлекеттің өзіне төн ақша-несие жүйесімен анықталады. Мысалы, АҚШ-та ақша жиынын анықтау үшін - төрт, Швейцария мен Германиада - үш, Үлыбританияда - бес, Францияда - екі ақша агрегаты қолданылады.
Қазақстан Республикасының ақша жиынының құрылымына төмендегі ақша агрегаттары кіреді:
М1 - айналыстағы қолма-қол ақша;
М2 - қүрамына М1 агрегатын және шаруашылық субъектілерінің есепшотгары мен басқа депозиттерінің, занды түлғалардың күрделі қаржыландыру шотының үзақ мерзімді несиелеу және қаржыландыру қорлары шотының, чектік және аккредитивтік шотгардың, қоғамдық және басқа үкіметтік емес ұйымдар шотгарының қалдығын және халық пен заңды түлғалардың талап етіп алатын салымдарын біріктіреді.
Ақша агрегаттарының қүрылымы түрақты қалыпта болмайды. Ол ақша нарығы қүралдарының дамуына байланысты өзгереді.
Ақша жиыны бірнеше жолмен өсуі мүмкін:
банкноттар мен тиындарды эмиссиялау есебінен;
Орталық банктен коммерциялық банктердің несие алуымен;
мемлекетгік бюджеттің кемшілігін жабу үшін Орталық банктің үкіметке несие беруімен;
Орталық банктің асыл металдарды, шетел валютасын және мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алуымен;
чек шығаруымен немесе коммерциялық банктердің салым тарту негізінде қарыз беруімен (депозиттер негізінде несие ақшаларын шығару).
Ақша жиыны көлемінің өзгеруіне айналыстагы ақша жиынының өзгермелігімен қатар, оның айналым жылдамдыгы да өсер етеді. Ақшаның айналым жылдамдыгы жалпы экономикалық факторларға: экономиканың циклмен өркендеуіне, экономикалық дамудың қарқынына, бағаның өзгеруіне, сонымен бірге таза монетарлық факторларға, яғни төлем айналымының қүрылымына, несиелік операциялар мен өзара есеп айырысудың дамуына, ақша нарыгындағы Ақша жиыны айналымының баяулауы - үлтгық жиын-тық өнімді орналастыру коэффициентінің төмен екендігінің көрсеткіші. Егер ақша айналысының жылдамдығы артса, ол жоғары жағдаяттың (конъюнктура) барлыгы және ақша қаражатын жұмсаудың шапшаңдығын көрсетеді. Ақша айналысы жылдамдығы айналыстағы ақша санына кері пропорционадды өсер етеді, яғни ақша неғүрлым көп айналыс жасаса, согүрлым қосымша ақша эмиссиясының қажеттілігі азаяды.

Сурет 1 - Орталық банктің ақшаға бақылау жасауы

Ақша айналысының баяулауы шаруашылық субъектілерінің ақша қорын жинауға үмтылысын және ақша жиынының қүрылымыңца банктердегі үзақ мерзімді салымдардың үлғаюын көрсетеді.
Айта кететін жайт, "ақша айналысының жылдамдығы" жэне "төлемдердің жүру жылдамдығы" деген ұғымдардың бір-бірінен ерекшелігі бар. Соңғысы, сөзсіз, шапшаң болуы қажет. Оны шапшандататын факторларға: өзара есеп айырысу жүйесін дамыту, банк ісіне электронды есепгегіш техниканы жөне электронды ақша жүйесін енгізу жатады

ІІ. АҚШАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕГІ МӘНІ
2.1 Ақшаның түсінігі және даму тарихы

Ақша- өндіру мен бөлу процестерінде адамдар арасындағы белгілі бір экономикалық қарым-қатынастарды көрсететін, тарихи даму үстіндегі экономикалық категория болып табылады. Экономикалық категория ретінде ақшаның мәні оның үш қасиетінің бірігуімен көрініс табады.
жалпыға тікелей айырбасталу;
айырбас құнының дербес формасы;
еңбектің сыртқы заттық өлшемі.
Жалпыға тікелей айырбасталу формасында ақшаның пайдалану, кез келген материалдық құндылықтарға ақшаны айырбастау мүмкіншілігінің бар екендігін көрсетеді. Социализм жағдайында бұл мүмкіндік елеулі қысқарды және тік қоғамдық жиынтық өнімді пайдалану және бөлумен ғана шектеледі. Кәсіпорындар, жер, орман, жер асты байлықтары сатылмады және сатып алынбады. Қазіргі кезде жекешелендіру процестерінің жүруімен байланысты, жалпыға тікелей айырбастау формасында ақшаны пайдалланудың көлемі едуәір кеңіді.
Ақшаның айырбас құнының дербес формасы ретінде пайдалану тауарларды тікелей өткізуіменен байланысты емес, ақшаны бұл формада қолдану жағдайлары олар несие беру, бюджеттің кірістерін қалыптастыру, өндірістік және өндірістік емес шығындарды қаржыландыру, Ұлттық банктің несиелік ресурстарды басқа банктерге сатуы және т.б.
Еңбектің сыртқы заттық өлшемі тауарды өндіруге жұмсалған еңбектің олардың ақша көмегімен өлшенуі мүмкін құнын анықтау арқылы көрінеді.
Ғалым-экономистердің арасында алтынның ақшалай тауар ретіндегі ролі туралы әр түрлі көзқарас бар. Біреулер алтынның демонтезациялануы аяқталып, ол жалпыға бірдей эквивалент және ақша қызметтерін атқару ролін орындауды толығымен тоқтатты. Құнның ақшалай формасынан жалпылама немес жайлаңқы формасына қайтып келді. Несие ақшалар жалпыға бірдей эквивалент ретінде жүреді. Алтын, ақшаның классикалық қызметтерін атқаруды жалғастыруда дейді екінші біреулер. Ал, енді үшінші біреулер, алтынның жартылай демоентезациялануы жалғасуда және ол жалпыға бірдей эквивалент ролін орындаушы, ерекше тауар ретіндегі өзінің қасиеттерін сақтап қалды дейді.
Жекелеген елдердің ішінде алтын айналысы жоқ. Төлем, айналыс және қорлану құралы болып, алтын белгілері-(қағаздай белгілері) қағаз және несие ақшалар қызмет атақарады. Бірақ та алтын дүниежүзілік ақша болып қалып отыр десек, онда ол жалпыға бірдей эквивалентті білдіреді.
Ақша адамдарға ежелден таныс. Бірақ оның қалай пайда болғандығы туралы құпия сыры және қоғам өміріндегі мәні көп уақытқа дейін беймәлім болды. Бұл сұрақтарға қоғам өмірін зерттей келіп, оқымыстылар ақшаның тауар айналымында атқаратын маңызын жан-жақты ашып, жауап береді. Ақша- тауарлы өндірістің өнімі. Сонда өнім мен тауардың айырмашылығы неде? Тауардың ақшаның пайда болуына, оның қолданылуының өрістеуіне әсер ету жағдайларын тарихи тұрғыдан қарап өтелік.
Қоғамдық дамудың алғашқы қауымдық құрылысы жағдайында бір қауым өз тұтынуынан ауысқан өзінің қандай да болсын еңбек өнімін анда-санда кездейсоқ кездескенде бксқа бір қауымның өніміне айырбастайды. Сонда, адам еңбек нәтижесі-өнім (зат). Ал оны өндірушілердің белгілі бір қоғамдық қатынастарын, яғни өнімді сату-сатып алу қатынастарын дәлелдейтін түрі- тауар. Тауар дегеніміз сату-сатып алу жолымен айырбасқа түскен еңбек өнімі, немесе тауар - еңбек өнімінің айырбасқа арналған формасы. Тауар ең алдымен өндірушінің басқа өнімдерге айырбастау мақсатымен жасалған еңбек өнімі түрінде айырбас кезінде, яки нарықта көрінеді. Егер өнім өндірушінің өзінің тұтынуы үшін жұмсалса, онда еңбек өнімі тауар сипатын алмайды. Мәселен, етікші өзі тіккен етікті өзі пайдаланса, онда ол тауар емес, тұтыну заты.
Бірақ кез келген зат тауар бола алмайды. Егер нақты еңбектің нәтижесі-тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса, қоғам оны мойындамағаны, онда оны жасауға жұмсалған уақыт босқа кеткен уақыт болғаны да, зат тауар түріне ие бола алмағаны, себебі ол қоғамға керексіз зат. Тауардың басқа адамдардың қажетін қанағаттандыратын қасиетті тауардың тұтыну құны болады, яғни тауардың қоғамдық тұтыну құны болып табылады. Тұтыну құны- тауарды өндірушінің өз қажетін емес, басқа өндірушінің тауарына айырбастау арқылы басқа адамдардың қажетін өтейді. Тауардың басқа тауарға айырбасталу қасиетін оның айырбас құны деп атайды. Айырбас құнын тауарлар сатылғанда ғана ілесе жүретін бағалық көрсеткіш айқын көрсетеді. Сонымен тауардың тұтыну құны басқа адамдардың қажетін қанағаттандыру қасиетіне шығады да, ал басқа тауарларға айрбасталу қасиетінен айырбас құны шығады. Әр бір тауар өзінің өндірушісіне айырбас құны ретінде тұтыну құнын алатын құрал болады. Айырбас құны, яғни тұтыну құндары айырбасталуының пропорциясы, ол - құнның айырбас актісіндегі сыртқы көрінісі.
Айта кететін жәйт, кез келген пайдалы зат құн бола алмайды. Себебі адам еңбегі жұмсалмаған заттардың құны жоқ. Мысалы, өнделмеген тың жер, өзендер мен теңіздер, жабайы жемістер, т.б. Сонда құн деген не? Құн дегеніміз- тауар өндіргенде жұмсалатын еңбек жиынтығы. Қоғам дамуының негізі-еңбек. Сондықтан, тауарға сіңген қоғамдық еңбек тауардың құны болады. Бұл бір жағынан, ал екінші жағынан еңбек шығындары өздігінен өнім құн ете алмайды. Құнды көруге, сезінуге бола ма? Өнімнің құны болуы үшін белгілі-бір қоғамдық жағдай болуы қажет- ол тауар өндірісі, яғни өндірістік қатынастар, оның ішінде айырбас қатынастары болуы шарт. Ол тек тауар өндірушілердің ғана қатынастары. Айырбас кезінде олардың белгілі бір тауарды басқа тауарларға теңестірулері кезінде, яғни айырбас құны арқылы көрінеді. Тауарлардың құнын зертханада физикалық, ия болмаса химиялық талдау жасап байқауға болмайды. Оны тек қоғамдық сипатта- нарықта, айырбас кезінде байқауға болады. Сөйтіп құн деген заттың қоғамдық қасиеті.
Капитал сөзінің шығуы малмен байланысты, өйткені ескі герман тілінде бұл сөз мал басы санының көптігін білдіре отырып, меншік иесінің байлығын көрсетті.
Солтүстік халықтары ең бірінші тауар ретінде айырбас үшін жүнді пайдаланады. Ежелгі скандинавтар көлемі бойынша әр түрлі тауарлар сатып алу барысында құстардың, аңдардың жүндерін пайдаланды. Құс жүндері Солтүстік Сібір халықтарында, ал аң жүндері Солтүстік Америка халықтарында жалпы құндық эквивалент ретінде қолданылады. Жүн ақшалар Монғолияда, Тибетте, Памир аудандарында кең көлемде таралды. Ежелгі Русьтардың арабтармен, хазарлармен, Византиямен сауда-саттық жасауы барысында жүн ең басты құралдарының бірі болды.
Жылы теңіздердің жағасын мекендеген тайпалар айналыс құралы ретінде бақалшақ (раковинді) ақшаларды пайдаланды. Тарихта бақалшақ алқалардың келесі атаулары сақталынды, бұлар: чангос, цимбис, бонгез, хайква және т.б. Көлемі түймедей ақшыл-қызғұлт бақалшақ Кари көптеп таралды.
Бақалшақ ақшалар тауар ақшалардың ең бір тұрақты формасы болып табылады. Біздің бүгінгі күндерімізге дейін өмір сүре отырып, олар ешқандай өзгеріске ұшыраған жоқ. ХХ ғасырдың 70-жылдарының басында Соломон аралдарының кейбір тұрғылықты тұрғындарының ақша айналысы ретінде бақалшақтардың үш түрі: ең арзаны- қара түсті (курила), ақ түсті (галиа), аса қымбат- қызыл түсті (ронго) пайдаланды.
Әлемде әр түрлі экзотикалық ақшалар болған. Каролин аралдары тобына кіретін Яв аралында осы күнге дейін феи ақша айналысында қызмет етеді. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.