Геодезия
ҚР геодезиялық қызметтің ұйымдастыру формалары
1.3. Жердің пішіні және өлшемі туралы негізгі түсінік.
1.4. Жер бетіндегі нүкте орнын анықтау.Геодезиядағы қолданылатын коорината және биіктіктік жүйесі
2.10. Карта және пландарының номенклатурасы.
III Тарау. СЫЗЫҚТАРДЫ БАҒДАРЛАУ, ТУРА ЖӘНЕ КЕРІ ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАР
3.1. Жергілікті жерде сызықтарды бағдарлау Азимуттар (нақты, магниттік), дирекциондық бұрыштар, румбтар.
3.3. Тура геодезиялық есеп
13.5. Полигонометрия жүрістерін мемлекеттік жүйелермен байланыстыру тәсілдері.
1.3. Жердің пішіні және өлшемі туралы негізгі түсінік.
1.4. Жер бетіндегі нүкте орнын анықтау.Геодезиядағы қолданылатын коорината және биіктіктік жүйесі
2.10. Карта және пландарының номенклатурасы.
III Тарау. СЫЗЫҚТАРДЫ БАҒДАРЛАУ, ТУРА ЖӘНЕ КЕРІ ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАР
3.1. Жергілікті жерде сызықтарды бағдарлау Азимуттар (нақты, магниттік), дирекциондық бұрыштар, румбтар.
3.3. Тура геодезиялық есеп
13.5. Полигонометрия жүрістерін мемлекеттік жүйелермен байланыстыру тәсілдері.
«Геодезия» оқулығы аталған мамандықтардың оқу бағдарламасы негізінде дайындалды.
Оқулық қазіргі елімізде жүргізілген жер формасының барысында қалыптасқан жаңа шаруашылықтардың шекараларын белгілеуде және де жерге орналастыру инженерлерімен, құрылыс саласы мамандықтарына қажетті. Оқулық геодезия курсынан жалпы мәлімет бере отырып, геодезиялық жұмыстар далалық және камералдық ғылыми өндеу жұмыстарында қолданылады.
Сонымен қатар, өлшеу процесіне пландар мен карталар жасау үшін мысалы, трассалар жүргізу, барлау ұңғылар мен құрылыстарды жобалау үшін жүргізілетін жер бетіндегі өлшеулер жатады.
Оқулықта топографиялық-геодезиялық өлшеулердің мынадай элементтері қамтылған; соның ішінде горизонталь және тік бұрыштар, еңкіш, горизонталь және тік бұрышты өлшеулерде қолданылатын геодезиялық аспаптар толықтай қамтылған.
Оқулық аталған мамандықтар мен ғылыми көпшілікке арналған.
Оқулық қазіргі елімізде жүргізілген жер формасының барысында қалыптасқан жаңа шаруашылықтардың шекараларын белгілеуде және де жерге орналастыру инженерлерімен, құрылыс саласы мамандықтарына қажетті. Оқулық геодезия курсынан жалпы мәлімет бере отырып, геодезиялық жұмыстар далалық және камералдық ғылыми өндеу жұмыстарында қолданылады.
Сонымен қатар, өлшеу процесіне пландар мен карталар жасау үшін мысалы, трассалар жүргізу, барлау ұңғылар мен құрылыстарды жобалау үшін жүргізілетін жер бетіндегі өлшеулер жатады.
Оқулықта топографиялық-геодезиялық өлшеулердің мынадай элементтері қамтылған; соның ішінде горизонталь және тік бұрыштар, еңкіш, горизонталь және тік бұрышты өлшеулерде қолданылатын геодезиялық аспаптар толықтай қамтылған.
Оқулық аталған мамандықтар мен ғылыми көпшілікке арналған.
1. Киселев М.И., Клюшин Е.Б., Михелев Д.Ш., Фельдман В.Д. под ред. Михелева Д.Ш. Инженерная геодезия: Учебник для вузов. – 4-е, 7-е и 10-е изд. - М. : Академия, 2004 - 2010. - 496с. 2010
2. Подшивалов В.П., Нестеренок М.С. Инженерная геодезия - Минск: Вышэйшая школа, - 464 с. 2011
3. Куштин И.Ф., Куштин В.И. Геодезия - Р-н-Д: Феникс, - 909 с. 2009
4. Фельдман В.Д.,Михелев Д.Ш. Основы инженерной геодезии: Учебник - 4-е изд., перераб. и доп. - М.: Высшая школа. -314 с. 2001
5. Скогорева Р.Н. Геодезия с основами геоинформатики: Учеб. пособие для вузов. - М.: Высш. шк., - 205 с. 1999
6. Закон РФ «О геодезии и картографии» № 09-ФЗ от 26.12.1995 г. 1995
7. Хинкис Г.Л., Зайченко В.Л. Словарь терминов, употребляемых в геодезической и картографической деятельности. – М.: Проспект 2009
2. Подшивалов В.П., Нестеренок М.С. Инженерная геодезия - Минск: Вышэйшая школа, - 464 с. 2011
3. Куштин И.Ф., Куштин В.И. Геодезия - Р-н-Д: Феникс, - 909 с. 2009
4. Фельдман В.Д.,Михелев Д.Ш. Основы инженерной геодезии: Учебник - 4-е изд., перераб. и доп. - М.: Высшая школа. -314 с. 2001
5. Скогорева Р.Н. Геодезия с основами геоинформатики: Учеб. пособие для вузов. - М.: Высш. шк., - 205 с. 1999
6. Закон РФ «О геодезии и картографии» № 09-ФЗ от 26.12.1995 г. 1995
7. Хинкис Г.Л., Зайченко В.Л. Словарь терминов, употребляемых в геодезической и картографической деятельности. – М.: Проспект 2009
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 153 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 153 бет
Таңдаулыға:
АЛҒЫ СӨЗ
Геодезия оқулығы аталған мамандықтардың оқу бағдарламасы
негізінде дайындалды.
Оқулық қазіргі елімізде жүргізілген жер формасының барысында
қалыптасқан жаңа шаруашылықтардың шекараларын белгілеуде және де
жерге орналастыру инженерлерімен, құрылыс саласы мамандықтарына
қажетті. Оқулық геодезия курсынан жалпы мәлімет бере отырып,
геодезиялық жұмыстар далалық және камералдық ғылыми өндеу жұмыстарында
қолданылады.
Сонымен қатар, өлшеу процесіне пландар мен карталар жасау үшін
мысалы, трассалар жүргізу, барлау ұңғылар мен құрылыстарды жобалау үшін
жүргізілетін жер бетіндегі өлшеулер жатады.
Оқулықта топографиялық-геодезиялық өлшеулердің мынадай элементтері
қамтылған; соның ішінде горизонталь және тік бұрыштар, еңкіш,
горизонталь және тік бұрышты өлшеулерде қолданылатын геодезиялық
аспаптар толықтай қамтылған.
Оқулық аталған мамандықтар мен ғылыми көпшілікке арналған.
I Тарау. ГЕОДЕЗИЯ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТ
1.1. Геодезияны ғылым ретіндегі анықтаулары және оның тапсырмалары
Геодезия — жер туралы өте ежелгі ғылымдардың бірі. Адамзаттың ерте
заманда жер бетінде қашықтық пен ауданды өлшеудегі ашқан заңдылықтары
геометрия мен геодезияның ғылым ретінде дүниеге келуіне негіз болды. Грек
тілінен аударғанда геодезия сөзі жерді бөлу деген мағынаны білдіреді.
Қазіргі заманғы геодезияның жерді бөлу мағынасы шеңберінен әлдеқашан
шыққаны түсінікті.
Геодезия — жердің немесе оның жекелеген бөліктерінің пішіні мен
көлемін, жерді карталар мен пландарға түсіру, сол сияқты адамның инженерлік
қызметінің сан алуан міндеттерін атқару мақсатында жер бетін өлшеу
әдістерін зерттейтін ғылым.
Адамзат қоғамының дамуына және ғылым мен техниканың өсуіне байланысты,
геодезияның мазмұны да өзгеріп отырды. Соның нәтижесінде өзінің даму
процесінде геодезия бірсыпыра дербес ғылыми және ғылыми-техникалық пәндерге
бөлінеді:
1. Жоғаргы геодезия — жердің және планеталардың фигуралары мен
көлемдерін зерттеу, сондай-ақ геодезиялық негізгі тірек жүйелерін құру
жөніндегі міндеттерді шешеді. Жоғарғы геодезия міндеттерін шешу әдістерін
егжей-тегжейлі зерттеу үстінде одан жеке пәндер болып геодезиялық
астрономия, гео-дезиялық гравиметрия және ғарыш геодезиясы бөлінеді.
Геодезиялық астрономия — геодезиялық тірек жүйелері үшін аспан
шырақтарын бақылау негізінде координаталық бастапқы мәліметтерді анықтап
беру мәселелерімен айналысады.
Геодезиялық гравиметрия — жер бетінің жекелеген нүктелерінің ауырлық
күшін арнайы аспаптармен өлшеу арқылы жердің фигурасын зерттеумен
шұғылданады.
Ғарыш геодезиясы — Жердің жасанды серіктерінің көмегімен жер беті
нүктелерінің геометриялық арақатынастарын зерттейді.
2. Геодезия немесе топография жер бетінің біршама шағын учаскелерін
түсірумен байланысты мәселелерді зерттейді.
3. Картография жер бетінің едәуір территорияларының кескіндерін әр
түрлі мақсаттағы карталар түрінде жасау әдістері мен процестерін, оларды
жасау және көбейту технологиясын зерттейді.
4. Аэрофототопография жердің карталары мен пландарын фотосуреттер және
әуеден түсірген фотосуреттер бойынша жасаудың әдістерін талдаумен
айналысады.
5. Теңіз геодезиясы мұхиттар мен теңіздер түбінің табиғи қорларын
барлау мен картаға түсіруге байланысты арнайы өлшеу әдістерін талдап
жасайды.
6. Қолданбалы геодезия іздеулер, құрылыстар мен инженерлік ғимараттарды
салу және пайдалану, жабдықтарды монтаждау, сонымен қатар еліміздің табиғат
байлықтарын пайдалану кезінде атқарылатын геодезиялық жүмыстардың әдістерін
зерттеумен айналысады. Қолданбалы геодезия өзінің жұмыс барысында геодезия
әдістерін кең пайдаланады, ал кейбір жағдайларда оны өз тәсілдері мен
құралдары арқылы шешеді.
Геодезия мен топография пәнінің негізгі ғылыми-техникалык міндеттеріне
мына төмендегідей жұмыстар жатады:
а) жер бетіндегі жекелеген нүктелердің орындарын таңдап алынған
координаталар жүйесінде анықтау;
б) әр түрлі инженерлік ғимараттарды жобалау және салу кезінде сонымен
қатар ауылшаруашылығы өндірісінде, жер бетінің және қойнауының табиғат
байлықтарын пайдалануда қажет болатын түрі, сипаты, дәлдігі жағынан алуан
түрлі өлшеулерді жер бетінде немесе жер астында атқару;
г) еліміздің қорғаныс мұқтаждығын геодезиялық мәліметтермен қамтамасыз
ету.
Геодезияның басқа ғылыммен байланысы
Геодезия біршама ғылыми пәндерге, яғни, математика, физика, астрономия,
автоматика, телемеханика, радиотехника, география, геология, геоморфология,
гравиметрия және геофизика жетістіктеріне сүйенеді. Сондықтан геодезияның
осы ғылымдармен тығыз байланыстылығы күмән туғызбайды.
Математика геодезияны әр түрлі геодезиялық есептердің аналитикалық
түсіндірмелерінің тәсілдерімен, сондай-ақ өлшеу нәтижелерін өңдеудің
талдауларымен, әдістерімен қаруландырады. Физика геодезияны электроникамен
және электротехникамен катар оптикалық, оптикалық-механикалық және
электронды-оптикалық аспаптармен жүйелердің жобалау есептерінің
негіздерімен толықтырады. Астрономия геодезияны геодезиялық тірек жүйелерін
дамыту үшін бастапқы мәліметтермен қамтамасыз етеді. Автоматика,
телемеханика және радио-электроника салаларындағы ғылым мен техника
жетістіктерінін негізінде аса жаңа геодезиялық аспаптар құрастырылады.
Географияны білу жер бедерін құрайтын ландшафт элементтерін, жер бетінің
табиғи жамылғыларын және адам қызметінің нәти-желерін дұрыс түсіндіруді
қамтамасыз етеді. Жер бедерінің пішіндерін және олардың өзгеру
заңдылықтарын танып білуде геология мен геоморфология көмекке келеді.
Жердің фигурасын зерттеу оның сыртқы гравитациялық өрісіне зерттеулер
жүргізумен байланысты. Ал гравиметрияның зандарымен аспаптарын пайдаланбай,
мұндай зерттеулер жүргізу мүмкін емес. Пландар мен карталарда графикалық
сапалы безендіру топографиялық сызу тәсілдерін білуді қажет етеді.
Геодезияның ғылыми зерттеулерде, жерді үйлестіруде, маркшейдерлік істе,
құрылыста, еліміздің әскери қорғанысында геодезияның халық шаруашылығының
түрлі-түрлі салалары үшін практикалық үлкен маңызы бар. Мәселен,
геодезиялық өлшеулер, жолдар, каналдар, жерасты құрылыстары (метро,
кабельдер, құбырлар), әуе желілері (электрлік беріліс, байланыс желілер)
трассаларын белгілеу кезінде, пайдалы кен орындарын барлау және пайдалану
кездерінде кең қолданылып келеді. Геодезия жер иегерлерін орналастыруда,
жерді құрғату мен суландыруда, орман шаруашылығын жүргізу кезінде
қолданылады. Карта әскери істе белгілі бір жерді зерттеу, оның бетіне
әскери жағдайды бейнелеп түсіру, жауынгерлік операцияларға талдау жасау
және т. б. үшін пайдаланылады
1.2. Геодезияның дамуындағы қысқа очерк. ҚР геодезиялық қызметтің
ұйымдастыру формалары
Геодезия өте ерте заманда жер бетін шаруашылық мақсаттар үшін зерттеу
қажеттігі туған кезде пайда болды. Әсіресе, Ежелгі Египетте геодезияның
пайда болуы мен дамуына ерекше қолайлы жағдайлар туды. Онда Ніл өзені
алқабындағы егін шаруашылығы өте ерте заманда-ақ пайда болып, кең дамыған
еді. Астық өнімінің мол болуы құнарлы тұнбалардың шөгуімен байланысты
болатын. Ол кезде әр жыл сайын Ніл өзенінің су тасқыны жер танаптарын шайып
кетіп отырды. Египеттіктерге бұл жерлерді қайта-қайта қалпына келтіріп
отыруға тура келді. Әрине, бұл жағдай жер танаптарын межелеп бөлу, жерге
өлшеулер жүргізу кезінде тәжірибе жинақтауға алып келеді. Сөйтіп жерді
өлшеу (геометрия) және жерді бөлу (геодезия) саласындағы теориялық
білімнің тез дамуына септігін тигізді.
Геодезия атам заманғы (антикалық) Грецияда жоғары дамыған болатын, онда
геодезия теориялық жағынан негізделді. Оған бізге жеткен Александриялық
Геронның Диоптрия туралы және Ауданды өлшеу атты кітаптары дәлел бола
алады. Бұл кітаптарда геодезиялық жұмыстар мен геодезиялық құралдардың
сипаттамалары келтірілген. Грек ғалымы Эратосфен (б. з. д. 274—194 жылдар)
Египетте жердің көлемін анықтады. Ол жер шарының радиусы шамамен алты мың
километр екенін анықтап берді.
Геодезиялық жұмыстардың Ресейде ғылыми жолға қойылуы I Петрдің
дәуірінде жүзеге асырылды. Осы кезеңде өнеркәсіптің, теңізде жүзудің,
әскери істің және сауданың кең дамуы геодезиялық өлшеулермен карта жасауға
жаңа талаптар қойды. Осы мақсатпен мемлекеттің аз зерттелген аудандарында
түсіру жұмыстарын жасау үшін арнайы экспедициялар жіберілді. Осының
арқасында Донда, Ертісте, Камчаткада және Куриль аралдарымда алғашқы
топографиялық түсірулер жасалынды.
XIX ғасырдың бірінші жартысында Ресейдегі геодезиялық жұмыстардың
ғылыми жағынан жоғары қойылуына көп еңбек сіңірген атақты орыс астрономы
және геодезисі Пулков астрономиялық обсерваториясының негізін салушы және
бірінші директоры В. Я. Струве болды.
Геодезиялық қызмет Қеңес өкіметі жылдарында қарқындап дами бастады. Осы
кезеңде негізгі геодезиялық жұмыстар мен топографиялық түсірулер жүргізу
үшін орталық және жергілікті геодезиялық ұжымдар құрылды. Сол уакыттан
бастап геодезияның негізгі міндеті одақтың өндіргіш күштерін зерттеу мен
дамытуға жәрдемдесу болды.
Бүгінгі таңда геодезия жоғары ғылыми деңгейде, аса жаңа техникалық
базада дамып, халық шаруашылығының барлық саласының мұқтаждарын
қанағаттандыруда. 1925 жылдан бастап бұрынғы одақта мемлекеттік карталар
жасау үшін жер бетін әуеден суретке түсіру қолданылды, ал ол бүгінгі
күндері жердің бетін картаға түсірудің ең негізгі әдісі болып табылады. Ал
геодезия жұмыстары үшін авиацияны қолдану қысқа мерзімде (1945 жылға дейін)
бұрынғы ТМД территориясының 1:1000000 масштабтағы топографиялық карталарын
жасауға мүмкіндік берді. Соғыстан кейіғгі кезеңдегі геодезиялық қызметтің
елеулі жетістігі 1954 жылға қарай 1:100000 масштабтағы карталар жасау
болды. Қазіргі кезең 1:25000 ірі масштабтағы карталарды жасаумен
сипатталады.
Топографиялық-геодезиялық жұмыстардың және картография өндірісінің
мұнан әрі алға қарай дамуы ғарыш техникасын қолданумен тікелей байланысты
болып отыр.
Келешекте халық шаруашылығының шұғыл өсіп отыратын қажеттерін ғарыштан
суретке түсірмей жүзеге асыру мүмкін емес. Қазірдің өзінде-ақ жасалған
ғарышты борттық аппаратуралардың мүмкіндіктері сондай орбитадан қабылданған
бейне-ақпараты өзіне қойылған міндетті шешуге қабілеттілігі жағынан
белгіленген масштабтағы карталардың көпшілігін жасауға мүмкіндік береді,
демек олар кең диапазонды масштабтағы карталарды тікелей даярлауға жағдай
туғызып отыр деуге болады.
1974 жылдан бастап шельфті жалпы мемлекеттік картаға түсіру одан әрі
дамыды, теңіз түбінің беті координаталар мен биіктіктердің бірыңғай
жүйесінде кескінделді. Теңіз түбін түсіру үшін жер бетін әуеден суретке
түсірген сияқты теңіз түбінің сурет карталары мен планын алуға мүмкіндік
беретін қазіргі заманғы техникалық құралдар жасалды.
Бірыңғай мемлекеттік координаталар жүйесінің теориясын талдап жасау
және оны практикаға өндіру саласында Ресей ғылым академиясының
корреспондент мүшелері Н. Г. Келль және Ф. Н. Красовский зор жұмыстар
істеді. Геодезия және картография саласындағы аса көрнекті зерттеулер осы
ғалымдардың:А. А. Михайлов, А. А. Изотов, А. С. Чеботарев, М. С.
Молоденский, Н. А. Урмаев, В. В. Данилов, В. В. Попов және т. б. еншісіне
тиеді.
ҚР геодезиялық қызметтің ұйымдастыру формалары
Геодезиялық жұмыстар далалық және ғылыми өндеу жұмыстары болып
бөлінеді. Далалық жұмыстардың ең басты мазмұны өлшеу процесі болып
табылады, ал ғылыми өндеу жұмыстары есептеу және графикалық процестерден
тұрады.
Өлшеу процесіне пландар мен карталар жасау үшін немесе арнайы
мақсаттар, мысалы трассалар жүргізу, барлау траншеялары мен құрылыстарын
бөлу үшін жүргізілетін жер бетіндегі өлшеулер жатады.
Топографиялық-геодезиялық өлшеулер мынадай элементтерді қамтиды:
горизонталь және вертикаль бұрыштар, еңкіш, горизонталь және вертикаль
қашықтықтар. Осыларды өлшеу үшін әр түрлі геодезиялық аспаптар қолданылады.
Оларға мыналар жатады:
а) қашықтықтарды өлшеуге арналған аспаптар — өлшеуіш ленталар, сым,
рулеткалар, оптикалық кашықтық өлшеуіштер, жарық кашықтық өлшеуіштері және
т. б.
ә) бұрыш өлшеуіш аспаптары: теодолиттер, буссольдар, гониометрлер және
т. б.
б) вертикаль биіктіктерді өлшеуге арналған аспаптар: нивелирлер,
рейкалар, және т. б.
Геодезиялық өлшеулер нәтижелері тиісті журналдарға енгізіледі және дала
жағдайында түсірілетін объектінің схемалық сызбалары жасалады, ол абрис
(сұлба) деп аталады.
Есептеу процесі өлшеулердің сандық нәтижелерін жүйеге келтіру мен
өңдеуден және оларды пайдалануға неғұрлым жарамды түрге келтіруден тұрады.
Есептеуді жеңілдету, керекті нәтижелерді тез табу және есептеу жұмыстарының
дұрыстығын дер кезінде тексеріп отыру үшін барлық есептеулер белгілі бір
схемалар бойынша жүргізіледі, ал бұл схемалар есептеулердің әрбір түріне
арнайы талдап жасалады. Есептеу жұмыстарын жеңілдету үшін әр түрлі қосымша
құралдар: кестелер, графиктер, номограммалар, электрондық есептеуіш
машиналары және т.с.с. қолданылады.
Графикалық процесс өлшеу және есептеу нәтижелерін белгіленген шартты
белгілерді сақтай отырып, мәліметтерді сызба түріне келтіруден тұрады.
Геодезияда сызбалар топографиялық жұмыстардың түпкі өнімі болып табылады.
Одан арғы есептеу мен жобалау солардың негізінде жүргізіледі. Сондықтан
сызба тексерілген әрі дәл мәліметтер нәтижесінде жасалынуы керек және
графикалық жағынан салынуының, сапасы жоғары болуы тиіс.
Қазақстанда топографиялық-геодезиялық және картографиялық қызметті
геодезия және картография бас басқармасы басқарады. Бұл басқарманың негізгі
өндірістік міндеттері мынадай:
1. Республика территориясында геодезиялық тірек жүйесін дамыту және
карталар жасауда қажетті топографиялық түсірулер жасау жөнінде жоғары
дәлдіктегі жұмыстарды ұйымдастыру.
2. Алуан тектегі және түрлі мақсаттағы карталарды, пландар мен
атластарды жасау.
3. Әр түрлі мекемелер жасаған геодезиялық және топографиялық жұмыстарды
үйлестіріп, мемлекеттік бакылау жасап отыру.
Геодезия және картография бас басқармасы жанында республикада
атқарылған картографиялық және геодезиялық жұмыстардын бәрі жиналған
Орталық картографиялық қор және Мемлекеттік геодезиялық қадағалау
басқармасы бар. Бұл мемлекеттік басқарма топографиялық және геодезиялық
жұмыстарды жүргізуге рұқсат береді. Олардың орындалу сапасын бақылайды, әрі
келешектегі геодезиялық жұмыстар үшін бастапқы мәліметтер қызметін
атқаратын материалдарды бір жүйеге келтіреді.
1.3. Жердің пішіні және өлшемі туралы негізгі түсінік.
Геодезияның негізгі анықтамалары
Жердің пішіні мен көлемін зерттеу жер бетін картада дұрыс кескіндеуге
мүмкіндік туғызады және ол ғылым мен техниканың көптеген міндеттерін шешу
(жасанды серіктерді және ғарыш кемелерін ұшыру, теңізде жүзу, авиация,
радиобайланыс және т.б.) үшін қажет.
Жердің физикалык бетінің жалпы ауданы 510 млн км2-қа тен. және
геометрия жағынан алғанда пішіні күрделі. Орасан кеңістікті (жер бетінің
71%-ін) мұхиттар мен теңіз шұңқырлары альш жатыр, олардың тереңдігі 11000 м-
ге дейін жетеді. Дүниежүзілік мұхиттың орташа терендігі—3800 м-ге жуық.
Құрлықта тау жоталары, шатқалдар, жазықтар, өзен алқаптары және жыра-сайлар
бар. Кейбір таулардың мәселен, Эверестің (Джомолунгма) биіктігі 9000 м-ге
жуық. Құрлықтың теңіз деңгейінен орташа биіктігі 875 м-ге тең. Сонымен,
құрлықтың көлемі дүниежүзілік мұхитқа қарағанда аз ауданды алып
жатқандықтан, сондай-ақ кұрлықтың мұхит тереңіндегі қыраттармен
салыстырғанда онша биік болмайтындықтан, мұхит деңгейін жердің фигурасы
ретінде кабылдауымыз қажет.
Егер де бүкіл планета материктер астымен үздіксіз жалғасып жататын
дүниежүзілік мұхит бетінің тынық кезіндегі жағдайымен шектелген десек,
тұтас алғанда жердің пішіні туралы түсінік алуға болады. Осындай тұйық бет
өзінің әрбір нүктесінде вертикаль бағытқа, яғни, ауырлық күшінің бағытына
перпендикуляр болады, ал ол деңгейлік бет деп аталады. Осы деңгейлік бетпен
шектелген денені геоид дейді.
1-сурет
Геоид — толқын мен ағынның жоқ кезінде мұхиттардағы судың орта деңгейі
мен материктегі мухитпен жалғасқан шартты түрде алынатын су деңгейінің
фигурасы. Салмақ күші деңгей бетінің потенциалы болып табылатын геоид жер
фигурасы деп есептелінеді. Геоид пішіні күрделі, дегенмен осы фигура жалпы
сфероидқа, яғниР(ЗІРІ3 (1-сурет) эллипстің кіші осі РР\ төңірегінде
айналуынан шығатын айналу эллипсоидына жақын. Сфероид бетін РР^ айналу осі
аркылы өтетін жазықтықтармен киғанда меридиандар деп аталатын эллипстер
(РКР\К\) пайда болады. РР\ айналу осіне перпендикуляр жазықтық қималар
параллель шеңберлерін түзеді. Сфероидтың центрі '(0) арқылы өтетін
жазықтық параллель (ЗКС?\КІ экватор деп аталады. Экватордың 0^\ = а радиусы
және ОР = Ь кесіндісі сфероидтың үлкен және кіші жартылай осьтерін құрайды.
а = (а—Ь)а шамасы сфероидтың сығылушылығы деп аталады. а, Ъ және а
шамаларын градустық өлшеулер аркылы анықтауға болады, ол үшін меридиан
доғасының ұзындығын әрбір 1° сайын өлшеу керек. Меридианның әр түрлі
жеріндегі градустың ұзындығын біле отырып, жердің пішіні мен көлемін
анықтауға болады.
Жердің фигурасына мейлінше жақын келетін эллипсоидты жер эллипсоиды деп
атайды. Жер эллипсоидының көлемдерін анықтау үшін жер бетінің барлық
жерінде геодезиялық өлшеулер жүргізілуге тиіс. Әзірше мұндай өлшеулер толық
жүргізілмегендіктен, жер эллипсоидының дәл параметрлерін анықтауға
мүмкіндік болмай отыр. Осы орайда кейбір елдерде геодезиялық өлшеулерді
өңдеу барысында геодезиялық жұмыстардың нәтижелері бойынша шығарылған өз
эллипсоидтары колданылады, олар сол елдің немесе бірнеше елдің
территориясын толық, не ішінара қамтиды. Осындай эллипсоид референц-
эллипсоид деп аталады. Референц-эллипсоид дегеніміз нақты бір елде
геодезиялық өлшеулерді өңдеу үшін қолданылатын, жер денесінде белгілі түрде
бағдарланған, нақты көлемі анықталған эллипсоид.
Жер эллипсоидының көлемін әлденеше рет әртүрлі елдердің ғалымдары
анықтады. 1946 жылға дейін ТМД-да 1841 жылы неміс ғалымы Ф. В. Бессель
есептеп шығарған жер эллипсоидының көлемі қолданылды. (а=6377397 м, 6 =
6356079 м, а=1:299,2). 1945 жылдан бастап геодезиялык, және картографиялық
жұмыстар үшін Ф.Н.Красовскийдің референц-эллипсоидынын мынадай көлемдері
бекітілді: а=6378245 м, 6 = 6356863 м, а=1:298,3. Батыс Европаның және
АҚШ-тың гравиметриялық және астрономиялық материалдарының өңдеуден алынған
градустық өлшеулері осы эллипсоидтың көлемдері қолданылған материалдардан
аумағы жағынан да, оларды өңдеудің дәлме-дәлдігі жағынан да неғұрлым
басымырақ болып табылады.
Көптеген есептерді шығарғанда сфероид сығылушылығының аз
(сс=1:300) болғандығынан жердің фигурасы үшін радиусы 6371,11 км сфераны
қолдануға болады. Кейбір жағдайларда, жер учаскелерінін ұзындықтары 20—30
км-ден аспаған кезде, жердің сфералылығын елемеуге де болады.
1.4. Жер бетіндегі нүкте орнын анықтау.Геодезиядағы қолданылатын
коорината және биіктіктік жүйесі
Жер бетіндегі нүктелердің орындары координаталармен, яғни координаталар
жүйесін анықтайтын бастапқы жазықтықтармен сызықтарға қатысты ізделіп
отырған нүктелердің орнын сипаттайтын шамалармен анықталады. Көпшілікке
танылған біртұтас жүйе координаталардың географиялық жүйесі болып табылады.
Қоординаталардың географиялық жүйесінің элементтеріне мыналар жатады : ЕЕ{
— экватор жазықтығы; РР\— экваторға перпендикуляр жердің айналу осі;
РГГ0РІ— бастапқы меридианның жазықтығы.
Халықаралық келісім бойынша, бастапқы меридиан ретінде қазіргі кезде
Лондон қаласы жанындағы Гринвич меридианы қабылданған. А нүктесінің
эллипсоид бетіндегі проекцияларының орны мынадай коор-динаталармен: ср —
геодезиялық ендікпен және К, яғни Лг (ф, Я) — геодезиялық
2-сурет
бойлықпен анықталады. Геодезиялық ендік (ф) экватор жазықтығы мен
берілген нүктедегі тік түзу арасындағы бұрыш. Ендік экватордан берілген
нүктеге дейінгі АоА геодезиялық меридианның доғасымен өлшенеді және жарты
шарға байланысты солтүстік ендік ( + ) немесе оңтүстік ендік (—) болуы
мүмкін. Геодезиялық ендіктің шамасы экватордан (0°-тан) басталып оңтүстік
және солтүстік полюстерге қарай (90°-қа дейін) өзгеріп отырады. Геодезиялық
бойлық (К) бастапқы меридианның жазықтығымен берілген нүкте арқылы өтетін
меридиан жазықтығы, арасындағы бұрыш болып есептеледі. Бойлық бастапқы
меридианнан батысқа (батыс бойлық) және шығысқа (шығыс бойлық) қарай
саналады (0°-тан 180°-қа дейін)
Геодезиялық координаталар жүйесі кашықтықтармен байланысты көптеген
геодезиялық есептерді шешу үшін пайдаланылады. Дегенмен, геодезиялық
координаталар жүйесі нүктелердің өзара орнын ұзындық өлшемде емес, бұрыштық
өлшемде анықтайтын болғандықтан практикалық максаттарда кең қолдануға
қолайсыздау.
Біршама қысқа арақашықтыктарға байланысты есептерді шешкенде тікбұрышты
жазық координаталар жүйесі пайдаланылады. Бұл жүйеде нүктелердің
координаталары, аракашықтығы және бағыттары арасындағы байланыс
аналитикалық геометрияның карапайым формулаларымен өрнектеледі, мұның өзі
есептеулерді айтарлықтай жеңілдетеді. Егер жер беті учаскесінің өлшемі
жердін сфералылығын ескермеуге мүмкіндік беретін болса, онда геодезиялық
жұмыстар жүргізген кезде тікбұрышты жазық координаталардың шартты жүйесі
жиі қолданылады, оның координаталар басы еркін таңдап алынады. Осы
координаталар жүйесінің элементтері мынадай:
х абсцисса осі , оның бағыты бастапқы меридианға, магниттік және осьтік
меридианға параллель немесе еркін қабылданады. Оу—ордината осі Ох осіне
перпендикуляр болады; 0 нүктесі — координаталар басы.
Горизонталь жазықтық координаталар осімен төрт ширекке бөлінеді.
Математикада қолданылатын тікбұрышты жазық координаталар жүйесінен
(декарттық) айырмашылығы — геодезияда оң тікбүрышты координаталар жүйесі
қолданылады, онда ширектердің нөмірленуі солтүстік-шығыс ширектен басталып,
сағат тілінің бағыты бойымен жүргізіледі, мұның өзі геодезиялық есептеулер
кезінде тригонометриялық формулаларды ешбір өзгеріссіз пайдалануға
мүмкіндік береді.
Кез келген А нүктесінің орны бұл координаталар жүйесінде координаталар
басынан осы нүктелердің Ох және Оу осьтеріндегі проекцияларына дейінгі ХА
және гд кесінділерімен анықталады. Ох және Оу осьтеріндегі АВ түзуінің
проекциялары координаталар өсімшелері деп аталады. Олар Дд; және Аг деп
белгіленеді. Өсімшелердің белгілері де ширектің орнына байланысты болады.
Егер координаталар өсімшелерінің бағыттары яғни, тікбұрышты үшбұрыштардың
катеттері координаталар осьтерінің оң бағытымен сәйкес болғанда,
координаталар өсімшелері осі болады да, ал сәйкес келмеген жағдайда теріс
болады. Координаталар өсімшелерінің белгілері 1-кестеде келтірілген.
Егер де А нүктесінің ХА, УА координаталары және А мен В нүктелері
арасындағы (х пен (у координаталар өсімшелері белгілі болса, онда В
нүктесінің координаталары мынаған тең болады Хв =ХА +(х, Ув = УА +(у
Тікбұрышты жазық координаталардың шартты жүйесі жергілікті сипаттағы
геодезиялық барлау жұмыстарының жобаларын барлауды жүргізетін жерде бөлу
кезінде қолданылады.
Жер бетінің едәуір территориясын жазықтықта кескіндеу үшін нүктелерді
эллипсоидтың бетінен белгілі бір математикалық заңдылық бойынша жазықтыққа
көшіруге мүмкіндік беретін картографиялық проекциялар қолданылады.
Геодезияда бұрыштардың мәнін бұрмаламайтын тең бұрышты немесе конформдық
проекция қолданылады. Эллипсоидтың едәуір көлемді бетін кескіндеген кезде
үзындықтың бұрмалануын азайту мақсатымен оларды жеке аймақтарға (зоналарға)
бөледі. Бұл кезде олардың әрқайсысы тікбұрышты координаталар жүйесіндегі
жазықтықта кескінделеді.
Тікбұрышты жазық координаталардың жалпы мемлекеттік жүйесінде жер
бетіндегі нүктелердің орындары жазықтықта х, у тікбұрышты координаталарымен
анықталады. Олар жазықтыққа Гаусс-Крюгердің тең бұрышты көлденең цилиндрлі
проекциялау заңы бойынша проекцияланады. (3-сурет). Сонда жер эллипсоиды
бойлықта әрбір 6° сайын меридиандармен 60 зонаға бөлінеді. Олар полюстен
полюске дейін созылады. Зоналардың нөмірлері батыстан шығысқа қарай
3-сурет
Гринвич меридианынан жүргізіледі, ал Гринвич меридианы бірінші
зонаның батыс шекарасы болып саналады. Әрбір зонаның ортадағы меридианы
осьтік меридиан деп аталады.
Шығыс жарты шарындағы кез-келген зонаның осьтік меридианының бойлығы
мына формула бойынша анықталады.
мұндағы N — градустық зонаның нөмірі.
Зонаның осьтік меридианы экватор жазықтығында өзара С перпендикуляр
сызықтармен кескінделеді. Осьтік меридианның кескіні X осі, ал экватор — У
осі болып қабылданады. Осьтік меридианның экватормен қиылыскан жері әрбір
зонадағы координаталардың басы болып саналады. Абсциссалар экватордан
солтүстікке және оңтүстікке қарай, ал ординаталар осьтік меридианнан
батысқа және шығысқа карай саналады.
Қазақстан территориясы экватордың солтүстік жағында орналасқан,
сондықтан абсциссалардың мәні барлық уақытта оң болады. Бірақ
ординаталардың теріс мәнінен туатын колайсыздықтан кұтылу үшін осьтік
меридианның ординатасын 0-ге емес, 500 км-ге тең деп есептеу келісілген.
Бұл шама осьтік меридианнан алты градустыº зонаның шегіне дейінгі (шамамен
330 км) ең үлкен арақашықтықтан артық, сондықтан ол зонаның барлық
нүктелерінің ординаталары мәнінің оң болуын камтамассыз етеді.
Әрбір зонада координаталардың сандық мәндері қайталанып отырады.
Нүктелердің координаталары бойынша оның 60 зонаның қайсысына жататынын
анықтау үшін ординаталардың сандық мәнінің алдына осы нүкте орналаскан
зонаның нөмірі қосымша жазылады. Мысалы, егер А және В (7, в-сурет)
нүктелері 7-зонада орналасқан болса, онда олардың координаталары мынадай
мәнге ие болады: ХА =6090 км, УА =7430 км, Хв = 5020 км, Ув =7210 км.
Координаталық осьтер мен тікбұрышты координаталар басының әрбір зонада
толық анықталған географиялык орны болатындықтан тікбұрышты және
геодезиялық координаталар жүйелері өзара байланысты болады. Ендеше нүктенің
тікбұрышты координаталарын геодезиялық координаталарға есептеп шығаруға
және қайтадан керісінше жасауға, сонымен қатар нүктенің тікбұрышты
координаталарын бір зонадан шектес зонаға есептеп шығаруға болады.
II Тарау. ЖЕР БЕТІНІҢ ЖАЗЫҚТЫҚТАҒЫ КӨРІНІСІ
2.1. Жер бетінің жазықтықтағы көрінісі ( план, карта, профиль)
Геодезиялық өлшеулер мен жекелеген учаскелердің түсірулері жер беті,
оның сапалық жағдайының өзгеру заңдылықтары, физикалық кеңістік, табиғи,
жер ресурстарының халық шаруашылығының барлық салаларында пайдаланудағы
әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктері туралы жеткілікті дәрежеде толық
мағлұмат бере алмайды. Халык шаруашылығына кажетті осы сияқты және т.б.
мәліметтерді картография береді. Картография уакыт псн кеңістіктегі
процестер мен кұбылыстардың өзара байланысы және өзгеруі туралы
географиялық карталарды жасау мен әдістерді пайдалану туралы ғылым.
Карта-дегеніміз жер бетінің едәуір территориясының, жердің қисықтығын
еске ала отырып картографиялық проекцияда салынған жазықтықтағы кішірейген
кескіні. Карта арқылы шешілетін міндеттердің сан алуандығы мазмұны жағынан
да, олардың масштабтары жағынан да әр түрлі карталардың қажеттілігін
тудырады. Мазмұны жағынан географиялық карталар жалпы географиялық және
такырыптық болып бөлінеді.
Жалпы географиялық карталарда жер беті туралы физикалық-географиялық
мәліметтер (бедер, топырақ, өсімдік, гидрография және т. б.) және адам
қызметімен байланысты объектілер (елді мекендер, өнеркәсіптік кәсіпорындар,
жол торабы және т. т.) кескінделеді. 1 : 10000—1 : 1000000 масштабтағы
жалпы географиялық карталар топографиялық карталар деп аталады. Олар ірі
масштабты — 1:500, 1:1000, 1:2000, 1:5000, 1:10000, 1:25000, 1:50000, орта
масштабты — 1: 100000, 1:200000, ұсак масштабты — 1:500000, 1: 1000000
болып бөлінеді. 1:500, 1:1000, 1:2000 және 1:5000 масштабтағы топографиялық
карталар топографиялық пландар деп аталады. Жер бетінің шектеулі учаскесі
бедерінің, контурлары мен пішіндерін горизонталь проекцияда қағаз бетінде
кішірейтіп және осы сияқты кескіндеуді (Жер қисықтығы ескерілмейді)
топографиялық план деп атайды.
Ұсақ масштабты карталары халық шаруашылығының дамуын негізгі жобалау
кезінде жерді жалпы зерттеуге, су кеңістігінің және жер бетінің қорларын
есепке алуға, күрделі инженерлік объектілерді алдын-ала жобалауға,
еліміздің қорғаныс мүддесіне арналған.
Орта масштабты карталар егжей-тегжейлі мазмұнға және неғұрлым жоғары
дәлдікке ие болады. Олар ауыл шаруашылығында егжей-тегжейлі жобалауға,
жолдарды, трассаларды, электр жеткізу желісін жобалауға селолық елді
мекендерді алдын ала жоспарлау және салуға пайдалы қазбалардың қорын барлау
және іздестіруге арналған.
Ірі масштабты карталар мен пландар әр алуан жұмыстарды неғұрлым дәл
егжей-тегжейлі жобалау (суландыру, кұрғату, көгалдандыру, калалардың басты
жоспарларын жасау, инженерлік тораптарды және коммуникацияларды жобалау)
үшін жасалады.
Тақырыптық арнайы карталар жалпы географиялық карталардың негізінде
жасалынады, бірақ олардың элементтерінің бірі ғана барынша толық ашылады
(топырақ карталары, орман, сортаңдану, дымқылдану геологиялық карталар және
т. б.).
Қазіргі уақытта пайдалы казбалар кенін барлау және игеру кезінде жердің
үлкен ауданын мелиорациялау және игеру жөніндегі шараларды жузеге асыруда
жолды салуда, айналадағы ортаны қорғауда және халық шаруашылығының басқа
мақсаттарында арнайы салалық карталар жасалынады.
2.2. Масштаб дәлдігі.
Масштабтар: сандық, сызықтық, көлденең.
Жер бетін планда немесе картада кескіндегенде жер контурының
горизонталь проекцияларын табиғи шамасымен бірме-бір көрсету мүмкін емес.
Демек, план немесе карта жер контурының горизонталь проекцияларының
кішірейген кескінін береді. Пландағы, яғни картадағы кесінді ұзындығының
жердегі тиісті кесіндінің горизонталь проекциясына қатынасы планның немесе
картаның масштабы деп аталады. Масштаб: 1500, 11000, 110000, 150000
және т. с. с. алынады.
Осындай масштаб сандык, масштаб деп аталады, онын бөлімі жердегі
сызықтардың план мен картара кескіндеу кезінде каншалықты кішірейгенін
көрсетеді. Мәселен, 1 : 1000 масштаб планда барлық ұзындық өлшемдер 1000
есе кішірейгенін, яғни пландағы 1 см жердегі 10 м-ге сәйкес келетінін
көрсетеді. Масштаб әрбір план мен карта бетінің рамкасынын онтүстік
қабырғасының астында сандық (сандық масштаб) және графикалық (сызықтық
масштаб) түрде көрсетіледі. Сандық масштабты біле отырып, картада жердегі
өлшенген кесіндіннің ұзындығын, керісінше картадағы ара қашықтыкты өлшеп,
оның жердегі шамасын табуға болады. Мысалы, егер жердегі горизонталь ара
қашықтығы 145,3 м-ге тең (яғни, 1 см 10 м-ге тең) кесіндінің масштабы 1 :
1000, пландағы ұзындығы 145,3: 10=14,53 см. Егер картадағы кесіндінің
ұзындығы 9,13 см, ал картаның масштабы 1 : 10000 (яғни 1 см — 100 м) болса,
онда жердегі сызықтың горизонталь ара кашықтығы 9,13-100 = 913 м болады.
Планды не картаны жасағанда жердің әрбір сызығының ұзындықтарын әрдайым
бір санға кішірейту қажет. Оған сызықты масштабты пайдаланған кезде қол
жеткізуге болады. Сызықтық масштаб, масштабтың негізі деп аталып, әрбір
1—2 см сайын тең кесінділерге бөлінген тік сызық болып табылады. Мұндағы
шеткі сол жақтағы кесіндіні әдетте 10 тең бөлікке бөледі. Сызықтық
масштабтағы әрбір кесіндіге жердегі белгілі бір кесіндері сәйкес келеді.
Нөлдік сызықшадан оңға карай салынған кесінділер 1 : 2000 масштабта жердегі
20, 40, 60, 80, 100, 120, 140, 160 м-ді, ал солға қарай 2, 4, 6, 8, 10, 12,
14, 16, 18, 20 м-ді көрсетеді. Масштабтағы аЬ кесіндісіне жердегі 88 м
ұзындығы сәйкес келеді.
Санды масштаб дегеніміз- алымы бір саны, ал бөлімі жергілікті ауданның
көкжиектік бағыттағы проекциялық сызықтың картада қанша есе азаюына сәйкес
болып келетін дұрыс бөлшек болып табылады.
Яғни, санды масштаб, дұрыс бөлшектің (1) бөлімі неғұрлым үлкен болса,
жергілікті аудан картасында көкжиектік бағыттағы проекциялық сызықтың
кішірею дәрежесі соғұрлым үлкен болып, карта масштабы да азая түсетінін
білдіреді.
Мысалы, геодезиялық жұмыстарда өте жиі кездесіп отыратын жергілікті
аудандар пландары үшін 1:500, 1:1000, 1:2000, 1:5000, ал, жергілікті
аудандар карталары үшін 1:10000, 1:25000, 1:200000, 1:300000, 1:500000,
1:1000000 нақты масштабтарды көрсетуге болады. Сонда, бұл аталған
қатынастардың әрқайсысы жергілікті ауданның көкжиектік бағыттағы
проекциялық сызығы, жергілікті аудандар пландары үшін 500, 1000, 5000 есе
кішірейтілген, яғни пландағы 1 см кесіндігі жергілікті ауданның 500 см = 5
м, 1000 см = 10 м, 2000 см = 20 м, 5000см = 50 м ұзындық өлшемдеріне сәйкес
келетінін білдіреді.
Сол сияқты, карталардағы санды масштабтың (мысалы, 1:10000) астыңғы
жағында, 1 сантиметрге 100м деген түсініктеме масштабты байқауға болады.
1-ЖАТТЫҒУ.
Жергілікті ауданның көкжиектік бағыттағы проекциялық сызықтың
ұзындығына Д=445,5 м қатысты, масштабына сәйкес келетін план
берілуіндегі кесіндінің ұзындығын d анықтау қажет.
ШЕШУІ. Санды масштаб формуласы:
бойынша, ізделінді кесінді ұзындығы:
анықталады: d=4,45 см.
Сызықтық масштабтың көмегімен 0,5 мм дәлдікпен арақашыктықты өлшеуге
және салуға болады. Арақашықтықты өте дәлдікпен аныктау үшін көлденең
масштабты қолданады.
Сызықтық масштаб дегеніміз- қашықтықты есептеуге ыңғайлы болатындай
бөліктерге бөлінген санды масштаб атауының түзу сызықты графиктік кескіні
болып табылады.
Сонда, сызықтық масштаб анықтамасына тоқтала отырып, сызықтық масштабты
құру үшін, қалап алынған түзу бойына сызықтық масштабтың негізі болып
табылатын тең ұзындықтарды a (мысалы, а=2 см) кесінділерін жалғастыра
жүргіземіз. Сонан соң, сол жақты шекті кесіндіні өзара тең он бөлікке
бөліп, аталып отырған кесіндінің шеттерін О және А әріптерімен белгілейміз
де, А нүктесіне сәйкес келетін, берілген сызықты масштаб негізіне тең
ұзындық (метр немесе километр) бірлігі жазылып қойылады. Ал, О белгілеуінің
оң жағына, жергілікті ауданның тиісті қашықтықтары жалғастыра белгіленіп,
сызықты масштабқа бірақ рет жазылынады.
Мысалы, сызықтық масштабтың санды масштаб 1:2000 бірлігіндегі
жергілікті ауданның, S=148 м ұзындық өлшеміне сәйкес келетін, пландағы
кескінді циркуль ашасы арқылы көрсетілген.
4-сурет
Бұл жағдайда, кіші бөліктердегі ондық үлестер шамамен
анықталатындықтан, сызықтық масштбтың көпшілік жағдайда, ізделінді
қашықтықты қажетті дәлдіктерде өлшеп білу мүмкіндігін бермейтінін айтуға
болады.
Көлденең масштабты қолданып өлшеп жүргізу алдында оның негізгі
бөліктері жердегі қандай арақашықтықтарға сәйкес келетінін аныктау, яғни
2см, 2мм, 0,2мм план масштабынын бөліміне көбейтілгенде неге тең болатынын
білу қажет. Мысалы, 1 : 5000 масштабтағы план үшін — 100 м, 5м, 0,5 м.
Көлденең және графиктік масштабтар әдісі. Жергілікті плнда белгіленген
нүктелердің дәлдік бағалаулары негізінен, адам көзінің көру қабілеттігіне
байланысты. Бұл бағытта, адам көзінің көру қабілеттілігі, бақылаушыға
қатысты кемінде бұрыш жасай орналасқан екі нүктені анық ажыратып,
осы бұрыш бірлігінде болып келетін 25см қашықтықтағы кесіндінің ұзындығы
0,1мм бірлікке сәйкес болатыны анықталып қабылданған.
Сонда, жергілікті ауданның көкжиектік бағыттағы қашықтығы, берілген
масштабқа сәйкес, 0,1мм өлшем бірлігінде болады да, ол шекті масштаб
дәлдігі деп аталады.
Шекті масштаб дәлдігі t белгілеуінде болады да,
tпр.=
өрнегімен жазылып, қажетті есептеулерде пайдаланып отырылады.
Жалпы жағдайларда, план немесе картадағы кесіндінің ұзындығы
±0,2мм дәлдігінде бағалануы мүмкін болатындықтан, жергілікті ауданның
көкжиектік қашықтығы, берілген масштабқа сәйкес, план немесе картада 0,2мм
өлшем бірлігінде болатынын айта отырып, графиктік масштаб дәлдігі атауын
енгізе аламыз:
Сонда, жазылған (2) және (3) формулалары арқылы анықталған әртүрлі
санды масштабтардың шеткі және графиктік дәлдіктері үшін, келесі
салыстырмалы таблицаны келтіруге болады:
Санды 1:500 1:1000 1:2000 1:5000 1:10000 1:25000
масштабтар
Масштаб
дәлдігі, м
Шеткі 0,05 0,1 0,2 0,5 1,0 2,5
графиктік 0,1 0,2 0,4 1,0 2,0 5,0
Дегенмен, бұл аталған масштабтар пландағы немесе картадағы қашықтықты
сызықтық масштаб әдісін қолдана отырып өлшеу нәтижесінде қажетті
дәлдіктерді анықтауға мүмкіндік бола бермейді. Осыған орай, қажетті
қашықтықтарды анықтап өлшеу дәлдіктерін жақсарту үшін, көлденең масштаб
әдісі жиі қолданылады.
Көлденең масштаб – сызықты масштабтың бір түрі. Бұл аталған масштабтың
қолданылуы, нақты инженерлік құрылыстардың жобалау жұмыстарының үлкен
көлемді топографиялық пландарда бейнелеп, қашықтық өлшемдерін жүргізу үшін,
өте жоғарғы дәлдіктердің қажет болатындығынан, арнайы, көлденең масштабты
темір сызғышты (7-сурет) пайдалану негізінде болып келеді.
Сонда, көлденең масштабты сызғышты қолдана отырып, берілген санды
масштабқа қатысты көлденең масштаб диаграммасының әрбір кесіндісіне
жергілікті ауданның бір ғана кесіндісі сәйкес келетінін ескерсек,
жергілікті ауданның кескіндеу жұмыстарында, нақты сәйкестіктегі белгілеп-
жазуларды айтуға болады.
Мысалы, жоғарыда келтірген суретке тоқталсақ, 1:2000 масштабпен
берілген жергілікті аудан пландағы белгі – жазулар, негізгі масштаб
өлшемінде, яғни, 40м бірлігінде болады да, оның 1:100 бөлігіне сәйкес
келетін ең кіші кесіндінің ұзындығы 0,4 м өлшемінде деп түсіну қажет.
Сонда, қағаз бетінде АВ түзуі бағытында көлденең масштабты кескіндеу
үшін, 2 см өлшемінде болатын негізгі масштаб бірлігі бірнеше рет жалғастыра
белгіленеді де, анықталған АВ түзуінің тиісті нүктелерінен ұзындықтары
өзара тең шамалы перпендикуляр тұрғызылады. Содан кейін, осы перпендикуляр
түзулердің екі шеткісін тең шамалы m бөліктерге бөліп, әрбір аттас
нүктелер арқылы АВ түзуіне параллель кесінділер жүргізіледі де, сол жақтағы
төменгі АО және доғары CD кесінділерін өзара тең n бөліктерге бөліп
белгілейді. Яғни, АО кесіндісінің О нүктесінен, CD кесіндісіне жататын Е
нүктесіне көлбеу түзу жүргізіліп, қалған нүктелер осы ОЕ көлбеуіне
параллель түзулермен толтырылады.
Енді, осы айтылған тұжырымдарға сәйкес, жергілікті аудан планында,
алдын ала берілген нүктелердің арақашықтығын көлденең масштаб әдісін
қолдана отырып анықтау керек болсын делік.
Бұл жағдайда, анықталуға тиісті арақашықтықты циркуль ашасына
енгіземіз. Сонда, циркуль ашасының оң жақ ұшы тік жүргізілген перпендикуляр
түзулердің бірінде болатын болса, ал екінші ұшы масштаб бөліктерінің сол
жақтағы көлбеу түзулердің біреуінде болып, циркуль ұштарының бір түзу
бойында болатынын айта аламыз.
Басқа сөзбен айтқанда, суреттегі ав және cd қашықтықтары 1:200
масштабына сәйкес, келесі есептеулер нәтижелерінде белгілі болады:
Өлшеу кезінде циркуль арасының инесін диаметрі 0,1мм шеңбер ретінде
қабылдауға болады. Осы шамадан кем кесінділерді сызбаға түсіру іс жүзінде
мүмкін емес. Планның 0,1 мм накты масштабына сәйкес келетін жердегі
арақашықтық масштабтың дәлдігі деп аталады. Мысалы, масштабтары үшін
олардың дәлдігі 0,05 м, 0,1 м, 0,2 м, 0,5 м, 1,0 м-ге тең. Демек, осы
көрсетілген кесінділерден кем кесінділер берілген масштабтағы планда
кескінделмейді.
2.3. Топографиялық карта және пландардың шартты белгілері.
Топографиялық карталардың шартты белгілері шартты белгілерден, оларды
түрлі-түсті безендіруден, түсіндірме жазулар мен цифрлы белгілерден тұратын
біртұтас жүйе болып табылады.
Шартты белгілер және олардың түр-түстері жердің әр түрлі объектілерін
және тектік түрлерін көрнекі көрсетеді. Түсіндірме жазбалар және цифрлық
белгілеулер шартты белгілерді кескінделетін объектілердің жеке
ерекшеліктері туралы мәліметтермен толықтырады.
Біркелкі объектілердің әр түрлі масштабты топографиялық карталардағы
кескіні және бояуы негізінен алғанда бірдей, тек көлемдері жағынан ғана
өзгеше болады. Белгілі бір топқа енетін объектілердің сапалық және сандық
сипаттамалары олардың өзіне тән ерекшеліктерін аздаған толықтырумен еске
алатын бастапқы графикалық белгілермен беріледі.
Шартты белгілер өзінің атқаратын міндеті және қасиеттері жағынан
масштабтық, масштабтан тыс және түсіндірме шартты белгілер болып бөлінеді.
Объектілер өзінің шын мәніндегі көрінісінде масштабтық контурлы шартты
белгілермен белгіленеді, мұнда олардың көлемдерін (ұзындығын, енін және
ауданын) картадан өлшеуге мүмкіндік болуы тиіс. Әрбір осындай шартты белгі
контурдан, яғни кескінделетін объектінің пландағы көрінісінен және фондық
бояу түстері, түрлі-түсті штрихтар немесе белгілер торлары түрінде
толтырылған түсініктеме жазбалардан тұрады. Объектілердің контурлары
нүктелік пунктермен немесе жіңішке тұтас сызықпен жер бетінің бедерін және
шын мәніндегі сұлбаға (абрис) ұқсастығын сақтай отырып белгіленеді.
Масштабтан тыс (нүктелік) шартты белгілермен сұлбасын картаның
масштабына түсіруге мүмкін болмайтын көлемі шағын объектілер белгіленеді
(ескерткіш, жеке тұрған ағаш, көпір, кұдық және т. б.). Масштабтан тыс
шартты белгілер, тиісті объектінің сыртқы түрін еске салатын шағын
геометриялық фигуралар. Масштабтан тыс шартты белгілер нүктелерінің бірі
жердегі объектінің орналасу жағдайын көрсетеді. Осы нүктелермен картадағы
объектілердің координаталарын және өзара қашықтығын анықтайды.
Өзендер, каналдар, жолдар және басқа сызықтық объектілер де масштабтан
тыс шартты белгілермен кескінделеді. Осы белгілер объектінің осін, яғни
ортасын табиғи орнына толық сәйкестікте береді, ал оның ені біршама
ұлғайтылып көрсетіледі.
Жазулар және түсіндірме шартты белгілер масштабтық және масштабтан тыс
шартты белгілермен үйлесімді түрде қолданылады да, олар объектілердің
қосымша сипаттамалары ретінде кызмет атқарады. Елді мекендердің,
өзендердің, көлдердің, таулардың және т. б. аттары толық жазылады.
Қысқартылған жазулар объектілердің шартты белгілерінің жанында орналасады.
Олар объектілердің маңызын немесе қасиетін түсіндіреді. Мысалы, мк.—
мектеп, вкз.— вокзал. Цифрлық белгілер көбіне объектінің сандық
сипаттамасын (көпірдің ұзындығын, енін және жүк көтеру қабілетін,
ағаштардың биіктігін, диаметрін және олардың арақашықтығын, т. б.) көрсету
үшін қолданылады.
Топографиялық карталарды түрлі-түсті безендіру оның көрнекілігін және
айқындығын анағұрлым арттыруға септігін тигізеді. Бояулардың түсі
кескінделетін объектілердің шын өңіне негізінен сәйкес болады; ормандар —
жасыл, гидрография — көк, жер бедері — қоныр, елді мекендердің сұлбалары,
темір жолдар, көптеген өнеркәсіптік, халық шаруашылық және әлеуметтік-
мәдениет объектілері — кара бояулармен боялады.
Топографиялық карталар мен пландардың шартты белгілерін Геодезия және
картография бас басқармасы белгілейді және оларды түсіру жұмыстарын
жүргізетін барлық ведомстволар, мекемелер мен ұйымдар міндетті түрде
орындауға тиіс. Іс жүзінде қолдануға қолайлы болу үшін кестелер түрінде
шығарылады.
2.4. Планда және картада координаттарды, арақышықтықты және бұрыштарды
анықтау.
Топографиялық картадағы нүктенің географиялық координаталарын анықтау,
негізінде мынадай жолмен жасалады А нүктеснің (20-сурет) ендігін (() табу
үшін осы нүктсден солтүстікке және оңтүстікке қарай параллельдер жүргізеді
яғни минут рамкасының тиісті минуттық, немесе он секундтық аралықтардың
аттас ұштары түзу сызықтармен қосылады. Осы сызықтардың ендіктерін (1 және
(2 әріптерімен белгілейік А нүктесінен параллель ендігі (І-ге перпендикуляр
түсіріп оның ұзындығын (( градуспен белгілеп, А нүктесінің ендігін' мына
теңдіктен табамыз.
(( шамасын жанама әдіспен анықтау қолайлырақ. Ол үшін А нүктесі арқылы
еркін бұрышпен фі және ф2 параллельдерімен С және В нүктелерінде
қиылысканша сызық жүргіземіз, мұнäà¹û СА = а және СО = Ь болсын, 20-
суреттен
Сонымен, (( шамасын анықтау а және Ь кесінділерін жеткілікті дәлдікпен
миллиметрлік сызғыш арқылы өлшеуге келіп саяды.
Осыған ұқсас А нүктесінің ( бойлығын анықтау үшін (1 және (2 меридиан
кесінділерін қолдануға болады.
С нүктесінің (21-сурет) тікбұрышты координаталарын анықтау үшін
километрлік тордың цифрларын қолдана отырып, берілген нүкте орналасқан
оңтүстік-батыс бұрыштың (хо, уо) координаталарын табады. Содан кейін С
нүктесінен квадраттык. қабырғаларына СС1 және СС2 перпендикулярларын
түсіреді де, карта масштабын ескере отырып, олардың ұзындығын табады. СС2
=(у; және СС1 =(х. Сонда С нүктесінің тікбүрышты координаталары мынаған
тең:
5-сурет
Осы С нүктесінің тікбұрышты координаталарын мынадай жолмен анықтауға
болады. С нүктесі арқылы кез келген бұрышпен километрлік тордың
ординаталарымен А және В нүктелерінде қиылысқанша түзу жүргізіледі. Содан
кейін а және b кесінділерін өлшейді. Сонда С нүктесінің абсциссасы мына
формула бойынша анықталады:
Осыған ұқсас теңдіктен С нүктесінің ординатасын анықтайды. Екі жағдайда
да, а және b кесінділерін көлденең масштабтың көмегімен өлшеген жөн.
2.5. Топографиялық картада және пландарда жер бетінің рельефінің
формасы және оның көрінісі.
Жер беті топографиялық карталар мен пландарда горизонтальдар, шартты
белгілер және биіктіктерді жазу аркылы кескінделеді. Құрлық бетіндегі
абсолют биіктіктері бірдей нүктелерді біріктіретін кисық тұйық сызықтар
горизонтальдар деп аталады. Жергілікті жердегі горизонталь су деңгейінің
төмендеген кездегі кескінделетін учаскедегі жердің физикалық бетінде
қалдырған ізі болып саналады. Жердегі горизонтальдардың ең жақсы мысалы
ретінде тұнба судың жағалық сызығын айтуға болады. Жер бедерін
горизонтальдармен кескіндеген кезде олардың тек бүтін санмен алынған
биіктіктері (метрмен көрсетілгендері) ғана пландар мен карталарда
көрсетіледі. Екі дәйекті горизонтальдар биіктігінің айырымы киманың
биіктігі (һ), ал, пландағы горизонтальдардың арақашықтығының биіктігін (d)
ескере отырып ұзындығын табу. Топографиялық карталар мен пландарда жер
бедері қимасының мынадай биіктіктері қабылданған бесінші горизонтальдар
қалыңдатылады. Осындай мақсатпен горизонтальдарға перпендикуляр қыска
сызықшалар қойылады, олар беткейдің төмендейтін бағытын көрсетіп, бергштрих
деп аталады.
Карталарда горизонтальдар қоңыр түспен көрсетіледі, оларды Балтық
теңізінің деңгейінен есептелетін абсолют биіктігімен жазады. Горизонталь
биіктігін көрсететін цифрларды жазғанда олардын, табаны еңкіштің төмендеу
жағына қарай бағытталған болуы тиіс.
Жер бедерінің негізгі пішіндері мынадай болып бөлінеді: жазық, қырат
(тау, төбе), казан шұңқыр, жота, өзек және кезең. Таудың ең биік жері —
шың, ал тау табаны —тау етегі деп аталады.
Жазық жалпақ пішінді келеді. Егер жазықтың мұхит деңгейінен абсолют
биіктігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Геодезия оқулығы аталған мамандықтардың оқу бағдарламасы
негізінде дайындалды.
Оқулық қазіргі елімізде жүргізілген жер формасының барысында
қалыптасқан жаңа шаруашылықтардың шекараларын белгілеуде және де
жерге орналастыру инженерлерімен, құрылыс саласы мамандықтарына
қажетті. Оқулық геодезия курсынан жалпы мәлімет бере отырып,
геодезиялық жұмыстар далалық және камералдық ғылыми өндеу жұмыстарында
қолданылады.
Сонымен қатар, өлшеу процесіне пландар мен карталар жасау үшін
мысалы, трассалар жүргізу, барлау ұңғылар мен құрылыстарды жобалау үшін
жүргізілетін жер бетіндегі өлшеулер жатады.
Оқулықта топографиялық-геодезиялық өлшеулердің мынадай элементтері
қамтылған; соның ішінде горизонталь және тік бұрыштар, еңкіш,
горизонталь және тік бұрышты өлшеулерде қолданылатын геодезиялық
аспаптар толықтай қамтылған.
Оқулық аталған мамандықтар мен ғылыми көпшілікке арналған.
I Тарау. ГЕОДЕЗИЯ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТ
1.1. Геодезияны ғылым ретіндегі анықтаулары және оның тапсырмалары
Геодезия — жер туралы өте ежелгі ғылымдардың бірі. Адамзаттың ерте
заманда жер бетінде қашықтық пен ауданды өлшеудегі ашқан заңдылықтары
геометрия мен геодезияның ғылым ретінде дүниеге келуіне негіз болды. Грек
тілінен аударғанда геодезия сөзі жерді бөлу деген мағынаны білдіреді.
Қазіргі заманғы геодезияның жерді бөлу мағынасы шеңберінен әлдеқашан
шыққаны түсінікті.
Геодезия — жердің немесе оның жекелеген бөліктерінің пішіні мен
көлемін, жерді карталар мен пландарға түсіру, сол сияқты адамның инженерлік
қызметінің сан алуан міндеттерін атқару мақсатында жер бетін өлшеу
әдістерін зерттейтін ғылым.
Адамзат қоғамының дамуына және ғылым мен техниканың өсуіне байланысты,
геодезияның мазмұны да өзгеріп отырды. Соның нәтижесінде өзінің даму
процесінде геодезия бірсыпыра дербес ғылыми және ғылыми-техникалық пәндерге
бөлінеді:
1. Жоғаргы геодезия — жердің және планеталардың фигуралары мен
көлемдерін зерттеу, сондай-ақ геодезиялық негізгі тірек жүйелерін құру
жөніндегі міндеттерді шешеді. Жоғарғы геодезия міндеттерін шешу әдістерін
егжей-тегжейлі зерттеу үстінде одан жеке пәндер болып геодезиялық
астрономия, гео-дезиялық гравиметрия және ғарыш геодезиясы бөлінеді.
Геодезиялық астрономия — геодезиялық тірек жүйелері үшін аспан
шырақтарын бақылау негізінде координаталық бастапқы мәліметтерді анықтап
беру мәселелерімен айналысады.
Геодезиялық гравиметрия — жер бетінің жекелеген нүктелерінің ауырлық
күшін арнайы аспаптармен өлшеу арқылы жердің фигурасын зерттеумен
шұғылданады.
Ғарыш геодезиясы — Жердің жасанды серіктерінің көмегімен жер беті
нүктелерінің геометриялық арақатынастарын зерттейді.
2. Геодезия немесе топография жер бетінің біршама шағын учаскелерін
түсірумен байланысты мәселелерді зерттейді.
3. Картография жер бетінің едәуір территорияларының кескіндерін әр
түрлі мақсаттағы карталар түрінде жасау әдістері мен процестерін, оларды
жасау және көбейту технологиясын зерттейді.
4. Аэрофототопография жердің карталары мен пландарын фотосуреттер және
әуеден түсірген фотосуреттер бойынша жасаудың әдістерін талдаумен
айналысады.
5. Теңіз геодезиясы мұхиттар мен теңіздер түбінің табиғи қорларын
барлау мен картаға түсіруге байланысты арнайы өлшеу әдістерін талдап
жасайды.
6. Қолданбалы геодезия іздеулер, құрылыстар мен инженерлік ғимараттарды
салу және пайдалану, жабдықтарды монтаждау, сонымен қатар еліміздің табиғат
байлықтарын пайдалану кезінде атқарылатын геодезиялық жүмыстардың әдістерін
зерттеумен айналысады. Қолданбалы геодезия өзінің жұмыс барысында геодезия
әдістерін кең пайдаланады, ал кейбір жағдайларда оны өз тәсілдері мен
құралдары арқылы шешеді.
Геодезия мен топография пәнінің негізгі ғылыми-техникалык міндеттеріне
мына төмендегідей жұмыстар жатады:
а) жер бетіндегі жекелеген нүктелердің орындарын таңдап алынған
координаталар жүйесінде анықтау;
б) әр түрлі инженерлік ғимараттарды жобалау және салу кезінде сонымен
қатар ауылшаруашылығы өндірісінде, жер бетінің және қойнауының табиғат
байлықтарын пайдалануда қажет болатын түрі, сипаты, дәлдігі жағынан алуан
түрлі өлшеулерді жер бетінде немесе жер астында атқару;
г) еліміздің қорғаныс мұқтаждығын геодезиялық мәліметтермен қамтамасыз
ету.
Геодезияның басқа ғылыммен байланысы
Геодезия біршама ғылыми пәндерге, яғни, математика, физика, астрономия,
автоматика, телемеханика, радиотехника, география, геология, геоморфология,
гравиметрия және геофизика жетістіктеріне сүйенеді. Сондықтан геодезияның
осы ғылымдармен тығыз байланыстылығы күмән туғызбайды.
Математика геодезияны әр түрлі геодезиялық есептердің аналитикалық
түсіндірмелерінің тәсілдерімен, сондай-ақ өлшеу нәтижелерін өңдеудің
талдауларымен, әдістерімен қаруландырады. Физика геодезияны электроникамен
және электротехникамен катар оптикалық, оптикалық-механикалық және
электронды-оптикалық аспаптармен жүйелердің жобалау есептерінің
негіздерімен толықтырады. Астрономия геодезияны геодезиялық тірек жүйелерін
дамыту үшін бастапқы мәліметтермен қамтамасыз етеді. Автоматика,
телемеханика және радио-электроника салаларындағы ғылым мен техника
жетістіктерінін негізінде аса жаңа геодезиялық аспаптар құрастырылады.
Географияны білу жер бедерін құрайтын ландшафт элементтерін, жер бетінің
табиғи жамылғыларын және адам қызметінің нәти-желерін дұрыс түсіндіруді
қамтамасыз етеді. Жер бедерінің пішіндерін және олардың өзгеру
заңдылықтарын танып білуде геология мен геоморфология көмекке келеді.
Жердің фигурасын зерттеу оның сыртқы гравитациялық өрісіне зерттеулер
жүргізумен байланысты. Ал гравиметрияның зандарымен аспаптарын пайдаланбай,
мұндай зерттеулер жүргізу мүмкін емес. Пландар мен карталарда графикалық
сапалы безендіру топографиялық сызу тәсілдерін білуді қажет етеді.
Геодезияның ғылыми зерттеулерде, жерді үйлестіруде, маркшейдерлік істе,
құрылыста, еліміздің әскери қорғанысында геодезияның халық шаруашылығының
түрлі-түрлі салалары үшін практикалық үлкен маңызы бар. Мәселен,
геодезиялық өлшеулер, жолдар, каналдар, жерасты құрылыстары (метро,
кабельдер, құбырлар), әуе желілері (электрлік беріліс, байланыс желілер)
трассаларын белгілеу кезінде, пайдалы кен орындарын барлау және пайдалану
кездерінде кең қолданылып келеді. Геодезия жер иегерлерін орналастыруда,
жерді құрғату мен суландыруда, орман шаруашылығын жүргізу кезінде
қолданылады. Карта әскери істе белгілі бір жерді зерттеу, оның бетіне
әскери жағдайды бейнелеп түсіру, жауынгерлік операцияларға талдау жасау
және т. б. үшін пайдаланылады
1.2. Геодезияның дамуындағы қысқа очерк. ҚР геодезиялық қызметтің
ұйымдастыру формалары
Геодезия өте ерте заманда жер бетін шаруашылық мақсаттар үшін зерттеу
қажеттігі туған кезде пайда болды. Әсіресе, Ежелгі Египетте геодезияның
пайда болуы мен дамуына ерекше қолайлы жағдайлар туды. Онда Ніл өзені
алқабындағы егін шаруашылығы өте ерте заманда-ақ пайда болып, кең дамыған
еді. Астық өнімінің мол болуы құнарлы тұнбалардың шөгуімен байланысты
болатын. Ол кезде әр жыл сайын Ніл өзенінің су тасқыны жер танаптарын шайып
кетіп отырды. Египеттіктерге бұл жерлерді қайта-қайта қалпына келтіріп
отыруға тура келді. Әрине, бұл жағдай жер танаптарын межелеп бөлу, жерге
өлшеулер жүргізу кезінде тәжірибе жинақтауға алып келеді. Сөйтіп жерді
өлшеу (геометрия) және жерді бөлу (геодезия) саласындағы теориялық
білімнің тез дамуына септігін тигізді.
Геодезия атам заманғы (антикалық) Грецияда жоғары дамыған болатын, онда
геодезия теориялық жағынан негізделді. Оған бізге жеткен Александриялық
Геронның Диоптрия туралы және Ауданды өлшеу атты кітаптары дәлел бола
алады. Бұл кітаптарда геодезиялық жұмыстар мен геодезиялық құралдардың
сипаттамалары келтірілген. Грек ғалымы Эратосфен (б. з. д. 274—194 жылдар)
Египетте жердің көлемін анықтады. Ол жер шарының радиусы шамамен алты мың
километр екенін анықтап берді.
Геодезиялық жұмыстардың Ресейде ғылыми жолға қойылуы I Петрдің
дәуірінде жүзеге асырылды. Осы кезеңде өнеркәсіптің, теңізде жүзудің,
әскери істің және сауданың кең дамуы геодезиялық өлшеулермен карта жасауға
жаңа талаптар қойды. Осы мақсатпен мемлекеттің аз зерттелген аудандарында
түсіру жұмыстарын жасау үшін арнайы экспедициялар жіберілді. Осының
арқасында Донда, Ертісте, Камчаткада және Куриль аралдарымда алғашқы
топографиялық түсірулер жасалынды.
XIX ғасырдың бірінші жартысында Ресейдегі геодезиялық жұмыстардың
ғылыми жағынан жоғары қойылуына көп еңбек сіңірген атақты орыс астрономы
және геодезисі Пулков астрономиялық обсерваториясының негізін салушы және
бірінші директоры В. Я. Струве болды.
Геодезиялық қызмет Қеңес өкіметі жылдарында қарқындап дами бастады. Осы
кезеңде негізгі геодезиялық жұмыстар мен топографиялық түсірулер жүргізу
үшін орталық және жергілікті геодезиялық ұжымдар құрылды. Сол уакыттан
бастап геодезияның негізгі міндеті одақтың өндіргіш күштерін зерттеу мен
дамытуға жәрдемдесу болды.
Бүгінгі таңда геодезия жоғары ғылыми деңгейде, аса жаңа техникалық
базада дамып, халық шаруашылығының барлық саласының мұқтаждарын
қанағаттандыруда. 1925 жылдан бастап бұрынғы одақта мемлекеттік карталар
жасау үшін жер бетін әуеден суретке түсіру қолданылды, ал ол бүгінгі
күндері жердің бетін картаға түсірудің ең негізгі әдісі болып табылады. Ал
геодезия жұмыстары үшін авиацияны қолдану қысқа мерзімде (1945 жылға дейін)
бұрынғы ТМД территориясының 1:1000000 масштабтағы топографиялық карталарын
жасауға мүмкіндік берді. Соғыстан кейіғгі кезеңдегі геодезиялық қызметтің
елеулі жетістігі 1954 жылға қарай 1:100000 масштабтағы карталар жасау
болды. Қазіргі кезең 1:25000 ірі масштабтағы карталарды жасаумен
сипатталады.
Топографиялық-геодезиялық жұмыстардың және картография өндірісінің
мұнан әрі алға қарай дамуы ғарыш техникасын қолданумен тікелей байланысты
болып отыр.
Келешекте халық шаруашылығының шұғыл өсіп отыратын қажеттерін ғарыштан
суретке түсірмей жүзеге асыру мүмкін емес. Қазірдің өзінде-ақ жасалған
ғарышты борттық аппаратуралардың мүмкіндіктері сондай орбитадан қабылданған
бейне-ақпараты өзіне қойылған міндетті шешуге қабілеттілігі жағынан
белгіленген масштабтағы карталардың көпшілігін жасауға мүмкіндік береді,
демек олар кең диапазонды масштабтағы карталарды тікелей даярлауға жағдай
туғызып отыр деуге болады.
1974 жылдан бастап шельфті жалпы мемлекеттік картаға түсіру одан әрі
дамыды, теңіз түбінің беті координаталар мен биіктіктердің бірыңғай
жүйесінде кескінделді. Теңіз түбін түсіру үшін жер бетін әуеден суретке
түсірген сияқты теңіз түбінің сурет карталары мен планын алуға мүмкіндік
беретін қазіргі заманғы техникалық құралдар жасалды.
Бірыңғай мемлекеттік координаталар жүйесінің теориясын талдап жасау
және оны практикаға өндіру саласында Ресей ғылым академиясының
корреспондент мүшелері Н. Г. Келль және Ф. Н. Красовский зор жұмыстар
істеді. Геодезия және картография саласындағы аса көрнекті зерттеулер осы
ғалымдардың:А. А. Михайлов, А. А. Изотов, А. С. Чеботарев, М. С.
Молоденский, Н. А. Урмаев, В. В. Данилов, В. В. Попов және т. б. еншісіне
тиеді.
ҚР геодезиялық қызметтің ұйымдастыру формалары
Геодезиялық жұмыстар далалық және ғылыми өндеу жұмыстары болып
бөлінеді. Далалық жұмыстардың ең басты мазмұны өлшеу процесі болып
табылады, ал ғылыми өндеу жұмыстары есептеу және графикалық процестерден
тұрады.
Өлшеу процесіне пландар мен карталар жасау үшін немесе арнайы
мақсаттар, мысалы трассалар жүргізу, барлау траншеялары мен құрылыстарын
бөлу үшін жүргізілетін жер бетіндегі өлшеулер жатады.
Топографиялық-геодезиялық өлшеулер мынадай элементтерді қамтиды:
горизонталь және вертикаль бұрыштар, еңкіш, горизонталь және вертикаль
қашықтықтар. Осыларды өлшеу үшін әр түрлі геодезиялық аспаптар қолданылады.
Оларға мыналар жатады:
а) қашықтықтарды өлшеуге арналған аспаптар — өлшеуіш ленталар, сым,
рулеткалар, оптикалық кашықтық өлшеуіштер, жарық кашықтық өлшеуіштері және
т. б.
ә) бұрыш өлшеуіш аспаптары: теодолиттер, буссольдар, гониометрлер және
т. б.
б) вертикаль биіктіктерді өлшеуге арналған аспаптар: нивелирлер,
рейкалар, және т. б.
Геодезиялық өлшеулер нәтижелері тиісті журналдарға енгізіледі және дала
жағдайында түсірілетін объектінің схемалық сызбалары жасалады, ол абрис
(сұлба) деп аталады.
Есептеу процесі өлшеулердің сандық нәтижелерін жүйеге келтіру мен
өңдеуден және оларды пайдалануға неғұрлым жарамды түрге келтіруден тұрады.
Есептеуді жеңілдету, керекті нәтижелерді тез табу және есептеу жұмыстарының
дұрыстығын дер кезінде тексеріп отыру үшін барлық есептеулер белгілі бір
схемалар бойынша жүргізіледі, ал бұл схемалар есептеулердің әрбір түріне
арнайы талдап жасалады. Есептеу жұмыстарын жеңілдету үшін әр түрлі қосымша
құралдар: кестелер, графиктер, номограммалар, электрондық есептеуіш
машиналары және т.с.с. қолданылады.
Графикалық процесс өлшеу және есептеу нәтижелерін белгіленген шартты
белгілерді сақтай отырып, мәліметтерді сызба түріне келтіруден тұрады.
Геодезияда сызбалар топографиялық жұмыстардың түпкі өнімі болып табылады.
Одан арғы есептеу мен жобалау солардың негізінде жүргізіледі. Сондықтан
сызба тексерілген әрі дәл мәліметтер нәтижесінде жасалынуы керек және
графикалық жағынан салынуының, сапасы жоғары болуы тиіс.
Қазақстанда топографиялық-геодезиялық және картографиялық қызметті
геодезия және картография бас басқармасы басқарады. Бұл басқарманың негізгі
өндірістік міндеттері мынадай:
1. Республика территориясында геодезиялық тірек жүйесін дамыту және
карталар жасауда қажетті топографиялық түсірулер жасау жөнінде жоғары
дәлдіктегі жұмыстарды ұйымдастыру.
2. Алуан тектегі және түрлі мақсаттағы карталарды, пландар мен
атластарды жасау.
3. Әр түрлі мекемелер жасаған геодезиялық және топографиялық жұмыстарды
үйлестіріп, мемлекеттік бакылау жасап отыру.
Геодезия және картография бас басқармасы жанында республикада
атқарылған картографиялық және геодезиялық жұмыстардын бәрі жиналған
Орталық картографиялық қор және Мемлекеттік геодезиялық қадағалау
басқармасы бар. Бұл мемлекеттік басқарма топографиялық және геодезиялық
жұмыстарды жүргізуге рұқсат береді. Олардың орындалу сапасын бақылайды, әрі
келешектегі геодезиялық жұмыстар үшін бастапқы мәліметтер қызметін
атқаратын материалдарды бір жүйеге келтіреді.
1.3. Жердің пішіні және өлшемі туралы негізгі түсінік.
Геодезияның негізгі анықтамалары
Жердің пішіні мен көлемін зерттеу жер бетін картада дұрыс кескіндеуге
мүмкіндік туғызады және ол ғылым мен техниканың көптеген міндеттерін шешу
(жасанды серіктерді және ғарыш кемелерін ұшыру, теңізде жүзу, авиация,
радиобайланыс және т.б.) үшін қажет.
Жердің физикалык бетінің жалпы ауданы 510 млн км2-қа тен. және
геометрия жағынан алғанда пішіні күрделі. Орасан кеңістікті (жер бетінің
71%-ін) мұхиттар мен теңіз шұңқырлары альш жатыр, олардың тереңдігі 11000 м-
ге дейін жетеді. Дүниежүзілік мұхиттың орташа терендігі—3800 м-ге жуық.
Құрлықта тау жоталары, шатқалдар, жазықтар, өзен алқаптары және жыра-сайлар
бар. Кейбір таулардың мәселен, Эверестің (Джомолунгма) биіктігі 9000 м-ге
жуық. Құрлықтың теңіз деңгейінен орташа биіктігі 875 м-ге тең. Сонымен,
құрлықтың көлемі дүниежүзілік мұхитқа қарағанда аз ауданды алып
жатқандықтан, сондай-ақ кұрлықтың мұхит тереңіндегі қыраттармен
салыстырғанда онша биік болмайтындықтан, мұхит деңгейін жердің фигурасы
ретінде кабылдауымыз қажет.
Егер де бүкіл планета материктер астымен үздіксіз жалғасып жататын
дүниежүзілік мұхит бетінің тынық кезіндегі жағдайымен шектелген десек,
тұтас алғанда жердің пішіні туралы түсінік алуға болады. Осындай тұйық бет
өзінің әрбір нүктесінде вертикаль бағытқа, яғни, ауырлық күшінің бағытына
перпендикуляр болады, ал ол деңгейлік бет деп аталады. Осы деңгейлік бетпен
шектелген денені геоид дейді.
1-сурет
Геоид — толқын мен ағынның жоқ кезінде мұхиттардағы судың орта деңгейі
мен материктегі мухитпен жалғасқан шартты түрде алынатын су деңгейінің
фигурасы. Салмақ күші деңгей бетінің потенциалы болып табылатын геоид жер
фигурасы деп есептелінеді. Геоид пішіні күрделі, дегенмен осы фигура жалпы
сфероидқа, яғниР(ЗІРІ3 (1-сурет) эллипстің кіші осі РР\ төңірегінде
айналуынан шығатын айналу эллипсоидына жақын. Сфероид бетін РР^ айналу осі
аркылы өтетін жазықтықтармен киғанда меридиандар деп аталатын эллипстер
(РКР\К\) пайда болады. РР\ айналу осіне перпендикуляр жазықтық қималар
параллель шеңберлерін түзеді. Сфероидтың центрі '(0) арқылы өтетін
жазықтық параллель (ЗКС?\КІ экватор деп аталады. Экватордың 0^\ = а радиусы
және ОР = Ь кесіндісі сфероидтың үлкен және кіші жартылай осьтерін құрайды.
а = (а—Ь)а шамасы сфероидтың сығылушылығы деп аталады. а, Ъ және а
шамаларын градустық өлшеулер аркылы анықтауға болады, ол үшін меридиан
доғасының ұзындығын әрбір 1° сайын өлшеу керек. Меридианның әр түрлі
жеріндегі градустың ұзындығын біле отырып, жердің пішіні мен көлемін
анықтауға болады.
Жердің фигурасына мейлінше жақын келетін эллипсоидты жер эллипсоиды деп
атайды. Жер эллипсоидының көлемдерін анықтау үшін жер бетінің барлық
жерінде геодезиялық өлшеулер жүргізілуге тиіс. Әзірше мұндай өлшеулер толық
жүргізілмегендіктен, жер эллипсоидының дәл параметрлерін анықтауға
мүмкіндік болмай отыр. Осы орайда кейбір елдерде геодезиялық өлшеулерді
өңдеу барысында геодезиялық жұмыстардың нәтижелері бойынша шығарылған өз
эллипсоидтары колданылады, олар сол елдің немесе бірнеше елдің
территориясын толық, не ішінара қамтиды. Осындай эллипсоид референц-
эллипсоид деп аталады. Референц-эллипсоид дегеніміз нақты бір елде
геодезиялық өлшеулерді өңдеу үшін қолданылатын, жер денесінде белгілі түрде
бағдарланған, нақты көлемі анықталған эллипсоид.
Жер эллипсоидының көлемін әлденеше рет әртүрлі елдердің ғалымдары
анықтады. 1946 жылға дейін ТМД-да 1841 жылы неміс ғалымы Ф. В. Бессель
есептеп шығарған жер эллипсоидының көлемі қолданылды. (а=6377397 м, 6 =
6356079 м, а=1:299,2). 1945 жылдан бастап геодезиялык, және картографиялық
жұмыстар үшін Ф.Н.Красовскийдің референц-эллипсоидынын мынадай көлемдері
бекітілді: а=6378245 м, 6 = 6356863 м, а=1:298,3. Батыс Европаның және
АҚШ-тың гравиметриялық және астрономиялық материалдарының өңдеуден алынған
градустық өлшеулері осы эллипсоидтың көлемдері қолданылған материалдардан
аумағы жағынан да, оларды өңдеудің дәлме-дәлдігі жағынан да неғұрлым
басымырақ болып табылады.
Көптеген есептерді шығарғанда сфероид сығылушылығының аз
(сс=1:300) болғандығынан жердің фигурасы үшін радиусы 6371,11 км сфераны
қолдануға болады. Кейбір жағдайларда, жер учаскелерінін ұзындықтары 20—30
км-ден аспаған кезде, жердің сфералылығын елемеуге де болады.
1.4. Жер бетіндегі нүкте орнын анықтау.Геодезиядағы қолданылатын
коорината және биіктіктік жүйесі
Жер бетіндегі нүктелердің орындары координаталармен, яғни координаталар
жүйесін анықтайтын бастапқы жазықтықтармен сызықтарға қатысты ізделіп
отырған нүктелердің орнын сипаттайтын шамалармен анықталады. Көпшілікке
танылған біртұтас жүйе координаталардың географиялық жүйесі болып табылады.
Қоординаталардың географиялық жүйесінің элементтеріне мыналар жатады : ЕЕ{
— экватор жазықтығы; РР\— экваторға перпендикуляр жердің айналу осі;
РГГ0РІ— бастапқы меридианның жазықтығы.
Халықаралық келісім бойынша, бастапқы меридиан ретінде қазіргі кезде
Лондон қаласы жанындағы Гринвич меридианы қабылданған. А нүктесінің
эллипсоид бетіндегі проекцияларының орны мынадай коор-динаталармен: ср —
геодезиялық ендікпен және К, яғни Лг (ф, Я) — геодезиялық
2-сурет
бойлықпен анықталады. Геодезиялық ендік (ф) экватор жазықтығы мен
берілген нүктедегі тік түзу арасындағы бұрыш. Ендік экватордан берілген
нүктеге дейінгі АоА геодезиялық меридианның доғасымен өлшенеді және жарты
шарға байланысты солтүстік ендік ( + ) немесе оңтүстік ендік (—) болуы
мүмкін. Геодезиялық ендіктің шамасы экватордан (0°-тан) басталып оңтүстік
және солтүстік полюстерге қарай (90°-қа дейін) өзгеріп отырады. Геодезиялық
бойлық (К) бастапқы меридианның жазықтығымен берілген нүкте арқылы өтетін
меридиан жазықтығы, арасындағы бұрыш болып есептеледі. Бойлық бастапқы
меридианнан батысқа (батыс бойлық) және шығысқа (шығыс бойлық) қарай
саналады (0°-тан 180°-қа дейін)
Геодезиялық координаталар жүйесі кашықтықтармен байланысты көптеген
геодезиялық есептерді шешу үшін пайдаланылады. Дегенмен, геодезиялық
координаталар жүйесі нүктелердің өзара орнын ұзындық өлшемде емес, бұрыштық
өлшемде анықтайтын болғандықтан практикалық максаттарда кең қолдануға
қолайсыздау.
Біршама қысқа арақашықтыктарға байланысты есептерді шешкенде тікбұрышты
жазық координаталар жүйесі пайдаланылады. Бұл жүйеде нүктелердің
координаталары, аракашықтығы және бағыттары арасындағы байланыс
аналитикалық геометрияның карапайым формулаларымен өрнектеледі, мұның өзі
есептеулерді айтарлықтай жеңілдетеді. Егер жер беті учаскесінің өлшемі
жердін сфералылығын ескермеуге мүмкіндік беретін болса, онда геодезиялық
жұмыстар жүргізген кезде тікбұрышты жазық координаталардың шартты жүйесі
жиі қолданылады, оның координаталар басы еркін таңдап алынады. Осы
координаталар жүйесінің элементтері мынадай:
х абсцисса осі , оның бағыты бастапқы меридианға, магниттік және осьтік
меридианға параллель немесе еркін қабылданады. Оу—ордината осі Ох осіне
перпендикуляр болады; 0 нүктесі — координаталар басы.
Горизонталь жазықтық координаталар осімен төрт ширекке бөлінеді.
Математикада қолданылатын тікбұрышты жазық координаталар жүйесінен
(декарттық) айырмашылығы — геодезияда оң тікбүрышты координаталар жүйесі
қолданылады, онда ширектердің нөмірленуі солтүстік-шығыс ширектен басталып,
сағат тілінің бағыты бойымен жүргізіледі, мұның өзі геодезиялық есептеулер
кезінде тригонометриялық формулаларды ешбір өзгеріссіз пайдалануға
мүмкіндік береді.
Кез келген А нүктесінің орны бұл координаталар жүйесінде координаталар
басынан осы нүктелердің Ох және Оу осьтеріндегі проекцияларына дейінгі ХА
және гд кесінділерімен анықталады. Ох және Оу осьтеріндегі АВ түзуінің
проекциялары координаталар өсімшелері деп аталады. Олар Дд; және Аг деп
белгіленеді. Өсімшелердің белгілері де ширектің орнына байланысты болады.
Егер координаталар өсімшелерінің бағыттары яғни, тікбұрышты үшбұрыштардың
катеттері координаталар осьтерінің оң бағытымен сәйкес болғанда,
координаталар өсімшелері осі болады да, ал сәйкес келмеген жағдайда теріс
болады. Координаталар өсімшелерінің белгілері 1-кестеде келтірілген.
Егер де А нүктесінің ХА, УА координаталары және А мен В нүктелері
арасындағы (х пен (у координаталар өсімшелері белгілі болса, онда В
нүктесінің координаталары мынаған тең болады Хв =ХА +(х, Ув = УА +(у
Тікбұрышты жазық координаталардың шартты жүйесі жергілікті сипаттағы
геодезиялық барлау жұмыстарының жобаларын барлауды жүргізетін жерде бөлу
кезінде қолданылады.
Жер бетінің едәуір территориясын жазықтықта кескіндеу үшін нүктелерді
эллипсоидтың бетінен белгілі бір математикалық заңдылық бойынша жазықтыққа
көшіруге мүмкіндік беретін картографиялық проекциялар қолданылады.
Геодезияда бұрыштардың мәнін бұрмаламайтын тең бұрышты немесе конформдық
проекция қолданылады. Эллипсоидтың едәуір көлемді бетін кескіндеген кезде
үзындықтың бұрмалануын азайту мақсатымен оларды жеке аймақтарға (зоналарға)
бөледі. Бұл кезде олардың әрқайсысы тікбұрышты координаталар жүйесіндегі
жазықтықта кескінделеді.
Тікбұрышты жазық координаталардың жалпы мемлекеттік жүйесінде жер
бетіндегі нүктелердің орындары жазықтықта х, у тікбұрышты координаталарымен
анықталады. Олар жазықтыққа Гаусс-Крюгердің тең бұрышты көлденең цилиндрлі
проекциялау заңы бойынша проекцияланады. (3-сурет). Сонда жер эллипсоиды
бойлықта әрбір 6° сайын меридиандармен 60 зонаға бөлінеді. Олар полюстен
полюске дейін созылады. Зоналардың нөмірлері батыстан шығысқа қарай
3-сурет
Гринвич меридианынан жүргізіледі, ал Гринвич меридианы бірінші
зонаның батыс шекарасы болып саналады. Әрбір зонаның ортадағы меридианы
осьтік меридиан деп аталады.
Шығыс жарты шарындағы кез-келген зонаның осьтік меридианының бойлығы
мына формула бойынша анықталады.
мұндағы N — градустық зонаның нөмірі.
Зонаның осьтік меридианы экватор жазықтығында өзара С перпендикуляр
сызықтармен кескінделеді. Осьтік меридианның кескіні X осі, ал экватор — У
осі болып қабылданады. Осьтік меридианның экватормен қиылыскан жері әрбір
зонадағы координаталардың басы болып саналады. Абсциссалар экватордан
солтүстікке және оңтүстікке қарай, ал ординаталар осьтік меридианнан
батысқа және шығысқа карай саналады.
Қазақстан территориясы экватордың солтүстік жағында орналасқан,
сондықтан абсциссалардың мәні барлық уақытта оң болады. Бірақ
ординаталардың теріс мәнінен туатын колайсыздықтан кұтылу үшін осьтік
меридианның ординатасын 0-ге емес, 500 км-ге тең деп есептеу келісілген.
Бұл шама осьтік меридианнан алты градустыº зонаның шегіне дейінгі (шамамен
330 км) ең үлкен арақашықтықтан артық, сондықтан ол зонаның барлық
нүктелерінің ординаталары мәнінің оң болуын камтамассыз етеді.
Әрбір зонада координаталардың сандық мәндері қайталанып отырады.
Нүктелердің координаталары бойынша оның 60 зонаның қайсысына жататынын
анықтау үшін ординаталардың сандық мәнінің алдына осы нүкте орналаскан
зонаның нөмірі қосымша жазылады. Мысалы, егер А және В (7, в-сурет)
нүктелері 7-зонада орналасқан болса, онда олардың координаталары мынадай
мәнге ие болады: ХА =6090 км, УА =7430 км, Хв = 5020 км, Ув =7210 км.
Координаталық осьтер мен тікбұрышты координаталар басының әрбір зонада
толық анықталған географиялык орны болатындықтан тікбұрышты және
геодезиялық координаталар жүйелері өзара байланысты болады. Ендеше нүктенің
тікбұрышты координаталарын геодезиялық координаталарға есептеп шығаруға
және қайтадан керісінше жасауға, сонымен қатар нүктенің тікбұрышты
координаталарын бір зонадан шектес зонаға есептеп шығаруға болады.
II Тарау. ЖЕР БЕТІНІҢ ЖАЗЫҚТЫҚТАҒЫ КӨРІНІСІ
2.1. Жер бетінің жазықтықтағы көрінісі ( план, карта, профиль)
Геодезиялық өлшеулер мен жекелеген учаскелердің түсірулері жер беті,
оның сапалық жағдайының өзгеру заңдылықтары, физикалық кеңістік, табиғи,
жер ресурстарының халық шаруашылығының барлық салаларында пайдаланудағы
әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктері туралы жеткілікті дәрежеде толық
мағлұмат бере алмайды. Халык шаруашылығына кажетті осы сияқты және т.б.
мәліметтерді картография береді. Картография уакыт псн кеңістіктегі
процестер мен кұбылыстардың өзара байланысы және өзгеруі туралы
географиялық карталарды жасау мен әдістерді пайдалану туралы ғылым.
Карта-дегеніміз жер бетінің едәуір территориясының, жердің қисықтығын
еске ала отырып картографиялық проекцияда салынған жазықтықтағы кішірейген
кескіні. Карта арқылы шешілетін міндеттердің сан алуандығы мазмұны жағынан
да, олардың масштабтары жағынан да әр түрлі карталардың қажеттілігін
тудырады. Мазмұны жағынан географиялық карталар жалпы географиялық және
такырыптық болып бөлінеді.
Жалпы географиялық карталарда жер беті туралы физикалық-географиялық
мәліметтер (бедер, топырақ, өсімдік, гидрография және т. б.) және адам
қызметімен байланысты объектілер (елді мекендер, өнеркәсіптік кәсіпорындар,
жол торабы және т. т.) кескінделеді. 1 : 10000—1 : 1000000 масштабтағы
жалпы географиялық карталар топографиялық карталар деп аталады. Олар ірі
масштабты — 1:500, 1:1000, 1:2000, 1:5000, 1:10000, 1:25000, 1:50000, орта
масштабты — 1: 100000, 1:200000, ұсак масштабты — 1:500000, 1: 1000000
болып бөлінеді. 1:500, 1:1000, 1:2000 және 1:5000 масштабтағы топографиялық
карталар топографиялық пландар деп аталады. Жер бетінің шектеулі учаскесі
бедерінің, контурлары мен пішіндерін горизонталь проекцияда қағаз бетінде
кішірейтіп және осы сияқты кескіндеуді (Жер қисықтығы ескерілмейді)
топографиялық план деп атайды.
Ұсақ масштабты карталары халық шаруашылығының дамуын негізгі жобалау
кезінде жерді жалпы зерттеуге, су кеңістігінің және жер бетінің қорларын
есепке алуға, күрделі инженерлік объектілерді алдын-ала жобалауға,
еліміздің қорғаныс мүддесіне арналған.
Орта масштабты карталар егжей-тегжейлі мазмұнға және неғұрлым жоғары
дәлдікке ие болады. Олар ауыл шаруашылығында егжей-тегжейлі жобалауға,
жолдарды, трассаларды, электр жеткізу желісін жобалауға селолық елді
мекендерді алдын ала жоспарлау және салуға пайдалы қазбалардың қорын барлау
және іздестіруге арналған.
Ірі масштабты карталар мен пландар әр алуан жұмыстарды неғұрлым дәл
егжей-тегжейлі жобалау (суландыру, кұрғату, көгалдандыру, калалардың басты
жоспарларын жасау, инженерлік тораптарды және коммуникацияларды жобалау)
үшін жасалады.
Тақырыптық арнайы карталар жалпы географиялық карталардың негізінде
жасалынады, бірақ олардың элементтерінің бірі ғана барынша толық ашылады
(топырақ карталары, орман, сортаңдану, дымқылдану геологиялық карталар және
т. б.).
Қазіргі уақытта пайдалы казбалар кенін барлау және игеру кезінде жердің
үлкен ауданын мелиорациялау және игеру жөніндегі шараларды жузеге асыруда
жолды салуда, айналадағы ортаны қорғауда және халық шаруашылығының басқа
мақсаттарында арнайы салалық карталар жасалынады.
2.2. Масштаб дәлдігі.
Масштабтар: сандық, сызықтық, көлденең.
Жер бетін планда немесе картада кескіндегенде жер контурының
горизонталь проекцияларын табиғи шамасымен бірме-бір көрсету мүмкін емес.
Демек, план немесе карта жер контурының горизонталь проекцияларының
кішірейген кескінін береді. Пландағы, яғни картадағы кесінді ұзындығының
жердегі тиісті кесіндінің горизонталь проекциясына қатынасы планның немесе
картаның масштабы деп аталады. Масштаб: 1500, 11000, 110000, 150000
және т. с. с. алынады.
Осындай масштаб сандык, масштаб деп аталады, онын бөлімі жердегі
сызықтардың план мен картара кескіндеу кезінде каншалықты кішірейгенін
көрсетеді. Мәселен, 1 : 1000 масштаб планда барлық ұзындық өлшемдер 1000
есе кішірейгенін, яғни пландағы 1 см жердегі 10 м-ге сәйкес келетінін
көрсетеді. Масштаб әрбір план мен карта бетінің рамкасынын онтүстік
қабырғасының астында сандық (сандық масштаб) және графикалық (сызықтық
масштаб) түрде көрсетіледі. Сандық масштабты біле отырып, картада жердегі
өлшенген кесіндіннің ұзындығын, керісінше картадағы ара қашықтыкты өлшеп,
оның жердегі шамасын табуға болады. Мысалы, егер жердегі горизонталь ара
қашықтығы 145,3 м-ге тең (яғни, 1 см 10 м-ге тең) кесіндінің масштабы 1 :
1000, пландағы ұзындығы 145,3: 10=14,53 см. Егер картадағы кесіндінің
ұзындығы 9,13 см, ал картаның масштабы 1 : 10000 (яғни 1 см — 100 м) болса,
онда жердегі сызықтың горизонталь ара кашықтығы 9,13-100 = 913 м болады.
Планды не картаны жасағанда жердің әрбір сызығының ұзындықтарын әрдайым
бір санға кішірейту қажет. Оған сызықты масштабты пайдаланған кезде қол
жеткізуге болады. Сызықтық масштаб, масштабтың негізі деп аталып, әрбір
1—2 см сайын тең кесінділерге бөлінген тік сызық болып табылады. Мұндағы
шеткі сол жақтағы кесіндіні әдетте 10 тең бөлікке бөледі. Сызықтық
масштабтағы әрбір кесіндіге жердегі белгілі бір кесіндері сәйкес келеді.
Нөлдік сызықшадан оңға карай салынған кесінділер 1 : 2000 масштабта жердегі
20, 40, 60, 80, 100, 120, 140, 160 м-ді, ал солға қарай 2, 4, 6, 8, 10, 12,
14, 16, 18, 20 м-ді көрсетеді. Масштабтағы аЬ кесіндісіне жердегі 88 м
ұзындығы сәйкес келеді.
Санды масштаб дегеніміз- алымы бір саны, ал бөлімі жергілікті ауданның
көкжиектік бағыттағы проекциялық сызықтың картада қанша есе азаюына сәйкес
болып келетін дұрыс бөлшек болып табылады.
Яғни, санды масштаб, дұрыс бөлшектің (1) бөлімі неғұрлым үлкен болса,
жергілікті аудан картасында көкжиектік бағыттағы проекциялық сызықтың
кішірею дәрежесі соғұрлым үлкен болып, карта масштабы да азая түсетінін
білдіреді.
Мысалы, геодезиялық жұмыстарда өте жиі кездесіп отыратын жергілікті
аудандар пландары үшін 1:500, 1:1000, 1:2000, 1:5000, ал, жергілікті
аудандар карталары үшін 1:10000, 1:25000, 1:200000, 1:300000, 1:500000,
1:1000000 нақты масштабтарды көрсетуге болады. Сонда, бұл аталған
қатынастардың әрқайсысы жергілікті ауданның көкжиектік бағыттағы
проекциялық сызығы, жергілікті аудандар пландары үшін 500, 1000, 5000 есе
кішірейтілген, яғни пландағы 1 см кесіндігі жергілікті ауданның 500 см = 5
м, 1000 см = 10 м, 2000 см = 20 м, 5000см = 50 м ұзындық өлшемдеріне сәйкес
келетінін білдіреді.
Сол сияқты, карталардағы санды масштабтың (мысалы, 1:10000) астыңғы
жағында, 1 сантиметрге 100м деген түсініктеме масштабты байқауға болады.
1-ЖАТТЫҒУ.
Жергілікті ауданның көкжиектік бағыттағы проекциялық сызықтың
ұзындығына Д=445,5 м қатысты, масштабына сәйкес келетін план
берілуіндегі кесіндінің ұзындығын d анықтау қажет.
ШЕШУІ. Санды масштаб формуласы:
бойынша, ізделінді кесінді ұзындығы:
анықталады: d=4,45 см.
Сызықтық масштабтың көмегімен 0,5 мм дәлдікпен арақашыктықты өлшеуге
және салуға болады. Арақашықтықты өте дәлдікпен аныктау үшін көлденең
масштабты қолданады.
Сызықтық масштаб дегеніміз- қашықтықты есептеуге ыңғайлы болатындай
бөліктерге бөлінген санды масштаб атауының түзу сызықты графиктік кескіні
болып табылады.
Сонда, сызықтық масштаб анықтамасына тоқтала отырып, сызықтық масштабты
құру үшін, қалап алынған түзу бойына сызықтық масштабтың негізі болып
табылатын тең ұзындықтарды a (мысалы, а=2 см) кесінділерін жалғастыра
жүргіземіз. Сонан соң, сол жақты шекті кесіндіні өзара тең он бөлікке
бөліп, аталып отырған кесіндінің шеттерін О және А әріптерімен белгілейміз
де, А нүктесіне сәйкес келетін, берілген сызықты масштаб негізіне тең
ұзындық (метр немесе километр) бірлігі жазылып қойылады. Ал, О белгілеуінің
оң жағына, жергілікті ауданның тиісті қашықтықтары жалғастыра белгіленіп,
сызықты масштабқа бірақ рет жазылынады.
Мысалы, сызықтық масштабтың санды масштаб 1:2000 бірлігіндегі
жергілікті ауданның, S=148 м ұзындық өлшеміне сәйкес келетін, пландағы
кескінді циркуль ашасы арқылы көрсетілген.
4-сурет
Бұл жағдайда, кіші бөліктердегі ондық үлестер шамамен
анықталатындықтан, сызықтық масштбтың көпшілік жағдайда, ізделінді
қашықтықты қажетті дәлдіктерде өлшеп білу мүмкіндігін бермейтінін айтуға
болады.
Көлденең масштабты қолданып өлшеп жүргізу алдында оның негізгі
бөліктері жердегі қандай арақашықтықтарға сәйкес келетінін аныктау, яғни
2см, 2мм, 0,2мм план масштабынын бөліміне көбейтілгенде неге тең болатынын
білу қажет. Мысалы, 1 : 5000 масштабтағы план үшін — 100 м, 5м, 0,5 м.
Көлденең және графиктік масштабтар әдісі. Жергілікті плнда белгіленген
нүктелердің дәлдік бағалаулары негізінен, адам көзінің көру қабілеттігіне
байланысты. Бұл бағытта, адам көзінің көру қабілеттілігі, бақылаушыға
қатысты кемінде бұрыш жасай орналасқан екі нүктені анық ажыратып,
осы бұрыш бірлігінде болып келетін 25см қашықтықтағы кесіндінің ұзындығы
0,1мм бірлікке сәйкес болатыны анықталып қабылданған.
Сонда, жергілікті ауданның көкжиектік бағыттағы қашықтығы, берілген
масштабқа сәйкес, 0,1мм өлшем бірлігінде болады да, ол шекті масштаб
дәлдігі деп аталады.
Шекті масштаб дәлдігі t белгілеуінде болады да,
tпр.=
өрнегімен жазылып, қажетті есептеулерде пайдаланып отырылады.
Жалпы жағдайларда, план немесе картадағы кесіндінің ұзындығы
±0,2мм дәлдігінде бағалануы мүмкін болатындықтан, жергілікті ауданның
көкжиектік қашықтығы, берілген масштабқа сәйкес, план немесе картада 0,2мм
өлшем бірлігінде болатынын айта отырып, графиктік масштаб дәлдігі атауын
енгізе аламыз:
Сонда, жазылған (2) және (3) формулалары арқылы анықталған әртүрлі
санды масштабтардың шеткі және графиктік дәлдіктері үшін, келесі
салыстырмалы таблицаны келтіруге болады:
Санды 1:500 1:1000 1:2000 1:5000 1:10000 1:25000
масштабтар
Масштаб
дәлдігі, м
Шеткі 0,05 0,1 0,2 0,5 1,0 2,5
графиктік 0,1 0,2 0,4 1,0 2,0 5,0
Дегенмен, бұл аталған масштабтар пландағы немесе картадағы қашықтықты
сызықтық масштаб әдісін қолдана отырып өлшеу нәтижесінде қажетті
дәлдіктерді анықтауға мүмкіндік бола бермейді. Осыған орай, қажетті
қашықтықтарды анықтап өлшеу дәлдіктерін жақсарту үшін, көлденең масштаб
әдісі жиі қолданылады.
Көлденең масштаб – сызықты масштабтың бір түрі. Бұл аталған масштабтың
қолданылуы, нақты инженерлік құрылыстардың жобалау жұмыстарының үлкен
көлемді топографиялық пландарда бейнелеп, қашықтық өлшемдерін жүргізу үшін,
өте жоғарғы дәлдіктердің қажет болатындығынан, арнайы, көлденең масштабты
темір сызғышты (7-сурет) пайдалану негізінде болып келеді.
Сонда, көлденең масштабты сызғышты қолдана отырып, берілген санды
масштабқа қатысты көлденең масштаб диаграммасының әрбір кесіндісіне
жергілікті ауданның бір ғана кесіндісі сәйкес келетінін ескерсек,
жергілікті ауданның кескіндеу жұмыстарында, нақты сәйкестіктегі белгілеп-
жазуларды айтуға болады.
Мысалы, жоғарыда келтірген суретке тоқталсақ, 1:2000 масштабпен
берілген жергілікті аудан пландағы белгі – жазулар, негізгі масштаб
өлшемінде, яғни, 40м бірлігінде болады да, оның 1:100 бөлігіне сәйкес
келетін ең кіші кесіндінің ұзындығы 0,4 м өлшемінде деп түсіну қажет.
Сонда, қағаз бетінде АВ түзуі бағытында көлденең масштабты кескіндеу
үшін, 2 см өлшемінде болатын негізгі масштаб бірлігі бірнеше рет жалғастыра
белгіленеді де, анықталған АВ түзуінің тиісті нүктелерінен ұзындықтары
өзара тең шамалы перпендикуляр тұрғызылады. Содан кейін, осы перпендикуляр
түзулердің екі шеткісін тең шамалы m бөліктерге бөліп, әрбір аттас
нүктелер арқылы АВ түзуіне параллель кесінділер жүргізіледі де, сол жақтағы
төменгі АО және доғары CD кесінділерін өзара тең n бөліктерге бөліп
белгілейді. Яғни, АО кесіндісінің О нүктесінен, CD кесіндісіне жататын Е
нүктесіне көлбеу түзу жүргізіліп, қалған нүктелер осы ОЕ көлбеуіне
параллель түзулермен толтырылады.
Енді, осы айтылған тұжырымдарға сәйкес, жергілікті аудан планында,
алдын ала берілген нүктелердің арақашықтығын көлденең масштаб әдісін
қолдана отырып анықтау керек болсын делік.
Бұл жағдайда, анықталуға тиісті арақашықтықты циркуль ашасына
енгіземіз. Сонда, циркуль ашасының оң жақ ұшы тік жүргізілген перпендикуляр
түзулердің бірінде болатын болса, ал екінші ұшы масштаб бөліктерінің сол
жақтағы көлбеу түзулердің біреуінде болып, циркуль ұштарының бір түзу
бойында болатынын айта аламыз.
Басқа сөзбен айтқанда, суреттегі ав және cd қашықтықтары 1:200
масштабына сәйкес, келесі есептеулер нәтижелерінде белгілі болады:
Өлшеу кезінде циркуль арасының инесін диаметрі 0,1мм шеңбер ретінде
қабылдауға болады. Осы шамадан кем кесінділерді сызбаға түсіру іс жүзінде
мүмкін емес. Планның 0,1 мм накты масштабына сәйкес келетін жердегі
арақашықтық масштабтың дәлдігі деп аталады. Мысалы, масштабтары үшін
олардың дәлдігі 0,05 м, 0,1 м, 0,2 м, 0,5 м, 1,0 м-ге тең. Демек, осы
көрсетілген кесінділерден кем кесінділер берілген масштабтағы планда
кескінделмейді.
2.3. Топографиялық карта және пландардың шартты белгілері.
Топографиялық карталардың шартты белгілері шартты белгілерден, оларды
түрлі-түсті безендіруден, түсіндірме жазулар мен цифрлы белгілерден тұратын
біртұтас жүйе болып табылады.
Шартты белгілер және олардың түр-түстері жердің әр түрлі объектілерін
және тектік түрлерін көрнекі көрсетеді. Түсіндірме жазбалар және цифрлық
белгілеулер шартты белгілерді кескінделетін объектілердің жеке
ерекшеліктері туралы мәліметтермен толықтырады.
Біркелкі объектілердің әр түрлі масштабты топографиялық карталардағы
кескіні және бояуы негізінен алғанда бірдей, тек көлемдері жағынан ғана
өзгеше болады. Белгілі бір топқа енетін объектілердің сапалық және сандық
сипаттамалары олардың өзіне тән ерекшеліктерін аздаған толықтырумен еске
алатын бастапқы графикалық белгілермен беріледі.
Шартты белгілер өзінің атқаратын міндеті және қасиеттері жағынан
масштабтық, масштабтан тыс және түсіндірме шартты белгілер болып бөлінеді.
Объектілер өзінің шын мәніндегі көрінісінде масштабтық контурлы шартты
белгілермен белгіленеді, мұнда олардың көлемдерін (ұзындығын, енін және
ауданын) картадан өлшеуге мүмкіндік болуы тиіс. Әрбір осындай шартты белгі
контурдан, яғни кескінделетін объектінің пландағы көрінісінен және фондық
бояу түстері, түрлі-түсті штрихтар немесе белгілер торлары түрінде
толтырылған түсініктеме жазбалардан тұрады. Объектілердің контурлары
нүктелік пунктермен немесе жіңішке тұтас сызықпен жер бетінің бедерін және
шын мәніндегі сұлбаға (абрис) ұқсастығын сақтай отырып белгіленеді.
Масштабтан тыс (нүктелік) шартты белгілермен сұлбасын картаның
масштабына түсіруге мүмкін болмайтын көлемі шағын объектілер белгіленеді
(ескерткіш, жеке тұрған ағаш, көпір, кұдық және т. б.). Масштабтан тыс
шартты белгілер, тиісті объектінің сыртқы түрін еске салатын шағын
геометриялық фигуралар. Масштабтан тыс шартты белгілер нүктелерінің бірі
жердегі объектінің орналасу жағдайын көрсетеді. Осы нүктелермен картадағы
объектілердің координаталарын және өзара қашықтығын анықтайды.
Өзендер, каналдар, жолдар және басқа сызықтық объектілер де масштабтан
тыс шартты белгілермен кескінделеді. Осы белгілер объектінің осін, яғни
ортасын табиғи орнына толық сәйкестікте береді, ал оның ені біршама
ұлғайтылып көрсетіледі.
Жазулар және түсіндірме шартты белгілер масштабтық және масштабтан тыс
шартты белгілермен үйлесімді түрде қолданылады да, олар объектілердің
қосымша сипаттамалары ретінде кызмет атқарады. Елді мекендердің,
өзендердің, көлдердің, таулардың және т. б. аттары толық жазылады.
Қысқартылған жазулар объектілердің шартты белгілерінің жанында орналасады.
Олар объектілердің маңызын немесе қасиетін түсіндіреді. Мысалы, мк.—
мектеп, вкз.— вокзал. Цифрлық белгілер көбіне объектінің сандық
сипаттамасын (көпірдің ұзындығын, енін және жүк көтеру қабілетін,
ағаштардың биіктігін, диаметрін және олардың арақашықтығын, т. б.) көрсету
үшін қолданылады.
Топографиялық карталарды түрлі-түсті безендіру оның көрнекілігін және
айқындығын анағұрлым арттыруға септігін тигізеді. Бояулардың түсі
кескінделетін объектілердің шын өңіне негізінен сәйкес болады; ормандар —
жасыл, гидрография — көк, жер бедері — қоныр, елді мекендердің сұлбалары,
темір жолдар, көптеген өнеркәсіптік, халық шаруашылық және әлеуметтік-
мәдениет объектілері — кара бояулармен боялады.
Топографиялық карталар мен пландардың шартты белгілерін Геодезия және
картография бас басқармасы белгілейді және оларды түсіру жұмыстарын
жүргізетін барлық ведомстволар, мекемелер мен ұйымдар міндетті түрде
орындауға тиіс. Іс жүзінде қолдануға қолайлы болу үшін кестелер түрінде
шығарылады.
2.4. Планда және картада координаттарды, арақышықтықты және бұрыштарды
анықтау.
Топографиялық картадағы нүктенің географиялық координаталарын анықтау,
негізінде мынадай жолмен жасалады А нүктеснің (20-сурет) ендігін (() табу
үшін осы нүктсден солтүстікке және оңтүстікке қарай параллельдер жүргізеді
яғни минут рамкасының тиісті минуттық, немесе он секундтық аралықтардың
аттас ұштары түзу сызықтармен қосылады. Осы сызықтардың ендіктерін (1 және
(2 әріптерімен белгілейік А нүктесінен параллель ендігі (І-ге перпендикуляр
түсіріп оның ұзындығын (( градуспен белгілеп, А нүктесінің ендігін' мына
теңдіктен табамыз.
(( шамасын жанама әдіспен анықтау қолайлырақ. Ол үшін А нүктесі арқылы
еркін бұрышпен фі және ф2 параллельдерімен С және В нүктелерінде
қиылысканша сызық жүргіземіз, мұнäà¹û СА = а және СО = Ь болсын, 20-
суреттен
Сонымен, (( шамасын анықтау а және Ь кесінділерін жеткілікті дәлдікпен
миллиметрлік сызғыш арқылы өлшеуге келіп саяды.
Осыған ұқсас А нүктесінің ( бойлығын анықтау үшін (1 және (2 меридиан
кесінділерін қолдануға болады.
С нүктесінің (21-сурет) тікбұрышты координаталарын анықтау үшін
километрлік тордың цифрларын қолдана отырып, берілген нүкте орналасқан
оңтүстік-батыс бұрыштың (хо, уо) координаталарын табады. Содан кейін С
нүктесінен квадраттык. қабырғаларына СС1 және СС2 перпендикулярларын
түсіреді де, карта масштабын ескере отырып, олардың ұзындығын табады. СС2
=(у; және СС1 =(х. Сонда С нүктесінің тікбүрышты координаталары мынаған
тең:
5-сурет
Осы С нүктесінің тікбұрышты координаталарын мынадай жолмен анықтауға
болады. С нүктесі арқылы кез келген бұрышпен километрлік тордың
ординаталарымен А және В нүктелерінде қиылысқанша түзу жүргізіледі. Содан
кейін а және b кесінділерін өлшейді. Сонда С нүктесінің абсциссасы мына
формула бойынша анықталады:
Осыған ұқсас теңдіктен С нүктесінің ординатасын анықтайды. Екі жағдайда
да, а және b кесінділерін көлденең масштабтың көмегімен өлшеген жөн.
2.5. Топографиялық картада және пландарда жер бетінің рельефінің
формасы және оның көрінісі.
Жер беті топографиялық карталар мен пландарда горизонтальдар, шартты
белгілер және биіктіктерді жазу аркылы кескінделеді. Құрлық бетіндегі
абсолют биіктіктері бірдей нүктелерді біріктіретін кисық тұйық сызықтар
горизонтальдар деп аталады. Жергілікті жердегі горизонталь су деңгейінің
төмендеген кездегі кескінделетін учаскедегі жердің физикалық бетінде
қалдырған ізі болып саналады. Жердегі горизонтальдардың ең жақсы мысалы
ретінде тұнба судың жағалық сызығын айтуға болады. Жер бедерін
горизонтальдармен кескіндеген кезде олардың тек бүтін санмен алынған
биіктіктері (метрмен көрсетілгендері) ғана пландар мен карталарда
көрсетіледі. Екі дәйекті горизонтальдар биіктігінің айырымы киманың
биіктігі (һ), ал, пландағы горизонтальдардың арақашықтығының биіктігін (d)
ескере отырып ұзындығын табу. Топографиялық карталар мен пландарда жер
бедері қимасының мынадай биіктіктері қабылданған бесінші горизонтальдар
қалыңдатылады. Осындай мақсатпен горизонтальдарға перпендикуляр қыска
сызықшалар қойылады, олар беткейдің төмендейтін бағытын көрсетіп, бергштрих
деп аталады.
Карталарда горизонтальдар қоңыр түспен көрсетіледі, оларды Балтық
теңізінің деңгейінен есептелетін абсолют биіктігімен жазады. Горизонталь
биіктігін көрсететін цифрларды жазғанда олардын, табаны еңкіштің төмендеу
жағына қарай бағытталған болуы тиіс.
Жер бедерінің негізгі пішіндері мынадай болып бөлінеді: жазық, қырат
(тау, төбе), казан шұңқыр, жота, өзек және кезең. Таудың ең биік жері —
шың, ал тау табаны —тау етегі деп аталады.
Жазық жалпақ пішінді келеді. Егер жазықтың мұхит деңгейінен абсолют
биіктігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz