Қазақстандағы жаһандану кезіндегі ұлтаралық қатынастар
Мазмұны
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.10
I тарау.Ұлтаралық қатынастарды өркениетті дамыту.қоғамдық
тұрақтылықты сақтаудың негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 11.26
1.1.Кеңестік кезеңнің алғашқы кезіндегі ұлтаралық саясаттың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.18
1.2.Қазіргі кезеңдегі ұлтаралық қатынастар мәдениетін
реттеудің негізгі бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19.26
II тарау.Қазақстан халықтары Ассамблеясы.ұлтаралық
қатынастарды реттеудің маңызды факторы ... ... ... ... ... ... ...27.56
2.1. Қазақстан халықтары Ассамблеясының
мақсаты мен міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27.40
2.2.Республикадағы дінаралық татулық.қоғамдық
тұрақтылықты сақтаудың жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41.43
2.3.Жаһандану кезеңінде мемлекет дамуындағы ұлтаралық
қатынастардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44.56
III Эксперименттік бағдарлама мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57.58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59.66
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67.74
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75.77
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.10
I тарау.Ұлтаралық қатынастарды өркениетті дамыту.қоғамдық
тұрақтылықты сақтаудың негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 11.26
1.1.Кеңестік кезеңнің алғашқы кезіндегі ұлтаралық саясаттың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.18
1.2.Қазіргі кезеңдегі ұлтаралық қатынастар мәдениетін
реттеудің негізгі бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19.26
II тарау.Қазақстан халықтары Ассамблеясы.ұлтаралық
қатынастарды реттеудің маңызды факторы ... ... ... ... ... ... ...27.56
2.1. Қазақстан халықтары Ассамблеясының
мақсаты мен міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27.40
2.2.Республикадағы дінаралық татулық.қоғамдық
тұрақтылықты сақтаудың жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41.43
2.3.Жаһандану кезеңінде мемлекет дамуындағы ұлтаралық
қатынастардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44.56
III Эксперименттік бағдарлама мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57.58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59.66
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67.74
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75.77
Кіріспе.
«Сан ғасырлардан бері қазақтың даласына көптеген ұлттар мен ұлыстардың ұрпақтары келіп орнығып, бір-бірімен тамыр, дос болып, тату-тәтті өмір сүріп келе жатыр. Дархан көңілді, кең пейілді қазақ халқы оларға құшағын ашты. Ата-бабамыздың осы үлгісі, өзге халықтардың баласын дініне, тіліне, түріне, ұлтына қарамай бауырға басқан төзімшіл, толерантты мінез-құлқы бізге мұра болып қалды. Бұл – біздің тарихи қасиетіміз, өсіп, өркендеуіміздің басты негізі. Осы бірлік пен достықты тереңдете білудің арқасында біз көп қиыншылықтарды жеңе білдік» - деген болатын Елбасы Н.Ә.Назарбаев.
Осы ұлтаралық қатынастар жөніндегі тақырып қоғамдық саяси-әлеуметтік зерттеулердің өзекті мәселелерінің бірі ретінде саналады.Сы мәселе бойынша көптеген авторлар ұлтаралық қатынастар мәдениетін дамыту жөнінде өз еңбектерін жазды.Олар, Сужиков М. ”Напряженность или гармонизация? :Развитие межнациональных отнашении в Казахстане”, Кабульдинов.З.Е “Народ Казахстана:история и современность”, Садықов.Т.С. “Тарих тағылымы:Ұлтаралық қатынастар мәдениеті.”,Аяган.Б.”Апогей и закат советского социализма” және т.б.
Қоғамды демократияландыру Қазақстан халықтарының мәдениеті мен тілдерінің қайта түлеуі және дамуы үшін қолайлы жағдайды қамтамасыз етті. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев өзінің парасатты саясатымен көрегендік танытып, халықтың бірлігін нығайту үшін Қазақстан халықтары Ассамблеясын құрды. Қазақстан халықтары Ассамблеясы 300-ден астам республикалық, аймақтық, облыстық, қалалық және аудандық ұлттық-мәдени бірлестіктердің басын біріктіріп, біздің ортақ үйіміз – Қазақстанда шынайы достықты қамтамасыз етіп келеді. Бүгін әрбір ұлтқа мүмкіндік беріліп, жағдай жасалды.
«Сан ғасырлардан бері қазақтың даласына көптеген ұлттар мен ұлыстардың ұрпақтары келіп орнығып, бір-бірімен тамыр, дос болып, тату-тәтті өмір сүріп келе жатыр. Дархан көңілді, кең пейілді қазақ халқы оларға құшағын ашты. Ата-бабамыздың осы үлгісі, өзге халықтардың баласын дініне, тіліне, түріне, ұлтына қарамай бауырға басқан төзімшіл, толерантты мінез-құлқы бізге мұра болып қалды. Бұл – біздің тарихи қасиетіміз, өсіп, өркендеуіміздің басты негізі. Осы бірлік пен достықты тереңдете білудің арқасында біз көп қиыншылықтарды жеңе білдік» - деген болатын Елбасы Н.Ә.Назарбаев.
Осы ұлтаралық қатынастар жөніндегі тақырып қоғамдық саяси-әлеуметтік зерттеулердің өзекті мәселелерінің бірі ретінде саналады.Сы мәселе бойынша көптеген авторлар ұлтаралық қатынастар мәдениетін дамыту жөнінде өз еңбектерін жазды.Олар, Сужиков М. ”Напряженность или гармонизация? :Развитие межнациональных отнашении в Казахстане”, Кабульдинов.З.Е “Народ Казахстана:история и современность”, Садықов.Т.С. “Тарих тағылымы:Ұлтаралық қатынастар мәдениеті.”,Аяган.Б.”Апогей и закат советского социализма” және т.б.
Қоғамды демократияландыру Қазақстан халықтарының мәдениеті мен тілдерінің қайта түлеуі және дамуы үшін қолайлы жағдайды қамтамасыз етті. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев өзінің парасатты саясатымен көрегендік танытып, халықтың бірлігін нығайту үшін Қазақстан халықтары Ассамблеясын құрды. Қазақстан халықтары Ассамблеясы 300-ден астам республикалық, аймақтық, облыстық, қалалық және аудандық ұлттық-мәдени бірлестіктердің басын біріктіріп, біздің ортақ үйіміз – Қазақстанда шынайы достықты қамтамасыз етіп келеді. Бүгін әрбір ұлтқа мүмкіндік беріліп, жағдай жасалды.
Қолданылған әдебиеттер.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы//-Алматы,2008
2. Назарбаев.Н.Ә .Тәуелсіздік белестері//-Алматы,2003
3. Назарбаев.Н.Ә .Сыңарлы 10 жыл//-Алматы,2003
4. Назарбаев.Н.Ә .Ғасырлар тоғысында//-Алматы,1999
5. Назарбаев.Н.Ә .Тарих толқынында//-Алматы,2003
6. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы:Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан//-Астана,2007
7. Беляев.К.Ж. Бауырластық бастаулары//-Алматы,1989
8. Маңсұров.Т.Қазақстан және Ресей:Егемендендіру,стратегиялық әріптестік тәжірибесі//-Алматы,1999
9. Социология:Лекциялар курсы//Жалпы ред. басқарған Тұрғынбаев.Ә.Х.-Алматы,2001
10. Социология:Лекциялар курсы//Жалпы ред. басқарған Тұрғынбаев.Ә.Х.-Алматы,2005
11. Н.Ә.Назарбаев-основатель Казахстанской модели межэтнического и межконфессионального согласия//под.общ.ред.Ж.А.Алиева.-Алматы,2005
12. Сужиков.М.Напряженность или гармонизация? :Развитие межнациональных отнашении в Казахстане//Алматы,1991
13. Казахстан:история успеха глазами мирового сообщество. //под.ред Е.Дудка.-Алматы,2005
14. Дымов.О.Г. Мы народ Казахстана//-Астана,2004
15. Габов.Ю.А.Миграционные потоки и национальный консенсус//-Караганда,2005
16. Вздравомыслов.А.Г. Межнациональные Конфликты в постсоветском пространстве//-Москва,1997
17. Кабульдинов.З.Е Народ Казахстана:история и современность//-Астана,2007
18. Алексеенко.А. Население Казахстана.1920-1990гг//-Алматы,1993
19. Садықов.Т.С. Тарих тағылымы:Ұлтаралық қатынастар мәдениеті. //-Алматы,1992
20. Аяган.Б.Апогей и закат советского социализма//-Алматы,2000
21. Қазақстан тарихы.Очерктер//-Алматы,1993
22. Арыстанбекова.А.Ұлттар ұйымы және Қазақстан//-Астана,2004
23. Тұрдыбеков.А.С.Социалогия//-Алматы,2001
24. Қазақстан Халықтары Ассамблеясы IV сессиясының материялдары//-Ақмола,6 маусым,1997
25. Назарбаев.Н.Ә . Қазақстан Халықтары Ассамблеясы:10 жыл//-Астана,2005
26. Алексеенко Н.В., Алексеенко А.Н. Население Казахстана за 100 лет (1897-1997 г.г) //-Усть-Каменагорск,1999
27. Меңлібаев.Қ.Ұлт дәстүрі-қазына:монография//-Алматы,1998
28. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы//Жалпы ред. басқарған Қойгельдиев.М. –Астана,2007
29. Қазақстан:табысқа жету тарихы әлемдік қоғамдастық көзімен//Жалпы ред. басқарған Асанбай.Р.-Алматы,2005
30. Қазақ КСР тарихы.4 том//-Алматы,1979
31. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы.1 том//-Алматы,1998
32. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы.3 том//-Алматы,2001
33. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы.4 том//-Алматы,2002
34. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы.6 том//-Алматы,2004
35. Назарбаев.Н.А.Қазақстан-2030.Послание Президента страны народу Казахстана//-Алматы,997
36. Заң және заман//-2007
37. Заң және заман//-2008
38. Назарбаев.Н.Ә .Саяси тұрақтылық тірегі-өркендеу жолымен ілгерілеу//Орталық Қазақстан,-2004
39. Назарбаев.Н.Ә .Дін,Қоғам және халықаралық қауіпсіздік//Егемен Қазақстан,-2006
40. Меңлібаев.Қ. Патриотизм және ұлтаралық қатынас мәдениеті//Ақиқат,-2000
41. Әмірова.Б.Біріккен оқу-іс әрекетіндегі ұлттық таптаурындардың танымдық рөлі//Ұлт тағылымы,-2001
42. Қабікенова.Б.Әлеуметтік бостандық-ұлтаралық татулық кепілі//Ұлт тағылымы,-2003
43. Ішпекбаев.Ж.Е.Жалпы мемлекеттік бәтуаластық-ұлттық қауіпсіздік кепілі//Саясат,-2003
44. Ішпекбаев.Ж.Е.Халықтардың өзін-өзі айқындауы ұлтаралық қатынастар жүйесінде//Хабаршы Абай атындағы АпМУ.-2003
45. Әшеева.Р.Құл болу һам құрып кету...бір күннің ісі емес//Алтын Орда,-2002
46. Қасымова.Империялық этносаясаттың зардаптары//Ақиқат,-2002
47. Егемен Қазақстан,-2005
48. Орталық Қазақстан,-2006
49. Ақиқат,-2000
50. Саясат,-2003
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы//-Алматы,2008
2. Назарбаев.Н.Ә .Тәуелсіздік белестері//-Алматы,2003
3. Назарбаев.Н.Ә .Сыңарлы 10 жыл//-Алматы,2003
4. Назарбаев.Н.Ә .Ғасырлар тоғысында//-Алматы,1999
5. Назарбаев.Н.Ә .Тарих толқынында//-Алматы,2003
6. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы:Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан//-Астана,2007
7. Беляев.К.Ж. Бауырластық бастаулары//-Алматы,1989
8. Маңсұров.Т.Қазақстан және Ресей:Егемендендіру,стратегиялық әріптестік тәжірибесі//-Алматы,1999
9. Социология:Лекциялар курсы//Жалпы ред. басқарған Тұрғынбаев.Ә.Х.-Алматы,2001
10. Социология:Лекциялар курсы//Жалпы ред. басқарған Тұрғынбаев.Ә.Х.-Алматы,2005
11. Н.Ә.Назарбаев-основатель Казахстанской модели межэтнического и межконфессионального согласия//под.общ.ред.Ж.А.Алиева.-Алматы,2005
12. Сужиков.М.Напряженность или гармонизация? :Развитие межнациональных отнашении в Казахстане//Алматы,1991
13. Казахстан:история успеха глазами мирового сообщество. //под.ред Е.Дудка.-Алматы,2005
14. Дымов.О.Г. Мы народ Казахстана//-Астана,2004
15. Габов.Ю.А.Миграционные потоки и национальный консенсус//-Караганда,2005
16. Вздравомыслов.А.Г. Межнациональные Конфликты в постсоветском пространстве//-Москва,1997
17. Кабульдинов.З.Е Народ Казахстана:история и современность//-Астана,2007
18. Алексеенко.А. Население Казахстана.1920-1990гг//-Алматы,1993
19. Садықов.Т.С. Тарих тағылымы:Ұлтаралық қатынастар мәдениеті. //-Алматы,1992
20. Аяган.Б.Апогей и закат советского социализма//-Алматы,2000
21. Қазақстан тарихы.Очерктер//-Алматы,1993
22. Арыстанбекова.А.Ұлттар ұйымы және Қазақстан//-Астана,2004
23. Тұрдыбеков.А.С.Социалогия//-Алматы,2001
24. Қазақстан Халықтары Ассамблеясы IV сессиясының материялдары//-Ақмола,6 маусым,1997
25. Назарбаев.Н.Ә . Қазақстан Халықтары Ассамблеясы:10 жыл//-Астана,2005
26. Алексеенко Н.В., Алексеенко А.Н. Население Казахстана за 100 лет (1897-1997 г.г) //-Усть-Каменагорск,1999
27. Меңлібаев.Қ.Ұлт дәстүрі-қазына:монография//-Алматы,1998
28. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы//Жалпы ред. басқарған Қойгельдиев.М. –Астана,2007
29. Қазақстан:табысқа жету тарихы әлемдік қоғамдастық көзімен//Жалпы ред. басқарған Асанбай.Р.-Алматы,2005
30. Қазақ КСР тарихы.4 том//-Алматы,1979
31. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы.1 том//-Алматы,1998
32. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы.3 том//-Алматы,2001
33. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы.4 том//-Алматы,2002
34. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы.6 том//-Алматы,2004
35. Назарбаев.Н.А.Қазақстан-2030.Послание Президента страны народу Казахстана//-Алматы,997
36. Заң және заман//-2007
37. Заң және заман//-2008
38. Назарбаев.Н.Ә .Саяси тұрақтылық тірегі-өркендеу жолымен ілгерілеу//Орталық Қазақстан,-2004
39. Назарбаев.Н.Ә .Дін,Қоғам және халықаралық қауіпсіздік//Егемен Қазақстан,-2006
40. Меңлібаев.Қ. Патриотизм және ұлтаралық қатынас мәдениеті//Ақиқат,-2000
41. Әмірова.Б.Біріккен оқу-іс әрекетіндегі ұлттық таптаурындардың танымдық рөлі//Ұлт тағылымы,-2001
42. Қабікенова.Б.Әлеуметтік бостандық-ұлтаралық татулық кепілі//Ұлт тағылымы,-2003
43. Ішпекбаев.Ж.Е.Жалпы мемлекеттік бәтуаластық-ұлттық қауіпсіздік кепілі//Саясат,-2003
44. Ішпекбаев.Ж.Е.Халықтардың өзін-өзі айқындауы ұлтаралық қатынастар жүйесінде//Хабаршы Абай атындағы АпМУ.-2003
45. Әшеева.Р.Құл болу һам құрып кету...бір күннің ісі емес//Алтын Орда,-2002
46. Қасымова.Империялық этносаясаттың зардаптары//Ақиқат,-2002
47. Егемен Қазақстан,-2005
48. Орталық Қазақстан,-2006
49. Ақиқат,-2000
50. Саясат,-2003
Мазмұны
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 -10
I тарау.Ұлтаралық қатынастарды өркениетті дамыту-қоғамдық
тұрақтылықты сақтаудың
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... . ... 11-26
1.1.Кеңестік кезеңнің алғашқы кезіндегі ұлтаралық саясаттың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...11-18
1.2.Қазіргі кезеңдегі ұлтаралық қатынастар мәдениетін
реттеудің негізгі
бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19-26
II тарау.Қазақстан халықтары Ассамблеясы-ұлтаралық
қатынастарды реттеудің маңызды
факторы ... ... ... ... ... ... ...2 7-56
2.1. Қазақстан халықтары Ассамблеясының
мақсаты мен
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27-
40
2.2.Республикадағы дінаралық татулық-қоғамдық
тұрақтылықты сақтаудың
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41-43
2.3.Жаһандану кезеңінде мемлекет дамуындағы ұлтаралық
қатынастардың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...44-5 6
III Эксперименттік бағдарлама
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57-58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 59-66
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..67-74 Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...75-77
Кіріспе.
Сан ғасырлардан бері қазақтың даласына көптеген ұлттар мен
ұлыстардың ұрпақтары келіп орнығып, бір-бірімен тамыр, дос болып, тату-
тәтті өмір сүріп келе жатыр. Дархан көңілді, кең пейілді қазақ халқы оларға
құшағын ашты. Ата-бабамыздың осы үлгісі, өзге халықтардың баласын дініне,
тіліне, түріне, ұлтына қарамай бауырға басқан төзімшіл, толерантты мінез-
құлқы бізге мұра болып қалды. Бұл – біздің тарихи қасиетіміз, өсіп,
өркендеуіміздің басты негізі. Осы бірлік пен достықты тереңдете білудің
арқасында біз көп қиыншылықтарды жеңе білдік[1]- деген болатын Елбасы
Н.Ә.Назарбаев.
Осы ұлтаралық қатынастар жөніндегі тақырып қоғамдық саяси-
әлеуметтік зерттеулердің өзекті мәселелерінің бірі ретінде саналады.Сы
мәселе бойынша көптеген авторлар ұлтаралық қатынастар мәдениетін дамыту
жөнінде өз еңбектерін жазды.Олар, Сужиков М. ”Напряженность или
гармонизация? :Развитие межнациональных отнашении в Казахстане”,
Кабульдинов.З.Е “Народ Казахстана:история и современность”, Садықов.Т.С.
“Тарих тағылымы:Ұлтаралық қатынастар мәдениеті.”,Аяган.Б.”Апогей и закат
советского социализма” және т.б.
Қоғамды демократияландыру Қазақстан халықтарының мәдениеті мен
тілдерінің қайта түлеуі және дамуы үшін қолайлы жағдайды қамтамасыз етті.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев өзінің парасатты саясатымен көрегендік танытып,
халықтың бірлігін нығайту үшін Қазақстан халықтары Ассамблеясын құрды.
Қазақстан халықтары Ассамблеясы 300-ден астам республикалық, аймақтық,
облыстық, қалалық және аудандық ұлттық-мәдени бірлестіктердің басын
біріктіріп, біздің ортақ үйіміз – Қазақстанда шынайы достықты қамтамасыз
етіп келеді. Бүгін әрбір ұлтқа мүмкіндік беріліп, жағдай жасалды. Өздерінің
салт-дәстүрлерін жаңғыртуға, тілі мен әдебиетін, мәдениеті мен тарихын
дамытуға қамқорлық көрсетілуде. Бүгін Қазақстанда еліміздің этномәдениет әр
түрлігінің қоғам дамуының оң факторына айналдыру мүмкіндігі бар. Барлық
ұлттар мен ұлыстар – қазақтар, орыстар, украиндар, немістер және басқа да
этнос өкілдері өздерін Қазақстан халқының жаңа мәдени тұтастығын
құрастырушы ретінде сезініп отыр деуге болады.
Осының бәрі мемлекет басшысының қоғамдағы азаматтық ынтымақтастық
пен ішкі саяси тұрақтылығын сақтау стратегиясын дұрыс таңдап, ұлтаралық
қатынастарды реттеудің тиімді тетіктерін жасай білуінің арқасында мүмкін
болуда.
Қазақстандағы барлық халықтардың тілдерін дамытуға, ұлттық білім беру
жүйесін жетілдіруге, ұлттық бұқаралық ақпарат құралдарын жақсартуға және
ұлттық мәдениетті қорғаудың құқықтық тұтқаларын нығайтуға заңдық негіз
жасалған. Қазір республикамыздың барлық мектептері 9 тілде – қазақ, орыс,
өзбек, ұйғыр, тәжік, украин, татар, неміс және ағылшын тілдерінде білім
береді. 15 тіл ана тілі ретінде оқытылады, 22 ұлттық-мәдени бірлестіктердің
170 жексенбілік мектебі республиканың барлық өңірінде жұмыс істейді.
Еліміздегі көп ұлтты жалпы білім беретін мектептерде оқушыларды ұлтаралық
қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеудің жүйе құраушы факторы - әр түрлі ұлт
оқушыларының ізгілікке бағытталған қоғамдық-мәнді бірлескен іс-әрекеті.
Оны ұйымдастыруда мұғалімдердің белсенділігі, ата-аналардың, қоғамдық
ұйымдардың көмегі өте зор. Сондықтан білім беру мекемелері ұлттық БАҚ,
ұлттық театр, ұлттық-мәдени бірлестіктер және Қазақстан халықтары
Ассамблеясымен тығыз байланыста жұмыс жасауда.
Мемлекеттік тіл – баршаның құрметтеуге тиіс қарым-қатынас құралы.
Республикамызда тұратын 6 млн. 968 мың этнос өкілдерінің 21,6 пайызы
мемлекеттік тілде сөйлей алады. Ал қазақстандықтардың 65 пайызы қазақ
тіліне жетік, 18 этнос өкілдерінің 60-80 пайызы қазақ тілін жақсы біледі.
Жексенбілік ұлттық мектептерде әр ұлттың ана тілі, мәдениеті, салт-дәстүрін
дәріптеумен қатар қазақ халқының тарихы, мәдениетін насихаттау ісі
жүргізілуде. Мектептерде қазақ тілі үйірмелері ашылып, мемлекеттік тілді
меңгеру ісі қолға алынып отырғандығын және өзге ұлттар арасында қазақ
тіліне деген сұраныстың күннен күнге артып отырғандығын уақыт көрсетуде.
Ұлттық БАҚ-тың атқаратын қызметі мен ерекшелігін айтар болсақ, 5
республикалық және 19 өңірлік ұлт тіліндегі газеттер бар. Олар Уйгур
авази, Коре ильбо, Deutshe Algemeine Zeitung, Украінскі новини
газеттері және Русский мир журналы, тағы басқа да басылымдар жарық
көруде. Сонымен қатар жыл сайын аз ұлттардың тілінде әдеби кітаптар
шығарылады. Соның ішінде Н. Назарбаев – ұлтаралық және дінаралық келісім
үлгісінің негізін қалаушы; Қазақстан халықтары Ассамблеясы; 10 жыл;
Достық әлемі, Планета дружбы және көптеген дүниелер жарыққа шықты. Одан
басқа республикалық деңгейде корейлердің, немістердің, поляктардың бірнеше
съезі, ұйғыр, түрік, дүнген, курд, өзбектің мәдени күндері, татардың
сабантой мен құрылтайы болып өткені баршаға мәлім. Сондай-ақ жыл сайын
Наурыз, Масленица, Рождество сияқты мерекелерді атап өту игі дәстурге
айналған. Республикамызда кәсіби 9 ұлттық театр және 471 ұлттық-мәдени
орталықтар жұмыс істейді. Бұл барлық ұлттардың тілі, әдет-ғұрпы, салт-
дәстүрлері, тарихы мен мәдениетін дамытуда көрініс табуда. Мұндай жағдай
ТМД елдерінің бірде-бірінде жасалмағандығын атап өту керек.
Еуропа мен Азия қиылысында орналасқан көп ұлтты Қазақстан өңірі де
халықтар достығының ортақ үйі болып, көпшілікті сан қырлы дәстүрлері және
мәдениетімен таң қалдыруда. Батыс Қазақстан облысының ең басты
ерекшелектерінің бірі – Ресейдің Астрахань, Волгоград, Самара, Саратов
және Орынбор облыстарымен көрші. Бүгінде Батыс Қазақстан облысын өзін
алсақ та, онда 90-нан астам әр түрлі ұлт өкілдері тұрады, 30-дан астам
ұлттық-мәдени орталықтар Кіші Ассамблея құрамында жұмыс істейді. Олардың
қай-қайсысы болсын Қазақстанды өз Отаным деп санайды. Сонымен қатар
өздерінің ана тілдерін, тарихи отандарының тарихы мен шежіресін, салты мен
дәстүрлерін болашақ ұрпақтарына үйретуге, өз ұлттарының рухани тәрбиесімен
тәрбиелеуге ынталы.
Әр облыс орталығында Достық үйі ашылып, жұмыс істеуде. Мұнда ұлттық-
мәдени орталықтардың қолдауымен түрлі тақырыптарда дөңгелек стол, кездесу,
әдеби шығармашылық кештер, дәстүрлі мерекелер, көрмелер мен байқаулар және
тағы да басқа шаралар өткізіліп, мектеп оқушылары мен студент-жастар
қатысуда.
Барлық ұлттардың өнерін дамытуда жыл сайын өткізіліп келе жатқан
Қазақстан халықтары мәдениеті мен өнерінің фестивалі ерекше орын алады. Бұл
мерекеге ұлт өкілдерінің көркем өнерпаздары, қол өнері мен ұлттық тағам
әзірлеудің шеберлері қатысып, жеңімпаз танылуда. Фестивальдар халықтық
мерекеге айналып, барлық ұлттардың рухани, мәдени байлықтары паш етіледі,
оған әр ұлттың жас-кәрісі түгелдей қатысып, бұл үлкен қуанышқа ортақтасады.
Көп тілде орындалатын сазды әндер, сырлы өлең жолдары, әсерлі билер олардың
бойында бір-біріне деген құрмет пен ұлтаралық қарым-қатынастар мәдениетін
тәрбиелеуде. Мұның бәрі мәдениеттердің өзара байланысына, бірін-бірі
толықтырып, байыта түсуіне ықпал етеді.
Республикамыздағы діни конфессиялардың ең басты ерекшелігі өзара
сыйластық болып табылады. Рухани өзара түсіністік пен ұлтаралық келісім
қоғамымызды татулық пен халықтар бірлігіне шақырып қана қоймай, өзге
мемлекеттер үшін бейбіт елдің үлгісіне айналады. Республикамыздағы
Қазақстан халықтары Кіші Ассамблеясы ұлттық-мәдени орталықтарға көмек,
тілдерді дамыту, жастар тәрбиесімен айналысатын ұйым болып табылады.
Қазақстан халықтары Ассамблеясының арқасында басқа ұлт өкілдерімен
қарым-қатынаста болу бізге халықтардың мәдениеті мен тарихын танудың сирек
мүмкіндігін сыйлайды. Бұл бәрімізді бірлікке шақырып, ұлтына қарамастан
жақындастырады. Достық қарым-қатынастар Қазақстанды Еуразиялық орталыққа
айналдырып, рухани-мәдени тұтастығы мен ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетінің қалыптасуына өз ықпалын тигізеді.
Қазақстан халықтары Кіші Ассамблеясы көп ұлтты еліміздегі халықтар
достығын нығайтуға, еліміздің өркендеуіне, Отанымыздың нағыз азаматтары мен
патриоттарын тәрбиелеуге өз үлестерін қосуда.
Қазақта Отаны бірдің – тілегі бір, жүрегі бір деген жақсы сөз бар.
Жүзі басқа болса да жүрегі бір, тілі басқа болса да тілегі бір, атасы басқа
болса да Отаны бір қаншама ұлттар мен ұлыстарды біріктіріп, дүние жүзі
мойындап отырған Қазақстан атты елміз. Өткен жылдар ішінде Қазақстан халқы
этностық, конфессиялық ерекшелігіне қарамастан ортақ мүдде мен өзара
түсінушілігі қалыптасқан біртұтас халық ретінде қалыптасты деп айтуға
болады. Көп ұлт өкілдері тұратын ел болуымыз – біздің байлығымыз,
мақтанышымыз. Өз халқын сүйген адам ғана оның тағдыры үшін алаңдай алады.
Қазақстан халқы – Ассамблея арқылы Қазақстандық патриотизм моделін өмірге
келтіріп отырған халық, оның айғағы – еліміздегі татулық пен келісімнің
дүние жүзінің басқа елдеріне үлгі бола алғандығы.
Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың Әрбір қазақстандық өзінің ұлттық
ерекшелігіне қарамастан Қазақстан оның құқығы мен еркіндігін әрқашан
қорғауға дайын тұрған мемлекет екенін сезінуі қажет. Тек сол жағдайда ғана
қазақстандық патриотизм сезімін ұялату мен тәрбиелеудің негізі қалыптасады
деген сенім білдіруге болады. Тек сондай жағдайда ғана еліміздің әрбір
азаматы әлем танып отырған Қазақстан атты мемлекеттің азаматы болғандығын
мақтан тұтар еді деген сөзі де жалпы қазақстандық патриотизмді дәріптеудің
маңыздылығын айқындай түседі.
Еліміз алдында әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру
мақсаты тұр. Елбасы белгілеген стратегияны жүзеге асырудың көп ұлтты
Қазақстан халқының бірлігінсіз мүмкін емесін де ескерген жөн.
Сонымен, Қазақстан халықтары Ассамблеясы қазастандық патриотизмді
және ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру, қоғамды саяси және
экономикалық жаңғыртудың барлық міндеттерін шешуге мүмкіндік береді.
Қазақстан халықтары Ассамблеясының алдына қойылған басты міндеті
қоғамның белсенді саяси, біріктіруші күші болуға қабілеттілігін таныту еді.
Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар саласындағы сарабдал саясат арқылы
әрқайсымыз көп ұлтты және көп дінді мемлекет екенімізді байыптай отырып,
қоғамдық-саяси тұрақтылық жағдайды сақтауда бай тәжірибеге ие болдық.
Қазақстан халықтары Ассамблеясы XXI ғасырда өркениетті елдердің өзі үлгі
алатын бір айшықты кезеңге аяқ басты.
Біз ортақ үйіміздің шаңырағы биік, керегесі берік болып, босағасынан
ырыздық-дәулет кетпегенін қалаймыз. Оған Қазақстанда тұратын барша халықтың
өзіндік үлес қосуымен бір-бір уық болып қадалғанын жақтаймыз. Ынтымақ,
береке, бірлік те халықтар достығымен нығаятындығын өмірдің өзі көрсетіп
отыр. Қазақстан демократия жолымен қадам басып келе жатқан
мемлекет.Бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылуымызға еліміздегі
ұлтаралық қатынастың алатын орны зор.Сондықтан республикамызда тұратын
этникалық топтардың арасындағы бейбітшілікті сақтап қалу үшін бір –
бірімізді жақсы түсініп,біз қазақстандықтар екенімізді,бір шаңырақтың
астында тұратын біртұтас мемлекетті құрайтын халық екенімізді ұпытпауымыз
қажет.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі–Қазақстанда тұратын этникалық топтар
арасындағы келісімділікті қамтамасыз ету.Еліміз бұрыңғы Кеңес үкіметі
құрамында болған мемлекеттерде болып жатқан ұлтаралық қақтығыстардың
қауіпті екенін бағалап,дер кезінде түсінді.Қоғамдағы тұрақтылықты сақтау
мемлекетіміздің ішкі саясатындағы өзекті бағыттардың бірі.Ұзаққа созылған
әр уақыт кезеңдерінде бізде халықтар арасындағы қарым-қатынас ерекше дәстүр
ретінде қалыптасқан.Қазіргі таңда Дүниежүзінде біздегі этникалық қарым-
қатынастағы келісімділіктің қазақстандық моделін үлгі ретінде көрсетіп
жүр.Тағдырдың тәлкегімен Қазақстанның территориясына көшіп келген
этникалық диаспоралардың тұрмыс-тіршілігі бүнгі күнгі көп ұлтты
Қазақстанның өзекті мәселелерінің бірі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты-Қазақстанда тұрып жатқан әр түрлі ұлт
өкілдерінің ұлтаралық қарым-қатынастарын реттеудегі саяси-әлеуметтік
мәселелерін жан-жақты ашып,жүйелі түрде көрсету.
Дипломдық жұмыстың міндеті- ұлт саясатындағы маңызды мәселенің бірі –
азаматтық татулық пен ұлтаралық келісімді қамтамасыз ету. Бұл келісім
халықтардың экономикалық теңдігін, саяси және мәдени дамуын, өзара
достықты, ұлттық мүдделер мен ұлттық ерекшеліктерді, тілдердің бір-біріне
деген құрметін қамтамасыз етеді.Сонымен қоса Қазақстан халықтар
Ассамблеясының алатын рөлін,мемлекеттің дамуындағы ұлтаралық қатынастардың
маңызы зор екенін жеткізу.
Дипломдық жұмыстың обьектісі: Қазақстан территориясын мекендейтін халықтар
және олардың өзара қарым-қатынасы, байланыстары.
Дипломдық жұмыстың ғылыми болжамы-өз кезегінде БҰҰ-ның бас хатшысы болған
Кофи Аннан Қазақстанды”ұлтаралық келісім мен тұрақтылық жағынан басқа
мемлекеттерге үлгі болатының”атап көрсеткен.Елімізге 2001 жылы келген Рим
Папасы Ионн Павел ІІ-ші де Қазақстандағы ұлтаралық қатынастың жоғары
дәрежеде екенін айтқан болатын.Осыдан келе біз еліміздегі ұлтаралық
қатынастарды нығайтудағы саясаттың дамып келе жатқанына және одан әрі
гүлденетіне кәміл сенеміз.
Дипломдық жұмыстың зерттеу базасы-Қазақстан Халықтарының Ассамблеясы.
Зерттеу жұмысында қолданылған негізгі құжаттар:
- Қазақстан Республикасының Конституциясы
- Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауы:Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан
- Арыстанбекова.А.Ұлттар ұйымы және Қазақстан
- Назарбаев.Н.Ә . Қазақстан Халықтары Ассамблеясы:10 жыл
- Қазақстан Халықтары Ассамблеясы IV сессиясының материялдары
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері- жұмыста белгілі бір зерттеу әдістері
сауалнама,анкета қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы-жұмыс кіріспе, 2 тараудан,5
параграфтан,эксперименттік жұмыстан,қорытындыдан,қосымшадан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
І тарау. Ұлтаралық қатынастарды өркениетті
дамыту-қоғамдық тұрақтылықты сақтаудың негізі.
1.1. Кеңестік кезеңнің алғашқы кезіндегі
ұлтаралық саясаттың мазмұны.
Бұрынғы КСРО-да жүргізіліп келген ұлттық саясатты зерттеу және ой
елегінен өткізудің принципті маңызы бар. Егер бүгінгі таңда кеңестік заман
біржолата өткенге айналып, біз оны жеткілікті дәрежеде жақсы білеміз деп
ойласақ – қателесер едік.
Біздің тарихи түсініктеріміз, әсіресе жаппай сана денгейіндегі
түсініктеріміз объективті емес үзік-үзік екенін, көптеген тұрпайы
социологиялық сүзгілерден өткізілгенін мойындауымыз керек. Міне осыдан
барып тұжырымдаудағы ұшқарылықтар – Ақтандақтарға тек қана қара бояу
жағудан бастап, таяудағы өткенді мінсіз етіп көрсетуге дейін орын алды.
Осының екеуі де жаңарып жатқан қоғам үшін бірдей қауіпті, өйткені
адамдардың наразылығын туғызғаннан басқа ештеңе де бермей, олардың жауапты
шешімдер қабылдауына бөгет жасап, неше түрлі саяси жалдаптықтың негізіне
айналады. Оның үстіне демократиялық институттарды енгізудің өзі жағдайды
өздігінен түзеп, ұлтаралық қатынастардың проблемаларын шешеді деп есептеу
қате болар еді.
Бұрыңғы системаның басты тарихи кемшілігі неде? Меніңше, оның себебін
тоталитарлық мемлекеттің аясына, оның үстіне пролетарлық интернационализм
туы астында бүтіндей халықтардың күшпен көшірілуінде жатыр. Ал іс жүзінде
бұл ұлттық сана-сезімнің серпінін ширықтыруға әкеп соқты. Қоғам
капиталистік немесе социалистік даму жолын таңдай алса да, қорғау
институттарын нығайту және ұлттық сана-сезімді дамытпайынша мемлекеттік
құрылыстың сөзсіз жеңілетінін тарих көрсетіп отыр.
Бүкіл кеңес тарихы халықтардың құқықтары сан рет бұзылғанын және
тікелей геноцид фактілерінің орын алғанын көрсетеді. Бұл миллиондаған адал
азаматтар қаза тапқан 20-30 жылдардың аштығы. Қазақтардың саны жартысына
дейін кеміді, орыс және басқа халықтар миллиондаған адал еңбеккерлерінен,
білімді де кәсіпқой адамдарынан айырылды. Көптеген ұлттардың гендік қорына
нұқсан келтірілді. Бұл мәдениеттің, ғылымның, әдебиет пен қоғамдық ойдың ең
таңдаулы өкілдерін жаппай қуғынға салу мен ату болды. Бұл халықтарды жаппай
күштеп көшіру мен ұлттық құрылымдарды жою болды.
Ойластырылмаған экономикалық саясаттың және ғасырлар жобаларын
жүзеге асырудың салдарынан шын мәнінде Қазақстанның бүкіл территориясын
қамтыған елеулі экологиялық апаттар орын алды. Әскери ведомстволардың
қызметі зор зардаптарға әкеліп соқты. Мұның өзі біз үшін Семей полигонының
проблемасына, Арал теңізінің, Возрождение аралындағы биополигонның, Батыс
және Орталық Қазақстандағы полигондарының қасіретіне айналды. Мұндай саясат
кәдімгі қарсылықты туғызды. Ол кей жағдайда қоғамдық игіліктің, ұлттық
құндылықтарды қорғау жөніндегі ашық әрекеттерге де ұласты. Бұлардың түпкі
мақсаты шынайы ұлттық теңдікке жету болатын.
80-ші жылдардың соңында елеулі дәрежеде шиеленіскен ұлттық
қатынастардағы қарама-қайшылықтар халықтардың сана-сезімін ұзақ жылдар бойы
қанаудың нәтижесінен туған болатын. Нақ осы сала қоғамдағы толғағы жеткен
проблемалардың бүкіл тереңдігін көрсеткен неғұрлым сезімтал барометр болып
шықты. Мұның өзі бірқатар республикалардың тоталитарлық системаға ашық
қарсы тұруына жағдай туғызды. Осы кезеңде халықтардың ұлттық-мемелекеттік
теңсіздігі аса үлкен мемлекеттің саяси бөлінуінің басты негізіне айналды.
Ол халықтардың нақты мемлекеттік егемендікке қол жеткізуге деген етене
ұмтылысына төтеп бере алмады.
Біз болған оқиғалардан тағылым алуымыз керек. Ұлттық саясатты жүргізе
отырып, біз Қазақстан халқының ұлттық құрамын және жеңіл де оңай өте
қоймаған оны құрудың процесін ескеруіміз керек. Сарапшылардың бағалауы
бойынша, шаруалық отарлау барысында революцияға дейінгі кезеңде Қазақстанға
Ресейден, Украинадан, Белоруссиядан 1 миллион 150 мың адам келген.
Коллективтендіру кезінде КСРО-ның орталық аудандарынан Қазақстанға 250 мың
конфискеленген шаруалар жер аударылды. Соғыс алдындағы жылдарда өнеркәсіп
құрылысы үшін елдің барлық түкпірлерінен, әсіресе еуропалық бөлінген 1
миллион 200 мың адам көшірілді.
Қазақстанға әр жылдарда 800 мыңға таяу немістер, 18,5 мың корейлердің
отбасы, 102 мың поляк, Солтүстік Кавказ халықтарының 507 мың өкілдері
зорлықпен көшірілді. Қырым татарлары, түріктер, гректер, қалмақтар мен
басқа да халықтардың өкілдері Қазақстанға өз еркімен келген жоқ.
Халықтарды күшпен көшірудің салдарынан республика халқы 1 миллион 500
мың адамға көбейді. Соғыс кезінде Қазақстанға 350 мың адам көшірілді. Тынға
1,5 миллион адам келді, ал жабық әскер объектілер мұның үстіне 150 мың
адамды қабылдады. Осының бәрі басқа ведомстволардың жұмыс күшін
ұйымдастырып жинауын және біздің республикаға өз бетімен көшіп
келгендерді есептемегеннің өзінде1.
Соның нәтижесінде ғасырдың басынан бері ғана Қазақстанға 5 миллион
600 мың адам көшіріліп қондырылды, соның ішінде жер аударылғандар мен
көшірілгендерді есептемегенде, 3,5 миллион адам соңғы 40-50 жылдар ішінде
келді.
Екінші жағынан алғанда, сталиндік қылмысты коллективтендірудің
қасіреті салдарынан бір жарым миллионға таяу қазақтар қаза тапты. 1930 –
1932 жылдары 1,3 миллион қазақ КСРО-дан шет елдерге оралмастан көшіп кетті.
Қазақстан халықтары үшін жаппай жазалау саясатының қасіретті сипатын
көрсететін екі деректі келтірейін. 1930 жылы республикада 5 миллион 873 мың
адам тұратын. Сонша адам осында көшірілді. Ал 1932 жылға қарай халықтың
саны 2 миллион 493 мың адамға кеміп кетті.
XX ғасыр қазақтарды өзінің Отанында азшылыққа айналдырған оқиғалардың
ғасырына айналғаны үшін қазақтардың еш кінәсі жоқ. Сондықтан бүгін таңда
осы халықтың мемлекеттікке деген құқына күмән келтірушілер оның қасіретінің
тереңдігін білмейді немесе білгісі келмейді. Қазақ ұлты басқа қай ұлтпен
салыстырғанда да мемлекеттікке лайық екеніне сенімдімін. Мұны ол өзінің
бүкіл тарихымен көз жеткізіп отыр.
Біздің республикамызға өз еркінен тыс келгендер де кінәлі емес.
Сондықтан қазіргі көшіп-қонудың себебі экономикалық проблемаларда ғана
емес, сонымен бірге күштеп көшірілген орыстардың, украиндардың,
белорустардың, немістердің және басқа халықтардың ұрпақтарының тарихи
отанына оралуды қалайтынында, ұлттық мемлекеттік құрылысына деген ынтасында
жатыр.
Осындай бірегей сан ұлттығы бар (оның үстіне мұның негізінде көптеген
халықтардың қасіреті жатыр) Қазақстан бірін-бірі қырып жатқан ТМД
елдеріндегі біздің жақын көршілеріміздің қайғылы жағдайына жол берген жоқ.
Сондықтан мен мемлекетте бейбітшілік пен ұлтаралық тұрақтылықты одан әрі де
сақтай алатынымызға сенімдімін.
Бұл сенім неге негізделіп отыр?
Ұлттық мәселені шешуде үш тәсіл бар деп есептеймін.
Біріншісі – кейбір елдер ұлты басқа халықты күштеп көшіру саясатын
жүргізуінде. Бұл көшіп келген халықты туысқандықпен қарсы алған қазақ
халқына ешқашан тән болған емес. Мен бір халықтың екінші халыққа қоятын кез
келген талаптары еш мағынасыз және өзінің салдары бойынша қауіпті деп
ойлаймын. Тайталасу жолы орасан зор сілкініске және сан мыңдаған адам
құрбанына әкеліп соғады.
Екіншісі – ұлттық мәселеге жалпы мән бермеу, сөйтіп, бұл проблемалар
өзінен-өзі шешіледі деп сену. Бұл да оңтайлы жол емес.
Біз үшін үшінші, ең сенімді жол қалып отыр. Біз көп еңбекті және
тынымсыз жұмысты талап ететін осы жолмен келе жатырмыз. Бұл түйісу
нүктелерін, халықтар арасындағы келісім мен сенім аймақтарын кеңейту жолы.
Біз келісім саясаты мен парасатты ұлттық стратегиясыз ешқандай міндеттерді
шеше алмаймыз.
Біздің басты бағытымыз мәмілеге келу және біріктіретін бастауларды
нығайту арқылы барлық ұлттық топтардың дамуына негізделуге тиіс. Біздің
қоғамды біріктіретін тұтқалардың бірі Қазақтан халықтарының Ассамблеясы
болуға тиіс.
Мен қоғамдық тұрақтылықты және ұлтаралық келісімді қамтамасыз етуді
еліміздің басты міндеті деп санаймын. Ол аспаннан келіп түспейді, тек
қарқынды жұмыс арқылы ғана келеді. Мені кейбір жауапсыз саясатшысымықтардың
экономикалық қиындықтарды пайдалана отырып, қоғамды бөлуге тіпті ашықтан
ашық шақыратыны қынжылтады. Кейбіреуі тіпті тұрақтылық пен келісім
Назарбаевтың өзіне ғана керек деп көпіреді. Біздің жеріміздегі татулық пен
тыныштықты жақтаймыз. Және ең алдымен мұның миллиондаған қазақстандық
отбасыларына керек екенін еске аламыз. Мен қайғыдан шашы ағарған аналардың
балаларын жоқтамағанын, ал балалардың мүгедек болмауын, қарт адамдардың
өзінің күйреген үйінің алдында жыламағанын қалаймын. Билікке ұмтылған саяси
сұрқиялардың жауапсыз мәлімдемелерінен қан төгіліп, былық басталады. Ал
оларды адамның көз жасы да, не құрбандықтар да тоқтата алмайды.
Жұртшылықтың оларға үзілді-кесілді баға беретін кезі жетті. Ассамблея
мүшелері, республикамыздың барлық парасатты азаматтары ақыр-соңында қоғамды
ұлтаралық жанжалдарға саналы түрде итеріп жүрген адамдар туралы пікірлерін
ашық айту керек. Қолына қару алып, туысқанның туысқанға, көршінің көршісіне
карсы қол көтеретіні үшін халықтар емес, қайта нақ осындай қайраткерлер
кінәлі.
Біз әрқашанда сақ болып, алуан түрлі саяси жымысқы әрекеттер
ұлтаралық қана емес, сонымен қатар ішкі ұлттық жанжалдарды туғызатын нақты
қауіптің бар екенін ешқандай ұмытпауымыз керек. Өйткені қазіргі
қасіреттердің көп жағдайда ұлттардың өз ішіндегі бөлінуіне тікелей
байланысты екенін көріп отырмыз.
Біз халықтың бір ұлттық құрамының өзі барлық қырсықтан құтқармайтынын
көрсетеді. Түрлі кландардың, аймақтық топтардың арасындағы күрес кейбір
ұлттардың өзін-өзі қырып жатқан соғыстарға әкеліп отыр. Байқаушылардың
көзқарасы бойынша, бұл қазір Ауғанстанда, Тәжікстанда және басқа кейбір
елдерде болып жатыр. Біз тұрмыстағы ұлтшылдықтың, чиновниктік
мейірімсіздіктің, бұқаралық ақпарат құралдарындағы ойланбай жарияланған
мақалаларды назардан тыс қалдырмауға тиіспіз. Бұл жеке-жеке оқиғалар болып
көрінуі мүмкін, бірақ ол ауыр зардаптарға әкеліп соғуы мүмкін.
Тоталитарлық режімнің біздің халықтарымызға түзетуге келмейтін зиян
келтіргеніне қарамастан, тіпті сол жылдардың өзінде экономиканың дамуы,
мәдениеттің, ғылым мен білімнің бірін-бірі байыту процесі жүріп жатты. Біз
халықтардың Ұлы Отан соғысы жылдарында өзінің бостандығы мен тәуелсіздігін
бірлесіп сақтап қалғанын, қираған шаруашылықты тез қалпына келтіргенін,
ғарышқа шыққанымызды әрқашан есте ұстауымыз керек. Қазақ ғылымы мен
мәдениетінің көптеген көрнекті өкілдері Ресейде, Украинада, Өзбекстанда,
Прибалтикада білім алды.
Мен сондай-ақ, сталиндік жаппай күштеп көшіру жылдарында қазақ халқы
қуғынға түскен орыстарға, украиндықтарға, немістерге, корейлерге,
чешендерге және басқа да көптеген халықтардың өкілдеріне қолдан келген
көмегін аямағанын ұмытпайды деп сенемін.
63 жылдығын біз биыл атап өткелі отырған фашизмді тас-талқан еткен
Жеңіс халықтардың жанқиярлығы мен адамдар ерлігінің аса жарқын көршісі
болды. Олар өзінің бостандыққа және адами қадыр-қасиетіне деген құқығын
және елімізді қорғап қалды. ТМД мемлекеттері басшыларының соңғы кеңесінде
осы даңқты датаны бірлесіп мерекелеу туралы, соның ішінде соғыс
ардагерлерін – Достастық азаматтарын Жуков орденімен және медалімен
марапаттау туралы шешім қабылданды. Елбасымыз Н. Назарбаев ардагерлерге
үкімет тарапынан өткен шайқастардың орындарына, полктастарымен кездесуге
тегін барып-қайтуын қамтамасыз ету жөнінде ұсыныс енгізді. Сондай-ақ ТМД-ға
қатысушы елдердің ардагерлер ұйымдары өкілдерінің тобын 1995 жылғы мамырдың
9-ында екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында қаза тапқан біздің
адамдарымызға құрмет көрсету үшін Германия Федеративтік Республикасына
жіберу ұсынылды. Достастық мемлекеттері басшыларының кеңесі бұл идеяны
қолдады. Ортақ жеңісті бөлмей, ардагерлерге толығымен құрмет көрсетуді
дұрыс әрі әділетті деп есептеймін. Ішкі мәселелермен, соның ішінде ұлттық
мәселелермен Қазақстанның сыртқы саясаты тығыз байланысты. Басқа
мәселелермен қатар Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Еуроазия Одағын
құру жөніндегі идеясы ұлтаралық, сондай-ақ мемлекетаралық проблемалар мен
қайшылықтарды өркениетті жолмен шешуді көздейді. Өрескелдікке жол бермеу
керек. Және, меніңше, саясаткердің ең жоғары парызы өз еркінен тыс
қасиеттен түрлі елдерге шашырап кеткен миллиондаған адамдардың тағдыры үшін
өзінің жауапкершілігін түсінуде деп ойлаймын.
Егеменді мемлекеттердің саяси тәуелсіздігін және этникалық
бірегейлігін сақтау арқылы халықтардың бірлесу – Еуроазиялық кеңістіке
бейбіт дамудың бірден-бір парасатты және өркениетті жолы.
Еуоазиялық Одақ жобасының арқасында ТМД-да бірігу процесі жандана
түсті. 1993 жылдың аяғында Ресей мен Қазақстан арасында ізгі ниетті
көршілік қатынастарды нығайту жөнінде бірқатар маңызды шешімдер
қабылданғанын өздеріңіз білесіздер. Азаматтық, әскери, ынтымақтастық,
біртұтас кеден кеңістігін құру және басқа да көптеген көкейкесті
проблемаларды шешудің жолдары белгіленді. Екі елде тұрақты тұратын біздің
азаматтарымыздың құқықтық мәртебесі туралы, азаматтықты қабылдауды
жеңілдету туралы келісімдер халықаралық қоғамдастықтың принциптеріне сай
келетін маңызды қадам болып табылады және қарапайым адамдардың алдында
тұрған проблемаларды өркениетті жолмен шешеді. Енді қазір әрбір ресейлік
немесе қазақстандық жаңа жерге көшіп келгенде өз қалауы бойынша күрделі
заңдық бұлталақсыз осы мемлекеттің азаматы бола алады.
Аймақ бойынша өзіміздің ең жақын көршілеріміз - Өзбекстанмен және
Қырғызстанмен бірігуді дамытудың республикамыз үшін зор маңызы бар. Біз
олармен Біртұтас экономикалық кеңістік құрдық. Оның үстіне Орталық Азияда
барлық мемлекеттер Арал өңіріндегі экологиялық апаттың салдарын жою жөнінде
бірлесіп жұмыс істеуде.
Алматыда ТМД мемлекетері басшыларының 1994 жылдың ақпандағы кездесуі
барысында міндеттердің бүтіндей кешені шешілді. Біздің республика ұсынған
Тәуелсіз Мемлекеттік Достастығында бейбітшілік пен тұрақтылықты қолдау
туралы меморандумның қабылдауын ерекше атап өткім келеді. Біз Достастық
ішіндегі орын алып отырған проблемалардан, әсіресе қантөгіспен, адамдардың
қаза табуымен, шаруашылықтың күйреуімен, бейбіт халықтың қасіретімен
байланысты проблемалардан бойды аулаққа салмауға тиіспіз деп есептеймін.
Меморандум қазіргі жанжалдар мен ықтимал жанжалдардың алдын алуға
бағытталған. Осы құжаттың қабылдануы ТМД-ға қатысушы елдердің территориялық
біртұтастықты және шекаралардың бұлжымастығын, қазіргі қоғамдық-саяси
құрылымды құрметтеуге, сепаратизмнің, ұлтшылдықтың, шовинизм мен фашизмнің
кез-келген көріністерінің жолын кесу жөніндегі шаралар қабылдауға деген
ұмтылысын тағы да бір дәлелдеп отыр.
Біз бірігуге батыл барып отырмыз. Біздің мемлекетіміздің
бұлжымастығына қатер төнеді деп қорқатындар үшін Қазақстан бүгін таңда кез
келген экспансияға, тіпті ол әскери араласу, саяси немесе экономикалық
қысым жасау, сепаратизм немесе ұлтшыл-шовинизм болсын қарсы тұруға
қабілетті екенін тағы да еске салғым келеді. АҚШ-тан, Ұлыбританиядан,
Ресейден, Қытайдан қауіпсіздік кепілдігін алғанымыз маңызды фактор болып
табылады. Сөйтіп, Қазақстанның тәуелсіздігі тарихи фактіге айналып,
халықаралық саяси, экономикалық және дипломатиялық құқық актілермен сенімді
қорғалған. Біз өз тәуелсіздігімізді, территориялық біртұтастығымызды
құрметтеп, оны қорғай аламыз.
1.2. Қазіргі кезеңдегі ұлтаралық қатынастар мәдениетін
реттеудің негізгі бағдарламалары.
Кеңес өкіметі тұсында Қазақстан көп ұлтты мемлекетке айналды.
Республикада 130 ұлт пен ұлыстардың өкілдері тұрды, қазір де солай. Ұлтына,
нәсіліне, діни сеніміне қарамай, қазақтар мен басқа ұлт өкілдері Қазақстан
халқын кұрап отыр. Ол дүниежүзілік қоғамдастықтың ажырамас бір бөлігі бола
отырып, қазақ мемлекетінің бұлжымастығының негізіне айналды.
Қандай бір қайшылықтар мен қиыншылықтар болмасын, Қазақстанды
мекендеген халықтар өзара достықта өмір сүрді. Бір-бірімен қарым-
қатынастары тығыз болды, өзара достық қалыптасты. Қазақ халқы республикаға
келген басқа халықтарға кең пейілдік білдіріп, көмек көрсетті. Қазіргі
азаматтық татулықтың негізі қаланды.
Саясаттың жақсы нәтижесін берген бір саласы – халыққа білім беру
саласы. Халықтың білімділігі жағынан біз бірқатар дамыған елдерден кем
емеспіз. Сауатсыздық деген атымен жойылды. Жаппай жалпыға бірдей орта білім
беруге көшкенбіз. Әрбір үш жарым адамның бірінің жоғары және орта арнаулы
білімі болды. Жоғары потенциалды ғылымның берік негізі қаланды.
Қазақстан шикізат шығарушы аймаққа айналғаны да шындық. Бірақ табиғи
байлықты игеру, ірі зауыттар, фабрикалар, шахталар салудан, олардың
техникалық базасын нығайтып, әлемдік дәрежеге көтеруден де артта қала
қоймадық. Ауыл шаруашылығы саласындағы жетістіктер ауыз толтырып айтуға,
мақтаныш тұтуға боларлықтай еді.
Халыққа қызмет ету салаларының да жетістігі аз болған жоқ. Денсаулық
сақтау қызметкерлерінің саны, олардың тәжірибеге қосқан үлесі жөнінен де,
ол саланың материалдық базасын нығайтуда да үлкен жетістіктің негізі
қаланды. Олардың қазіргі қиыншылықтарға төтеп беруінің негізі міне осында
жатыр.
Ұлт саясатының нәтижесінде творчестволық интеллигенция қалыптасты.
Жүздеген, мыңдаған ғалымдар, жазушылар, ақындар, дәрігерлер, инженерлер –
біздің мақтанышымыз.
Қол жеткен табысты атамау, оған дұрыс баға бермеу, сонымен қатар орын
алған кемшіліктерді де санамау, дұрыс болмас еді. Оқушы қауым, бұларға баға
беруде сіздерге дербестік берілген, өз көзқарастарыңды қалыптастыруға
тырысыңдар.
Қазақстандағы экономикалық және саяси реформаларды жүзеге асырушы
басты тұлға – адам. Біз құрып жатқан жаңа қоғамның ең жоғарғы құндылығы да
– адам, бүкіл өзгерістің бәрі сол үшін, соның игілігі үшін соның қолымен
жасалып жатыр. Адамның құқықтары мен бостандықтарының кепілдігі заң жүзінде
қамтамасыз етілген. Ұлтаралық келісім, барлық ұлттар мен ұлыстардың теңдігі
идеяларын негіздеу күрделі мәселенің бірі болып отыр.
Күйреген Кеңес Одағының Конституциясында да, социализм тұсында да,
адам ең жоғары құндылықтың санатына жатқызылған. Бірақ олардың бәрі іске
аспады, қағазда ғана жазылды, олар туралы жоғарыда айтылды.
Сондықтан Қазақстан егеменді ел болып жарияланумен бірге өз
конституциясын, негізі Заңын қабылдады. Онда Қазақстан мемлекетінің саяси-
бағыт бағдары, мемлекеттік органдардың жүйесі, олардаң құрылымы мен қызмет
ету тәртібі, адамдардың негізгі құқықтары мен міндеттері тұжырымдалды. Ол
сонымен бірге қазіргі заманғы аса маңызды саяси құжат болып табылады. Оның
шынайы жасампаздары – қазақ халқы және Қазақстанды мекендеген өзге ұлт
өкілдері. Егемен, тәуелсіз Қазақстан дегеніміз – қазақ халқының дербестігі,
еркіндігі, бостандығы, өзінің тағдырын шешуге толық билігі барлығы.
Біз жоғарыда ұлт мәселесін қарағанда бұрынғы Совет өкіметі кезінде
оны шиеленістірген жағдайларға тоқталғанбыз. Бұларды бір күнде шешіп тастау
мүмкін емес. Бүгін таңда күн тәртібінде Қазақстан экономикасын дағдарыстан
шығарудың қандай күрделі міндеті тұрса, ұлт саясаты саласында да сондай
күрделі міндет тұр.
Ұлт саясатындағы маңызды мәселенің бірі – азаматтық татулық пен
ұлтаралық келісімді қамтамасыз ету. Бұл келісім халықтардың экономикалық
теңдігін, саяси және мәдени дамуын, өзара достықты, ұлттық мүдделер мен
ұлттық ерекшеліктерді, тілдердің бір-біріне деген құрметін қамтамасыз
етеді.
1997 жылы Қазақстан Республикасындағы тіл туралы Заң қабылданды.
Конституцияның бірінші бөлімінің 7-бабында Қазақстан Республикасындағы
Мемлекеттік тіл – қазақ тілі. Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-
өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең
қолданылады деп тұжырымдалған.
Өтпелі кезеңдегі саяси жұмыстың өзегі – бірігу, қоғамдық процесс және
әлеуметтік серіктестік. Қазақстан халықтарының тілегі – дүниежүзілік
қоғамдастықтың ажырамас бөліміне айналу, қазақ мемлекетінің бұлжымас
негізін нығайту, демократиялық қоғам мен құқықтық мемлекет құру,
конституцияның принциптері мен ережелерін іске асыру. Міне, сондықтан да
Ата Заңның әрбір қағидасы, әрбір тұжырымы, әрбір бабы ұлт проблемасымен
тығыз байланысты.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан саясат – көп ұлтты халқымызды өзара
жақындастыру, олардың қарым-қатынастарын, достығын нығайту.
Қазақстан халқы этностық құрамы бойынша әртүрлі. Бұнда 130
ұлттың өкілдері тұрып жатыр. Этностық мәдениеттің саны бойынша ең үлкең
байырғы этнос – қазақтар, олар республика халқының 53,4 пайыз, орыстар - 30
пайыз , украиндықтар – 3,7 пайыз , өзбектер – 2,4 пайыз , немістер – 2,4
пайыз , татарлар – 1,7 пайыз, ұйғырлар – 1,4 пайыз , белорустар – 0,7
пайыз, корейлер – 0,7 пайызын құрайды.1
Көп ұлттар Қазақстанға өз еркімен емес, саяси қуғын-сүргіннің
нәтижесінде келген. Сталиндық кезеңде Қазақстанға Ресейден және Кеңес
Одағының басқа аймақтарынан бір жарым миллион саяси жер аударылған
тұтқындарды қабылдаған. Және тағы бір миллион үш жүз мыңға жуық қоныс
аударғандар сенімсіз халықтар өкілдері ретінде Қазақстанға жер аударылды.
Бұл адамдардың барлығы қазақ халқының түсіністігі мен қолдауын көрген,
Қазақстан жерінде екінші Отанын тапқан.
Қазақстанда елімізде тұрып жатқан ұлттардың теңдік принципі қатал
сақталады. Әрбір қазақстандық үшін толықұлттық өзін білдіруге барлық
жағдайлар жасалған және өз этномәдениеттік мүдделерін жүзеге асыруға
құқықтар берілген.
Республикада қолданылатын барлық тілдерге құқықтық кепілдіктер мен
көрсітелетін құрмет кез келген ұлттың өз тілі мен мәдениетін дамытуға
ажырамас құқығын қорғайды. Республиканың 40 пайызға жуық орта оқу орындары
мен 70 пайыз жоғары оқу орындары оқу процесін орыс тілінде жүзеге асырады.
Аз ұлттардың жинақы тұратын жерлерінде ұйғыр, өзбек, тәжік, украин, неміс,
поляк және басқа тілде оқытатын мектептер жұмыс істейді.
Ұлттық-мәдени бірлестіктер жанындағы демалыс мектептері ана тілін
оқуға мемлекеттік қолдау алды. Қазіргі кезеңде 170 демалыс мектептерінде
және ұлттық жаңғыру мектептерінде Қазақстанның этностық топтарының 23 тілі
оқытылуда.
Әрбір ұлттың өз ерекшелігі бар. Қазақстанның барлық түпкірлерінде
құрылған ұлттық ерекшелігін қолдайтын ұлттық-мәдени орталықтары сияқты
нысан кең даму үшін. Оның ең жоғары трибунасы – Қазақстан халықтары
Ассамблеясы. Сондықтан ұлттық қатынасты жан-жақты дамыта отырып, әрбір
ұлттың, халықтың өзінің тарихи қалыптасқан дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын,
салт-сана жүйелерін байыта түсуге толық жағдай жасалынады. Мұны біздің
республикамызды мекендеуші ұлттардың өкілдері өздерінің күнделікті
тұрмысында сезінуде. Олардың өз тілінде оқуға, білім алуға, түрлі қоғамдық
ұйымдарды құруға құқықты екені Конституцияда былай жазылған: Қазақстан
республикасының азаматтарына, ұлтына, жынысына, тіліне, әлеуметік, мүліктік
және лауазымдық жағдайына, әлеуметтік тегіне, тұрғылықты жеріне, дінге
көзқарасына, сеніміне, қоғамдық бірлестікке мүшелілігіне, сондай-ақ бұрын
қылмыстық жазаға тартылғанына қарамастан құқықтар мен бостандықтар
теңдігіне кепілдік берілді. Азаматтарды кемсітушіліктің кез келген түріне
тыйым салынады делінген. Бұл қағидалар ұлтаралық мәдениеттің, оны
жүргізудің бұлжымас негізі.
Бүгінгі Қазақстанда ұлтаралық дамуға толық мәнді ақпараттық кеңісітік
жасалынған. 1998 жылы Республикада – 1425 газет шығарылды, олардың орыс
тіліндегісі – 581, орыс-қазақ тіліндегісі – 514, орыс, қазақ және басқа
тілдердегісі – 330, журналдардың орыс тілінде шығатыны – 64. Қазақстанда
Известия, Комсомольская правда, Аргументы и факты, Новая газета,
Труд газеттері басып шығарылуда.
Республикада 371 электрондық бұқаралық ақпарат құралдары (СМИ) қазақ
және орыс тілдерінде жарияланады. Россия телехабары күн сайын 8 сағат
көлемінде беріледі, ол Өзбекстанда 4 сағат қана, Түркменстанда мүлдем
берілмейді. Республикада украин тілінде Украинские новини, кәріс тілінде
Коре илбо газеттері шығарылады.
Ана тілінде (қазақ, орыс, өзбек, ұйғыр, тәжік, украин және неміс)
сөйлейтін балалар бақшасында 426 мың бала тәрбиеленеді. Аз ұлт өкілдері
үшін ұйымдастырылған 14 мектепте оқу ана тілінде өткізіледі.
Түрлі ұлттардың өкілдері мемлекеттік басқару ұйымдарында да жұмыс
істейді. Президент әкімшілігінде қазақ, орыс, украин, беларусь, кәріс,
ұйғыр, татар және болгар қызметкерлер жұмыс істейді. Үкімет құрамында 8
қазақ, соншалықты орыс, украиндар бар, бір татар, бір ұйғыр бар.
Сот жүйесінде қазақ, орыс, украин, татар, кәріс, ингуш, армян, өзбек,
поляк, беларусь, молдаван, еврей, ұйғыр, әзірбайжан, чечен, башкир, чуваш,
осетин және қырғыздар жұмыс істейді.
Тұнғыш рет дұнғандар мен курдтардың форумы – мерекелері республика
деңгейінде өткізілді. Ұйғыр жастарының бірініші, неміс балалар
шығармашылығының республикалық фестивалі өткізілді. Жамбыл облысы Қордай
ауданының Масанчи селосында дұңған тарихының мұражайы жұмыс істейді.
Алматыда – ақпараттық Бәйт-Исраэль орталығы құрылып, жемісті жұмыс
істеуде. Қазақстандағы түріктердің өмірін баяндайтын кітап шығарылды.
Қазақстан халықтарының энциклопедиясы дайындалды. Диаспоралар тілдеріндегі
әдебиетті сататын Отан дүкені өз жұмысын қайта бастады. Қазақстанның
белгілі қайраткерлері Левон Мирзоян мен Магазы Масанчидың есімдерін еске
алу және мерей тойын өткізу туралы армян және дұнған мәдени орталығының
ұсыныстары қабылданды.
Павлодар, Семей, Жамбыл, Өскемен, Петропавл, Көкшетау және басқа
қалаларда кіші Ассамблеяларға, ұлттық-мәдени орталықтарға арнаулы үйлер
берілді.
Ассамблея диаспоралармен жұмыс істейтін ұйымдық жұмыстың орталығына
айналды. Ассамблеяның жұмысшы органына мемлекеттік мәртебе берілді. Бұл
ұлттық-мәдени орталықтың көлемді проблемаларды шешуіне мүмкіндік берді,
олардың қайсы біреулері бойынша үкімет деңгейінде шешім қабылдануда.
Ұлттық-мәдени орталықтарға қаражаттық көмек беретін республикалық Қор
құрылды, оның филиалдары барлық облыстарда жұмыс істеуде. Ассамблея
халықтық дипломатияның органына айналды. Ол диаспоралардың тарихи отанымен
байланысын қамтамасыз етуде. Соның нәтижесінде Ресей мен Беларусьте қазақ
студенттерінің саны көбеюде. Қырғыз халқының Ассамблеясымен байланысы
күшейе түсті. Ассамблея тәжірибесін ТМД елдері зерттеуде.
Ассамблея ұсынысымен республикамыздың барлық жоғары оқу орындарында
этникалық аз топтардың балалары жеңілдікпен қабылданады. 1995 – 1998 жылдар
аралығында олардың саны 12-ден 17,7 пайызға артты. 1995 жылдан бері
республиканың жоғары оқу орындарына аз ұлттық топтардың 4600 баласы
қабылданды. Бұл маңызы үлкен саяси шара болып отыр.
Қазақстан мемлекеті барлық ұлттық мәдениеттің дамуына тең құқық
берген. Республикада қазақ және орыс тілдерінен басқа ұйғыр, кәріс,
немістердің де кәсіби театрлары жұмыс істейді, 500-ден астам ұлттық
көркемөнер ұжымдары бар.
Қазақстан бұрыңғы КСРО-да тұратын ұлттардың саны жағынан бесінші
республика еді, сонда да өз жерінде азшылдықта болды, оның ұлттық тілі де
жойылып кете жаздады. Бұл, әрине, қоғамдық системаның кемшілігі еді. Қазақ
ұлтының өз тарихын және мәдениетін, ұлттық тұрмысын дамытуға және
гүлдендіруге ұмтылуы Қазақстандағы әртүрлі басқа ұлттардың тарапынан
қарсылық көрмей, құрметтелуі елдегі тұрақтылықтың және адамдар арасындағы
өзара сенімнің стратегиялық негізі болып табылады.
Қазақстанда мәдени саладағы ұлтаралық қатынастар саяси теорияның
қайдағы бір қияли кеңістігінде өмір сүріп жатқан жоқ. Олар шамамен алғанда
төрт деңгейде жүзеге асырылып жатыр: атап айтқанда, жеке адамдардың қарым-
қатынасында, ұлттық-мәдени орталықтар арқылы ұйымдастырылған этникалық
топтар деңгейінде; мұның өзі Қазақстан Халықтары Ассамблеясының қызметінде
заңды тұжырымымен тапқан, сосын заңдылық тұрғысынан жеткілікті құрылымдар
деңгейінде, ақыр соңында аймақтық, ірі аймақтық мәдени-өркениет деңгейінде
жүргізіліп келеді. Соңғысында, әсіресе, Қазақстан жағдайында кең тараған
ислам мен христиан діни жүйелері де бар.
Осынау деңгейлердің әрқайсысында шешімін таппаған өзіндік мәселелер де
бар, бірақ біріндегі проблеманы басқасына телуге болмайды. Ал кейінде таза
тұрмыстық қайшылықтарды тұтас ұлттық топтардың қарым-қатынасы деңгейіне,
тіпті мемлекет саясаты деңгейіне көтеруге тырысушылық жиі төбе көрсетеді.
Ондайда ауыл-үй тентегінің қылығы бұқара санасында ұлттық саясаттың
көрінісі болып шыға келеді. Міне, осы сияқты тезис алмастыру дерті
жекелеген саясатшылар үшін күлкілі тұжырым жасауға желеу болады. Әдетте,
ондайларға диаспоралардың жайма шуақ өмірі түк емес, тек өз отандастарына
қорған болғансымақтанып, беделін көтерсе болғаны.
Егер осынау ұлтаралық һәм мәдениетаралық өзара қимылдарға жітірек ой
жүгіртіп, талдап көрсек, онда мәселенің күрделілігіне нақтылы да түсінікті
көзқарасты талап етеді. Бұл саладағы біздің ішкі саясатымыз бірнеше
жағдайды сындарлы да салиқалы түсінуден туған.
Біріншіден, Қазақстанның этномәдени әр тектілігі дегеніміз біздің
артықшылығымыз, бұл қатерлі тұзақ емес, өркендеуіміздің тұғыры.
Екіншіден, қазақ мәдениетінің елдегі барша этностар үшін ұшан-теңіз
кіріктірушілік әлуеті сол қазақ мәдениетінің өзі ашық сипатта болғанда
ғана, оның құрылымдық байлығы молығып, уақыт талабына қабілеті сай келгенде
ғана іске асады.
Үшіншіден, Қазақстанның күллі ұлттық мәдениеттері бір-бірімен өзара
байланысты әрі өзара тәуелді. Қазақстанның мәдени кеңістігі – алуан-алуан
этномәдениеттердің өзара байланысы мен өзара толығып отыруының кеңістігі.
Біз бұл ұстанымдарды ашық тұжырымдап іс жүзіне асырамыз және бұл арада
ешқандай тактикалық ойын немесе бәз бірдеңені бүгіп қалу деген жоқ.
Иә, кейбір бейбақ Кассандралар Қазақстан этникалық хаосқа ең алдымен
мәдени ахуалға байланысты ұрынады деп сәуегейсіген еді. Рас, күрделі
этномәдени құрамның бойында қақтығыс ұщқыны болмай қоймайтыны сөзсіз. Бірақ
Қазақстанда ұлттық мәселеге қатысты хал-қадерінше сындарлы ішкі саясатпен
қатар мәдениеттердің өзара іс-қимылы тоталитарлық мемлекеттің таптаурын
заңдарының жетегінде кетпей, керісінше қарсы дамуы орасан зор рөл атқарды.
Қаншалық атүсті әрі шектеулі дегенмен мәдени байланыстардың жалғасып келе
жатқан тәжірибесі де өзінің оң жемісін береді. Сол себепті алдын ала
байбалам салардай, мәдени-құндылықтар дауы жоқ. Олай болса біздің міндет
Қазақстанның даусыз оң факторына айналдыру деп білу керек.
Жаңа Қазақстан азаматтығының қалыптасуы көкейтесті мәселенің біріне
айналды. Біз саяси және азаматтық бірлікке ұмтыламыз және Қазақстан
халықтарының әртүрлі азаматтарының бірлігі болуы қажет. Қазақтар мемлекет
құрушы этностық рөл атқарады. Қазақстанның тәуелсіздігі – қазақтың тағдыр
берген сыйы емес, өзінің түбегейлі жерінде мемлекет құру құқығы. Мұндай
тарихи және саяси шындыққа ешкім де күмәндана алмайды.
ІІ тарау. Қазақстан халықтары Ассамблеясы-ұлтаралық
қатынастарды реттеудің маңызды факторы
2.1. Қазақстан халықтары Ассамблеясының
мақсаты мен міндеті.
Қазақстан халықтарының Ассамблеясы (ҚХА) – Қазақстан Республикасы
Президентінің жанындағы кеңесші орган. Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан халықтары Ассамблеясын құру туралы Жарлығымен елдегі қоғамдақ
тұрақтылық пен ұлтаралық келісімді нығайту мақсатында 1995 жылы наурыздың
1 құрылған.
ҚХА-ның мақсаты – республикамыздағы оқиғаларға баға беру және саяси
жағдайларға болжам жасау негізінде қоғамдағы ынтымақты қамтамасыз ететін іс-
тәжірибелік ұсыныстарды ойластыру, ҚР Президентінің республика
азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғау кепілі ретіндегі
қызметіне атсалысу.
Ассамблея:
← Мәдени-ағартушылық – тілдер мен ұлттық мәдениеттерді, салт-
дәстүрлерді қайта жаңғырту және насихаттау;
← Тәрбиелік – қазақстандық және ұлттық отан сүйгіштікті қалыптастыру;
← ұлтаралық қатынастарды қадағалау негізінде ұлтаралық татулық пен
келісімді нығайту;
← Қазақстанды мекен еткен ұлт өкілдері арасында достық қарым-
қатынастардың дамуына негіз болатын мемлекеттік саясат жүргізу жөнінде
ұсыныстар дайындау
ісімен айналысады1.
Ассамблеяның 350-ге жуық мүшесі бар. ҚХА-на мүшелікке кандидаттарды тең
арақатынас қағидасы бойынша жергілікті жерлердегі Қазақстан халқының кіші
Ассамблеясы, республикалық және аймақтық ұлттық-мәдени бірлестіктер,
Ассамблея Кеңесінің мүшелері ұсынады. ҚХА-ның төрағасы – ҚР Президенті. Ол
Ассамблея мүшелерінің ұсынысы бойынша төрағаның екі орынбасарын
тағайындайды. Ассамблея мәжілістері арасындағы жұмысты ҚР Президентінің
шешімімен Ассамблея кеңесі жүргізеді. ҚХА кеңесі ұлттық-мәдени орталықтар,
ардагерлер кеңесі өкілдерінен, кіші Ассамблея жетекшілерінен, сондай-ақ,
Ассамблеяға мүше басқа тұлғалардан құралады. ҚХА-н құру идеясын алғаш рет
ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаев 1992 жылы тәуелсіздіктің бір жылдығына
арналған Қазақстан халықтарының 1-форумында ұсынды.
ҚХА 2003 жылға дейін қызметі барысында 9 сессия өткізілді. ҚХА
Қазақстанда өмір сүріп жатқан барлық халықтардың мәдениетін, тілін дамытуға
қолайлы жағдай жасау бағытында Қазақстан халықтарының фестивальдерін,
тілдер фестивальдерін, жексенбілік мектеп оқушыларының мемлекеттік тіл мен
ана тілін білу дәрежесін анықтайтын байқауларын, тіл саясаты мәселелері
бойынша халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық конференциялар
мен семинарлар, т.б. өткізеді.
Ассамблея Кеңесінің мүшелері жетекшілік ететін республикалық, аймақтық
және қалалық Ұлттық мәдени орталықтар жұмыс істейді. Әзірбайжан, айсор,
юнан, ингуш, неміс, шешен, поляк, т.б. халықтардың ұлттық мәдени
орталықтарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 -10
I тарау.Ұлтаралық қатынастарды өркениетті дамыту-қоғамдық
тұрақтылықты сақтаудың
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... . ... 11-26
1.1.Кеңестік кезеңнің алғашқы кезіндегі ұлтаралық саясаттың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...11-18
1.2.Қазіргі кезеңдегі ұлтаралық қатынастар мәдениетін
реттеудің негізгі
бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19-26
II тарау.Қазақстан халықтары Ассамблеясы-ұлтаралық
қатынастарды реттеудің маңызды
факторы ... ... ... ... ... ... ...2 7-56
2.1. Қазақстан халықтары Ассамблеясының
мақсаты мен
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27-
40
2.2.Республикадағы дінаралық татулық-қоғамдық
тұрақтылықты сақтаудың
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41-43
2.3.Жаһандану кезеңінде мемлекет дамуындағы ұлтаралық
қатынастардың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...44-5 6
III Эксперименттік бағдарлама
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57-58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 59-66
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..67-74 Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...75-77
Кіріспе.
Сан ғасырлардан бері қазақтың даласына көптеген ұлттар мен
ұлыстардың ұрпақтары келіп орнығып, бір-бірімен тамыр, дос болып, тату-
тәтті өмір сүріп келе жатыр. Дархан көңілді, кең пейілді қазақ халқы оларға
құшағын ашты. Ата-бабамыздың осы үлгісі, өзге халықтардың баласын дініне,
тіліне, түріне, ұлтына қарамай бауырға басқан төзімшіл, толерантты мінез-
құлқы бізге мұра болып қалды. Бұл – біздің тарихи қасиетіміз, өсіп,
өркендеуіміздің басты негізі. Осы бірлік пен достықты тереңдете білудің
арқасында біз көп қиыншылықтарды жеңе білдік[1]- деген болатын Елбасы
Н.Ә.Назарбаев.
Осы ұлтаралық қатынастар жөніндегі тақырып қоғамдық саяси-
әлеуметтік зерттеулердің өзекті мәселелерінің бірі ретінде саналады.Сы
мәселе бойынша көптеген авторлар ұлтаралық қатынастар мәдениетін дамыту
жөнінде өз еңбектерін жазды.Олар, Сужиков М. ”Напряженность или
гармонизация? :Развитие межнациональных отнашении в Казахстане”,
Кабульдинов.З.Е “Народ Казахстана:история и современность”, Садықов.Т.С.
“Тарих тағылымы:Ұлтаралық қатынастар мәдениеті.”,Аяган.Б.”Апогей и закат
советского социализма” және т.б.
Қоғамды демократияландыру Қазақстан халықтарының мәдениеті мен
тілдерінің қайта түлеуі және дамуы үшін қолайлы жағдайды қамтамасыз етті.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев өзінің парасатты саясатымен көрегендік танытып,
халықтың бірлігін нығайту үшін Қазақстан халықтары Ассамблеясын құрды.
Қазақстан халықтары Ассамблеясы 300-ден астам республикалық, аймақтық,
облыстық, қалалық және аудандық ұлттық-мәдени бірлестіктердің басын
біріктіріп, біздің ортақ үйіміз – Қазақстанда шынайы достықты қамтамасыз
етіп келеді. Бүгін әрбір ұлтқа мүмкіндік беріліп, жағдай жасалды. Өздерінің
салт-дәстүрлерін жаңғыртуға, тілі мен әдебиетін, мәдениеті мен тарихын
дамытуға қамқорлық көрсетілуде. Бүгін Қазақстанда еліміздің этномәдениет әр
түрлігінің қоғам дамуының оң факторына айналдыру мүмкіндігі бар. Барлық
ұлттар мен ұлыстар – қазақтар, орыстар, украиндар, немістер және басқа да
этнос өкілдері өздерін Қазақстан халқының жаңа мәдени тұтастығын
құрастырушы ретінде сезініп отыр деуге болады.
Осының бәрі мемлекет басшысының қоғамдағы азаматтық ынтымақтастық
пен ішкі саяси тұрақтылығын сақтау стратегиясын дұрыс таңдап, ұлтаралық
қатынастарды реттеудің тиімді тетіктерін жасай білуінің арқасында мүмкін
болуда.
Қазақстандағы барлық халықтардың тілдерін дамытуға, ұлттық білім беру
жүйесін жетілдіруге, ұлттық бұқаралық ақпарат құралдарын жақсартуға және
ұлттық мәдениетті қорғаудың құқықтық тұтқаларын нығайтуға заңдық негіз
жасалған. Қазір республикамыздың барлық мектептері 9 тілде – қазақ, орыс,
өзбек, ұйғыр, тәжік, украин, татар, неміс және ағылшын тілдерінде білім
береді. 15 тіл ана тілі ретінде оқытылады, 22 ұлттық-мәдени бірлестіктердің
170 жексенбілік мектебі республиканың барлық өңірінде жұмыс істейді.
Еліміздегі көп ұлтты жалпы білім беретін мектептерде оқушыларды ұлтаралық
қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеудің жүйе құраушы факторы - әр түрлі ұлт
оқушыларының ізгілікке бағытталған қоғамдық-мәнді бірлескен іс-әрекеті.
Оны ұйымдастыруда мұғалімдердің белсенділігі, ата-аналардың, қоғамдық
ұйымдардың көмегі өте зор. Сондықтан білім беру мекемелері ұлттық БАҚ,
ұлттық театр, ұлттық-мәдени бірлестіктер және Қазақстан халықтары
Ассамблеясымен тығыз байланыста жұмыс жасауда.
Мемлекеттік тіл – баршаның құрметтеуге тиіс қарым-қатынас құралы.
Республикамызда тұратын 6 млн. 968 мың этнос өкілдерінің 21,6 пайызы
мемлекеттік тілде сөйлей алады. Ал қазақстандықтардың 65 пайызы қазақ
тіліне жетік, 18 этнос өкілдерінің 60-80 пайызы қазақ тілін жақсы біледі.
Жексенбілік ұлттық мектептерде әр ұлттың ана тілі, мәдениеті, салт-дәстүрін
дәріптеумен қатар қазақ халқының тарихы, мәдениетін насихаттау ісі
жүргізілуде. Мектептерде қазақ тілі үйірмелері ашылып, мемлекеттік тілді
меңгеру ісі қолға алынып отырғандығын және өзге ұлттар арасында қазақ
тіліне деген сұраныстың күннен күнге артып отырғандығын уақыт көрсетуде.
Ұлттық БАҚ-тың атқаратын қызметі мен ерекшелігін айтар болсақ, 5
республикалық және 19 өңірлік ұлт тіліндегі газеттер бар. Олар Уйгур
авази, Коре ильбо, Deutshe Algemeine Zeitung, Украінскі новини
газеттері және Русский мир журналы, тағы басқа да басылымдар жарық
көруде. Сонымен қатар жыл сайын аз ұлттардың тілінде әдеби кітаптар
шығарылады. Соның ішінде Н. Назарбаев – ұлтаралық және дінаралық келісім
үлгісінің негізін қалаушы; Қазақстан халықтары Ассамблеясы; 10 жыл;
Достық әлемі, Планета дружбы және көптеген дүниелер жарыққа шықты. Одан
басқа республикалық деңгейде корейлердің, немістердің, поляктардың бірнеше
съезі, ұйғыр, түрік, дүнген, курд, өзбектің мәдени күндері, татардың
сабантой мен құрылтайы болып өткені баршаға мәлім. Сондай-ақ жыл сайын
Наурыз, Масленица, Рождество сияқты мерекелерді атап өту игі дәстурге
айналған. Республикамызда кәсіби 9 ұлттық театр және 471 ұлттық-мәдени
орталықтар жұмыс істейді. Бұл барлық ұлттардың тілі, әдет-ғұрпы, салт-
дәстүрлері, тарихы мен мәдениетін дамытуда көрініс табуда. Мұндай жағдай
ТМД елдерінің бірде-бірінде жасалмағандығын атап өту керек.
Еуропа мен Азия қиылысында орналасқан көп ұлтты Қазақстан өңірі де
халықтар достығының ортақ үйі болып, көпшілікті сан қырлы дәстүрлері және
мәдениетімен таң қалдыруда. Батыс Қазақстан облысының ең басты
ерекшелектерінің бірі – Ресейдің Астрахань, Волгоград, Самара, Саратов
және Орынбор облыстарымен көрші. Бүгінде Батыс Қазақстан облысын өзін
алсақ та, онда 90-нан астам әр түрлі ұлт өкілдері тұрады, 30-дан астам
ұлттық-мәдени орталықтар Кіші Ассамблея құрамында жұмыс істейді. Олардың
қай-қайсысы болсын Қазақстанды өз Отаным деп санайды. Сонымен қатар
өздерінің ана тілдерін, тарихи отандарының тарихы мен шежіресін, салты мен
дәстүрлерін болашақ ұрпақтарына үйретуге, өз ұлттарының рухани тәрбиесімен
тәрбиелеуге ынталы.
Әр облыс орталығында Достық үйі ашылып, жұмыс істеуде. Мұнда ұлттық-
мәдени орталықтардың қолдауымен түрлі тақырыптарда дөңгелек стол, кездесу,
әдеби шығармашылық кештер, дәстүрлі мерекелер, көрмелер мен байқаулар және
тағы да басқа шаралар өткізіліп, мектеп оқушылары мен студент-жастар
қатысуда.
Барлық ұлттардың өнерін дамытуда жыл сайын өткізіліп келе жатқан
Қазақстан халықтары мәдениеті мен өнерінің фестивалі ерекше орын алады. Бұл
мерекеге ұлт өкілдерінің көркем өнерпаздары, қол өнері мен ұлттық тағам
әзірлеудің шеберлері қатысып, жеңімпаз танылуда. Фестивальдар халықтық
мерекеге айналып, барлық ұлттардың рухани, мәдени байлықтары паш етіледі,
оған әр ұлттың жас-кәрісі түгелдей қатысып, бұл үлкен қуанышқа ортақтасады.
Көп тілде орындалатын сазды әндер, сырлы өлең жолдары, әсерлі билер олардың
бойында бір-біріне деген құрмет пен ұлтаралық қарым-қатынастар мәдениетін
тәрбиелеуде. Мұның бәрі мәдениеттердің өзара байланысына, бірін-бірі
толықтырып, байыта түсуіне ықпал етеді.
Республикамыздағы діни конфессиялардың ең басты ерекшелігі өзара
сыйластық болып табылады. Рухани өзара түсіністік пен ұлтаралық келісім
қоғамымызды татулық пен халықтар бірлігіне шақырып қана қоймай, өзге
мемлекеттер үшін бейбіт елдің үлгісіне айналады. Республикамыздағы
Қазақстан халықтары Кіші Ассамблеясы ұлттық-мәдени орталықтарға көмек,
тілдерді дамыту, жастар тәрбиесімен айналысатын ұйым болып табылады.
Қазақстан халықтары Ассамблеясының арқасында басқа ұлт өкілдерімен
қарым-қатынаста болу бізге халықтардың мәдениеті мен тарихын танудың сирек
мүмкіндігін сыйлайды. Бұл бәрімізді бірлікке шақырып, ұлтына қарамастан
жақындастырады. Достық қарым-қатынастар Қазақстанды Еуразиялық орталыққа
айналдырып, рухани-мәдени тұтастығы мен ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетінің қалыптасуына өз ықпалын тигізеді.
Қазақстан халықтары Кіші Ассамблеясы көп ұлтты еліміздегі халықтар
достығын нығайтуға, еліміздің өркендеуіне, Отанымыздың нағыз азаматтары мен
патриоттарын тәрбиелеуге өз үлестерін қосуда.
Қазақта Отаны бірдің – тілегі бір, жүрегі бір деген жақсы сөз бар.
Жүзі басқа болса да жүрегі бір, тілі басқа болса да тілегі бір, атасы басқа
болса да Отаны бір қаншама ұлттар мен ұлыстарды біріктіріп, дүние жүзі
мойындап отырған Қазақстан атты елміз. Өткен жылдар ішінде Қазақстан халқы
этностық, конфессиялық ерекшелігіне қарамастан ортақ мүдде мен өзара
түсінушілігі қалыптасқан біртұтас халық ретінде қалыптасты деп айтуға
болады. Көп ұлт өкілдері тұратын ел болуымыз – біздің байлығымыз,
мақтанышымыз. Өз халқын сүйген адам ғана оның тағдыры үшін алаңдай алады.
Қазақстан халқы – Ассамблея арқылы Қазақстандық патриотизм моделін өмірге
келтіріп отырған халық, оның айғағы – еліміздегі татулық пен келісімнің
дүние жүзінің басқа елдеріне үлгі бола алғандығы.
Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың Әрбір қазақстандық өзінің ұлттық
ерекшелігіне қарамастан Қазақстан оның құқығы мен еркіндігін әрқашан
қорғауға дайын тұрған мемлекет екенін сезінуі қажет. Тек сол жағдайда ғана
қазақстандық патриотизм сезімін ұялату мен тәрбиелеудің негізі қалыптасады
деген сенім білдіруге болады. Тек сондай жағдайда ғана еліміздің әрбір
азаматы әлем танып отырған Қазақстан атты мемлекеттің азаматы болғандығын
мақтан тұтар еді деген сөзі де жалпы қазақстандық патриотизмді дәріптеудің
маңыздылығын айқындай түседі.
Еліміз алдында әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру
мақсаты тұр. Елбасы белгілеген стратегияны жүзеге асырудың көп ұлтты
Қазақстан халқының бірлігінсіз мүмкін емесін де ескерген жөн.
Сонымен, Қазақстан халықтары Ассамблеясы қазастандық патриотизмді
және ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру, қоғамды саяси және
экономикалық жаңғыртудың барлық міндеттерін шешуге мүмкіндік береді.
Қазақстан халықтары Ассамблеясының алдына қойылған басты міндеті
қоғамның белсенді саяси, біріктіруші күші болуға қабілеттілігін таныту еді.
Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар саласындағы сарабдал саясат арқылы
әрқайсымыз көп ұлтты және көп дінді мемлекет екенімізді байыптай отырып,
қоғамдық-саяси тұрақтылық жағдайды сақтауда бай тәжірибеге ие болдық.
Қазақстан халықтары Ассамблеясы XXI ғасырда өркениетті елдердің өзі үлгі
алатын бір айшықты кезеңге аяқ басты.
Біз ортақ үйіміздің шаңырағы биік, керегесі берік болып, босағасынан
ырыздық-дәулет кетпегенін қалаймыз. Оған Қазақстанда тұратын барша халықтың
өзіндік үлес қосуымен бір-бір уық болып қадалғанын жақтаймыз. Ынтымақ,
береке, бірлік те халықтар достығымен нығаятындығын өмірдің өзі көрсетіп
отыр. Қазақстан демократия жолымен қадам басып келе жатқан
мемлекет.Бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылуымызға еліміздегі
ұлтаралық қатынастың алатын орны зор.Сондықтан республикамызда тұратын
этникалық топтардың арасындағы бейбітшілікті сақтап қалу үшін бір –
бірімізді жақсы түсініп,біз қазақстандықтар екенімізді,бір шаңырақтың
астында тұратын біртұтас мемлекетті құрайтын халық екенімізді ұпытпауымыз
қажет.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі–Қазақстанда тұратын этникалық топтар
арасындағы келісімділікті қамтамасыз ету.Еліміз бұрыңғы Кеңес үкіметі
құрамында болған мемлекеттерде болып жатқан ұлтаралық қақтығыстардың
қауіпті екенін бағалап,дер кезінде түсінді.Қоғамдағы тұрақтылықты сақтау
мемлекетіміздің ішкі саясатындағы өзекті бағыттардың бірі.Ұзаққа созылған
әр уақыт кезеңдерінде бізде халықтар арасындағы қарым-қатынас ерекше дәстүр
ретінде қалыптасқан.Қазіргі таңда Дүниежүзінде біздегі этникалық қарым-
қатынастағы келісімділіктің қазақстандық моделін үлгі ретінде көрсетіп
жүр.Тағдырдың тәлкегімен Қазақстанның территориясына көшіп келген
этникалық диаспоралардың тұрмыс-тіршілігі бүнгі күнгі көп ұлтты
Қазақстанның өзекті мәселелерінің бірі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты-Қазақстанда тұрып жатқан әр түрлі ұлт
өкілдерінің ұлтаралық қарым-қатынастарын реттеудегі саяси-әлеуметтік
мәселелерін жан-жақты ашып,жүйелі түрде көрсету.
Дипломдық жұмыстың міндеті- ұлт саясатындағы маңызды мәселенің бірі –
азаматтық татулық пен ұлтаралық келісімді қамтамасыз ету. Бұл келісім
халықтардың экономикалық теңдігін, саяси және мәдени дамуын, өзара
достықты, ұлттық мүдделер мен ұлттық ерекшеліктерді, тілдердің бір-біріне
деген құрметін қамтамасыз етеді.Сонымен қоса Қазақстан халықтар
Ассамблеясының алатын рөлін,мемлекеттің дамуындағы ұлтаралық қатынастардың
маңызы зор екенін жеткізу.
Дипломдық жұмыстың обьектісі: Қазақстан территориясын мекендейтін халықтар
және олардың өзара қарым-қатынасы, байланыстары.
Дипломдық жұмыстың ғылыми болжамы-өз кезегінде БҰҰ-ның бас хатшысы болған
Кофи Аннан Қазақстанды”ұлтаралық келісім мен тұрақтылық жағынан басқа
мемлекеттерге үлгі болатының”атап көрсеткен.Елімізге 2001 жылы келген Рим
Папасы Ионн Павел ІІ-ші де Қазақстандағы ұлтаралық қатынастың жоғары
дәрежеде екенін айтқан болатын.Осыдан келе біз еліміздегі ұлтаралық
қатынастарды нығайтудағы саясаттың дамып келе жатқанына және одан әрі
гүлденетіне кәміл сенеміз.
Дипломдық жұмыстың зерттеу базасы-Қазақстан Халықтарының Ассамблеясы.
Зерттеу жұмысында қолданылған негізгі құжаттар:
- Қазақстан Республикасының Конституциясы
- Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауы:Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан
- Арыстанбекова.А.Ұлттар ұйымы және Қазақстан
- Назарбаев.Н.Ә . Қазақстан Халықтары Ассамблеясы:10 жыл
- Қазақстан Халықтары Ассамблеясы IV сессиясының материялдары
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері- жұмыста белгілі бір зерттеу әдістері
сауалнама,анкета қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы-жұмыс кіріспе, 2 тараудан,5
параграфтан,эксперименттік жұмыстан,қорытындыдан,қосымшадан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
І тарау. Ұлтаралық қатынастарды өркениетті
дамыту-қоғамдық тұрақтылықты сақтаудың негізі.
1.1. Кеңестік кезеңнің алғашқы кезіндегі
ұлтаралық саясаттың мазмұны.
Бұрынғы КСРО-да жүргізіліп келген ұлттық саясатты зерттеу және ой
елегінен өткізудің принципті маңызы бар. Егер бүгінгі таңда кеңестік заман
біржолата өткенге айналып, біз оны жеткілікті дәрежеде жақсы білеміз деп
ойласақ – қателесер едік.
Біздің тарихи түсініктеріміз, әсіресе жаппай сана денгейіндегі
түсініктеріміз объективті емес үзік-үзік екенін, көптеген тұрпайы
социологиялық сүзгілерден өткізілгенін мойындауымыз керек. Міне осыдан
барып тұжырымдаудағы ұшқарылықтар – Ақтандақтарға тек қана қара бояу
жағудан бастап, таяудағы өткенді мінсіз етіп көрсетуге дейін орын алды.
Осының екеуі де жаңарып жатқан қоғам үшін бірдей қауіпті, өйткені
адамдардың наразылығын туғызғаннан басқа ештеңе де бермей, олардың жауапты
шешімдер қабылдауына бөгет жасап, неше түрлі саяси жалдаптықтың негізіне
айналады. Оның үстіне демократиялық институттарды енгізудің өзі жағдайды
өздігінен түзеп, ұлтаралық қатынастардың проблемаларын шешеді деп есептеу
қате болар еді.
Бұрыңғы системаның басты тарихи кемшілігі неде? Меніңше, оның себебін
тоталитарлық мемлекеттің аясына, оның үстіне пролетарлық интернационализм
туы астында бүтіндей халықтардың күшпен көшірілуінде жатыр. Ал іс жүзінде
бұл ұлттық сана-сезімнің серпінін ширықтыруға әкеп соқты. Қоғам
капиталистік немесе социалистік даму жолын таңдай алса да, қорғау
институттарын нығайту және ұлттық сана-сезімді дамытпайынша мемлекеттік
құрылыстың сөзсіз жеңілетінін тарих көрсетіп отыр.
Бүкіл кеңес тарихы халықтардың құқықтары сан рет бұзылғанын және
тікелей геноцид фактілерінің орын алғанын көрсетеді. Бұл миллиондаған адал
азаматтар қаза тапқан 20-30 жылдардың аштығы. Қазақтардың саны жартысына
дейін кеміді, орыс және басқа халықтар миллиондаған адал еңбеккерлерінен,
білімді де кәсіпқой адамдарынан айырылды. Көптеген ұлттардың гендік қорына
нұқсан келтірілді. Бұл мәдениеттің, ғылымның, әдебиет пен қоғамдық ойдың ең
таңдаулы өкілдерін жаппай қуғынға салу мен ату болды. Бұл халықтарды жаппай
күштеп көшіру мен ұлттық құрылымдарды жою болды.
Ойластырылмаған экономикалық саясаттың және ғасырлар жобаларын
жүзеге асырудың салдарынан шын мәнінде Қазақстанның бүкіл территориясын
қамтыған елеулі экологиялық апаттар орын алды. Әскери ведомстволардың
қызметі зор зардаптарға әкеліп соқты. Мұның өзі біз үшін Семей полигонының
проблемасына, Арал теңізінің, Возрождение аралындағы биополигонның, Батыс
және Орталық Қазақстандағы полигондарының қасіретіне айналды. Мұндай саясат
кәдімгі қарсылықты туғызды. Ол кей жағдайда қоғамдық игіліктің, ұлттық
құндылықтарды қорғау жөніндегі ашық әрекеттерге де ұласты. Бұлардың түпкі
мақсаты шынайы ұлттық теңдікке жету болатын.
80-ші жылдардың соңында елеулі дәрежеде шиеленіскен ұлттық
қатынастардағы қарама-қайшылықтар халықтардың сана-сезімін ұзақ жылдар бойы
қанаудың нәтижесінен туған болатын. Нақ осы сала қоғамдағы толғағы жеткен
проблемалардың бүкіл тереңдігін көрсеткен неғұрлым сезімтал барометр болып
шықты. Мұның өзі бірқатар республикалардың тоталитарлық системаға ашық
қарсы тұруына жағдай туғызды. Осы кезеңде халықтардың ұлттық-мемелекеттік
теңсіздігі аса үлкен мемлекеттің саяси бөлінуінің басты негізіне айналды.
Ол халықтардың нақты мемлекеттік егемендікке қол жеткізуге деген етене
ұмтылысына төтеп бере алмады.
Біз болған оқиғалардан тағылым алуымыз керек. Ұлттық саясатты жүргізе
отырып, біз Қазақстан халқының ұлттық құрамын және жеңіл де оңай өте
қоймаған оны құрудың процесін ескеруіміз керек. Сарапшылардың бағалауы
бойынша, шаруалық отарлау барысында революцияға дейінгі кезеңде Қазақстанға
Ресейден, Украинадан, Белоруссиядан 1 миллион 150 мың адам келген.
Коллективтендіру кезінде КСРО-ның орталық аудандарынан Қазақстанға 250 мың
конфискеленген шаруалар жер аударылды. Соғыс алдындағы жылдарда өнеркәсіп
құрылысы үшін елдің барлық түкпірлерінен, әсіресе еуропалық бөлінген 1
миллион 200 мың адам көшірілді.
Қазақстанға әр жылдарда 800 мыңға таяу немістер, 18,5 мың корейлердің
отбасы, 102 мың поляк, Солтүстік Кавказ халықтарының 507 мың өкілдері
зорлықпен көшірілді. Қырым татарлары, түріктер, гректер, қалмақтар мен
басқа да халықтардың өкілдері Қазақстанға өз еркімен келген жоқ.
Халықтарды күшпен көшірудің салдарынан республика халқы 1 миллион 500
мың адамға көбейді. Соғыс кезінде Қазақстанға 350 мың адам көшірілді. Тынға
1,5 миллион адам келді, ал жабық әскер объектілер мұның үстіне 150 мың
адамды қабылдады. Осының бәрі басқа ведомстволардың жұмыс күшін
ұйымдастырып жинауын және біздің республикаға өз бетімен көшіп
келгендерді есептемегеннің өзінде1.
Соның нәтижесінде ғасырдың басынан бері ғана Қазақстанға 5 миллион
600 мың адам көшіріліп қондырылды, соның ішінде жер аударылғандар мен
көшірілгендерді есептемегенде, 3,5 миллион адам соңғы 40-50 жылдар ішінде
келді.
Екінші жағынан алғанда, сталиндік қылмысты коллективтендірудің
қасіреті салдарынан бір жарым миллионға таяу қазақтар қаза тапты. 1930 –
1932 жылдары 1,3 миллион қазақ КСРО-дан шет елдерге оралмастан көшіп кетті.
Қазақстан халықтары үшін жаппай жазалау саясатының қасіретті сипатын
көрсететін екі деректі келтірейін. 1930 жылы республикада 5 миллион 873 мың
адам тұратын. Сонша адам осында көшірілді. Ал 1932 жылға қарай халықтың
саны 2 миллион 493 мың адамға кеміп кетті.
XX ғасыр қазақтарды өзінің Отанында азшылыққа айналдырған оқиғалардың
ғасырына айналғаны үшін қазақтардың еш кінәсі жоқ. Сондықтан бүгін таңда
осы халықтың мемлекеттікке деген құқына күмән келтірушілер оның қасіретінің
тереңдігін білмейді немесе білгісі келмейді. Қазақ ұлты басқа қай ұлтпен
салыстырғанда да мемлекеттікке лайық екеніне сенімдімін. Мұны ол өзінің
бүкіл тарихымен көз жеткізіп отыр.
Біздің республикамызға өз еркінен тыс келгендер де кінәлі емес.
Сондықтан қазіргі көшіп-қонудың себебі экономикалық проблемаларда ғана
емес, сонымен бірге күштеп көшірілген орыстардың, украиндардың,
белорустардың, немістердің және басқа халықтардың ұрпақтарының тарихи
отанына оралуды қалайтынында, ұлттық мемлекеттік құрылысына деген ынтасында
жатыр.
Осындай бірегей сан ұлттығы бар (оның үстіне мұның негізінде көптеген
халықтардың қасіреті жатыр) Қазақстан бірін-бірі қырып жатқан ТМД
елдеріндегі біздің жақын көршілеріміздің қайғылы жағдайына жол берген жоқ.
Сондықтан мен мемлекетте бейбітшілік пен ұлтаралық тұрақтылықты одан әрі де
сақтай алатынымызға сенімдімін.
Бұл сенім неге негізделіп отыр?
Ұлттық мәселені шешуде үш тәсіл бар деп есептеймін.
Біріншісі – кейбір елдер ұлты басқа халықты күштеп көшіру саясатын
жүргізуінде. Бұл көшіп келген халықты туысқандықпен қарсы алған қазақ
халқына ешқашан тән болған емес. Мен бір халықтың екінші халыққа қоятын кез
келген талаптары еш мағынасыз және өзінің салдары бойынша қауіпті деп
ойлаймын. Тайталасу жолы орасан зор сілкініске және сан мыңдаған адам
құрбанына әкеліп соғады.
Екіншісі – ұлттық мәселеге жалпы мән бермеу, сөйтіп, бұл проблемалар
өзінен-өзі шешіледі деп сену. Бұл да оңтайлы жол емес.
Біз үшін үшінші, ең сенімді жол қалып отыр. Біз көп еңбекті және
тынымсыз жұмысты талап ететін осы жолмен келе жатырмыз. Бұл түйісу
нүктелерін, халықтар арасындағы келісім мен сенім аймақтарын кеңейту жолы.
Біз келісім саясаты мен парасатты ұлттық стратегиясыз ешқандай міндеттерді
шеше алмаймыз.
Біздің басты бағытымыз мәмілеге келу және біріктіретін бастауларды
нығайту арқылы барлық ұлттық топтардың дамуына негізделуге тиіс. Біздің
қоғамды біріктіретін тұтқалардың бірі Қазақтан халықтарының Ассамблеясы
болуға тиіс.
Мен қоғамдық тұрақтылықты және ұлтаралық келісімді қамтамасыз етуді
еліміздің басты міндеті деп санаймын. Ол аспаннан келіп түспейді, тек
қарқынды жұмыс арқылы ғана келеді. Мені кейбір жауапсыз саясатшысымықтардың
экономикалық қиындықтарды пайдалана отырып, қоғамды бөлуге тіпті ашықтан
ашық шақыратыны қынжылтады. Кейбіреуі тіпті тұрақтылық пен келісім
Назарбаевтың өзіне ғана керек деп көпіреді. Біздің жеріміздегі татулық пен
тыныштықты жақтаймыз. Және ең алдымен мұның миллиондаған қазақстандық
отбасыларына керек екенін еске аламыз. Мен қайғыдан шашы ағарған аналардың
балаларын жоқтамағанын, ал балалардың мүгедек болмауын, қарт адамдардың
өзінің күйреген үйінің алдында жыламағанын қалаймын. Билікке ұмтылған саяси
сұрқиялардың жауапсыз мәлімдемелерінен қан төгіліп, былық басталады. Ал
оларды адамның көз жасы да, не құрбандықтар да тоқтата алмайды.
Жұртшылықтың оларға үзілді-кесілді баға беретін кезі жетті. Ассамблея
мүшелері, республикамыздың барлық парасатты азаматтары ақыр-соңында қоғамды
ұлтаралық жанжалдарға саналы түрде итеріп жүрген адамдар туралы пікірлерін
ашық айту керек. Қолына қару алып, туысқанның туысқанға, көршінің көршісіне
карсы қол көтеретіні үшін халықтар емес, қайта нақ осындай қайраткерлер
кінәлі.
Біз әрқашанда сақ болып, алуан түрлі саяси жымысқы әрекеттер
ұлтаралық қана емес, сонымен қатар ішкі ұлттық жанжалдарды туғызатын нақты
қауіптің бар екенін ешқандай ұмытпауымыз керек. Өйткені қазіргі
қасіреттердің көп жағдайда ұлттардың өз ішіндегі бөлінуіне тікелей
байланысты екенін көріп отырмыз.
Біз халықтың бір ұлттық құрамының өзі барлық қырсықтан құтқармайтынын
көрсетеді. Түрлі кландардың, аймақтық топтардың арасындағы күрес кейбір
ұлттардың өзін-өзі қырып жатқан соғыстарға әкеліп отыр. Байқаушылардың
көзқарасы бойынша, бұл қазір Ауғанстанда, Тәжікстанда және басқа кейбір
елдерде болып жатыр. Біз тұрмыстағы ұлтшылдықтың, чиновниктік
мейірімсіздіктің, бұқаралық ақпарат құралдарындағы ойланбай жарияланған
мақалаларды назардан тыс қалдырмауға тиіспіз. Бұл жеке-жеке оқиғалар болып
көрінуі мүмкін, бірақ ол ауыр зардаптарға әкеліп соғуы мүмкін.
Тоталитарлық режімнің біздің халықтарымызға түзетуге келмейтін зиян
келтіргеніне қарамастан, тіпті сол жылдардың өзінде экономиканың дамуы,
мәдениеттің, ғылым мен білімнің бірін-бірі байыту процесі жүріп жатты. Біз
халықтардың Ұлы Отан соғысы жылдарында өзінің бостандығы мен тәуелсіздігін
бірлесіп сақтап қалғанын, қираған шаруашылықты тез қалпына келтіргенін,
ғарышқа шыққанымызды әрқашан есте ұстауымыз керек. Қазақ ғылымы мен
мәдениетінің көптеген көрнекті өкілдері Ресейде, Украинада, Өзбекстанда,
Прибалтикада білім алды.
Мен сондай-ақ, сталиндік жаппай күштеп көшіру жылдарында қазақ халқы
қуғынға түскен орыстарға, украиндықтарға, немістерге, корейлерге,
чешендерге және басқа да көптеген халықтардың өкілдеріне қолдан келген
көмегін аямағанын ұмытпайды деп сенемін.
63 жылдығын біз биыл атап өткелі отырған фашизмді тас-талқан еткен
Жеңіс халықтардың жанқиярлығы мен адамдар ерлігінің аса жарқын көршісі
болды. Олар өзінің бостандыққа және адами қадыр-қасиетіне деген құқығын
және елімізді қорғап қалды. ТМД мемлекеттері басшыларының соңғы кеңесінде
осы даңқты датаны бірлесіп мерекелеу туралы, соның ішінде соғыс
ардагерлерін – Достастық азаматтарын Жуков орденімен және медалімен
марапаттау туралы шешім қабылданды. Елбасымыз Н. Назарбаев ардагерлерге
үкімет тарапынан өткен шайқастардың орындарына, полктастарымен кездесуге
тегін барып-қайтуын қамтамасыз ету жөнінде ұсыныс енгізді. Сондай-ақ ТМД-ға
қатысушы елдердің ардагерлер ұйымдары өкілдерінің тобын 1995 жылғы мамырдың
9-ында екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында қаза тапқан біздің
адамдарымызға құрмет көрсету үшін Германия Федеративтік Республикасына
жіберу ұсынылды. Достастық мемлекеттері басшыларының кеңесі бұл идеяны
қолдады. Ортақ жеңісті бөлмей, ардагерлерге толығымен құрмет көрсетуді
дұрыс әрі әділетті деп есептеймін. Ішкі мәселелермен, соның ішінде ұлттық
мәселелермен Қазақстанның сыртқы саясаты тығыз байланысты. Басқа
мәселелермен қатар Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Еуроазия Одағын
құру жөніндегі идеясы ұлтаралық, сондай-ақ мемлекетаралық проблемалар мен
қайшылықтарды өркениетті жолмен шешуді көздейді. Өрескелдікке жол бермеу
керек. Және, меніңше, саясаткердің ең жоғары парызы өз еркінен тыс
қасиеттен түрлі елдерге шашырап кеткен миллиондаған адамдардың тағдыры үшін
өзінің жауапкершілігін түсінуде деп ойлаймын.
Егеменді мемлекеттердің саяси тәуелсіздігін және этникалық
бірегейлігін сақтау арқылы халықтардың бірлесу – Еуроазиялық кеңістіке
бейбіт дамудың бірден-бір парасатты және өркениетті жолы.
Еуоазиялық Одақ жобасының арқасында ТМД-да бірігу процесі жандана
түсті. 1993 жылдың аяғында Ресей мен Қазақстан арасында ізгі ниетті
көршілік қатынастарды нығайту жөнінде бірқатар маңызды шешімдер
қабылданғанын өздеріңіз білесіздер. Азаматтық, әскери, ынтымақтастық,
біртұтас кеден кеңістігін құру және басқа да көптеген көкейкесті
проблемаларды шешудің жолдары белгіленді. Екі елде тұрақты тұратын біздің
азаматтарымыздың құқықтық мәртебесі туралы, азаматтықты қабылдауды
жеңілдету туралы келісімдер халықаралық қоғамдастықтың принциптеріне сай
келетін маңызды қадам болып табылады және қарапайым адамдардың алдында
тұрған проблемаларды өркениетті жолмен шешеді. Енді қазір әрбір ресейлік
немесе қазақстандық жаңа жерге көшіп келгенде өз қалауы бойынша күрделі
заңдық бұлталақсыз осы мемлекеттің азаматы бола алады.
Аймақ бойынша өзіміздің ең жақын көршілеріміз - Өзбекстанмен және
Қырғызстанмен бірігуді дамытудың республикамыз үшін зор маңызы бар. Біз
олармен Біртұтас экономикалық кеңістік құрдық. Оның үстіне Орталық Азияда
барлық мемлекеттер Арал өңіріндегі экологиялық апаттың салдарын жою жөнінде
бірлесіп жұмыс істеуде.
Алматыда ТМД мемлекетері басшыларының 1994 жылдың ақпандағы кездесуі
барысында міндеттердің бүтіндей кешені шешілді. Біздің республика ұсынған
Тәуелсіз Мемлекеттік Достастығында бейбітшілік пен тұрақтылықты қолдау
туралы меморандумның қабылдауын ерекше атап өткім келеді. Біз Достастық
ішіндегі орын алып отырған проблемалардан, әсіресе қантөгіспен, адамдардың
қаза табуымен, шаруашылықтың күйреуімен, бейбіт халықтың қасіретімен
байланысты проблемалардан бойды аулаққа салмауға тиіспіз деп есептеймін.
Меморандум қазіргі жанжалдар мен ықтимал жанжалдардың алдын алуға
бағытталған. Осы құжаттың қабылдануы ТМД-ға қатысушы елдердің территориялық
біртұтастықты және шекаралардың бұлжымастығын, қазіргі қоғамдық-саяси
құрылымды құрметтеуге, сепаратизмнің, ұлтшылдықтың, шовинизм мен фашизмнің
кез-келген көріністерінің жолын кесу жөніндегі шаралар қабылдауға деген
ұмтылысын тағы да бір дәлелдеп отыр.
Біз бірігуге батыл барып отырмыз. Біздің мемлекетіміздің
бұлжымастығына қатер төнеді деп қорқатындар үшін Қазақстан бүгін таңда кез
келген экспансияға, тіпті ол әскери араласу, саяси немесе экономикалық
қысым жасау, сепаратизм немесе ұлтшыл-шовинизм болсын қарсы тұруға
қабілетті екенін тағы да еске салғым келеді. АҚШ-тан, Ұлыбританиядан,
Ресейден, Қытайдан қауіпсіздік кепілдігін алғанымыз маңызды фактор болып
табылады. Сөйтіп, Қазақстанның тәуелсіздігі тарихи фактіге айналып,
халықаралық саяси, экономикалық және дипломатиялық құқық актілермен сенімді
қорғалған. Біз өз тәуелсіздігімізді, территориялық біртұтастығымызды
құрметтеп, оны қорғай аламыз.
1.2. Қазіргі кезеңдегі ұлтаралық қатынастар мәдениетін
реттеудің негізгі бағдарламалары.
Кеңес өкіметі тұсында Қазақстан көп ұлтты мемлекетке айналды.
Республикада 130 ұлт пен ұлыстардың өкілдері тұрды, қазір де солай. Ұлтына,
нәсіліне, діни сеніміне қарамай, қазақтар мен басқа ұлт өкілдері Қазақстан
халқын кұрап отыр. Ол дүниежүзілік қоғамдастықтың ажырамас бір бөлігі бола
отырып, қазақ мемлекетінің бұлжымастығының негізіне айналды.
Қандай бір қайшылықтар мен қиыншылықтар болмасын, Қазақстанды
мекендеген халықтар өзара достықта өмір сүрді. Бір-бірімен қарым-
қатынастары тығыз болды, өзара достық қалыптасты. Қазақ халқы республикаға
келген басқа халықтарға кең пейілдік білдіріп, көмек көрсетті. Қазіргі
азаматтық татулықтың негізі қаланды.
Саясаттың жақсы нәтижесін берген бір саласы – халыққа білім беру
саласы. Халықтың білімділігі жағынан біз бірқатар дамыған елдерден кем
емеспіз. Сауатсыздық деген атымен жойылды. Жаппай жалпыға бірдей орта білім
беруге көшкенбіз. Әрбір үш жарым адамның бірінің жоғары және орта арнаулы
білімі болды. Жоғары потенциалды ғылымның берік негізі қаланды.
Қазақстан шикізат шығарушы аймаққа айналғаны да шындық. Бірақ табиғи
байлықты игеру, ірі зауыттар, фабрикалар, шахталар салудан, олардың
техникалық базасын нығайтып, әлемдік дәрежеге көтеруден де артта қала
қоймадық. Ауыл шаруашылығы саласындағы жетістіктер ауыз толтырып айтуға,
мақтаныш тұтуға боларлықтай еді.
Халыққа қызмет ету салаларының да жетістігі аз болған жоқ. Денсаулық
сақтау қызметкерлерінің саны, олардың тәжірибеге қосқан үлесі жөнінен де,
ол саланың материалдық базасын нығайтуда да үлкен жетістіктің негізі
қаланды. Олардың қазіргі қиыншылықтарға төтеп беруінің негізі міне осында
жатыр.
Ұлт саясатының нәтижесінде творчестволық интеллигенция қалыптасты.
Жүздеген, мыңдаған ғалымдар, жазушылар, ақындар, дәрігерлер, инженерлер –
біздің мақтанышымыз.
Қол жеткен табысты атамау, оған дұрыс баға бермеу, сонымен қатар орын
алған кемшіліктерді де санамау, дұрыс болмас еді. Оқушы қауым, бұларға баға
беруде сіздерге дербестік берілген, өз көзқарастарыңды қалыптастыруға
тырысыңдар.
Қазақстандағы экономикалық және саяси реформаларды жүзеге асырушы
басты тұлға – адам. Біз құрып жатқан жаңа қоғамның ең жоғарғы құндылығы да
– адам, бүкіл өзгерістің бәрі сол үшін, соның игілігі үшін соның қолымен
жасалып жатыр. Адамның құқықтары мен бостандықтарының кепілдігі заң жүзінде
қамтамасыз етілген. Ұлтаралық келісім, барлық ұлттар мен ұлыстардың теңдігі
идеяларын негіздеу күрделі мәселенің бірі болып отыр.
Күйреген Кеңес Одағының Конституциясында да, социализм тұсында да,
адам ең жоғары құндылықтың санатына жатқызылған. Бірақ олардың бәрі іске
аспады, қағазда ғана жазылды, олар туралы жоғарыда айтылды.
Сондықтан Қазақстан егеменді ел болып жарияланумен бірге өз
конституциясын, негізі Заңын қабылдады. Онда Қазақстан мемлекетінің саяси-
бағыт бағдары, мемлекеттік органдардың жүйесі, олардаң құрылымы мен қызмет
ету тәртібі, адамдардың негізгі құқықтары мен міндеттері тұжырымдалды. Ол
сонымен бірге қазіргі заманғы аса маңызды саяси құжат болып табылады. Оның
шынайы жасампаздары – қазақ халқы және Қазақстанды мекендеген өзге ұлт
өкілдері. Егемен, тәуелсіз Қазақстан дегеніміз – қазақ халқының дербестігі,
еркіндігі, бостандығы, өзінің тағдырын шешуге толық билігі барлығы.
Біз жоғарыда ұлт мәселесін қарағанда бұрынғы Совет өкіметі кезінде
оны шиеленістірген жағдайларға тоқталғанбыз. Бұларды бір күнде шешіп тастау
мүмкін емес. Бүгін таңда күн тәртібінде Қазақстан экономикасын дағдарыстан
шығарудың қандай күрделі міндеті тұрса, ұлт саясаты саласында да сондай
күрделі міндет тұр.
Ұлт саясатындағы маңызды мәселенің бірі – азаматтық татулық пен
ұлтаралық келісімді қамтамасыз ету. Бұл келісім халықтардың экономикалық
теңдігін, саяси және мәдени дамуын, өзара достықты, ұлттық мүдделер мен
ұлттық ерекшеліктерді, тілдердің бір-біріне деген құрметін қамтамасыз
етеді.
1997 жылы Қазақстан Республикасындағы тіл туралы Заң қабылданды.
Конституцияның бірінші бөлімінің 7-бабында Қазақстан Республикасындағы
Мемлекеттік тіл – қазақ тілі. Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-
өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең
қолданылады деп тұжырымдалған.
Өтпелі кезеңдегі саяси жұмыстың өзегі – бірігу, қоғамдық процесс және
әлеуметтік серіктестік. Қазақстан халықтарының тілегі – дүниежүзілік
қоғамдастықтың ажырамас бөліміне айналу, қазақ мемлекетінің бұлжымас
негізін нығайту, демократиялық қоғам мен құқықтық мемлекет құру,
конституцияның принциптері мен ережелерін іске асыру. Міне, сондықтан да
Ата Заңның әрбір қағидасы, әрбір тұжырымы, әрбір бабы ұлт проблемасымен
тығыз байланысты.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан саясат – көп ұлтты халқымызды өзара
жақындастыру, олардың қарым-қатынастарын, достығын нығайту.
Қазақстан халқы этностық құрамы бойынша әртүрлі. Бұнда 130
ұлттың өкілдері тұрып жатыр. Этностық мәдениеттің саны бойынша ең үлкең
байырғы этнос – қазақтар, олар республика халқының 53,4 пайыз, орыстар - 30
пайыз , украиндықтар – 3,7 пайыз , өзбектер – 2,4 пайыз , немістер – 2,4
пайыз , татарлар – 1,7 пайыз, ұйғырлар – 1,4 пайыз , белорустар – 0,7
пайыз, корейлер – 0,7 пайызын құрайды.1
Көп ұлттар Қазақстанға өз еркімен емес, саяси қуғын-сүргіннің
нәтижесінде келген. Сталиндық кезеңде Қазақстанға Ресейден және Кеңес
Одағының басқа аймақтарынан бір жарым миллион саяси жер аударылған
тұтқындарды қабылдаған. Және тағы бір миллион үш жүз мыңға жуық қоныс
аударғандар сенімсіз халықтар өкілдері ретінде Қазақстанға жер аударылды.
Бұл адамдардың барлығы қазақ халқының түсіністігі мен қолдауын көрген,
Қазақстан жерінде екінші Отанын тапқан.
Қазақстанда елімізде тұрып жатқан ұлттардың теңдік принципі қатал
сақталады. Әрбір қазақстандық үшін толықұлттық өзін білдіруге барлық
жағдайлар жасалған және өз этномәдениеттік мүдделерін жүзеге асыруға
құқықтар берілген.
Республикада қолданылатын барлық тілдерге құқықтық кепілдіктер мен
көрсітелетін құрмет кез келген ұлттың өз тілі мен мәдениетін дамытуға
ажырамас құқығын қорғайды. Республиканың 40 пайызға жуық орта оқу орындары
мен 70 пайыз жоғары оқу орындары оқу процесін орыс тілінде жүзеге асырады.
Аз ұлттардың жинақы тұратын жерлерінде ұйғыр, өзбек, тәжік, украин, неміс,
поляк және басқа тілде оқытатын мектептер жұмыс істейді.
Ұлттық-мәдени бірлестіктер жанындағы демалыс мектептері ана тілін
оқуға мемлекеттік қолдау алды. Қазіргі кезеңде 170 демалыс мектептерінде
және ұлттық жаңғыру мектептерінде Қазақстанның этностық топтарының 23 тілі
оқытылуда.
Әрбір ұлттың өз ерекшелігі бар. Қазақстанның барлық түпкірлерінде
құрылған ұлттық ерекшелігін қолдайтын ұлттық-мәдени орталықтары сияқты
нысан кең даму үшін. Оның ең жоғары трибунасы – Қазақстан халықтары
Ассамблеясы. Сондықтан ұлттық қатынасты жан-жақты дамыта отырып, әрбір
ұлттың, халықтың өзінің тарихи қалыптасқан дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын,
салт-сана жүйелерін байыта түсуге толық жағдай жасалынады. Мұны біздің
республикамызды мекендеуші ұлттардың өкілдері өздерінің күнделікті
тұрмысында сезінуде. Олардың өз тілінде оқуға, білім алуға, түрлі қоғамдық
ұйымдарды құруға құқықты екені Конституцияда былай жазылған: Қазақстан
республикасының азаматтарына, ұлтына, жынысына, тіліне, әлеуметік, мүліктік
және лауазымдық жағдайына, әлеуметтік тегіне, тұрғылықты жеріне, дінге
көзқарасына, сеніміне, қоғамдық бірлестікке мүшелілігіне, сондай-ақ бұрын
қылмыстық жазаға тартылғанына қарамастан құқықтар мен бостандықтар
теңдігіне кепілдік берілді. Азаматтарды кемсітушіліктің кез келген түріне
тыйым салынады делінген. Бұл қағидалар ұлтаралық мәдениеттің, оны
жүргізудің бұлжымас негізі.
Бүгінгі Қазақстанда ұлтаралық дамуға толық мәнді ақпараттық кеңісітік
жасалынған. 1998 жылы Республикада – 1425 газет шығарылды, олардың орыс
тіліндегісі – 581, орыс-қазақ тіліндегісі – 514, орыс, қазақ және басқа
тілдердегісі – 330, журналдардың орыс тілінде шығатыны – 64. Қазақстанда
Известия, Комсомольская правда, Аргументы и факты, Новая газета,
Труд газеттері басып шығарылуда.
Республикада 371 электрондық бұқаралық ақпарат құралдары (СМИ) қазақ
және орыс тілдерінде жарияланады. Россия телехабары күн сайын 8 сағат
көлемінде беріледі, ол Өзбекстанда 4 сағат қана, Түркменстанда мүлдем
берілмейді. Республикада украин тілінде Украинские новини, кәріс тілінде
Коре илбо газеттері шығарылады.
Ана тілінде (қазақ, орыс, өзбек, ұйғыр, тәжік, украин және неміс)
сөйлейтін балалар бақшасында 426 мың бала тәрбиеленеді. Аз ұлт өкілдері
үшін ұйымдастырылған 14 мектепте оқу ана тілінде өткізіледі.
Түрлі ұлттардың өкілдері мемлекеттік басқару ұйымдарында да жұмыс
істейді. Президент әкімшілігінде қазақ, орыс, украин, беларусь, кәріс,
ұйғыр, татар және болгар қызметкерлер жұмыс істейді. Үкімет құрамында 8
қазақ, соншалықты орыс, украиндар бар, бір татар, бір ұйғыр бар.
Сот жүйесінде қазақ, орыс, украин, татар, кәріс, ингуш, армян, өзбек,
поляк, беларусь, молдаван, еврей, ұйғыр, әзірбайжан, чечен, башкир, чуваш,
осетин және қырғыздар жұмыс істейді.
Тұнғыш рет дұнғандар мен курдтардың форумы – мерекелері республика
деңгейінде өткізілді. Ұйғыр жастарының бірініші, неміс балалар
шығармашылығының республикалық фестивалі өткізілді. Жамбыл облысы Қордай
ауданының Масанчи селосында дұңған тарихының мұражайы жұмыс істейді.
Алматыда – ақпараттық Бәйт-Исраэль орталығы құрылып, жемісті жұмыс
істеуде. Қазақстандағы түріктердің өмірін баяндайтын кітап шығарылды.
Қазақстан халықтарының энциклопедиясы дайындалды. Диаспоралар тілдеріндегі
әдебиетті сататын Отан дүкені өз жұмысын қайта бастады. Қазақстанның
белгілі қайраткерлері Левон Мирзоян мен Магазы Масанчидың есімдерін еске
алу және мерей тойын өткізу туралы армян және дұнған мәдени орталығының
ұсыныстары қабылданды.
Павлодар, Семей, Жамбыл, Өскемен, Петропавл, Көкшетау және басқа
қалаларда кіші Ассамблеяларға, ұлттық-мәдени орталықтарға арнаулы үйлер
берілді.
Ассамблея диаспоралармен жұмыс істейтін ұйымдық жұмыстың орталығына
айналды. Ассамблеяның жұмысшы органына мемлекеттік мәртебе берілді. Бұл
ұлттық-мәдени орталықтың көлемді проблемаларды шешуіне мүмкіндік берді,
олардың қайсы біреулері бойынша үкімет деңгейінде шешім қабылдануда.
Ұлттық-мәдени орталықтарға қаражаттық көмек беретін республикалық Қор
құрылды, оның филиалдары барлық облыстарда жұмыс істеуде. Ассамблея
халықтық дипломатияның органына айналды. Ол диаспоралардың тарихи отанымен
байланысын қамтамасыз етуде. Соның нәтижесінде Ресей мен Беларусьте қазақ
студенттерінің саны көбеюде. Қырғыз халқының Ассамблеясымен байланысы
күшейе түсті. Ассамблея тәжірибесін ТМД елдері зерттеуде.
Ассамблея ұсынысымен республикамыздың барлық жоғары оқу орындарында
этникалық аз топтардың балалары жеңілдікпен қабылданады. 1995 – 1998 жылдар
аралығында олардың саны 12-ден 17,7 пайызға артты. 1995 жылдан бері
республиканың жоғары оқу орындарына аз ұлттық топтардың 4600 баласы
қабылданды. Бұл маңызы үлкен саяси шара болып отыр.
Қазақстан мемлекеті барлық ұлттық мәдениеттің дамуына тең құқық
берген. Республикада қазақ және орыс тілдерінен басқа ұйғыр, кәріс,
немістердің де кәсіби театрлары жұмыс істейді, 500-ден астам ұлттық
көркемөнер ұжымдары бар.
Қазақстан бұрыңғы КСРО-да тұратын ұлттардың саны жағынан бесінші
республика еді, сонда да өз жерінде азшылдықта болды, оның ұлттық тілі де
жойылып кете жаздады. Бұл, әрине, қоғамдық системаның кемшілігі еді. Қазақ
ұлтының өз тарихын және мәдениетін, ұлттық тұрмысын дамытуға және
гүлдендіруге ұмтылуы Қазақстандағы әртүрлі басқа ұлттардың тарапынан
қарсылық көрмей, құрметтелуі елдегі тұрақтылықтың және адамдар арасындағы
өзара сенімнің стратегиялық негізі болып табылады.
Қазақстанда мәдени саладағы ұлтаралық қатынастар саяси теорияның
қайдағы бір қияли кеңістігінде өмір сүріп жатқан жоқ. Олар шамамен алғанда
төрт деңгейде жүзеге асырылып жатыр: атап айтқанда, жеке адамдардың қарым-
қатынасында, ұлттық-мәдени орталықтар арқылы ұйымдастырылған этникалық
топтар деңгейінде; мұның өзі Қазақстан Халықтары Ассамблеясының қызметінде
заңды тұжырымымен тапқан, сосын заңдылық тұрғысынан жеткілікті құрылымдар
деңгейінде, ақыр соңында аймақтық, ірі аймақтық мәдени-өркениет деңгейінде
жүргізіліп келеді. Соңғысында, әсіресе, Қазақстан жағдайында кең тараған
ислам мен христиан діни жүйелері де бар.
Осынау деңгейлердің әрқайсысында шешімін таппаған өзіндік мәселелер де
бар, бірақ біріндегі проблеманы басқасына телуге болмайды. Ал кейінде таза
тұрмыстық қайшылықтарды тұтас ұлттық топтардың қарым-қатынасы деңгейіне,
тіпті мемлекет саясаты деңгейіне көтеруге тырысушылық жиі төбе көрсетеді.
Ондайда ауыл-үй тентегінің қылығы бұқара санасында ұлттық саясаттың
көрінісі болып шыға келеді. Міне, осы сияқты тезис алмастыру дерті
жекелеген саясатшылар үшін күлкілі тұжырым жасауға желеу болады. Әдетте,
ондайларға диаспоралардың жайма шуақ өмірі түк емес, тек өз отандастарына
қорған болғансымақтанып, беделін көтерсе болғаны.
Егер осынау ұлтаралық һәм мәдениетаралық өзара қимылдарға жітірек ой
жүгіртіп, талдап көрсек, онда мәселенің күрделілігіне нақтылы да түсінікті
көзқарасты талап етеді. Бұл саладағы біздің ішкі саясатымыз бірнеше
жағдайды сындарлы да салиқалы түсінуден туған.
Біріншіден, Қазақстанның этномәдени әр тектілігі дегеніміз біздің
артықшылығымыз, бұл қатерлі тұзақ емес, өркендеуіміздің тұғыры.
Екіншіден, қазақ мәдениетінің елдегі барша этностар үшін ұшан-теңіз
кіріктірушілік әлуеті сол қазақ мәдениетінің өзі ашық сипатта болғанда
ғана, оның құрылымдық байлығы молығып, уақыт талабына қабілеті сай келгенде
ғана іске асады.
Үшіншіден, Қазақстанның күллі ұлттық мәдениеттері бір-бірімен өзара
байланысты әрі өзара тәуелді. Қазақстанның мәдени кеңістігі – алуан-алуан
этномәдениеттердің өзара байланысы мен өзара толығып отыруының кеңістігі.
Біз бұл ұстанымдарды ашық тұжырымдап іс жүзіне асырамыз және бұл арада
ешқандай тактикалық ойын немесе бәз бірдеңені бүгіп қалу деген жоқ.
Иә, кейбір бейбақ Кассандралар Қазақстан этникалық хаосқа ең алдымен
мәдени ахуалға байланысты ұрынады деп сәуегейсіген еді. Рас, күрделі
этномәдени құрамның бойында қақтығыс ұщқыны болмай қоймайтыны сөзсіз. Бірақ
Қазақстанда ұлттық мәселеге қатысты хал-қадерінше сындарлы ішкі саясатпен
қатар мәдениеттердің өзара іс-қимылы тоталитарлық мемлекеттің таптаурын
заңдарының жетегінде кетпей, керісінше қарсы дамуы орасан зор рөл атқарды.
Қаншалық атүсті әрі шектеулі дегенмен мәдени байланыстардың жалғасып келе
жатқан тәжірибесі де өзінің оң жемісін береді. Сол себепті алдын ала
байбалам салардай, мәдени-құндылықтар дауы жоқ. Олай болса біздің міндет
Қазақстанның даусыз оң факторына айналдыру деп білу керек.
Жаңа Қазақстан азаматтығының қалыптасуы көкейтесті мәселенің біріне
айналды. Біз саяси және азаматтық бірлікке ұмтыламыз және Қазақстан
халықтарының әртүрлі азаматтарының бірлігі болуы қажет. Қазақтар мемлекет
құрушы этностық рөл атқарады. Қазақстанның тәуелсіздігі – қазақтың тағдыр
берген сыйы емес, өзінің түбегейлі жерінде мемлекет құру құқығы. Мұндай
тарихи және саяси шындыққа ешкім де күмәндана алмайды.
ІІ тарау. Қазақстан халықтары Ассамблеясы-ұлтаралық
қатынастарды реттеудің маңызды факторы
2.1. Қазақстан халықтары Ассамблеясының
мақсаты мен міндеті.
Қазақстан халықтарының Ассамблеясы (ҚХА) – Қазақстан Республикасы
Президентінің жанындағы кеңесші орган. Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан халықтары Ассамблеясын құру туралы Жарлығымен елдегі қоғамдақ
тұрақтылық пен ұлтаралық келісімді нығайту мақсатында 1995 жылы наурыздың
1 құрылған.
ҚХА-ның мақсаты – республикамыздағы оқиғаларға баға беру және саяси
жағдайларға болжам жасау негізінде қоғамдағы ынтымақты қамтамасыз ететін іс-
тәжірибелік ұсыныстарды ойластыру, ҚР Президентінің республика
азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғау кепілі ретіндегі
қызметіне атсалысу.
Ассамблея:
← Мәдени-ағартушылық – тілдер мен ұлттық мәдениеттерді, салт-
дәстүрлерді қайта жаңғырту және насихаттау;
← Тәрбиелік – қазақстандық және ұлттық отан сүйгіштікті қалыптастыру;
← ұлтаралық қатынастарды қадағалау негізінде ұлтаралық татулық пен
келісімді нығайту;
← Қазақстанды мекен еткен ұлт өкілдері арасында достық қарым-
қатынастардың дамуына негіз болатын мемлекеттік саясат жүргізу жөнінде
ұсыныстар дайындау
ісімен айналысады1.
Ассамблеяның 350-ге жуық мүшесі бар. ҚХА-на мүшелікке кандидаттарды тең
арақатынас қағидасы бойынша жергілікті жерлердегі Қазақстан халқының кіші
Ассамблеясы, республикалық және аймақтық ұлттық-мәдени бірлестіктер,
Ассамблея Кеңесінің мүшелері ұсынады. ҚХА-ның төрағасы – ҚР Президенті. Ол
Ассамблея мүшелерінің ұсынысы бойынша төрағаның екі орынбасарын
тағайындайды. Ассамблея мәжілістері арасындағы жұмысты ҚР Президентінің
шешімімен Ассамблея кеңесі жүргізеді. ҚХА кеңесі ұлттық-мәдени орталықтар,
ардагерлер кеңесі өкілдерінен, кіші Ассамблея жетекшілерінен, сондай-ақ,
Ассамблеяға мүше басқа тұлғалардан құралады. ҚХА-н құру идеясын алғаш рет
ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаев 1992 жылы тәуелсіздіктің бір жылдығына
арналған Қазақстан халықтарының 1-форумында ұсынды.
ҚХА 2003 жылға дейін қызметі барысында 9 сессия өткізілді. ҚХА
Қазақстанда өмір сүріп жатқан барлық халықтардың мәдениетін, тілін дамытуға
қолайлы жағдай жасау бағытында Қазақстан халықтарының фестивальдерін,
тілдер фестивальдерін, жексенбілік мектеп оқушыларының мемлекеттік тіл мен
ана тілін білу дәрежесін анықтайтын байқауларын, тіл саясаты мәселелері
бойынша халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық конференциялар
мен семинарлар, т.б. өткізеді.
Ассамблея Кеңесінің мүшелері жетекшілік ететін республикалық, аймақтық
және қалалық Ұлттық мәдени орталықтар жұмыс істейді. Әзірбайжан, айсор,
юнан, ингуш, неміс, шешен, поляк, т.б. халықтардың ұлттық мәдени
орталықтарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz