Қазақ киіз үйі
Мазмұны
Kipicпе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I.тарау. КИІЗ ҮЙДІҢ ГЕНЕЗИСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
II.тapay. КИIЗ ҮЙДІҢ ҚҰРЫЛЬIМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Kipicпе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I.тарау. КИІЗ ҮЙДІҢ ГЕНЕЗИСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
II.тapay. КИIЗ ҮЙДІҢ ҚҰРЫЛЬIМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Тақырыптың өзектілігі.
Егеменді еліміздің өзен-сулардың бойына, күнгейлі жылғалар мен шатқалдарға орналаскан үй-¬жайларына қарап, олардың жергілікті жағдайға қарай бейімделіп ғұмыр кешкендерінен мағлұмат аламыз. Ондай деректер халқымыздың тарихында орын алып жүрген кейбір қате пікірлерге мойын бұрғызбас дәлел бола алады. Ондай пікірлер халқымыздың жартылай отырықшы елдігіне, тұрақ-жайлардың болганына, тек opыc елімен көрші жатқан жерлерде ғана үй-жай салып, жартылай отырықшы ел бола бастаған немесе егіншілік кәсіппен мүлдем айналыспаған, жерге деген меншіктік құқығы болмаған ел, қолөнері жете дамымаған, үй тұрмысында қажетті киім-кешек, ыдыс-аяқ үлгiлepiнiң кемшіліктері көп деген сияқты халқымыздың тарихындағы болган жағдайларға шүбә келтірушілікті жеріміздегі отырықшы өмірді көрсететін тұрақты елді-мекендердің орындары, бүгiнгi күнге жеткен зергерлік әшекей бұйымдар мен киім-кешек, ыдыс-аяқ үлгілерін жоққа шығарады.
Әр елдің, әр халықтың өзіне тән ұлттық ерекшелігі, ұлттық мәдениеті мен орны бар екендігі белгілі. Әлемдік өркениет саласындағы әр халықтың денгейі де сол мәдени жетістіктермен өлшенеді. Ал coл халықтың мәдениеті жерінің физикалық¬-географиялық жағдайымен байланысты болып келеді. Қазақ халқының да мәдениеті тұтастай сол факторлармен байланысты. Елiмiздiң заттай мәдениетiнiң тарихы сонау ерте дәуiрден сақ, ғұн заманынан бастау алады. Ceбeбi қолөнер бұйымдарымызда, ою-өрнек, ыдыстарымызда сақтар мәдениетiнiң сарқыншақтары көрiнiс тапкан. Қазақтың заттай мәдениетiне байланысты, әcipece соңғы кезде жаңа тұрғыдағы зерттеулердiң шығуына байланысты мәселенiң қаншалықты маңызын жоймағандығын байқауға болады. Бүгiнгi уақытта қазақ мәдениетiн, салт-дәстүр, салт-санасын зерттеудiң маңызы өте зор. Қазақтың бүriнгi күнгi мәдениетi мен бұрынғы дәстүрлi мәдениетiн салыстыра отырып зерттеу өте қажет. Бұл тақырыптың өзектi мәселелердiң бipi екендiгiн көрсетедi.
• Тақырыптың деректiк көзi мен зерттелу деңгейi. Қазақ халқының дәстүрлi мәдениетi ерте кезеңдерден бастап зерттелу үстiндегi мәселелердiң бipi болған. Қазақстан жерiне келген ең алғашқы елшiлер, саудагерлер, дипломат немесе отарлау әкiмшiлiгiнiң шенеунiгi болсын қазақ мәдениетiнiң сипаттамаларын қалдырып кеткен. Қазақ жepiнiң ежелгi дәуiрдегi тарихи тұрғындарының өмipi туралы алғашқы деректердi грек, парсы және Қытай елдерiнiң жазба деректерiнен бiлемiз.
Егеменді еліміздің өзен-сулардың бойына, күнгейлі жылғалар мен шатқалдарға орналаскан үй-¬жайларына қарап, олардың жергілікті жағдайға қарай бейімделіп ғұмыр кешкендерінен мағлұмат аламыз. Ондай деректер халқымыздың тарихында орын алып жүрген кейбір қате пікірлерге мойын бұрғызбас дәлел бола алады. Ондай пікірлер халқымыздың жартылай отырықшы елдігіне, тұрақ-жайлардың болганына, тек opыc елімен көрші жатқан жерлерде ғана үй-жай салып, жартылай отырықшы ел бола бастаған немесе егіншілік кәсіппен мүлдем айналыспаған, жерге деген меншіктік құқығы болмаған ел, қолөнері жете дамымаған, үй тұрмысында қажетті киім-кешек, ыдыс-аяқ үлгiлepiнiң кемшіліктері көп деген сияқты халқымыздың тарихындағы болган жағдайларға шүбә келтірушілікті жеріміздегі отырықшы өмірді көрсететін тұрақты елді-мекендердің орындары, бүгiнгi күнге жеткен зергерлік әшекей бұйымдар мен киім-кешек, ыдыс-аяқ үлгілерін жоққа шығарады.
Әр елдің, әр халықтың өзіне тән ұлттық ерекшелігі, ұлттық мәдениеті мен орны бар екендігі белгілі. Әлемдік өркениет саласындағы әр халықтың денгейі де сол мәдени жетістіктермен өлшенеді. Ал coл халықтың мәдениеті жерінің физикалық¬-географиялық жағдайымен байланысты болып келеді. Қазақ халқының да мәдениеті тұтастай сол факторлармен байланысты. Елiмiздiң заттай мәдениетiнiң тарихы сонау ерте дәуiрден сақ, ғұн заманынан бастау алады. Ceбeбi қолөнер бұйымдарымызда, ою-өрнек, ыдыстарымызда сақтар мәдениетiнiң сарқыншақтары көрiнiс тапкан. Қазақтың заттай мәдениетiне байланысты, әcipece соңғы кезде жаңа тұрғыдағы зерттеулердiң шығуына байланысты мәселенiң қаншалықты маңызын жоймағандығын байқауға болады. Бүгiнгi уақытта қазақ мәдениетiн, салт-дәстүр, салт-санасын зерттеудiң маңызы өте зор. Қазақтың бүriнгi күнгi мәдениетi мен бұрынғы дәстүрлi мәдениетiн салыстыра отырып зерттеу өте қажет. Бұл тақырыптың өзектi мәселелердiң бipi екендiгiн көрсетедi.
• Тақырыптың деректiк көзi мен зерттелу деңгейi. Қазақ халқының дәстүрлi мәдениетi ерте кезеңдерден бастап зерттелу үстiндегi мәселелердiң бipi болған. Қазақстан жерiне келген ең алғашқы елшiлер, саудагерлер, дипломат немесе отарлау әкiмшiлiгiнiң шенеунiгi болсын қазақ мәдениетiнiң сипаттамаларын қалдырып кеткен. Қазақ жepiнiң ежелгi дәуiрдегi тарихи тұрғындарының өмipi туралы алғашқы деректердi грек, парсы және Қытай елдерiнiң жазба деректерiнен бiлемiз.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Акишев К.А., Байпaков К.М., Ерзакович Л.B. Древний Отрар. - Алма-Ата , 1972.
2. Арғынбаев Х.А. Қазақ халқының қолөнерi: ғылыми-зерттеу еңбек. - Алматы,1987.
3. Бакенов Л.В. Древние авторы о Средней Азии. - Ташкент, 1970.
4. Валиханов Ч.Ч. Собр.соч. в 5-ти томах. Т.1.-Алма¬Ата, 1986.
5. Воронина В.Л. Жилище народов Средней Азии и климат // Жилище народов Средней Азии и Казахстана. -М.,1982.
6. Востров В. В., Захарова И. В. Казахское народное жилище. -Алма-Ата, 1989.
7. Карков Я.П. 3аписка о киргизах ll СХУ. -1852. -N1.
8. Гродеков Н.Н. Киргизы и каракиргизы Сыр - Дарьинской области.Т.1.-Ташкент, 1899.
9. Гейнс А.К. Собрание литературных трудов. Т.1.¬СПб. , 1897.
10. Георги И.Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов. - СПб., 1799.
11. Жизнь А. Янушкевича по его письмам из Киргизской степи.- М., 1925
12. Ибн Фадлан. Извлечение из "Записки" // Материалы по истории туркмен и Туркмении. Т.1.-М.-Л. , 1939.
13. Клавихо Р. Жизнь и деяния Великого Тимурлана. -СПб., 1881.
14. Маковецкий П Юрта (летнее жилище киргиз) ll Записки Западно -Сибирского отдела PrO. - Омск , 1893 .
15. Маргулан А.Х. Казахская юрта и ее убранство. - М. , 1964.
16. Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное исскуство .Т.1.-Алма-Ата,1986.
17. Масанов Э.А. Очерки истории этнографического изучения казахского народа в СССР. - Алма-Ата , 1966.
18. Миллер Ф. История Сибири. Т.1.-М. , 1939.
19. Муканов М.С. Казахская юрта. -Алма-Ата , 1981.
20. Муканов М.С. Казахские художественные домашние промыслы и ремесла .-Алма-Ата , 1986
21. Муканов М.С. Поселения и жилище. //Казахи: Историко-этнографическое исследование. - Алматы , 1995.
22. Полное собрание путешествий по России. T.V11. -СПб.,1825.
23. Рабгузи К. Текст. - М. , 1929.
24. Радлов В.В. Опыт словаря турецких наречий. Т 2. Вып. 1.-М., 1974.
25. Руденко С.Н. Очерк быта казахов рек Уила и Сагиза // Казаки. Материалы особого комитета по исследованию союзных и автономных республик. Вып. 111. Серия Казакстанская. - Л. , 1927.
26. Руденко С.Н. Очерк быта северо-восточных казахов!! Казаки. Материалы комиссии экспедиционных исследований. Вып. XV. Серия Казакстанская. -Л., 1930.
27. Руденко С.Н. Культура населения горного Алтая в скифское время. - М.-ІI., 1953.
28. Руденко С.Н Культура населения центрального Алтая в скифское время. - М.-Л., 1960.
29. Рузбехан Ф. Мехмон намэ и бухара. - Ташкент, 1954.
30. Тәжiмұратов Ә.С. Шебердiң қолы ортақ. - Алматы, 1977.
31. Фиельструп Ф.А. Свадебные жилища турецких народностей /1 Материалы по этнографии. Т. З. Вып. 1.-Л. ,1926.
32. Харузин Н.Н. История развития жилища у кочевых и полукочевых тюрских и монгольских народностей России 11 Этнографическое обозрение. -1896.-Ns1.
33. Шангин V1. Vlзвлечения из описания экспедиций бывшей киргиз-кайсацкой степи в 1876 г. /1 Русский вестник. Т.-137. - М.,1878.
34. Якоби А.П. Поездка в Киргизскую степь Западной Сибири ll Записки Западно¬Сибирского отделения ИРГО. - 1877. Ч.1.
1. Акишев К.А., Байпaков К.М., Ерзакович Л.B. Древний Отрар. - Алма-Ата , 1972.
2. Арғынбаев Х.А. Қазақ халқының қолөнерi: ғылыми-зерттеу еңбек. - Алматы,1987.
3. Бакенов Л.В. Древние авторы о Средней Азии. - Ташкент, 1970.
4. Валиханов Ч.Ч. Собр.соч. в 5-ти томах. Т.1.-Алма¬Ата, 1986.
5. Воронина В.Л. Жилище народов Средней Азии и климат // Жилище народов Средней Азии и Казахстана. -М.,1982.
6. Востров В. В., Захарова И. В. Казахское народное жилище. -Алма-Ата, 1989.
7. Карков Я.П. 3аписка о киргизах ll СХУ. -1852. -N1.
8. Гродеков Н.Н. Киргизы и каракиргизы Сыр - Дарьинской области.Т.1.-Ташкент, 1899.
9. Гейнс А.К. Собрание литературных трудов. Т.1.¬СПб. , 1897.
10. Георги И.Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов. - СПб., 1799.
11. Жизнь А. Янушкевича по его письмам из Киргизской степи.- М., 1925
12. Ибн Фадлан. Извлечение из "Записки" // Материалы по истории туркмен и Туркмении. Т.1.-М.-Л. , 1939.
13. Клавихо Р. Жизнь и деяния Великого Тимурлана. -СПб., 1881.
14. Маковецкий П Юрта (летнее жилище киргиз) ll Записки Западно -Сибирского отдела PrO. - Омск , 1893 .
15. Маргулан А.Х. Казахская юрта и ее убранство. - М. , 1964.
16. Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное исскуство .Т.1.-Алма-Ата,1986.
17. Масанов Э.А. Очерки истории этнографического изучения казахского народа в СССР. - Алма-Ата , 1966.
18. Миллер Ф. История Сибири. Т.1.-М. , 1939.
19. Муканов М.С. Казахская юрта. -Алма-Ата , 1981.
20. Муканов М.С. Казахские художественные домашние промыслы и ремесла .-Алма-Ата , 1986
21. Муканов М.С. Поселения и жилище. //Казахи: Историко-этнографическое исследование. - Алматы , 1995.
22. Полное собрание путешествий по России. T.V11. -СПб.,1825.
23. Рабгузи К. Текст. - М. , 1929.
24. Радлов В.В. Опыт словаря турецких наречий. Т 2. Вып. 1.-М., 1974.
25. Руденко С.Н. Очерк быта казахов рек Уила и Сагиза // Казаки. Материалы особого комитета по исследованию союзных и автономных республик. Вып. 111. Серия Казакстанская. - Л. , 1927.
26. Руденко С.Н. Очерк быта северо-восточных казахов!! Казаки. Материалы комиссии экспедиционных исследований. Вып. XV. Серия Казакстанская. -Л., 1930.
27. Руденко С.Н. Культура населения горного Алтая в скифское время. - М.-ІI., 1953.
28. Руденко С.Н Культура населения центрального Алтая в скифское время. - М.-Л., 1960.
29. Рузбехан Ф. Мехмон намэ и бухара. - Ташкент, 1954.
30. Тәжiмұратов Ә.С. Шебердiң қолы ортақ. - Алматы, 1977.
31. Фиельструп Ф.А. Свадебные жилища турецких народностей /1 Материалы по этнографии. Т. З. Вып. 1.-Л. ,1926.
32. Харузин Н.Н. История развития жилища у кочевых и полукочевых тюрских и монгольских народностей России 11 Этнографическое обозрение. -1896.-Ns1.
33. Шангин V1. Vlзвлечения из описания экспедиций бывшей киргиз-кайсацкой степи в 1876 г. /1 Русский вестник. Т.-137. - М.,1878.
34. Якоби А.П. Поездка в Киргизскую степь Западной Сибири ll Записки Западно¬Сибирского отделения ИРГО. - 1877. Ч.1.
Мазмұны
Kipicпе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I-тарау. КИІЗ ҮЙДІҢ
ГЕНЕЗИСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
II-тapay. КИIЗ ҮЙДІҢ
ҚҰРЫЛЬIМЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 34
Әдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..36
KIPICПE
Тақырыптың өзектілігі.
Егеменді еліміздің өзен-сулардың бойына, күнгейлі жылғалар мен
шатқалдарға орналаскан үй-жайларына қарап, олардың жергілікті жағдайға
қарай бейімделіп ғұмыр кешкендерінен мағлұмат аламыз. Ондай деректер
халқымыздың тарихында орын алып жүрген кейбір қате пікірлерге мойын
бұрғызбас дәлел бола алады. Ондай пікірлер халқымыздың жартылай отырықшы
елдігіне, тұрақ-жайлардың болганына, тек opыc елімен көрші жатқан жерлерде
ғана үй-жай салып, жартылай отырықшы ел бола бастаған немесе егіншілік
кәсіппен мүлдем айналыспаған, жерге деген меншіктік құқығы болмаған ел,
қолөнері жете дамымаған, үй тұрмысында қажетті киім-кешек, ыдыс-аяқ
үлгiлepiнiң кемшіліктері көп деген сияқты халқымыздың тарихындағы болган
жағдайларға шүбә келтірушілікті жеріміздегі отырықшы өмірді көрсететін
тұрақты елді-мекендердің орындары, бүгiнгi күнге жеткен зергерлік әшекей
бұйымдар мен киім-кешек, ыдыс-аяқ үлгілерін жоққа шығарады.
Әр елдің, әр халықтың өзіне тән ұлттық ерекшелігі, ұлттық мәдениеті
мен орны бар екендігі белгілі. Әлемдік өркениет саласындағы әр халықтың
денгейі де сол мәдени жетістіктермен өлшенеді. Ал coл халықтың мәдениеті
жерінің физикалық-географиялық жағдайымен байланысты болып келеді. Қазақ
халқының да мәдениеті тұтастай сол факторлармен байланысты. Елiмiздiң
заттай мәдениетiнiң тарихы сонау ерте дәуiрден сақ, ғұн заманынан бастау
алады. Ceбeбi қолөнер бұйымдарымызда, ою-өрнек, ыдыстарымызда сақтар
мәдениетiнiң сарқыншақтары көрiнiс тапкан. Қазақтың заттай мәдениетiне
байланысты, әcipece соңғы кезде жаңа тұрғыдағы зерттеулердiң шығуына
байланысты мәселенiң қаншалықты маңызын жоймағандығын байқауға болады.
Бүгiнгi уақытта қазақ мәдениетiн, салт-дәстүр, салт-санасын зерттеудiң
маңызы өте зор. Қазақтың бүriнгi күнгi мәдениетi мен бұрынғы дәстүрлi
мәдениетiн салыстыра отырып зерттеу өте қажет. Бұл тақырыптың өзектi
мәселелердiң бipi екендiгiн көрсетедi.
• Тақырыптың деректiк көзi мен зерттелу деңгейi. Қазақ халқының
дәстүрлi мәдениетi ерте кезеңдерден бастап зерттелу үстiндегi мәселелердiң
бipi болған. Қазақстан жерiне келген ең алғашқы елшiлер, саудагерлер,
дипломат немесе отарлау әкiмшiлiгiнiң шенеунiгi болсын қазақ мәдениетiнiң
сипаттамаларын қалдырып кеткен. Қазақ жepiнiң ежелгi дәуiрдегi тарихи
тұрғындарының өмipi туралы алғашқы деректердi грек, парсы және Қытай
елдерiнiң жазба деректерiнен бiлемiз.
Бip қуанарлық жағдай XV-XVI ғ.ғ. халқымыздың тарихына байланысты
деректер қазақ тiлiнде жарық көре бастады. Әcipece, ортағасырлық ғұлама
Махмуд Қашқаридiң Диуани лұғат ат-түрiк атты еңбегiнде түрiктердiң заттай
мәдениетiне байланысты құнды мағлұматтар бар.1 Халқымыздың соңғы
ортағасырдағы тарихын зерттеуде аса құнды деректiң бipi Фазаллах ибн
Рузбихан Исфаханидың Михман наме-ий Бухарасы болып табылады. Деректе
қалалар маңындағы және Сыр бойындагы қазақтардың киiз үйлерi мен қыстақтары
туралы мәлiметтер бар2. Жалпы XV-XVII ғ.ғ. қазақтар туралы, олардың
мәдениетi, экономикасы, салт-санасы жағынан көптеген алуан түpлi хабар
беретiн, бұдан асатын дерек әзiрше жок десек қателеспеспiз. Сонымен қатар
еуропалық бiлiм алып өз халқының тарихын жазуда үлкен үлec қосқан
Ш.Уалиханов Ы.Алтынсарин4, Х.Қостанаев, Р.Карутцтың6 және т.б. еңбектерiнде
қазақ мәдениетiне байланысты көптеген мәлiметтер бар.
Революциядан кейiнгi қазақтардың мәдениетiне байланысты мәлiметтердi
жинақтау неғұрлым жүйелi түрде қолға алына бастаган. 1930 жылдары КCPO FА-
ның Этнография институты құрылды. Институттың көрнектi ғалымдары
С.П.Толстов, С.М.Абрамзон, Б.Х.Кармышева, Т.А.Жданко, Г.П.Снесарев,
К.Л.Задыхина, М.В.Сазонова, А.С. Морозова, Г.Н.Васильева, В.П.Курылев, т.б.
қазақ халқының мәдениетiн зерттеуде көп үлес қосты.
1945 ж. Республикамыздың Ғылым академиясы Ш.Ш.Уалиханов атындағы
Тарих, археология және этнография институты құрылды. А.Х.Марғұлан,
В.В.Востровз, И.В.3ахарова,4 Х.А.Аргынбаев5, Х.А.Қуановаб, М.С.Муқанов
сынды ғалымдар бiз зерттеген тақырыпқа байланысты этнографиялық ғылыми
саласынан бiраз еңбектер шығарды.
ҚP Fылым академиясы Ш.Ш.Уалиханов атындағы Тарих және этнология
институтының ғалымдары жазып шығарған Қазақтар: Тарихи этнографиялык
зерттеу атты енбекте қазақ мәдениетiнiң тарихына кеңiрек шолу жасалынып,
ғылыми тұрғыдан мағлұматтар жан-жақты жаңа мағлұматтар берiлген.
Сондай-ақ, С.Касимановтың9, Ә.С.Тажiмұратовтың2, Н.Ж.Шаханованың және
т.б. еңбектерi қазақ халқының заттай мәдениетiн, сонымен қатар дәстүрлi
киiз үйiн терең суреттейдi.
Сонымен бiз жоғарыда қазақ халқының заттай мәдениетiне ұқсататын киiз
үйдiң тарихын ежелгi дәуiрден бастап, бүгінгi күндегi сөз болған тарихи
еңбектер мен зерттеушi ғалымдарға қысқаша болса да тоқталып өттiк. Алайда
жазылған барлық еңбектердi2 дерлiктей қамтыдық деп айтудан аулақпыз. Ceбeбi
oл мүмкін емес. Өйткенi осы тақырыптың зерттелуi өз алдына бip жеке
мәселенiң жүгi демекпiз.
Бiтiру жұмысының мақсаты мен мiндеттерi.
Бiтipy жұмысының алдына қойған мақсаты - қазақ халқының заттай мәдениетiне,
оның iшiнде тұрақтар мен киiз үйдiң тарихына жан-жақты мүмкiндiгiнше ашып
баяндау мiндеттерiн алдына қояды. Соған байланысты: қазақ мәдениетiне
қарасты бұрынғы және соңғы жылдарда жарық көрген арнайы әдебиеттердi
зерттеу, оларды меңгеру;
-такырыпқа байланысты деректерге, зерттеулерге талдау жасап, оларды
салыстыру;
-қазақ халқының дәстүрлi киiз үйiн дүниежүзiлiк өркениеттiлiк
контекстерiнде қарастыра отырып баға беру мен қорытындылау;
-такырыпқа байланысты өзiндiк ой-пiкiр қалыптастыру.
Жұмыстың құрылымы.
Ұсынылып отырған бiтipy жұмысы кiрiспеден,екi тараудан жане қорытынды
бөлiмiнен тұрады.
I - ТАРАУ
КИІЗ ҮЙДІҢ ГЕНЕЗИСI
Киiз үй төбесiнiң конус сияқты күмбезденiп дөңгеленген формасына
карап, өте ертеде пайда болған, шығыс халыктарының барлығына ортақ, алғашқы
көшпелi жылжымалы үй типiнiң бip түpi.
Әр түрлі тарихи себептермен Қазақстан жерінде негізінен діни,
ғибадаттық сәулет ескерткіштерінің ғана сақталғаны мәлім. Олардың басым
көпшілігінің күмбезді болып келетіні, ал күмбез тұрпатының белгілі мөлшерде
тұрғын үйдің жылжымалы түріне ұқсайтыны белгілі. Бұған Маңғыстаудағы Шақпақ-
Ата жертөле мешітіннің орталық бөлімінің төбесіндегі шаңырақтан жарық
түсетін киіз үйдің уықты күмбезін қайталайтыны, сол сияқты Х ғасырда бой
көтерген Бабаджи Хатун күмбезіндегі шатыврлы жабындының кейіннен күмбезді-
дарбазалы сәулет өнерін дамытуда кеңінен пайдаланғаны дәлел бола
алады.1(Жәнібеков Ө. Уақыт керуені. А., 1992)
Шатырлы жабында жөнінде кесіп пікір айтқан белгілі совер археологы,
шығыстанушы А.Н.Бернштам күмбезді-дарбазалы сәулеткерлікте соңынан бүкіл
Орта Азия сәулет өнерінің өзегі болған үш нәрсені – құрылыстың күмбезді
қаңқасын, портал мен ойма қыштардан құрасытырылған декорды ерекше бөліп
қарап, мұндағы күмбез идеясы мен оны тұтас жүзеге асыру көшпелі малшы қауым
мекендеген солтүстіктен алмасқан деп есептейді.2(Бернштам А.Н.
Архитектурные памятники Киргизии. М., 1950)
Сөйтіп жылдар, ғасырлар өте берген. Құрылыс материалдары, жапсарбасы
өзгеріп, салынатын жайлардың тұрқы мен құрылымы күрделене берген. Сол
кезеңнің үздік жетістіктерінің бірі Түркістандағы Әзірет Сұлтан
қорығындағы Ахмет Йассауи сәулет ғимараты болып табылады. Алты ғасыр бойы
құрылыс жұртты өзінің көлемімен, құрылымының мінсіздігімен, сөзбен жеткізе
алмайтын бірегейлігімен, қайталансбас әшекейлі нақыштарымен таң қалдыруда.
Аспанмен тірескен көк күмбез, мүлтіксіздіктің шегінен көрінетін қырлы
күмбез, эпиграфиялық бас құр, полихромды плиталардан құрастырылған төсем,
айрықша безендірілген бағаналар күнмен шағылысып ерекше әсер қалдырады.
Тегі, қазақтар киіз үй жасағанда осындай сәулет ғимараттарына ерекше
көңіл бөліп, оның салыну үрдісін басшылыққа алған және өздерініңң кең
далада мал өсірумен тікелей байланысты өмірі мен тұрмысына қолайлы болуын
көздеп, барынша үнемшіл пиғылда болған дей аламыз.
XVI ғасырдан бастап, Қазақ хандығының нығая бастауына байдланысты
орталықтандырылған хан өкіметінің күшеюі құрылыс ісін бір шама қарқынды
жолға қойғаны мәлім. Әйтседе Орта Азия хандарының толассыз шабуылдары,
Жоңғар шабуылы, жергілікті бай-шонжарлар арасындағы алауыздық құрылыс ісін
қарыштап дамытуға мүмкіндік бермегендіктен сол дүрбелең кезеңде тұрақты
мекен-жаймен қатар жылжымалы жылы үй де кеңінен тарай бастады. Тегінде,
бұған даладағы хал-ахуалдың өзі де итермелеген. Өйткені, үнемі толастамаған
жау шабуылын қашанда көктем мен жазда күтуге тура келетін. Арқаның қақаған
сары аязы мен ызғырық дауылды желі дұшпанды көрер көзге өлімге баратын
ессіздіктен сақтандыратын, қорқытатын.
Қайсы бір деректерге қарағанда, қазақта бұрын доңғалақты үйлердің
бірнеше түрі болған. Олардың құрылымы, бітімі жөніндде біздің білетініміз
кезінде қазақ жерінде болғандардың жазып қалдырғандары. Мысалы, Г.Рубрук
ХІІІ ғасырлың ортасында қазақта жиырма екі өгіз жегілетін, шыбықпен өріп,
киізбен жабылатын доңғалақты арбалар болғанын айтса, арада жүз жыл өткеннен
кейін Дешті Қыпшақта болған Ибн Батута төрт доңғалақты арбаның үстіне
қондырылған, жарық т.үсетін терезелері бар киіз үйді көргені жайында жазып
қалдырған. Фазаллах ибн Рузбихан Исфахани XVI ғасырда бірнеше түйені
қосарлап жегетін үлкен арабаның үстіне орналасқан, қол өнері дәстүрінде
әсемдлген, ағаш қаңқалы киіз үй жөнінде аса құнды мәлімет берген.
Доңғалақты киіз үй жайында мағлұмат XVI ғасырдың ортасында Каспий жағасымен
жүріп өткен ағылшын А.Дженкинсонның жол жазбаларында да кездеседі.
Доңғалақты арба үстіндегі Үйлердің жылжымалы мекен-жайдың басқа
түрлерінен, мысалға, жергге тігілетін киіз үйден айырмашылығы көшіп
қонғанда арба үстінен алынбайтынында немесе жығылмайтынында, ал киіз үйді
кез келген мезгілде жығып, жинап арбаға немесе түйеге артып бір орыннан
екінші орынға алып кетуге болады. Барған эжерде тез қайта құруға да болады.
Кейінірек пайда болған, кзінде жолсапар үйдің міндетн атқарған күймелі
арба да тегінде сол кезеңнен қалған мұра болса керек. Бір айта кетін жайт
халық дастандарында немесе ертегілерінде, батырлар жырларында суреттелетін
күйменің Гильом де Рубрук пен ибн Батута мағлұматтарына өте ұқсас және
сәйкес келетіндігі.
Дегенмен доңғалақты арба үстіндегі үйлер көп ұзамай тұрмыста
пайдаланудан шығып қалады да XVIІІ-ХІХ ғасырларда қазақтың көшпелі
мекенжайының негізгі түрі – киіз үй бола бастайды. Қазақтар, Қоқан хандығы
халқының көпшілігін құрайды. Олар Шығанақ көлі мен Ташкент аралығындағы
таулы аймақта көшпелі өмір сүредді және патша ағзамына қанша төлесе, ханға
да сонша төлейді. Қоқан қазақтарының көпшілігі өте ауқатты адамдар,
Түркістанда, тағы басқа жерлерде тұрақты үйлері бар болғанымен онда өздері
тұрмайды.1(Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. СПб., 1865 г.)
Қазақтың киіз үйі өзінің құрылымы жағынан алғанда көшпелі халықтардың
бірде-біреуінікімен салыстыруға болмайтын жылжымалы тұрғын үйлердің ең
жетілдірілген түрі болып табылатын (Руденко С.И.) құрастырмалы-кергелі киіз
баспаналардың түркі-қыпшшақ үлгісіне жататын нұсқасы. Моңғолдың үйлеріен
салыстырғанда әрі биік, әрі күмбезді, сыпайылау болып келеді.
Акдемик А.Х.Марғұлан ағаштан тұрғызылған немесе тас кесектен соғылған
үйлерге қарағанда, киіз үйді өзінің ертедегі із ашарларының, яғни күмбезді
сәулет құрылыстарының негізгі белгілерін бойына барынша сіңірген баспананың
біршама жетілдірілген соңғы түрі деп есептеген. Киіз үй әдемі иіліп
жиналатын кереге қанаттарынан, оның күмбезін құрастыратын уықтарынан,
шаңырақтан, алып-салмалы маңдайшасы, табалдырығы, босағасы бар сықырлауық
есіктен тұрған. Мұның бәрі арқан жіптермен, таңғыштармен біріктірілетін де
төрт жағынан туырлықпен, сыртынан екі немесе үш үзікпен, шаңырағынаң
үстінен түндікпен, есіктің сыртынан желқағармен, яғни киіз есікпен
жабылатын болған.
Қазақта молшылық пен сәттіліктің белгісі болып табылған шымқай ақ
киізбен жабылған – ақ үй өте қастерленген.2(Жәнібеков Ө. Уақыт керуені. А.,
1997 ж.)
Ақ үйдің шағын көлемді түрі отау деп аталып, жаңадан қосылған жас
жұбайларға арнайы тігілетін болған. Жорық кезінде тігілетін жолсапар үй үш-
төрт қанатты, қысқа уықты, шағыншаңырақты болған. Мұны қазақтар көбіне
Абылайша деп а таған.
Малшы қосының кәдімгі киіз үйден айырмашылығы тіп-тіке болып келтін
уықтарын жерге қадап, олардың ұшындағы тесіктерге өткізілген жіппен басын
қосып байлай салатынында. Қос екі туырлықпен ғана жабылатын болған. Бұндай
қосты көбіне жылқы бағушылар пайдаланған.
Үнемі малмен бірге көшіп-қонып жүрген қазақтың бір бөлігінің – ауқатты
байлардың киіз үйімен қоса тұрақты тұрған жайы – қастағы, қора-қопсысы т.б.
құрылыстары болған. Онда жазда малға азық үшін пішен дайындаумен,
егіншілікпен айналысатын жұмысшы екедей-кепшіктер қалатын. Өйткені, шөп
шабу, астық жинау, тұрғын-жайды, қора-қопсыны жөндеу үшін оларды қысқы
қоныста қалдыратын. Малды өз әулетінің басқа адамдарымен жайлауға
аттандыратындар көбіне қыстауға жақын маңнанкиіз үй тігіп, мал жаз
жайлаудан оралып қыстаққа келгенше қалып та қоятын.
Шабындық та, мал жайлымының өрісі де сол маңдағы ағын сулар мен
құдықтар қалыптасқан дәстүр бойынша мал иелерінің меншігінде болған. Бірақ
кедейлердің азын-аулақ шөп жинап алуына қарсылық жасамаған. Ал астықты
қазақтар өздері тұрған ата мекендерінде егетін. Астықтың шығымы ауа-райына
тәуелді болды. Егінге су тасып құю екінің бірінің қолынан келмеді.
Сондықтан тек жауын көп болған жылдары мол өнім алуға болатын.
Kөшпeлi халықтың тұрмыс-тіршілігінде, әскери жорықтар мен аң
аулаушылыққа киiз үй кұрылысының тез тiгілyi мен тез жиылуға арналып
жасалуының маңызы орасан зор болған. Киiз үйдi тiгy мен жинауды негiзiнен
тек әйелдер атқарады, сондықтан мұның өзi олардан дағды мен eптiлiктi талап
еттi. Осының бapы жеке отбасының немесе тұтас бip ауылдың қысқа мерзiм
iшiнде тез қоныс аударып кетуiне мүмкiндiк бердi.
Қaзipгi кезде көрiп жүрген Орта Азия мен Қазақстандағы киiз үйлерiмiз,
oл кездегi үйлермен салыстырғанда, құрылысы жағынан ұқсас, құрастырудағы
жалпы принципi бip болғанмен тым қораштанып, кiшipeйiп кеткендiгi
байқалады. Алайда, киiз үйлердiң бip жағынан көшiп-қонуға ыңғайлы жеңiл
болуы ескерiлсе,екiншi жағынан даланың шаңы мен құмын аспанға атып ышқынып
соққан дауылы мен боранына карсы тұрарлықтай аса берiк болу жағы көзделген.
Сондай-ақ, киiз үй - дала тұрғындарының ұсақ-түйек заттары мен күндiзгi
күннiң кайнаған ыстығы, түннiң салқындығына және көктем мен күздiң үздiксiз
төккен нөcepлi суық жаңбырына қарсы болу жағы да қарастырылған. Kөшiп-
қонуда салмағының мейлiнше жеңiл болуы, тез тігіп, тез жығуға қолайлы болуы
архитектуралық жағынан мыңдаған жыдардың нәтижесiнде шешiлген.
Скифтердiң доңғалақты арба үстiндегi киiз үйлерi жайында еске салумен
бipгe, осы сияқты киiз үйлердiң монғолдарда да болғанын айтады.
Киiз үйдiң формасымен бipгe кiретiн eciгi әpбip тайпада әр түpлi жаққа
қарағандығы байқалады. Мәселен, бip тайпаның ecігi ылғи түстiкке қараса,
басқа бiр тайпаларда шығыска немесе батысқа караған. Біpeyлep киiз үйдiң
iшiнен aң терiсiн ұстаған болса, кейбiреулерi киiз бен тақыр кiлем тұтқан.
Олардың түсi де әр түрлi болып келген.
ХІІІ-ХІV ғасырларда ұланғайыр Алтын Орда жерінде он бес жыл тұрып,
сауда жасап,елді еркін аралаған араб саяхатшысы Марко Поло (1271-1323)
артында көп жазба деректер қалдырған. Біздің сол кездегі бабаларымызды
татарлар деп (себебі ол кезде Қазақ елі деп аталмаған) олардың тұрмысын
былай сүреттеген: Қыста татарлар жылы, малға жайымдылық көк-орай шалғын
шөбі бар далада, ал жазда суы мол тоғайы бар қойнауларда өмір сүреді.
Үйлері ағаштан жасалған, арқанмен тартылған, дөңгелек, өздерімен бірге алып
жүреді. Көшіп-қонуға жеңіл, тал-шыбықтармен жақсы бекітілген, үйді
орналастырғанда, есігі оңтүстікке қарайды. Күймелері қара киізбен жабылған,
күні бойы жауын жауса да су өтпейтіндей жасы, оған түйе мен өгіздерді
жегеді, бала-шағасы соның ішінде. Әйелдері, мен сізге айтайын еркегіне
керектінің бәрін өздері сатып алады, сатады да, үй шаруасына берік.
Күйелері ешнәрсеге алаң болмай, соғысып немесе сұңқарларымен аң мен құсқа
саятшылыққа шығып жүреді. Ет жеп, сүт ішіп, аңнан қалған олжасын ас қылады.
Жылқы етін азық қылып, бие сүтін ішеді. Олар ақ шараптың өзіндей, өте
дәмді, қымыз аталады2(Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ вв. А., 1980)
Бip мысал ретiнде, кезiнде жазып қалдырған, атақты саяхатшылардың,
бiрнеше баяндауларын келтiрудi жөн көрдiк. Мәселен, Марко Поло (1271-1323)
мәлiметтерi мен Орта Азия киiз үйiмен танысу үшiн орта ғасыр дәуiрiнде
тамаша баяндап жазған (1403-1406 жылдары атақты Темiрланға испания кopoлi
Дон Энрико ІІІ Кастилскийдiң eлшici ретiнде жiберiлген) испандық де Клавихо
дон Рюй Гонзалестiң Самархандқа барған саяхаты жайындағы күнделігі не көңіл
аударарлық. ...кipe бepicтeгi төрт бұрышты биік мұнара да, рақалы биік
есік те неше түрлі кестемен кестеленіп, басқа жағына қарағанда өте жақсы
әшекейленген. Мұндай қоршалған шарбақтарды салапрада деп атаған.
Шатыр ішінде бірнеше жерде бастырмалар мен құрылысы жағынан әр түрлі
көптеген киіз үйлер тігілген. Олардың ішінде үлкен бір киіз үй айрықша
көзге түседі. Қанат желілері айқасып, тор көзденіп келген керегелермен
дөңгеленген. Керегеден жоғары қарап уық желілері кереге басына алақандай
жалпақ құрлармен байланып, тартылып, күмбезделіп келген. Осы киіз үймен
қатар, түрлі-түсті барқыт гүлді кілеммен жабылған өте әдемі де бай шатырмен
орналасқан. Олар жіптермен тартылып бекітіліп қойған, шатыр ішінде бірін-
бірі жалғастырыла тігілген төрт киіз үй бар: бірінен кейін біріне өтетін
жол қалдырылған және үйлердің барлығыбөлмелерге бөлініп, ішінен бірнеше
жерден тұтылып тасталған... Шатыр күмбезінің төбесіне алтын жалатып,
күмістен жасалған, қанатын қағып құйылып келе жатқан үлкен бүркіт нұсқасы
қойылған, төменіректе үш қаршыға бірінен бірі бірдей қашықтықта, бүркіттен
қаймығып ұшып бара жатқан сияқты. Бүркіт пен қаршыға бейнесі тамаша
салынған және символдық мағынасы бар топ болып көрсетілген. Шатырға кіре
беріс жердегі есік қалқасы күн көзіне қарай әр уақыт көлеңке болып тұру
үшін өзгертіп қоюға ыңғайлы, жылжымалы етіп жасалған...
Жоғарыда баяндалған бірінші шарбақтың ішіндегі киіз үй жасау-
жиһаздарымен ханның каньо деп аталатын бірінші әйелінің, атақты
бәйбішесінің иелігінде; екінші суреттелген шатырдың ішіндегі киіз үйлер мен
жасау-жиһаздар ханның екінші әйелі кіші ханымға арналған (кинчикно). Оған
жалғас матамен қоршалған басқа көптеген киіз үйлер мен бастырмалар жоғарыда
баяндалғандай шатыры бар, біріне-бірі қатарластырыла алуан түсті неше түрлі
әсемделіп салынған он шарбақ жайғасқан.
Киіз үй - көшпелі өмірге бейімделген, көшіп-қонуға ыңғайлы ерте
заманнан келе жатқан тұрғын үйдің бір түpi. Бұл Европа мен Азия
далаларындағы жартылай кешпелi жане жартылай отырықшы халықтардың арасына
кеңiнен тараған және күнi бүгiнге дейiн өзiнiң көне формасын сақтап калған
бiрден-бip мүлiк.Жылдар жылжып, ғасырлар өткен сайын оның шыққан уақытын
анықтау қиындап барады.
Киiз үйдің өте ерте дәуiрдегi прототипі Анфестрийдiң
Қырымдағы Сағана тамының ою-өрнектерiнде, сондай-ақ Қазақстанмен Сібірдiң
жартастарындағы суреттерде сакталған. Сол сияқты кейбiр жазбаша ескерткiш
материлдарда Европа мен Азияны жайлаған ертедегi халықтардың, киiз формасы
сияқты киiзбен қымталған донғалақты арба үстiне жасалған жылжылмалы үйлерi
болғандығы айтылған2. Сондай-ақ, Алтайдағы атақты Пазырық қорғандарын
казғанда ерте замандағы кешпелi елдiң киiз үйiнiң, жиhаздары мен бұйымдары
табылған. Мысалы, үлкен Пазырық корғанынан табылған тұс киiз жүннен
басылған, ою-ернектерiнiң нақыштары қазақтың, тұс киiз бұйымдарына өте
ұқсастығы байқалады. Демек, киiз үйдiң әуел бстығы құрылысы мен жасау
жиhаздары алғашқы қауымдық коғамнан бастап бiздiң, дәуiрiмiзге дейiн, ар
дәуiрдегi әpбip ұрпақ өкiлiнiң соңы жаңалықтарымен толығып, дамып
жетiлген. Әрине, жүннен күнделiктi тұрмыс қажетiне жарайтын бұйымды
дайындауды тек қазақ халқының табиғатына тән құбылыс деуден аулақпыз.
Киiзден жиhаздар жасау үлгici бiрқатар кешпелi елдерге де тән, оның iшiнде,
кырғыз халқына ортақ екенiн көптеген совет зерттеушiлерi дәлелдеген
болатын. Ал олардың Алтайдағы ертедегi ұрпағының қорғандарынан табылған
киiз бұйымдармен белгiлі дәрежеде (генетикалық жағынан ) ұқсас болуы табиғи
нәрсе1. Ертедегi Алтайлық скиф тайпалары да жүннен безендiрiп түрлi
жиһаздар мен жасауларды қазақтар сияқты жасайтын болған. Әр түстi киiздi
оюластырып, кездеме қиықтарынан қиюластырып, оның жиектерiн түрлi жiппен
бастырып, әр түpлi бұйымдар жасаған.
Ерте замандағы ел, археологиялық зерттеулер мен жазба ескерткiштерiне
карағанда, негiзiнде өзен, көлдiң кұйылыс аңғарларын, жағалаулары мен тау
қойнауларындағы ағын судың бойларына жайғасып кең көлемдi суармалы жерлердi
мекендеп, дамып, өciп отырған. Қазiргі Шу, Талас және Сырдария бұйылыстары
ертедегi жайлаған елдiң қайнаған мәдениет орталығы болған. Бұған көне
калалардың орнында калған мыңдаған төбелер мен корғандардағы егiншiлiкке
байланысты құралдар мен керамикалық ендiрiстiк бай қалдықтары, монеттер,
қолөнерiнiң заттары айқын дәлел бола алады.
Жиналған археологиялық материалдар Қазақстан территориясындағы тұрған
халықтардың саяси әлеуметтiк, экономикалық жағынан орналасуын, яғни ең
алғашкы отырыкшылыққа айналған мерзiмiн бiздiң дәуiрiмiзге дейінгі (VIIІ-
VII ғғ.) соңғы қола дәуiрiне жатқызады. Oл кездегi халық патриархалдық
туысқандық құрылыстық кезiнде аңғарлар мен өзен, көлдiң құйылыстарында мал
шаруашылығымен қатар егiншiлiктi ұштастыра бiлген. Қола дәyipiнiң соңғы
кезiнен-ақ тастан үй салып отырықшылыққа үйренгендiгi, тұрған үйлер мен
мәдени орындардың қазылып алынған қалдықтарынан байкалған.
Мұндай қола дәyipiнiң ең соңғы кезеңiне жататын ертедегi турған
халықтың ipi орталығының бipi Қостанай облысы, Тобыл өзенi бойындағы
Алексеевка корғанының маңайы болған2. Бұл қорғаннан қазылып алынған
керамика сынығы, күл болып кеткен дән ұнтағы мен сүйек, т.б. заттар, бұл
жерде егiншiлiкпен қатар мал шаруашылығының, аңшылық кәciбiнiң болғандығын
аңғартады. Дәл осындай белгілep Сарысу, Торғай өзендерiнiң бойларынан да
байқалған. Қазақстанның оңтүстiк облыстарындағы елдердiң отырықшылыққа
айналуы туралы жазба ескерткiштер де сақталған. Мәселен, бұл тарихшылардың
Александр Македонский жорығы жайындағы еңбектерiнде кездеседi. Жорық
туралы суреттегенде Сырдарияның көшпелi eлi сақтар бiздiң дәуiрiмiзге
дейiнгi ІV ғасырда жаулап алушы басқыншыларға қарсы қарсылық көрсеткен. Сақ
тайпаларының саяси-әлеуметтік және мәдени орталығы Ангрен, Шыршық, Келес,
Сырдария өзендерiнiң аңғарларында орналаскан. Oлардың экономикасы – көшпелi
мал шаруашылығы мен егiншiлiк кәсібiнiң өнiмдерiне негiзделген. Бiздiң жыл
санауымызға дейiнгi ІV ғасырдағы тарихшы Эфораның жазбасы бойынша жартылай
көшпелi, жартылай отырықшы сақтардың шаруашылық жағдайы былай баяндалған:
Қой бағатын сақтар - скиф тайпалары. Олар әдiлеттi көшпелiлердiң
тараған, Азияның құнарлы жерiнiң тұрғындары. Бұлар арбамен көшiп-қонып,
сүтпен қоректенедi.
Бұдан, көшпелi сақтар мен орта ғасыр қыпшақтарының өмiрiнде арбаның
зор маңызы болғандығы байқалады. Дәл осы мағынада Ибн Батута мен Плано
Карпинидің классикалық жазба ескерткiштерiнде де баяндалады. Сондай-ақ
Рабгузидiң бeлгiлi шығармалар жинагағында бiрнеше рет кездеседi2. Оның өзi
кiciнiң таптық жағдайына, атқарған қызметiне байланысты әр түрлi болып
келген. Мысалы, үстем таптар оларды алтындап неше түрлi әшекеймен
безендiрiп жасаса, eңбeкшiлep жай қарапайым түрін ғана пайдаланған. Ибн
Батутаның жазбалары бойынша қыпшақ қоғамының басшыларының күймелi арбалары
өте әдемi тақталары алтындалған, iшi кiлең жiбекпен тұтыльп, безендiрiлген.
Ибн Батутаның айтуына карағанда, ондай күймелi арбалардың тiзбегi
жүзге, бес жүзге дейiн болып, көштi сол елдiң басшысы немесе ipi
дәулеттiлер бастап көшетін болған. Дештi-Қыпшақтардың күймелi арбамен көшүi
жайлы Ибн Батутаның суреттемелерi Қыз Жiбек жырындағы шумактарға өте
ұқсас, тамаша баяндалған. Каспий қойнауындағы ноғайлар мен қазақтар
ертедегi арбамен көшiп-қону дәстүрiн сактаған бiрден бip ел болып табылады.
Бұл тек қана тарихи жағынан ғана емес, оның атадан балаға қалып келген мұра
екенiн күйме деп аталып, соңғы ХХ ғасыр басына дейiнгi тұрмыс қажетiн
өтеп келуiнен бiлемiз.
Ал,Француз каролі ІХ Алтын Орда ханына жіберген елшісі Гильом де
Рубрук: Татарлар (ол кезде казах атауы болмаға) өздерінің ұйықтайтын
үйлерін талдан тоқылған дөңгелекті арбаның үстіне қояды , жоғары қарай
талдар шаңырақ болып, одан әрі пештің тұрбасындай көтеріліп тұрады,оны ақ
киізбен жауып, көбінесе ақ балшықпен, ақ топырақпен және сүйектің
ұнтағымен жарқыратып сылайды, кейде қора балшықты да пайдаланады. Жоғарғы
мойындағы осы киізді өте әдемі оюмен, суретпен көркемдейді. Кіре беріске әр
түрлі матамен әдіптелген киізді іледі, түрлі түсті киіздерден құрап жүзім
сабағын, құстар мен аңдарды бейнелейді. Олар осындай үйлерді кең жасайтыны
сондай, кейде екі 30 Футқа (1 Фут-304,8 мм х 30 = 9 М14 см) жетеді. Бірде
күйменің екі дөңгелегінің арасын өлшеп едім жиырма фут болды, ал
үстіндегі үй екі жағынан бес футтан шығып тұрды. Осындай күймені жиырма
екі өгіз тартатынын санадым, екі қатар өгіз жеңілген күйменің кіндігі
корабльдің мачтасындай, айдаушы үйдің алдында, күйменің үстінде тұрады.
Байлар жүз- екі жүз осындай күймеге ие болған дейді.1 (Хозяйство казахов на
рубеже ХІХ-ХХ вв. А., 1980)
Қазақтардың сол кездегi шаруашылығы және мәдениетi жайлы XVI ғасырдың
бipiншi жартысында Қазақ хандығы құрылғаннан кейін шамамен жүлдан соң
жазған тарихшы Рузбехан кезiнде былай деген: Бұл елдiң кейбiр ағаштары өте
қатты болады, олардан үлкен шеберлiкпен төрт доңғалакты және күркесi бар
мықты арбалар жасайды.
Рузбеханның айтуына карағанда ондай арбалар негiзiнде қазақ
байлары мен үстем таптарында ғана болған. Қазақ хандары түйе және ат
жегiлген арбалармен жүредi. Көшкен кезде арбалар бipiнiң соңынан бipi
құстай тiзiліп жүрiп отырады. Бұл арбалардың көптiгi сондай, аялдап тұра
калған кезде бiрнеше жүздеген метр жерге созылып жатады2.
Сонымен, Рузбехан жазбаларының көңiл аударатын ceбeбi, бiрiншiден,
онда қазақ шeбepлepiнiң көшiп-қонуға қажеттi заттарды, оның iшiнде арба,
киiз үй, т.б. атап айтады; екiншiден, XІV ғасырдағы қыпшақтарға тән
жағдайларды баяндаған, Ибн Батутаның кезiндегi көрiнiстердi көз алдыңа
елестетедi. Мiне, бұдан бiз XVІ ғасырдың бipiншi жартысындағы қазақтардың
әлеуметтiк тұрмыс жағдайы XІV ғасырдағы қыпшақтар тұрмысына ұқсайтынын
байқаймыз. Бipaқ бұлар кейiннен ХІХ ғасырларда қатты өзгерiске ұшырағанын
да көремiз. Қазақ қоғамының таптық жағынан бөлiнуi оның құрылысын, тұрмысын
өзгертiп жiбердi. Бұрынғы көшiп-қонудағы арба үстiне құрылған үй байлардың
қоймасына айналып, сол кездегi түсiне қарай көк түстi арбадан көк күйме
деген ғана атаудың бeлгici қалды.
Еуразияға аты мәлім тарихшы Л.Н.Гумилев: киіз үйдің жайлы-
қолайлылығына келсек, мен сөзді қытайдың ұлы ақыны Бо Цзюй-иге (778-846)
беремін, ол киіз үйді суреттеуге ең тамаша бір өлеңін аранған:
Мың қаралы қойдың жүні кетті-ғой,
Екі жүздей жүздік ала кепті-ғой,
Керегесін үйеңкіден қашаған
Неде болса, бір керемет жасаған.
Солтүстіктің аспанындай көрікті –
Көкшіл Орда көк шалғынға қоныпты.
Көк күмбездей көк аспанменен таласып,
Оңтүстікке қалыпты өзі жарасып.
Қанша соқсын, шайқалмайды дауылға,
Қанша төксін, мыңк етпейді жауынға,
Қуыста жоқ, бұрышта жоқ бірақ та
Кіргендейсің жұпар иісті жұмаққа.
. . . . . . . . . . . . . .
.
Жан-жағына кілем, киіз ұстаған,
Түк етпейді қақап тұрған қыста оған,
Текеметтер - көздің жауын алатын,
Отыра ғап, сазды әуенге салатын
Бір жағында мың бұралған биші қыз,
. . . . . . . . . . . .
. . .
Төрелерің сарйларын сырлайды,
Бірақ менің көк ордама тұрмайды.
Көп сарайға өрнек салып тастаған,
Көк ордамды өлсем - айырбастаман.
Бұл жерде қытай ақыны дәулеті орта қолды тұратын көшпелі қарапайым
киіз үйді бейнелеген. Соның өзінде ақынға қандай әсер бергенін байқауға
болады. Ал, хандар мен сұлтандар тұратын үйдің жасау-жабдығы, әсемдігі,
тіпті Влахерн сарайының тәж-тақты, сән-салтанатын көрген, Византия
императорының сарай бекзаты Менандр ПРотектордың өзін қайранған қалдырған.
Қытай бекзаттары киіз үйлерді ауласына тігіп қойып, қыстыкүні сонда
тұрады екен. Ол киіз үйді Көгілдір - деп атаған.1(Гумилев Л.Н. Древние
тюрки. М., 1967)
Көшпелi өмiр сүрген қазақ халқының тұрмысында жартылай отырықшылыққа
айналуда күймелi арбаның маңызы зор болғандығы, мiне, осы жоғарыда аталған
жағдайлардан белгiлi. Сондықтан да күймелi арбаның тарихын шұқшия зерттеп,
сонау сақ, қыпшақ замандарына байланысты сол кездегi ғалымдар мен
саяхатшылардың көрiп-бiлгендерiнен үзiндi келтiрiп, тілгe тиек етiп
дәлелдей түсуiмiздiң мәнiсiнiң өзi, о баста өнер иeci болған халқымыздың өз
тipшiлiгi үшiн күнделiктi тұрмыс кажетiн атқаруға киiз үйдiң маңызының зор
болғандығын және мұның өзi сонау күймелi арбалы жартылай көшпелi күйден,
күрделi киiз үйге дейiн жасалуынан да байқалады. Әрине, суреттеулi
алтынмен қапталып, күмiспен күптелген күймелi көк арбадан, кірсең шыққысыз
төрт қанаттан отыз қанатқа дейiн тiгiлген, жиhазға бай, жұмыртқадай ақ
киiзбен қапталған жез шилi ақ үйлердi әңгіме еткендегi бiздi қызықтыратыны,
қарапайым күймелi арбадан күрделi де күмбездi, күмбiрлеген әсем киіз үйге
дейiн жасаған, бармағынан өнерi тамған халық шеберлерiнiң ici, солардың
ұрпақтан-ұрпаққа қалдырған мұралары болып табылады.
Қазақстан тарихында жоғарыда айтылғандай күймелi арбалардан құрылған
елдi-мекендер мен қыстаулардың пайда болуы көбiнесе орта ғacыpғa тән екенiн
бiлемiз. Мысалы, Сырдария бойында ерте заманда күймелi арба құрылысына
байланысты Қаңқа атауымен аталған елдi-мекендi, орта ғасырдағы Орал
өзенiнiң бойындағы Қырық арба, Нұра өзенiнiң ойпатындағы Тоғанастың
тоқсан екi күймесi, Ұлытау ауданындағы Орда қонған, сондай-ақ Обағандағы
географиялық атау Орда сөзiмен байланысты елдi мекендердi айтуға болады.
XVI-XVIII ғасырлардағы орыс әдебиеттерiнен жартылай отырықшы даладағы
күймелi арбалы елдi-мекендердi айтқанын кездестiруге болады. Орыс жазба
ескерткiштерiнде ондай елдi-мекендер Күшiм ханның заманында ноғайлардың,
қазақтардың билеушiлерiне тән болған. Архив материалдарына карағанда,
Күшiмхан Eртicтің жоғары жағына күймелі арбаларды тiзiп қойып бекiнiс
жасап, қаланың ipгeciн қалайды. Ондай жағдай Обаған мен Eciл өзенiнiң
жағасынан да байқалады.
Қазақтың табын және Керей рулары да соңғы кездерде отырықшылыққа бейiм
болған. Олардың iшiнен күймелi арбалар мен үйдi, киiз үйдi көркемдеп
жасайтын тамаша шеберлер шыққан. Оны халық арасындағы Керейден ұл туса,
aғашқa күн туады деген мақалдан шамалауға болады.
Қатты көңiл аударған атаудың бipi - Орал өзенiнiң бойындағы Қырық
арба. Бұл жөнiнде Жарков деген Саратов көпесi былай деп жазып калдырған:
Крепость Сорок повозок (кругловский форпост) названа так потому , что
когда в давние годы стали строить эту крепость на реке Урале, то первые
поселенцы приехали на сорока повозках2. Әрине, бұл келтiрiп отырғанымыз,
ерте кездегi Қазақстандағы елдi мекендер, камалдар мен бекiнiстер
атауларының қойылуы жабық күймелi арбалармен байланысты болғандығына бiрден
бip дәлел. Бұған мысал ретiнде Eciл өзенiнiң бойындағы Ұлытау маңайындағы
төбешiктер мен қорғандарды да айтуға болады. Сол кезде Ембi өзенiнен өтiп
бара жатып Ибн Фадлан (Х ғ.): Мен күнi бойы киiзден жасалған күмбез
тәріздi түркi үйде болдымз - деп жазды. Киiз үй туралы тамаша
суреттеулердi Огуз наме, Китаби-Қорқут, Манас, Қозы Көрпеш және Баян
сұлу мен Қыз Жiбек сияқты ескi эпостық поэмалардан да табамыз.
Қайрат Сәки Пирамида үстіне киіз үй тігілгені жөнінде жазды. Ол сөзі
сенімді болу үшінсол оқиғаны көзімен көріп, қаламымен жазып қалдырған ХІІІ
ғасыр тарихшысы Мәмлүк мемлекетінің шенеунігі, мәмлүк сұлтанының жеке
хатшысы, кейіннен танымал тарихшы санатынан табылған, ақын ибн Абдузахирдың
Айқын (нағыз) патша өмірбаяны туралы гүлденген бақ атты еңбегінің 198
бетіндегі: Сұлтан шағбан айында Гизаға өтіп пирамидалар маңында демалды.
Атпен серуендеді. Садақ атты. Жебесі одан (пирамидадан) асып түсті.
Биіктігі төрт жұмыс шынтағы (шынтақ-75 см) болады. Бір топ адам оның
сыртымен үстіне шықты, ал әмір қоштемірдің қызметшісі оның төбесіне хареке
шығарып орнатты. Ол көп күн тұоды – деген сөзін келтірген.
Хареке қазақтың Атамыз – Алаш, керегеміз - ағаш деген ата
сөзіндегі кереге десе кейбір тарихшылар хареке ерекше түрде ағаштан
жасалған үй, киіз немесе сол секілділермен жабылады, қыстыкүні жорыққа
шыққанда түнеу үшін және суықтан қорғану үшін алып жүреді деп көрсетеді.
Бейбарыстың шыққан теггі Каспий теңізінің солтүстігін мекендеген қыпшақтар
делінеді. Тарихшылардың анықтауы бойынша бейбарыс қыпшақтардың ішіндегі БРЖ
тайпасынан шыққан деп есептелінеді. Сондықтан да Атырау қаласында оған
зәулім ескерткіш орнатылды.
Қысқасы, археолоrиялық қазба материалдарына қарағанда, сақтардың бүкiл
Сырдария бойы мен Келес, Арыс аңғарларын жайлағаны байқалады. Кейбiр
деректерге карағанда, ерте кезде үйлердiң формасы күмбезденiп соғылғанын
көремiз.
Бұған қарағанда, Сырдария бойын жайлаған сақтар құрылыс техникасымен
ертеден таныс екенiн байкауға болады. Үйдi негiзiнен жергiлiктi
материалдарды пайдаланып, қолдан құйылған күйдiрмеген кірпіштен
күмбездендiрiп салатын болған. Сол сияқты 3емарх жазбаларында: Үйсiн
гуньмосының (ханының) Киiзбен оралған дөңгелек үй, сондай-ақ киiзбен
оралған түркi арбасы болғандығы суреттелген.
Қазақ халқы ертедегi көшпелi мәдениеттiң ең негiзгi дәстурлерiн өзiне
мұра етумен бipгe, оны ары қарай дамытып және байытты. Мiне, сондай мәдени
дәстурдiң бeлriciнiң бipi – көшпелi өмiрге ыңғайлы, киiз үй болды.
Киiз үйдiң құрылысы көптеген ғалымдар мен саяхатшылардың еңбектерiнде
сипатталады. Солардың iшiндeri тарихи, мәдени және теориялық жағынан ең
маңыздыларына қысқаша тоқтала кетейiк.
Климат жағдайына және мекендейтiн аудандарына байланысты қазақтардың
қыста немесе жазда тұратын үйлерi ар түрлi болған. Олар жаздыгүнi киiз
үйлерде, ал қыстыгүнi тұрақты салынған жылы жайларда, яғни кепе, жер үй,
шым үй, aғаш үй, т.б. деп аталатын әр түрлi үйлерде тұрған. Олардың кәбici
киiз үйдiң формасын сақтаған. Қазақтардың өте ертедегi тұрақты тұратын
үйлерiнің бip түрi тошала деп аталады. Ол, дөңгеленген бip бөлмелi конус
немесе сфера сияқты күмбезделiп келедi. Тошаланы ағаштан қиып, тоқып немесе
ойылған шымнан, тастан, күйдiрiлмеген кірпiштен қалайтын болған.
Қазақстан территориясында форма жағынан киiз үйге өте ұқсас тастан
қаланған бip бөлмелi үйлердiң өте ерте кездегi тас үй деп аталатын типi
сақталған. Бұл құрылыстар туралы Орхон Тонько кук жазбаларында айтылады
және шығу уақыты жағынан VI-VIІІ ғacыpлapғa тән деуге болады.
Қазақтар қыстыгүнi қыстауға ықтасынды, таулы жердi таңдаған, яғни
қыстың сары аязы мен боранынан корғанатын суы мол, малға жайлы, шөбi шүйriн
аңғарларды, отыны мол қолайлы жерлердi жайлаған. Жаз шығысымен олар
жайлауға көшіп шығатын болған. Бұл кезде таулардың көк майса шалғынды
қойнаулары мен шөп даладағы өзен аңғарлары, көл жағалауларында
әрқайсысы жүздеп саналатын мекенсiз ауылдар пайда болған. Киiз үйдiң
кептiгi сонша кейде өзен аңғарындағы мұндай ауылды үлкен бip қала деп
есептеуге болады. Георгидiң жазып баяндаулары бойынша, қазақтардың қос
болып бip жерге жиналуынан сол аймақтағы ауыл бip топ болып отырған.
Әсiресе, халықтың көпшілігің жиналатын орталығы белгiлi феодал топтарының
маңайы болған. Бұл туралы Георги Хан ордасының маңында мыңға тарта киiз
үйлер тұрды - деп жазды. 1816 жылдың тамыз айында тау-кен инженерi И.
Шангин Нұра өзенiнiң аңғарында 4000 үйдi санап шыққанын жазды1 .
Белгілi поляк жазушысы Адольф Янушкевич Қарқаралы өлкесiнде айдауда
жүргенде, Орталық Қазақстанның өзен аңғарлары мен тау қойнауларында
мыңдаған киiз үйлердi аралағындығын сүйсiне айтады2.
Қазақстанның оңтүстiгi мен орталық аймағында өзiнiң айқын дөңгеленген
сфералық күмбездiгiмен ерекшеленетiн қыпшақ үлгiciндeгi киiз үйлер басым.
Солай болғанмен Жетiсу аймағында конусты, күмбезденiп келген, өзінің шығу
тегі жағынан тым көне, қалмақ үлгiсiндегі киiз үйлер сакталған.
Қазақтың киiз үйi, өзiнiң мәдени тұрмыстык, шаруашылық жағдайына
байланысты негiзiнен үш түрге бөлiнген:
1. қазақ халқының жаздыгүнi тұруына арналған киiз үй;
2. мереке-жиын кезiнде немесе қадiрлi қонақты күтіп алатын киiз үй;
З.жорық кезiнде тiгетiн киiз үй.
Бұдан басқа негiзгi үйден бөлек асханаға, қоймаға,сарайға арналған да
киiз үйдiң түpлepi болған. Жорық үйлерi негiзiнен өзiнiң көлемiнiң
шағындығымен конструкциясы жағынан айырмашылығы болған. Олар арнаулы
жасалған үйлердің түрiне, яғни әскери-жорықтар немесе малшы-бақташылар үшiн
арналған киiз үйлер. Ондай үйлердiң iшi-сыртында жасау-жиhаздары жоқ,
қарапайым, тек күнделiктi тұрмыс қажетiн өтеу мақсатында пайдаланылатын
болған.
Әскери жорыққа арналған киiз үйлер екi түpлi: кең көлемдiсі Абылайша,
басқасы жолым үй деп аталған: бұл термин орысша Джуламейка деп аталып,
қалыптасып кеткен. Мұндай үйлердiң уықтары қысқа үш керегемен өте кiшкентай
шаңырақтан кұрылған. ХІХ ғасырда орыс саяхатшылары мен әскери адамдар ауа
райының қолайсыз жағдайында шатырларға қарағанда, киiз үй анағұрлым қолайлы
пана болғандығын мойындаған. Сондықтан да мұндай үйлердi Орынбор, Сібір мен
Түркiстан әскери округтерiндегi орыс а р м и я н ы ң әскери-лагерь
қызметкерлерi кеңінен пайдаланған.
Tiптi киiз үйдi әскери-лагерь қызметiне пайдалану жөнiнде кезiнде
арнайы материалдар да жазылған. Киiз үйдi жорық кезiнде пайдаланудың
жолдары тұңғыш рет жазған, Харьков университетiнiң профессоры А.Н. Якоби:
Киiз үй әсipece жазда лагерьлiк мақсатта және көшпелi госпитальдар үшiн
өте қолайлы орын2- деп жазды.
Қазақтың ақ үй, ақ орда, боз үй, отау үй деп аталатын қонақ үйлерi өзiнiң
көз тартқан көркем безендiрiлуi мен жиhазға байлығы жағынан айтарлықтай
назар аударады.
Ак орда деп аталатын термин қазақ феодалдарының,
сұлтандарының халық шеберлерiне арнайы жасататын киiз үйi: бұл көптеген
саяхатшылардың жазбаларында суреттелген. Сұлтандардың киiз үйiнiң сыртқы
көрнiсi XVIII және ХІХ ғасырдың бipiншi жартысындағы суретшiлердiң бiрнеше
салған суреттерi бiздiң музейлерде сақтаулы.
Өкiнiштi бip нәрсе XVIII-ХІХ ғасырдың әдебиеттерiнде қарапайым қазақ
үйлерi өте аз суреттеледi. Әрине, саяхаттшылардың көңiлiн әдемi де көркем
етiп жасалған қазақ байлары мен хандарының үйлерi аударып отрыған. Өйткенi,
басқа үйлерге қарағанда, хан ордасы оқшауланып ерекше көрiнетiн болған.
Шоқан Уәлиханов Орда сөзiнiң мағынасы Европа ғалымдарының еңбектерiнде
өрескел бұрмаланғанын айтады10.
Бiз орда туралы қызық суреттеулердi XVI-XVIІІ ғасырдағы ғалымдар мен
саяхатшылардың, мысалы, Бұхара ғалымы Рузбехан, кейiнiрек академиялық
экспедицияға қатысқандар - И.Фальк, Х.Барданис, Г.Георги, П.С.Паллас,
П.И.Рычков тағы басқалардың еңбектерiнен табамыз. Академик Фальктың сөзiне
қарағанда, Әли сұлтанның (Әбiлхайыр ханның немересiнiң) ордасы орасан кең
көлемдi болған сияқты. Христофор Барданистiң жазбалары бойынша,
сұлтандардың киiз үйлерi өзiнiң аса үлкендiгiмен, киiзiнiң ақ түстi
болуымен және баушуларының әдемi әшекейлiлiгiмен ерекше көрiнген2.
Көрiктi киiз үйлердiң қатарына қазақ жерiнен 1861 жылы Париждегi
халықаралық көрмеге жiберiлген сондай-ақ 1876 жылы Петербургте
ориенталистердiң үшiншi конгресiнiң құрметiне ашылған көрмеге, 1890 жылы
Қазанда өткен көрмеге жiберiлген киiз үйлердi жатқызуға болады. Бұлардың
барлығы сыртынан түрлi түстi шұғамен дөдегесiн бастырған және iшкi жағы бау-
басқұрлармен, неше түpлi ою-өрнектер салып тоқылған
әшекейлi кiлемдермен безендiрiлген сәндi үйлердiң қатарына қосылады. Coл
кездiң өзiнде-ақ кейбiр бipлiжарым түрiкпен, бұхар кiлемдерiнен баска
заттар қазақ шеберлерiнiң колынан шыққан бұйымдар екенiн атап айтқан.
1970 жылдары Жапонияда ұйымдастырылған дүниежүзі халықтары
этнографиясы музейіне қойылған қазақ киіз үйі Маңғыстаудан апарылған.
Осындай көрмеге мұражайға қою кейінгі кезде де жалғасын тапқан.
Мысалы, Бәли Өтеп батырдың ұрпағы Атабай тіккен жеті қанат киіз үй 1992 жыл
Алматыда өткен дүние жүзі қазақтарының тұңғыш құрылтайында қонақтар үшін
тігіліп, екі жүз киіз үйдің ішінде өзінің қазақы ою-өрнек, әсемдігімен
мәртебелі үкіметтік комиссияның жоғарғы талғамына сай келіп бірінші байрақ
алды. Ел президентінің тілегі бойынша 1993 жылы қазан айында осы жеті қанат
киіз үйді Қазақстан республикасы орталық мұраджайына апарып тігіп берді.
Бұл үй ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Kipicпе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I-тарау. КИІЗ ҮЙДІҢ
ГЕНЕЗИСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
II-тapay. КИIЗ ҮЙДІҢ
ҚҰРЫЛЬIМЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 34
Әдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..36
KIPICПE
Тақырыптың өзектілігі.
Егеменді еліміздің өзен-сулардың бойына, күнгейлі жылғалар мен
шатқалдарға орналаскан үй-жайларына қарап, олардың жергілікті жағдайға
қарай бейімделіп ғұмыр кешкендерінен мағлұмат аламыз. Ондай деректер
халқымыздың тарихында орын алып жүрген кейбір қате пікірлерге мойын
бұрғызбас дәлел бола алады. Ондай пікірлер халқымыздың жартылай отырықшы
елдігіне, тұрақ-жайлардың болганына, тек opыc елімен көрші жатқан жерлерде
ғана үй-жай салып, жартылай отырықшы ел бола бастаған немесе егіншілік
кәсіппен мүлдем айналыспаған, жерге деген меншіктік құқығы болмаған ел,
қолөнері жете дамымаған, үй тұрмысында қажетті киім-кешек, ыдыс-аяқ
үлгiлepiнiң кемшіліктері көп деген сияқты халқымыздың тарихындағы болган
жағдайларға шүбә келтірушілікті жеріміздегі отырықшы өмірді көрсететін
тұрақты елді-мекендердің орындары, бүгiнгi күнге жеткен зергерлік әшекей
бұйымдар мен киім-кешек, ыдыс-аяқ үлгілерін жоққа шығарады.
Әр елдің, әр халықтың өзіне тән ұлттық ерекшелігі, ұлттық мәдениеті
мен орны бар екендігі белгілі. Әлемдік өркениет саласындағы әр халықтың
денгейі де сол мәдени жетістіктермен өлшенеді. Ал coл халықтың мәдениеті
жерінің физикалық-географиялық жағдайымен байланысты болып келеді. Қазақ
халқының да мәдениеті тұтастай сол факторлармен байланысты. Елiмiздiң
заттай мәдениетiнiң тарихы сонау ерте дәуiрден сақ, ғұн заманынан бастау
алады. Ceбeбi қолөнер бұйымдарымызда, ою-өрнек, ыдыстарымызда сақтар
мәдениетiнiң сарқыншақтары көрiнiс тапкан. Қазақтың заттай мәдениетiне
байланысты, әcipece соңғы кезде жаңа тұрғыдағы зерттеулердiң шығуына
байланысты мәселенiң қаншалықты маңызын жоймағандығын байқауға болады.
Бүгiнгi уақытта қазақ мәдениетiн, салт-дәстүр, салт-санасын зерттеудiң
маңызы өте зор. Қазақтың бүriнгi күнгi мәдениетi мен бұрынғы дәстүрлi
мәдениетiн салыстыра отырып зерттеу өте қажет. Бұл тақырыптың өзектi
мәселелердiң бipi екендiгiн көрсетедi.
• Тақырыптың деректiк көзi мен зерттелу деңгейi. Қазақ халқының
дәстүрлi мәдениетi ерте кезеңдерден бастап зерттелу үстiндегi мәселелердiң
бipi болған. Қазақстан жерiне келген ең алғашқы елшiлер, саудагерлер,
дипломат немесе отарлау әкiмшiлiгiнiң шенеунiгi болсын қазақ мәдениетiнiң
сипаттамаларын қалдырып кеткен. Қазақ жepiнiң ежелгi дәуiрдегi тарихи
тұрғындарының өмipi туралы алғашқы деректердi грек, парсы және Қытай
елдерiнiң жазба деректерiнен бiлемiз.
Бip қуанарлық жағдай XV-XVI ғ.ғ. халқымыздың тарихына байланысты
деректер қазақ тiлiнде жарық көре бастады. Әcipece, ортағасырлық ғұлама
Махмуд Қашқаридiң Диуани лұғат ат-түрiк атты еңбегiнде түрiктердiң заттай
мәдениетiне байланысты құнды мағлұматтар бар.1 Халқымыздың соңғы
ортағасырдағы тарихын зерттеуде аса құнды деректiң бipi Фазаллах ибн
Рузбихан Исфаханидың Михман наме-ий Бухарасы болып табылады. Деректе
қалалар маңындағы және Сыр бойындагы қазақтардың киiз үйлерi мен қыстақтары
туралы мәлiметтер бар2. Жалпы XV-XVII ғ.ғ. қазақтар туралы, олардың
мәдениетi, экономикасы, салт-санасы жағынан көптеген алуан түpлi хабар
беретiн, бұдан асатын дерек әзiрше жок десек қателеспеспiз. Сонымен қатар
еуропалық бiлiм алып өз халқының тарихын жазуда үлкен үлec қосқан
Ш.Уалиханов Ы.Алтынсарин4, Х.Қостанаев, Р.Карутцтың6 және т.б. еңбектерiнде
қазақ мәдениетiне байланысты көптеген мәлiметтер бар.
Революциядан кейiнгi қазақтардың мәдениетiне байланысты мәлiметтердi
жинақтау неғұрлым жүйелi түрде қолға алына бастаган. 1930 жылдары КCPO FА-
ның Этнография институты құрылды. Институттың көрнектi ғалымдары
С.П.Толстов, С.М.Абрамзон, Б.Х.Кармышева, Т.А.Жданко, Г.П.Снесарев,
К.Л.Задыхина, М.В.Сазонова, А.С. Морозова, Г.Н.Васильева, В.П.Курылев, т.б.
қазақ халқының мәдениетiн зерттеуде көп үлес қосты.
1945 ж. Республикамыздың Ғылым академиясы Ш.Ш.Уалиханов атындағы
Тарих, археология және этнография институты құрылды. А.Х.Марғұлан,
В.В.Востровз, И.В.3ахарова,4 Х.А.Аргынбаев5, Х.А.Қуановаб, М.С.Муқанов
сынды ғалымдар бiз зерттеген тақырыпқа байланысты этнографиялық ғылыми
саласынан бiраз еңбектер шығарды.
ҚP Fылым академиясы Ш.Ш.Уалиханов атындағы Тарих және этнология
институтының ғалымдары жазып шығарған Қазақтар: Тарихи этнографиялык
зерттеу атты енбекте қазақ мәдениетiнiң тарихына кеңiрек шолу жасалынып,
ғылыми тұрғыдан мағлұматтар жан-жақты жаңа мағлұматтар берiлген.
Сондай-ақ, С.Касимановтың9, Ә.С.Тажiмұратовтың2, Н.Ж.Шаханованың және
т.б. еңбектерi қазақ халқының заттай мәдениетiн, сонымен қатар дәстүрлi
киiз үйiн терең суреттейдi.
Сонымен бiз жоғарыда қазақ халқының заттай мәдениетiне ұқсататын киiз
үйдiң тарихын ежелгi дәуiрден бастап, бүгінгi күндегi сөз болған тарихи
еңбектер мен зерттеушi ғалымдарға қысқаша болса да тоқталып өттiк. Алайда
жазылған барлық еңбектердi2 дерлiктей қамтыдық деп айтудан аулақпыз. Ceбeбi
oл мүмкін емес. Өйткенi осы тақырыптың зерттелуi өз алдына бip жеке
мәселенiң жүгi демекпiз.
Бiтiру жұмысының мақсаты мен мiндеттерi.
Бiтipy жұмысының алдына қойған мақсаты - қазақ халқының заттай мәдениетiне,
оның iшiнде тұрақтар мен киiз үйдiң тарихына жан-жақты мүмкiндiгiнше ашып
баяндау мiндеттерiн алдына қояды. Соған байланысты: қазақ мәдениетiне
қарасты бұрынғы және соңғы жылдарда жарық көрген арнайы әдебиеттердi
зерттеу, оларды меңгеру;
-такырыпқа байланысты деректерге, зерттеулерге талдау жасап, оларды
салыстыру;
-қазақ халқының дәстүрлi киiз үйiн дүниежүзiлiк өркениеттiлiк
контекстерiнде қарастыра отырып баға беру мен қорытындылау;
-такырыпқа байланысты өзiндiк ой-пiкiр қалыптастыру.
Жұмыстың құрылымы.
Ұсынылып отырған бiтipy жұмысы кiрiспеден,екi тараудан жане қорытынды
бөлiмiнен тұрады.
I - ТАРАУ
КИІЗ ҮЙДІҢ ГЕНЕЗИСI
Киiз үй төбесiнiң конус сияқты күмбезденiп дөңгеленген формасына
карап, өте ертеде пайда болған, шығыс халыктарының барлығына ортақ, алғашқы
көшпелi жылжымалы үй типiнiң бip түpi.
Әр түрлі тарихи себептермен Қазақстан жерінде негізінен діни,
ғибадаттық сәулет ескерткіштерінің ғана сақталғаны мәлім. Олардың басым
көпшілігінің күмбезді болып келетіні, ал күмбез тұрпатының белгілі мөлшерде
тұрғын үйдің жылжымалы түріне ұқсайтыны белгілі. Бұған Маңғыстаудағы Шақпақ-
Ата жертөле мешітіннің орталық бөлімінің төбесіндегі шаңырақтан жарық
түсетін киіз үйдің уықты күмбезін қайталайтыны, сол сияқты Х ғасырда бой
көтерген Бабаджи Хатун күмбезіндегі шатыврлы жабындының кейіннен күмбезді-
дарбазалы сәулет өнерін дамытуда кеңінен пайдаланғаны дәлел бола
алады.1(Жәнібеков Ө. Уақыт керуені. А., 1992)
Шатырлы жабында жөнінде кесіп пікір айтқан белгілі совер археологы,
шығыстанушы А.Н.Бернштам күмбезді-дарбазалы сәулеткерлікте соңынан бүкіл
Орта Азия сәулет өнерінің өзегі болған үш нәрсені – құрылыстың күмбезді
қаңқасын, портал мен ойма қыштардан құрасытырылған декорды ерекше бөліп
қарап, мұндағы күмбез идеясы мен оны тұтас жүзеге асыру көшпелі малшы қауым
мекендеген солтүстіктен алмасқан деп есептейді.2(Бернштам А.Н.
Архитектурные памятники Киргизии. М., 1950)
Сөйтіп жылдар, ғасырлар өте берген. Құрылыс материалдары, жапсарбасы
өзгеріп, салынатын жайлардың тұрқы мен құрылымы күрделене берген. Сол
кезеңнің үздік жетістіктерінің бірі Түркістандағы Әзірет Сұлтан
қорығындағы Ахмет Йассауи сәулет ғимараты болып табылады. Алты ғасыр бойы
құрылыс жұртты өзінің көлемімен, құрылымының мінсіздігімен, сөзбен жеткізе
алмайтын бірегейлігімен, қайталансбас әшекейлі нақыштарымен таң қалдыруда.
Аспанмен тірескен көк күмбез, мүлтіксіздіктің шегінен көрінетін қырлы
күмбез, эпиграфиялық бас құр, полихромды плиталардан құрастырылған төсем,
айрықша безендірілген бағаналар күнмен шағылысып ерекше әсер қалдырады.
Тегі, қазақтар киіз үй жасағанда осындай сәулет ғимараттарына ерекше
көңіл бөліп, оның салыну үрдісін басшылыққа алған және өздерініңң кең
далада мал өсірумен тікелей байланысты өмірі мен тұрмысына қолайлы болуын
көздеп, барынша үнемшіл пиғылда болған дей аламыз.
XVI ғасырдан бастап, Қазақ хандығының нығая бастауына байдланысты
орталықтандырылған хан өкіметінің күшеюі құрылыс ісін бір шама қарқынды
жолға қойғаны мәлім. Әйтседе Орта Азия хандарының толассыз шабуылдары,
Жоңғар шабуылы, жергілікті бай-шонжарлар арасындағы алауыздық құрылыс ісін
қарыштап дамытуға мүмкіндік бермегендіктен сол дүрбелең кезеңде тұрақты
мекен-жаймен қатар жылжымалы жылы үй де кеңінен тарай бастады. Тегінде,
бұған даладағы хал-ахуалдың өзі де итермелеген. Өйткені, үнемі толастамаған
жау шабуылын қашанда көктем мен жазда күтуге тура келетін. Арқаның қақаған
сары аязы мен ызғырық дауылды желі дұшпанды көрер көзге өлімге баратын
ессіздіктен сақтандыратын, қорқытатын.
Қайсы бір деректерге қарағанда, қазақта бұрын доңғалақты үйлердің
бірнеше түрі болған. Олардың құрылымы, бітімі жөніндде біздің білетініміз
кезінде қазақ жерінде болғандардың жазып қалдырғандары. Мысалы, Г.Рубрук
ХІІІ ғасырлың ортасында қазақта жиырма екі өгіз жегілетін, шыбықпен өріп,
киізбен жабылатын доңғалақты арбалар болғанын айтса, арада жүз жыл өткеннен
кейін Дешті Қыпшақта болған Ибн Батута төрт доңғалақты арбаның үстіне
қондырылған, жарық т.үсетін терезелері бар киіз үйді көргені жайында жазып
қалдырған. Фазаллах ибн Рузбихан Исфахани XVI ғасырда бірнеше түйені
қосарлап жегетін үлкен арабаның үстіне орналасқан, қол өнері дәстүрінде
әсемдлген, ағаш қаңқалы киіз үй жөнінде аса құнды мәлімет берген.
Доңғалақты киіз үй жайында мағлұмат XVI ғасырдың ортасында Каспий жағасымен
жүріп өткен ағылшын А.Дженкинсонның жол жазбаларында да кездеседі.
Доңғалақты арба үстіндегі Үйлердің жылжымалы мекен-жайдың басқа
түрлерінен, мысалға, жергге тігілетін киіз үйден айырмашылығы көшіп
қонғанда арба үстінен алынбайтынында немесе жығылмайтынында, ал киіз үйді
кез келген мезгілде жығып, жинап арбаға немесе түйеге артып бір орыннан
екінші орынға алып кетуге болады. Барған эжерде тез қайта құруға да болады.
Кейінірек пайда болған, кзінде жолсапар үйдің міндетн атқарған күймелі
арба да тегінде сол кезеңнен қалған мұра болса керек. Бір айта кетін жайт
халық дастандарында немесе ертегілерінде, батырлар жырларында суреттелетін
күйменің Гильом де Рубрук пен ибн Батута мағлұматтарына өте ұқсас және
сәйкес келетіндігі.
Дегенмен доңғалақты арба үстіндегі үйлер көп ұзамай тұрмыста
пайдаланудан шығып қалады да XVIІІ-ХІХ ғасырларда қазақтың көшпелі
мекенжайының негізгі түрі – киіз үй бола бастайды. Қазақтар, Қоқан хандығы
халқының көпшілігін құрайды. Олар Шығанақ көлі мен Ташкент аралығындағы
таулы аймақта көшпелі өмір сүредді және патша ағзамына қанша төлесе, ханға
да сонша төлейді. Қоқан қазақтарының көпшілігі өте ауқатты адамдар,
Түркістанда, тағы басқа жерлерде тұрақты үйлері бар болғанымен онда өздері
тұрмайды.1(Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. СПб., 1865 г.)
Қазақтың киіз үйі өзінің құрылымы жағынан алғанда көшпелі халықтардың
бірде-біреуінікімен салыстыруға болмайтын жылжымалы тұрғын үйлердің ең
жетілдірілген түрі болып табылатын (Руденко С.И.) құрастырмалы-кергелі киіз
баспаналардың түркі-қыпшшақ үлгісіне жататын нұсқасы. Моңғолдың үйлеріен
салыстырғанда әрі биік, әрі күмбезді, сыпайылау болып келеді.
Акдемик А.Х.Марғұлан ағаштан тұрғызылған немесе тас кесектен соғылған
үйлерге қарағанда, киіз үйді өзінің ертедегі із ашарларының, яғни күмбезді
сәулет құрылыстарының негізгі белгілерін бойына барынша сіңірген баспананың
біршама жетілдірілген соңғы түрі деп есептеген. Киіз үй әдемі иіліп
жиналатын кереге қанаттарынан, оның күмбезін құрастыратын уықтарынан,
шаңырақтан, алып-салмалы маңдайшасы, табалдырығы, босағасы бар сықырлауық
есіктен тұрған. Мұның бәрі арқан жіптермен, таңғыштармен біріктірілетін де
төрт жағынан туырлықпен, сыртынан екі немесе үш үзікпен, шаңырағынаң
үстінен түндікпен, есіктің сыртынан желқағармен, яғни киіз есікпен
жабылатын болған.
Қазақта молшылық пен сәттіліктің белгісі болып табылған шымқай ақ
киізбен жабылған – ақ үй өте қастерленген.2(Жәнібеков Ө. Уақыт керуені. А.,
1997 ж.)
Ақ үйдің шағын көлемді түрі отау деп аталып, жаңадан қосылған жас
жұбайларға арнайы тігілетін болған. Жорық кезінде тігілетін жолсапар үй үш-
төрт қанатты, қысқа уықты, шағыншаңырақты болған. Мұны қазақтар көбіне
Абылайша деп а таған.
Малшы қосының кәдімгі киіз үйден айырмашылығы тіп-тіке болып келтін
уықтарын жерге қадап, олардың ұшындағы тесіктерге өткізілген жіппен басын
қосып байлай салатынында. Қос екі туырлықпен ғана жабылатын болған. Бұндай
қосты көбіне жылқы бағушылар пайдаланған.
Үнемі малмен бірге көшіп-қонып жүрген қазақтың бір бөлігінің – ауқатты
байлардың киіз үйімен қоса тұрақты тұрған жайы – қастағы, қора-қопсысы т.б.
құрылыстары болған. Онда жазда малға азық үшін пішен дайындаумен,
егіншілікпен айналысатын жұмысшы екедей-кепшіктер қалатын. Өйткені, шөп
шабу, астық жинау, тұрғын-жайды, қора-қопсыны жөндеу үшін оларды қысқы
қоныста қалдыратын. Малды өз әулетінің басқа адамдарымен жайлауға
аттандыратындар көбіне қыстауға жақын маңнанкиіз үй тігіп, мал жаз
жайлаудан оралып қыстаққа келгенше қалып та қоятын.
Шабындық та, мал жайлымының өрісі де сол маңдағы ағын сулар мен
құдықтар қалыптасқан дәстүр бойынша мал иелерінің меншігінде болған. Бірақ
кедейлердің азын-аулақ шөп жинап алуына қарсылық жасамаған. Ал астықты
қазақтар өздері тұрған ата мекендерінде егетін. Астықтың шығымы ауа-райына
тәуелді болды. Егінге су тасып құю екінің бірінің қолынан келмеді.
Сондықтан тек жауын көп болған жылдары мол өнім алуға болатын.
Kөшпeлi халықтың тұрмыс-тіршілігінде, әскери жорықтар мен аң
аулаушылыққа киiз үй кұрылысының тез тiгілyi мен тез жиылуға арналып
жасалуының маңызы орасан зор болған. Киiз үйдi тiгy мен жинауды негiзiнен
тек әйелдер атқарады, сондықтан мұның өзi олардан дағды мен eптiлiктi талап
еттi. Осының бapы жеке отбасының немесе тұтас бip ауылдың қысқа мерзiм
iшiнде тез қоныс аударып кетуiне мүмкiндiк бердi.
Қaзipгi кезде көрiп жүрген Орта Азия мен Қазақстандағы киiз үйлерiмiз,
oл кездегi үйлермен салыстырғанда, құрылысы жағынан ұқсас, құрастырудағы
жалпы принципi бip болғанмен тым қораштанып, кiшipeйiп кеткендiгi
байқалады. Алайда, киiз үйлердiң бip жағынан көшiп-қонуға ыңғайлы жеңiл
болуы ескерiлсе,екiншi жағынан даланың шаңы мен құмын аспанға атып ышқынып
соққан дауылы мен боранына карсы тұрарлықтай аса берiк болу жағы көзделген.
Сондай-ақ, киiз үй - дала тұрғындарының ұсақ-түйек заттары мен күндiзгi
күннiң кайнаған ыстығы, түннiң салқындығына және көктем мен күздiң үздiксiз
төккен нөcepлi суық жаңбырына қарсы болу жағы да қарастырылған. Kөшiп-
қонуда салмағының мейлiнше жеңiл болуы, тез тігіп, тез жығуға қолайлы болуы
архитектуралық жағынан мыңдаған жыдардың нәтижесiнде шешiлген.
Скифтердiң доңғалақты арба үстiндегi киiз үйлерi жайында еске салумен
бipгe, осы сияқты киiз үйлердiң монғолдарда да болғанын айтады.
Киiз үйдiң формасымен бipгe кiретiн eciгi әpбip тайпада әр түpлi жаққа
қарағандығы байқалады. Мәселен, бip тайпаның ecігi ылғи түстiкке қараса,
басқа бiр тайпаларда шығыска немесе батысқа караған. Біpeyлep киiз үйдiң
iшiнен aң терiсiн ұстаған болса, кейбiреулерi киiз бен тақыр кiлем тұтқан.
Олардың түсi де әр түрлi болып келген.
ХІІІ-ХІV ғасырларда ұланғайыр Алтын Орда жерінде он бес жыл тұрып,
сауда жасап,елді еркін аралаған араб саяхатшысы Марко Поло (1271-1323)
артында көп жазба деректер қалдырған. Біздің сол кездегі бабаларымызды
татарлар деп (себебі ол кезде Қазақ елі деп аталмаған) олардың тұрмысын
былай сүреттеген: Қыста татарлар жылы, малға жайымдылық көк-орай шалғын
шөбі бар далада, ал жазда суы мол тоғайы бар қойнауларда өмір сүреді.
Үйлері ағаштан жасалған, арқанмен тартылған, дөңгелек, өздерімен бірге алып
жүреді. Көшіп-қонуға жеңіл, тал-шыбықтармен жақсы бекітілген, үйді
орналастырғанда, есігі оңтүстікке қарайды. Күймелері қара киізбен жабылған,
күні бойы жауын жауса да су өтпейтіндей жасы, оған түйе мен өгіздерді
жегеді, бала-шағасы соның ішінде. Әйелдері, мен сізге айтайын еркегіне
керектінің бәрін өздері сатып алады, сатады да, үй шаруасына берік.
Күйелері ешнәрсеге алаң болмай, соғысып немесе сұңқарларымен аң мен құсқа
саятшылыққа шығып жүреді. Ет жеп, сүт ішіп, аңнан қалған олжасын ас қылады.
Жылқы етін азық қылып, бие сүтін ішеді. Олар ақ шараптың өзіндей, өте
дәмді, қымыз аталады2(Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ вв. А., 1980)
Бip мысал ретiнде, кезiнде жазып қалдырған, атақты саяхатшылардың,
бiрнеше баяндауларын келтiрудi жөн көрдiк. Мәселен, Марко Поло (1271-1323)
мәлiметтерi мен Орта Азия киiз үйiмен танысу үшiн орта ғасыр дәуiрiнде
тамаша баяндап жазған (1403-1406 жылдары атақты Темiрланға испания кopoлi
Дон Энрико ІІІ Кастилскийдiң eлшici ретiнде жiберiлген) испандық де Клавихо
дон Рюй Гонзалестiң Самархандқа барған саяхаты жайындағы күнделігі не көңіл
аударарлық. ...кipe бepicтeгi төрт бұрышты биік мұнара да, рақалы биік
есік те неше түрлі кестемен кестеленіп, басқа жағына қарағанда өте жақсы
әшекейленген. Мұндай қоршалған шарбақтарды салапрада деп атаған.
Шатыр ішінде бірнеше жерде бастырмалар мен құрылысы жағынан әр түрлі
көптеген киіз үйлер тігілген. Олардың ішінде үлкен бір киіз үй айрықша
көзге түседі. Қанат желілері айқасып, тор көзденіп келген керегелермен
дөңгеленген. Керегеден жоғары қарап уық желілері кереге басына алақандай
жалпақ құрлармен байланып, тартылып, күмбезделіп келген. Осы киіз үймен
қатар, түрлі-түсті барқыт гүлді кілеммен жабылған өте әдемі де бай шатырмен
орналасқан. Олар жіптермен тартылып бекітіліп қойған, шатыр ішінде бірін-
бірі жалғастырыла тігілген төрт киіз үй бар: бірінен кейін біріне өтетін
жол қалдырылған және үйлердің барлығыбөлмелерге бөлініп, ішінен бірнеше
жерден тұтылып тасталған... Шатыр күмбезінің төбесіне алтын жалатып,
күмістен жасалған, қанатын қағып құйылып келе жатқан үлкен бүркіт нұсқасы
қойылған, төменіректе үш қаршыға бірінен бірі бірдей қашықтықта, бүркіттен
қаймығып ұшып бара жатқан сияқты. Бүркіт пен қаршыға бейнесі тамаша
салынған және символдық мағынасы бар топ болып көрсетілген. Шатырға кіре
беріс жердегі есік қалқасы күн көзіне қарай әр уақыт көлеңке болып тұру
үшін өзгертіп қоюға ыңғайлы, жылжымалы етіп жасалған...
Жоғарыда баяндалған бірінші шарбақтың ішіндегі киіз үй жасау-
жиһаздарымен ханның каньо деп аталатын бірінші әйелінің, атақты
бәйбішесінің иелігінде; екінші суреттелген шатырдың ішіндегі киіз үйлер мен
жасау-жиһаздар ханның екінші әйелі кіші ханымға арналған (кинчикно). Оған
жалғас матамен қоршалған басқа көптеген киіз үйлер мен бастырмалар жоғарыда
баяндалғандай шатыры бар, біріне-бірі қатарластырыла алуан түсті неше түрлі
әсемделіп салынған он шарбақ жайғасқан.
Киіз үй - көшпелі өмірге бейімделген, көшіп-қонуға ыңғайлы ерте
заманнан келе жатқан тұрғын үйдің бір түpi. Бұл Европа мен Азия
далаларындағы жартылай кешпелi жане жартылай отырықшы халықтардың арасына
кеңiнен тараған және күнi бүгiнге дейiн өзiнiң көне формасын сақтап калған
бiрден-бip мүлiк.Жылдар жылжып, ғасырлар өткен сайын оның шыққан уақытын
анықтау қиындап барады.
Киiз үйдің өте ерте дәуiрдегi прототипі Анфестрийдiң
Қырымдағы Сағана тамының ою-өрнектерiнде, сондай-ақ Қазақстанмен Сібірдiң
жартастарындағы суреттерде сакталған. Сол сияқты кейбiр жазбаша ескерткiш
материлдарда Европа мен Азияны жайлаған ертедегi халықтардың, киiз формасы
сияқты киiзбен қымталған донғалақты арба үстiне жасалған жылжылмалы үйлерi
болғандығы айтылған2. Сондай-ақ, Алтайдағы атақты Пазырық қорғандарын
казғанда ерте замандағы кешпелi елдiң киiз үйiнiң, жиhаздары мен бұйымдары
табылған. Мысалы, үлкен Пазырық корғанынан табылған тұс киiз жүннен
басылған, ою-ернектерiнiң нақыштары қазақтың, тұс киiз бұйымдарына өте
ұқсастығы байқалады. Демек, киiз үйдiң әуел бстығы құрылысы мен жасау
жиhаздары алғашқы қауымдық коғамнан бастап бiздiң, дәуiрiмiзге дейiн, ар
дәуiрдегi әpбip ұрпақ өкiлiнiң соңы жаңалықтарымен толығып, дамып
жетiлген. Әрине, жүннен күнделiктi тұрмыс қажетiне жарайтын бұйымды
дайындауды тек қазақ халқының табиғатына тән құбылыс деуден аулақпыз.
Киiзден жиhаздар жасау үлгici бiрқатар кешпелi елдерге де тән, оның iшiнде,
кырғыз халқына ортақ екенiн көптеген совет зерттеушiлерi дәлелдеген
болатын. Ал олардың Алтайдағы ертедегi ұрпағының қорғандарынан табылған
киiз бұйымдармен белгiлі дәрежеде (генетикалық жағынан ) ұқсас болуы табиғи
нәрсе1. Ертедегi Алтайлық скиф тайпалары да жүннен безендiрiп түрлi
жиһаздар мен жасауларды қазақтар сияқты жасайтын болған. Әр түстi киiздi
оюластырып, кездеме қиықтарынан қиюластырып, оның жиектерiн түрлi жiппен
бастырып, әр түpлi бұйымдар жасаған.
Ерте замандағы ел, археологиялық зерттеулер мен жазба ескерткiштерiне
карағанда, негiзiнде өзен, көлдiң кұйылыс аңғарларын, жағалаулары мен тау
қойнауларындағы ағын судың бойларына жайғасып кең көлемдi суармалы жерлердi
мекендеп, дамып, өciп отырған. Қазiргі Шу, Талас және Сырдария бұйылыстары
ертедегi жайлаған елдiң қайнаған мәдениет орталығы болған. Бұған көне
калалардың орнында калған мыңдаған төбелер мен корғандардағы егiншiлiкке
байланысты құралдар мен керамикалық ендiрiстiк бай қалдықтары, монеттер,
қолөнерiнiң заттары айқын дәлел бола алады.
Жиналған археологиялық материалдар Қазақстан территориясындағы тұрған
халықтардың саяси әлеуметтiк, экономикалық жағынан орналасуын, яғни ең
алғашкы отырыкшылыққа айналған мерзiмiн бiздiң дәуiрiмiзге дейінгі (VIIІ-
VII ғғ.) соңғы қола дәуiрiне жатқызады. Oл кездегi халық патриархалдық
туысқандық құрылыстық кезiнде аңғарлар мен өзен, көлдiң құйылыстарында мал
шаруашылығымен қатар егiншiлiктi ұштастыра бiлген. Қола дәyipiнiң соңғы
кезiнен-ақ тастан үй салып отырықшылыққа үйренгендiгi, тұрған үйлер мен
мәдени орындардың қазылып алынған қалдықтарынан байкалған.
Мұндай қола дәyipiнiң ең соңғы кезеңiне жататын ертедегi турған
халықтың ipi орталығының бipi Қостанай облысы, Тобыл өзенi бойындағы
Алексеевка корғанының маңайы болған2. Бұл қорғаннан қазылып алынған
керамика сынығы, күл болып кеткен дән ұнтағы мен сүйек, т.б. заттар, бұл
жерде егiншiлiкпен қатар мал шаруашылығының, аңшылық кәciбiнiң болғандығын
аңғартады. Дәл осындай белгілep Сарысу, Торғай өзендерiнiң бойларынан да
байқалған. Қазақстанның оңтүстiк облыстарындағы елдердiң отырықшылыққа
айналуы туралы жазба ескерткiштер де сақталған. Мәселен, бұл тарихшылардың
Александр Македонский жорығы жайындағы еңбектерiнде кездеседi. Жорық
туралы суреттегенде Сырдарияның көшпелi eлi сақтар бiздiң дәуiрiмiзге
дейiнгi ІV ғасырда жаулап алушы басқыншыларға қарсы қарсылық көрсеткен. Сақ
тайпаларының саяси-әлеуметтік және мәдени орталығы Ангрен, Шыршық, Келес,
Сырдария өзендерiнiң аңғарларында орналаскан. Oлардың экономикасы – көшпелi
мал шаруашылығы мен егiншiлiк кәсібiнiң өнiмдерiне негiзделген. Бiздiң жыл
санауымызға дейiнгi ІV ғасырдағы тарихшы Эфораның жазбасы бойынша жартылай
көшпелi, жартылай отырықшы сақтардың шаруашылық жағдайы былай баяндалған:
Қой бағатын сақтар - скиф тайпалары. Олар әдiлеттi көшпелiлердiң
тараған, Азияның құнарлы жерiнiң тұрғындары. Бұлар арбамен көшiп-қонып,
сүтпен қоректенедi.
Бұдан, көшпелi сақтар мен орта ғасыр қыпшақтарының өмiрiнде арбаның
зор маңызы болғандығы байқалады. Дәл осы мағынада Ибн Батута мен Плано
Карпинидің классикалық жазба ескерткiштерiнде де баяндалады. Сондай-ақ
Рабгузидiң бeлгiлi шығармалар жинагағында бiрнеше рет кездеседi2. Оның өзi
кiciнiң таптық жағдайына, атқарған қызметiне байланысты әр түрлi болып
келген. Мысалы, үстем таптар оларды алтындап неше түрлi әшекеймен
безендiрiп жасаса, eңбeкшiлep жай қарапайым түрін ғана пайдаланған. Ибн
Батутаның жазбалары бойынша қыпшақ қоғамының басшыларының күймелi арбалары
өте әдемi тақталары алтындалған, iшi кiлең жiбекпен тұтыльп, безендiрiлген.
Ибн Батутаның айтуына карағанда, ондай күймелi арбалардың тiзбегi
жүзге, бес жүзге дейiн болып, көштi сол елдiң басшысы немесе ipi
дәулеттiлер бастап көшетін болған. Дештi-Қыпшақтардың күймелi арбамен көшүi
жайлы Ибн Батутаның суреттемелерi Қыз Жiбек жырындағы шумактарға өте
ұқсас, тамаша баяндалған. Каспий қойнауындағы ноғайлар мен қазақтар
ертедегi арбамен көшiп-қону дәстүрiн сактаған бiрден бip ел болып табылады.
Бұл тек қана тарихи жағынан ғана емес, оның атадан балаға қалып келген мұра
екенiн күйме деп аталып, соңғы ХХ ғасыр басына дейiнгi тұрмыс қажетiн
өтеп келуiнен бiлемiз.
Ал,Француз каролі ІХ Алтын Орда ханына жіберген елшісі Гильом де
Рубрук: Татарлар (ол кезде казах атауы болмаға) өздерінің ұйықтайтын
үйлерін талдан тоқылған дөңгелекті арбаның үстіне қояды , жоғары қарай
талдар шаңырақ болып, одан әрі пештің тұрбасындай көтеріліп тұрады,оны ақ
киізбен жауып, көбінесе ақ балшықпен, ақ топырақпен және сүйектің
ұнтағымен жарқыратып сылайды, кейде қора балшықты да пайдаланады. Жоғарғы
мойындағы осы киізді өте әдемі оюмен, суретпен көркемдейді. Кіре беріске әр
түрлі матамен әдіптелген киізді іледі, түрлі түсті киіздерден құрап жүзім
сабағын, құстар мен аңдарды бейнелейді. Олар осындай үйлерді кең жасайтыны
сондай, кейде екі 30 Футқа (1 Фут-304,8 мм х 30 = 9 М14 см) жетеді. Бірде
күйменің екі дөңгелегінің арасын өлшеп едім жиырма фут болды, ал
үстіндегі үй екі жағынан бес футтан шығып тұрды. Осындай күймені жиырма
екі өгіз тартатынын санадым, екі қатар өгіз жеңілген күйменің кіндігі
корабльдің мачтасындай, айдаушы үйдің алдында, күйменің үстінде тұрады.
Байлар жүз- екі жүз осындай күймеге ие болған дейді.1 (Хозяйство казахов на
рубеже ХІХ-ХХ вв. А., 1980)
Қазақтардың сол кездегi шаруашылығы және мәдениетi жайлы XVI ғасырдың
бipiншi жартысында Қазақ хандығы құрылғаннан кейін шамамен жүлдан соң
жазған тарихшы Рузбехан кезiнде былай деген: Бұл елдiң кейбiр ағаштары өте
қатты болады, олардан үлкен шеберлiкпен төрт доңғалакты және күркесi бар
мықты арбалар жасайды.
Рузбеханның айтуына карағанда ондай арбалар негiзiнде қазақ
байлары мен үстем таптарында ғана болған. Қазақ хандары түйе және ат
жегiлген арбалармен жүредi. Көшкен кезде арбалар бipiнiң соңынан бipi
құстай тiзiліп жүрiп отырады. Бұл арбалардың көптiгi сондай, аялдап тұра
калған кезде бiрнеше жүздеген метр жерге созылып жатады2.
Сонымен, Рузбехан жазбаларының көңiл аударатын ceбeбi, бiрiншiден,
онда қазақ шeбepлepiнiң көшiп-қонуға қажеттi заттарды, оның iшiнде арба,
киiз үй, т.б. атап айтады; екiншiден, XІV ғасырдағы қыпшақтарға тән
жағдайларды баяндаған, Ибн Батутаның кезiндегi көрiнiстердi көз алдыңа
елестетедi. Мiне, бұдан бiз XVІ ғасырдың бipiншi жартысындағы қазақтардың
әлеуметтiк тұрмыс жағдайы XІV ғасырдағы қыпшақтар тұрмысына ұқсайтынын
байқаймыз. Бipaқ бұлар кейiннен ХІХ ғасырларда қатты өзгерiске ұшырағанын
да көремiз. Қазақ қоғамының таптық жағынан бөлiнуi оның құрылысын, тұрмысын
өзгертiп жiбердi. Бұрынғы көшiп-қонудағы арба үстiне құрылған үй байлардың
қоймасына айналып, сол кездегi түсiне қарай көк түстi арбадан көк күйме
деген ғана атаудың бeлгici қалды.
Еуразияға аты мәлім тарихшы Л.Н.Гумилев: киіз үйдің жайлы-
қолайлылығына келсек, мен сөзді қытайдың ұлы ақыны Бо Цзюй-иге (778-846)
беремін, ол киіз үйді суреттеуге ең тамаша бір өлеңін аранған:
Мың қаралы қойдың жүні кетті-ғой,
Екі жүздей жүздік ала кепті-ғой,
Керегесін үйеңкіден қашаған
Неде болса, бір керемет жасаған.
Солтүстіктің аспанындай көрікті –
Көкшіл Орда көк шалғынға қоныпты.
Көк күмбездей көк аспанменен таласып,
Оңтүстікке қалыпты өзі жарасып.
Қанша соқсын, шайқалмайды дауылға,
Қанша төксін, мыңк етпейді жауынға,
Қуыста жоқ, бұрышта жоқ бірақ та
Кіргендейсің жұпар иісті жұмаққа.
. . . . . . . . . . . . . .
.
Жан-жағына кілем, киіз ұстаған,
Түк етпейді қақап тұрған қыста оған,
Текеметтер - көздің жауын алатын,
Отыра ғап, сазды әуенге салатын
Бір жағында мың бұралған биші қыз,
. . . . . . . . . . . .
. . .
Төрелерің сарйларын сырлайды,
Бірақ менің көк ордама тұрмайды.
Көп сарайға өрнек салып тастаған,
Көк ордамды өлсем - айырбастаман.
Бұл жерде қытай ақыны дәулеті орта қолды тұратын көшпелі қарапайым
киіз үйді бейнелеген. Соның өзінде ақынға қандай әсер бергенін байқауға
болады. Ал, хандар мен сұлтандар тұратын үйдің жасау-жабдығы, әсемдігі,
тіпті Влахерн сарайының тәж-тақты, сән-салтанатын көрген, Византия
императорының сарай бекзаты Менандр ПРотектордың өзін қайранған қалдырған.
Қытай бекзаттары киіз үйлерді ауласына тігіп қойып, қыстыкүні сонда
тұрады екен. Ол киіз үйді Көгілдір - деп атаған.1(Гумилев Л.Н. Древние
тюрки. М., 1967)
Көшпелi өмiр сүрген қазақ халқының тұрмысында жартылай отырықшылыққа
айналуда күймелi арбаның маңызы зор болғандығы, мiне, осы жоғарыда аталған
жағдайлардан белгiлi. Сондықтан да күймелi арбаның тарихын шұқшия зерттеп,
сонау сақ, қыпшақ замандарына байланысты сол кездегi ғалымдар мен
саяхатшылардың көрiп-бiлгендерiнен үзiндi келтiрiп, тілгe тиек етiп
дәлелдей түсуiмiздiң мәнiсiнiң өзi, о баста өнер иeci болған халқымыздың өз
тipшiлiгi үшiн күнделiктi тұрмыс кажетiн атқаруға киiз үйдiң маңызының зор
болғандығын және мұның өзi сонау күймелi арбалы жартылай көшпелi күйден,
күрделi киiз үйге дейiн жасалуынан да байқалады. Әрине, суреттеулi
алтынмен қапталып, күмiспен күптелген күймелi көк арбадан, кірсең шыққысыз
төрт қанаттан отыз қанатқа дейiн тiгiлген, жиhазға бай, жұмыртқадай ақ
киiзбен қапталған жез шилi ақ үйлердi әңгіме еткендегi бiздi қызықтыратыны,
қарапайым күймелi арбадан күрделi де күмбездi, күмбiрлеген әсем киіз үйге
дейiн жасаған, бармағынан өнерi тамған халық шеберлерiнiң ici, солардың
ұрпақтан-ұрпаққа қалдырған мұралары болып табылады.
Қазақстан тарихында жоғарыда айтылғандай күймелi арбалардан құрылған
елдi-мекендер мен қыстаулардың пайда болуы көбiнесе орта ғacыpғa тән екенiн
бiлемiз. Мысалы, Сырдария бойында ерте заманда күймелi арба құрылысына
байланысты Қаңқа атауымен аталған елдi-мекендi, орта ғасырдағы Орал
өзенiнiң бойындағы Қырық арба, Нұра өзенiнiң ойпатындағы Тоғанастың
тоқсан екi күймесi, Ұлытау ауданындағы Орда қонған, сондай-ақ Обағандағы
географиялық атау Орда сөзiмен байланысты елдi мекендердi айтуға болады.
XVI-XVIII ғасырлардағы орыс әдебиеттерiнен жартылай отырықшы даладағы
күймелi арбалы елдi-мекендердi айтқанын кездестiруге болады. Орыс жазба
ескерткiштерiнде ондай елдi-мекендер Күшiм ханның заманында ноғайлардың,
қазақтардың билеушiлерiне тән болған. Архив материалдарына карағанда,
Күшiмхан Eртicтің жоғары жағына күймелі арбаларды тiзiп қойып бекiнiс
жасап, қаланың ipгeciн қалайды. Ондай жағдай Обаған мен Eciл өзенiнiң
жағасынан да байқалады.
Қазақтың табын және Керей рулары да соңғы кездерде отырықшылыққа бейiм
болған. Олардың iшiнен күймелi арбалар мен үйдi, киiз үйдi көркемдеп
жасайтын тамаша шеберлер шыққан. Оны халық арасындағы Керейден ұл туса,
aғашқa күн туады деген мақалдан шамалауға болады.
Қатты көңiл аударған атаудың бipi - Орал өзенiнiң бойындағы Қырық
арба. Бұл жөнiнде Жарков деген Саратов көпесi былай деп жазып калдырған:
Крепость Сорок повозок (кругловский форпост) названа так потому , что
когда в давние годы стали строить эту крепость на реке Урале, то первые
поселенцы приехали на сорока повозках2. Әрине, бұл келтiрiп отырғанымыз,
ерте кездегi Қазақстандағы елдi мекендер, камалдар мен бекiнiстер
атауларының қойылуы жабық күймелi арбалармен байланысты болғандығына бiрден
бip дәлел. Бұған мысал ретiнде Eciл өзенiнiң бойындағы Ұлытау маңайындағы
төбешiктер мен қорғандарды да айтуға болады. Сол кезде Ембi өзенiнен өтiп
бара жатып Ибн Фадлан (Х ғ.): Мен күнi бойы киiзден жасалған күмбез
тәріздi түркi үйде болдымз - деп жазды. Киiз үй туралы тамаша
суреттеулердi Огуз наме, Китаби-Қорқут, Манас, Қозы Көрпеш және Баян
сұлу мен Қыз Жiбек сияқты ескi эпостық поэмалардан да табамыз.
Қайрат Сәки Пирамида үстіне киіз үй тігілгені жөнінде жазды. Ол сөзі
сенімді болу үшінсол оқиғаны көзімен көріп, қаламымен жазып қалдырған ХІІІ
ғасыр тарихшысы Мәмлүк мемлекетінің шенеунігі, мәмлүк сұлтанының жеке
хатшысы, кейіннен танымал тарихшы санатынан табылған, ақын ибн Абдузахирдың
Айқын (нағыз) патша өмірбаяны туралы гүлденген бақ атты еңбегінің 198
бетіндегі: Сұлтан шағбан айында Гизаға өтіп пирамидалар маңында демалды.
Атпен серуендеді. Садақ атты. Жебесі одан (пирамидадан) асып түсті.
Биіктігі төрт жұмыс шынтағы (шынтақ-75 см) болады. Бір топ адам оның
сыртымен үстіне шықты, ал әмір қоштемірдің қызметшісі оның төбесіне хареке
шығарып орнатты. Ол көп күн тұоды – деген сөзін келтірген.
Хареке қазақтың Атамыз – Алаш, керегеміз - ағаш деген ата
сөзіндегі кереге десе кейбір тарихшылар хареке ерекше түрде ағаштан
жасалған үй, киіз немесе сол секілділермен жабылады, қыстыкүні жорыққа
шыққанда түнеу үшін және суықтан қорғану үшін алып жүреді деп көрсетеді.
Бейбарыстың шыққан теггі Каспий теңізінің солтүстігін мекендеген қыпшақтар
делінеді. Тарихшылардың анықтауы бойынша бейбарыс қыпшақтардың ішіндегі БРЖ
тайпасынан шыққан деп есептелінеді. Сондықтан да Атырау қаласында оған
зәулім ескерткіш орнатылды.
Қысқасы, археолоrиялық қазба материалдарына қарағанда, сақтардың бүкiл
Сырдария бойы мен Келес, Арыс аңғарларын жайлағаны байқалады. Кейбiр
деректерге карағанда, ерте кезде үйлердiң формасы күмбезденiп соғылғанын
көремiз.
Бұған қарағанда, Сырдария бойын жайлаған сақтар құрылыс техникасымен
ертеден таныс екенiн байкауға болады. Үйдi негiзiнен жергiлiктi
материалдарды пайдаланып, қолдан құйылған күйдiрмеген кірпіштен
күмбездендiрiп салатын болған. Сол сияқты 3емарх жазбаларында: Үйсiн
гуньмосының (ханының) Киiзбен оралған дөңгелек үй, сондай-ақ киiзбен
оралған түркi арбасы болғандығы суреттелген.
Қазақ халқы ертедегi көшпелi мәдениеттiң ең негiзгi дәстурлерiн өзiне
мұра етумен бipгe, оны ары қарай дамытып және байытты. Мiне, сондай мәдени
дәстурдiң бeлriciнiң бipi – көшпелi өмiрге ыңғайлы, киiз үй болды.
Киiз үйдiң құрылысы көптеген ғалымдар мен саяхатшылардың еңбектерiнде
сипатталады. Солардың iшiндeri тарихи, мәдени және теориялық жағынан ең
маңыздыларына қысқаша тоқтала кетейiк.
Климат жағдайына және мекендейтiн аудандарына байланысты қазақтардың
қыста немесе жазда тұратын үйлерi ар түрлi болған. Олар жаздыгүнi киiз
үйлерде, ал қыстыгүнi тұрақты салынған жылы жайларда, яғни кепе, жер үй,
шым үй, aғаш үй, т.б. деп аталатын әр түрлi үйлерде тұрған. Олардың кәбici
киiз үйдiң формасын сақтаған. Қазақтардың өте ертедегi тұрақты тұратын
үйлерiнің бip түрi тошала деп аталады. Ол, дөңгеленген бip бөлмелi конус
немесе сфера сияқты күмбезделiп келедi. Тошаланы ағаштан қиып, тоқып немесе
ойылған шымнан, тастан, күйдiрiлмеген кірпiштен қалайтын болған.
Қазақстан территориясында форма жағынан киiз үйге өте ұқсас тастан
қаланған бip бөлмелi үйлердiң өте ерте кездегi тас үй деп аталатын типi
сақталған. Бұл құрылыстар туралы Орхон Тонько кук жазбаларында айтылады
және шығу уақыты жағынан VI-VIІІ ғacыpлapғa тән деуге болады.
Қазақтар қыстыгүнi қыстауға ықтасынды, таулы жердi таңдаған, яғни
қыстың сары аязы мен боранынан корғанатын суы мол, малға жайлы, шөбi шүйriн
аңғарларды, отыны мол қолайлы жерлердi жайлаған. Жаз шығысымен олар
жайлауға көшіп шығатын болған. Бұл кезде таулардың көк майса шалғынды
қойнаулары мен шөп даладағы өзен аңғарлары, көл жағалауларында
әрқайсысы жүздеп саналатын мекенсiз ауылдар пайда болған. Киiз үйдiң
кептiгi сонша кейде өзен аңғарындағы мұндай ауылды үлкен бip қала деп
есептеуге болады. Георгидiң жазып баяндаулары бойынша, қазақтардың қос
болып бip жерге жиналуынан сол аймақтағы ауыл бip топ болып отырған.
Әсiресе, халықтың көпшілігің жиналатын орталығы белгiлi феодал топтарының
маңайы болған. Бұл туралы Георги Хан ордасының маңында мыңға тарта киiз
үйлер тұрды - деп жазды. 1816 жылдың тамыз айында тау-кен инженерi И.
Шангин Нұра өзенiнiң аңғарында 4000 үйдi санап шыққанын жазды1 .
Белгілi поляк жазушысы Адольф Янушкевич Қарқаралы өлкесiнде айдауда
жүргенде, Орталық Қазақстанның өзен аңғарлары мен тау қойнауларында
мыңдаған киiз үйлердi аралағындығын сүйсiне айтады2.
Қазақстанның оңтүстiгi мен орталық аймағында өзiнiң айқын дөңгеленген
сфералық күмбездiгiмен ерекшеленетiн қыпшақ үлгiciндeгi киiз үйлер басым.
Солай болғанмен Жетiсу аймағында конусты, күмбезденiп келген, өзінің шығу
тегі жағынан тым көне, қалмақ үлгiсiндегі киiз үйлер сакталған.
Қазақтың киiз үйi, өзiнiң мәдени тұрмыстык, шаруашылық жағдайына
байланысты негiзiнен үш түрге бөлiнген:
1. қазақ халқының жаздыгүнi тұруына арналған киiз үй;
2. мереке-жиын кезiнде немесе қадiрлi қонақты күтіп алатын киiз үй;
З.жорық кезiнде тiгетiн киiз үй.
Бұдан басқа негiзгi үйден бөлек асханаға, қоймаға,сарайға арналған да
киiз үйдiң түpлepi болған. Жорық үйлерi негiзiнен өзiнiң көлемiнiң
шағындығымен конструкциясы жағынан айырмашылығы болған. Олар арнаулы
жасалған үйлердің түрiне, яғни әскери-жорықтар немесе малшы-бақташылар үшiн
арналған киiз үйлер. Ондай үйлердiң iшi-сыртында жасау-жиhаздары жоқ,
қарапайым, тек күнделiктi тұрмыс қажетiн өтеу мақсатында пайдаланылатын
болған.
Әскери жорыққа арналған киiз үйлер екi түpлi: кең көлемдiсі Абылайша,
басқасы жолым үй деп аталған: бұл термин орысша Джуламейка деп аталып,
қалыптасып кеткен. Мұндай үйлердiң уықтары қысқа үш керегемен өте кiшкентай
шаңырақтан кұрылған. ХІХ ғасырда орыс саяхатшылары мен әскери адамдар ауа
райының қолайсыз жағдайында шатырларға қарағанда, киiз үй анағұрлым қолайлы
пана болғандығын мойындаған. Сондықтан да мұндай үйлердi Орынбор, Сібір мен
Түркiстан әскери округтерiндегi орыс а р м и я н ы ң әскери-лагерь
қызметкерлерi кеңінен пайдаланған.
Tiптi киiз үйдi әскери-лагерь қызметiне пайдалану жөнiнде кезiнде
арнайы материалдар да жазылған. Киiз үйдi жорық кезiнде пайдаланудың
жолдары тұңғыш рет жазған, Харьков университетiнiң профессоры А.Н. Якоби:
Киiз үй әсipece жазда лагерьлiк мақсатта және көшпелi госпитальдар үшiн
өте қолайлы орын2- деп жазды.
Қазақтың ақ үй, ақ орда, боз үй, отау үй деп аталатын қонақ үйлерi өзiнiң
көз тартқан көркем безендiрiлуi мен жиhазға байлығы жағынан айтарлықтай
назар аударады.
Ак орда деп аталатын термин қазақ феодалдарының,
сұлтандарының халық шеберлерiне арнайы жасататын киiз үйi: бұл көптеген
саяхатшылардың жазбаларында суреттелген. Сұлтандардың киiз үйiнiң сыртқы
көрнiсi XVIII және ХІХ ғасырдың бipiншi жартысындағы суретшiлердiң бiрнеше
салған суреттерi бiздiң музейлерде сақтаулы.
Өкiнiштi бip нәрсе XVIII-ХІХ ғасырдың әдебиеттерiнде қарапайым қазақ
үйлерi өте аз суреттеледi. Әрине, саяхаттшылардың көңiлiн әдемi де көркем
етiп жасалған қазақ байлары мен хандарының үйлерi аударып отрыған. Өйткенi,
басқа үйлерге қарағанда, хан ордасы оқшауланып ерекше көрiнетiн болған.
Шоқан Уәлиханов Орда сөзiнiң мағынасы Европа ғалымдарының еңбектерiнде
өрескел бұрмаланғанын айтады10.
Бiз орда туралы қызық суреттеулердi XVI-XVIІІ ғасырдағы ғалымдар мен
саяхатшылардың, мысалы, Бұхара ғалымы Рузбехан, кейiнiрек академиялық
экспедицияға қатысқандар - И.Фальк, Х.Барданис, Г.Георги, П.С.Паллас,
П.И.Рычков тағы басқалардың еңбектерiнен табамыз. Академик Фальктың сөзiне
қарағанда, Әли сұлтанның (Әбiлхайыр ханның немересiнiң) ордасы орасан кең
көлемдi болған сияқты. Христофор Барданистiң жазбалары бойынша,
сұлтандардың киiз үйлерi өзiнiң аса үлкендiгiмен, киiзiнiң ақ түстi
болуымен және баушуларының әдемi әшекейлiлiгiмен ерекше көрiнген2.
Көрiктi киiз үйлердiң қатарына қазақ жерiнен 1861 жылы Париждегi
халықаралық көрмеге жiберiлген сондай-ақ 1876 жылы Петербургте
ориенталистердiң үшiншi конгресiнiң құрметiне ашылған көрмеге, 1890 жылы
Қазанда өткен көрмеге жiберiлген киiз үйлердi жатқызуға болады. Бұлардың
барлығы сыртынан түрлi түстi шұғамен дөдегесiн бастырған және iшкi жағы бау-
басқұрлармен, неше түpлi ою-өрнектер салып тоқылған
әшекейлi кiлемдермен безендiрiлген сәндi үйлердiң қатарына қосылады. Coл
кездiң өзiнде-ақ кейбiр бipлiжарым түрiкпен, бұхар кiлемдерiнен баска
заттар қазақ шеберлерiнiң колынан шыққан бұйымдар екенiн атап айтқан.
1970 жылдары Жапонияда ұйымдастырылған дүниежүзі халықтары
этнографиясы музейіне қойылған қазақ киіз үйі Маңғыстаудан апарылған.
Осындай көрмеге мұражайға қою кейінгі кезде де жалғасын тапқан.
Мысалы, Бәли Өтеп батырдың ұрпағы Атабай тіккен жеті қанат киіз үй 1992 жыл
Алматыда өткен дүние жүзі қазақтарының тұңғыш құрылтайында қонақтар үшін
тігіліп, екі жүз киіз үйдің ішінде өзінің қазақы ою-өрнек, әсемдігімен
мәртебелі үкіметтік комиссияның жоғарғы талғамына сай келіп бірінші байрақ
алды. Ел президентінің тілегі бойынша 1993 жылы қазан айында осы жеті қанат
киіз үйді Қазақстан республикасы орталық мұраджайына апарып тігіп берді.
Бұл үй ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz